فصل دوم : اذان
2 / 1آغاز تشریع اذان
(1)دعائم الإسلام به سَنَدش از امام حسین علیه السلام ، در باره گفته مردم که سبب صدور فرمانِ گفتن اذان ، خواب عبد اللّه بن زید انصاری بوده که او به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر داده و ایشان هم بِدان ، فرمان داده است ، سؤال شد . فرمود : «بر پیامبرتان وحی نازل می شود و می پندارید که او اذان را از عبد اللّه بن زید گرفت ، در حالی که اذان ، سیمایِ دین شماست؟ !». امام علیه السلام [در این جا] خشمگین شد و فرمود : «بلکه شنیدم که پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام می فرمود : خدای عز و جل فرشته ای را فرود آورد و پیامبر خدا را به معراج بُرد ... » . امام حسین علیه السلام حدیث معراج را با تمام تفصیلش [به نقل از امام علی علیه السلام ] باز گفت که ما در این جا خلاصه اش کرده ایم ، و از جمله فرمود : «و خداوند ، فرشته ای را بر انگیخت که پیش از آن و پس از آن ، در آسمان، دیده نشد . او بندهای اذان و اقامه را دو بار گفت و کیفیت اذان را باز گفت . جبرئیل علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت : ای محمّد ! برای نماز ، این گونه اذان بگو » .
1- .برای آگاهی کامل از این موضوع، ر.ک : دانش نامه میزان الحکمه : ج2 ص319 325 (اذان / درآمد) .
مسند البزّار عن زیاد بن المنذر عن محمّد بن علیّ بن الحسین عن أبیه عن جدّه عن علیّ علیهم السلام :لَمّا أرادَ اللّهُ أن یُعَلِّمَ رَسولَهُ الأَذانَ أتاهُ جِبریلُ صَلَّی اللّهُ عَلَیهِما بِدابَّهٍ یُقالُ لَهَا البُراقُ ، فَذَهَبَ یَرکَبُها ، فَاستَصعَبَت ، فَقالَ لَها جِبریلُ : اُسکُنی ، فَوَاللّهِ ما رَکِبَکَ عَبدٌ أکرَمَ عَلَی اللّهِ مِن مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، قالَ : فَرَکِبَها ، حَتَّی انتَهی إلَی الحِجابِ الَّذی یَلِی الرَّحمنَ تَبارَکَ وتَعالی . قالَ : فَبَینَما هُوَ کَذلِکَ ، إذ خَرَجَ مَلَکٌ مِنَ الحِجابِ ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یا جِبریلُ مَن هذا ؟ قالَ : وَالَّذی بَعَثَکَ بِالحَقِّ ، إنّی لَأَقرَبُ الخَلقِ مَکانا وإنَّ هذَا المَلَکَ ما رَأَیتُهُ مُنذُ خُلِقتُ قَبلَ ساعَتی هذِهِ ! فَقالَ المَلَکُ : اللّهُ أکبَرُ ، اللّهُ أکبَرُ . قالَ : فَقیلَ لَهُ مِن وَراءِ الحِجابِ : صَدَقَ عَبدی ، أنَا أکبَرُ أنَا أکبَرُ . ثُمَّ قالَ المَلَکُ : أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ . قالَ : فَقیلَ لَهُ مِن وَراءِ الحِجابِ : صَدَقَ عَبدی ، أنَا لا إلهَ إلّا أنَا . قالَ : فَقالَ المَلَکُ : أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ . قالَ : فَقیلَ مِن وَراءِ الحِجابِ : صَدَقَ عَبدی ، أنَا أرسَلتُ مُحَمَّدا . قالَ المَلَکُ : حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ ، حَیَّ عَلَی الفَلاحِ ، قَد قامَتِ الصَّلاهُ . ثُمَّ قالَ المَلَکُ : اللّهُ أکبَرُ اللّهُ أکبَرُ . قالَ : فَقیلَ مِن وَراءِ الحِجابِ : صَدَقَ عَبدی ، أنَا أکبَرُ أنَا أکبَرُ . ثُمَّ قالَ : لاإلهَ إلَا اللّهُ . قالَ : فَقیلَ مِن وَراءِ الحِجابِ : صَدَقَ عَبدی ، لا إلهَ إلّا أنَا . قالَ : ثُمَّ أخَذَ المَلَکُ بِیَدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَقَدَّمَهُ فَهُم (1) أهلُ السَّماءِ فیهِم آدَمُ ونوحٌ . قالَ أبو جَعفَرٍ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام : یَومَئِذٍ أکمَلَ اللّهُ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله الشَّرَفَ عَلی أهلِ السَّماواتِ وَالأَرضِ . (2)
1- .کذا فی المصدر ، والظاهر أنّ الصواب : «فأمَّ» .
2- .مسند البزّار : ج 2 ص 146 ح 508 ؛ صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 227 ح 115 ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 26 ح 8 کلاهما عن أحمد بن عامر الطائی عن الإمام الرضا عن آبائه عنه: ، بحار الأنوار : ج 84 ص 151 ح 47 .
مسند البزّار به نقل از زیاد بن منذر : امام باقر ، از امام زین العابدین ، از امام حسین ، از امام علی علیهم السلام نقل کرد که فرمود : «چون خداوند خواست اذان را به پیامبر صلی الله علیه و آله یاد دهد ، جبرئیل علیه السلام مَرکبی به نام بُراق به نزد ایشان آورد که چون خواست سوارش شود ، چموشی کرد . جبرئیل علیه السلام به او گفت : آرام باش که به خدا سوگند ، هیچ کس بر تو سوار نشده که نزد خدا ، گرامی تر از محمّد باشد . پس ایشان سوار شد و تا پرده مجاور خدای رحمان تبارک و تعالی رفت . در این هنگام ، فرشته ای از پرده بیرون آمد . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از جبرئیل علیه السلام پرسید : «این کیست ؟» . گفت : سوگند به کسی که تو را به حق بر انگیخت ، نزدیک ترین مخلوق به خدا منم ؛ ولی این فرشته را از آغاز خلقتم تا کنون، ندیده ام . فرشته گفت : اللّه أکبر ، اللّه أکبر (خدا ، بزرگ تر است) . پس، از پشتِ پرده به او گفته شد : بنده ام راست گفت . من ، بزرگ ترم ؛ من ، بزرگ ترم . فرشته گفت : أشهد أن لا إله إلّا اللّه (گواهی می دهم که جز خدای یکتا ، خدایی نیست) . پس، از پشتِ پرده به او گفته شد : بنده ام راست گفت . منم و جز من ، خدایی نیست . فرشته گفت : أشهد أنَّ محمّدا رسول اللّه (گواهی می دهم که محمّد ، فرستاده خداست) . پس، از پشتِ پرده گفته شد : بنده ام راست گفت . من ، محمّد را فرستاده ام . فرشته گفت : حیَّ علی الصلاه ، حیَّ علی الفلاح ، قد قامتِ الصلاه (به سوی نماز بشتابید . به سوی رستگاری بشتابید . نماز ، بر پا شد) . سپس فرشته گفت : اللّه أکبر ، اللّه أکبر (خدا ، بزرگ تر است) . پس، از پشتِ پرده گفته شد : «بنده ام راست گفت . من، بزرگ ترم ؛ من ، بزرگ ترم» . سپس [فرشته] گفت : لا إله إلّا اللّه (خدایی جز خدای یکتا نیست) . پس ، از پشتِ پرده گفته شد : بنده ام راست گفت . جز من ، خدایی نیست . پس از آن ، فرشته ، دست محمّد صلی الله علیه و آله را گرفت و او را پیش انداخت و به زیارت آسمانیان بُرد که آدم علیه السلام و نوح علیه السلام هم در میان آنان بودند» . امام باقر علیه السلام افزود : «آن روز بود که خداوند ، برتری محمّد صلی الله علیه و آله را بر اهل آسمان ها و زمین ، کامل کرد» .
2 / 2تَفسیرُ الأَذانِمعانی الأخبار بإسناده عن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهماالسلام :کُنّا جُلوسا فِی المَسجِدِ إذ صَعِدَ المُؤَذِّنُ المَنارَهَ فَقالَ : «اللّهُ أکبَرُ اللّهُ أکبَرُ» ، فَبَکی أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام وبَکَینا لِبُکائِهِ ، فَلَمّا فَرَغَ المُؤَذِّنُ قالَ : أتَدرونَ ما یَقولُ المُؤَذِّنُ ؟ قُلنا : اللّهُ ورَسولُهُ ووَصِیُّهُ أعلَمُ ! قالَ : لَو تَعلَمونَ ما یَقولُ لَضَحِکتُم قَلیلاً ولَبَکَیتُم کَثیرا ! فَلِقَولِهِ : «اللّهُ أکبَرُ» مَعانٍ کَثیرَهٌ : مِنها : أنَّ قَولَ المُؤَذِّنِ : «اللّهُ أکبَرُ» یَقَعُ عَلی قِدَمِهِ وأزَلِیَّتِهِ وأبَدِیَّتِهِ وعِلمِهِ وقُوَّتِهِ وقُدرَتِهِ وحِلمِهِ وکَرَمِهِ وجودِهِ وعَطائِهِ وکِبرِیائِهِ ، فَإِذا قالَ المُؤَذِّنُ : «اللّهُ أکبَرُ» فَإِنَّهُ یَقولُ : اللّهُ الَّذی لَهُ الخَلقُ وَالأَمرُ وبِمَشِیَّتِهِ کانَ الخَلقُ ، ومِنهُ کُلُّ شَیءٍ لِلخَلقِ ، وإلَیهِ یَرجِعُ الخَلقُ ، وهُوَ الأَوَّلُ قَبلَ کُلِّ شَیءٍ لَم یَزَل ، وَالآخِرُ بَعدَ کُلِّ شَیءٍ لا یَزالُ ، وَالظّاهِرُ فَوقَ کُلِّ شَیءٍ لا یُدرَکُ ، وَالباطِنُ دونَ کُلِّ شَیءٍ لا یُحَدُّ ، وهُوَ الباقی وکُلُّ شَیءٍ دونَهُ فانٍ . وَالمَعنَی الثّانی : «اللّهُ أکبَرُ» أیِ العَلیمُ الخَبیرُ عَلَیهِم (1) بِما کانَ ویَکونُ قَبلَ أن یَکونَ . وَالثّالِثُ : «اللّهُ أکبَرُ» أیِ القادِرُ عَلی کُلِّ شَیءٍ ، یَقدِرُ عَلی ما یَشاءُ ، القَوِیُّ لِقُدرَتِهِ ، المُقتَدِرُ عَلی خَلقِهِ ، القَوِیُّ لِذاتِهِ ، قُدرَتُهُ قائِمَهٌ عَلَی الأَشیاءِ کُلِّها ، إذا قَضی أمرا فَإِنَّما یَقولُ لَهُ : کُن ، فَیَکونُ . وَالرّابِعُ : «اللّهُ أکبَرُ» عَلی مَعنی حِلمِهِ وکَرَمِهِ ، یَحلُمُ کَأَنَّهُ لا یَعلَمُ ، ویَصفَحُ کَأَنَّهُ لا یَری ، ویَستُرُ کَأَنَّ لا یُعصی ، لا یُعَجِّلُ بِالعُقوبَهِ کَرَما وصَفحا وحِلما . وَالوَجهُ الآخَرُ فی مَعنی «اللّهُ أکبَرُ» ؛ أیِ الجَوادُ جَزیلُ العَطاءِ کَریمُ الفَعالِ . (2) وَالوَجهُ الآخَرُ : «اللّهُ أکبَرُ» فیهِ نَفیُ صِفَتِهِ وکَیفِیَّتِهِ ؛ کَأَنَّهُ یَقولُ : اللّهُ أجَلُّ مِن أن یُدرِکَ الواصِفونَ قَدرَ صِفَتِهِ الَّذی هُوَ مَوصوفٌ بِهِ ، وإنَّما یَصِفُهُ الواصِفونَ عَلی قَدرِهِم لا عَلی قَدرِ عَظَمَتِهِ وجَلالِهِ ، تَعالَی اللّهُ عَن أن یُدرِکَ الواصِفونَ صِفَتَهُ عُلُوّا کَبیرا . وَالوَجهُ الآخَرُ : «اللّهُ أکبَرُ» کَأَنَّهُ یَقولُ : اللّهُ أعلی وأجَلُّ ، وهُوَ الغَنِیُّ عَن عِبادِهِ ، لا حاجَهَ بِهِ إلی أعمالِ خَلقِهِ . وأمّا قَولُهُ : «أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ» فَإِعلامٌ بِأَنَّ الشَّهادَهَ لا تَجوزُ إلّا بِمَعرِفَتِهِ مِنَ القَلبِ ، کَأَنَّهُ یَقولُ : أعلَمُ أنَّهُ لا مَعبودَ إلَا اللّهُ ، وأنَّ کُلَّ مَعبودٍ باطِلٌ سِوَی اللّهِ ، واُقِرُّ بِلِسانی بِما فی قَلبی مِنَ العِلمِ بِأَنَّهُ لا إلهَ إلَا اللّهُ ، وأشهَدُ أنَّهُ لا مَلجَأَ مِنَ اللّهِ إلّا إلَیهِ ، ولا مَنجی مِن شَرِّ کُلِّ ذی شَرٍّ وفِتنَهِ کُلِّ ذی فِتنَهٍ إلّا بِاللّهِ . وفِی المَرَّهِ الثّانِیَهِ : «أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ» مَعناهُ : أشهَدُ أن لا هادِیَ إلَا اللّهُ ، ولا دَلیلَ لی إلَی الدّینِ إلَا اللّهُ ، واُشهِدُ اللّهَ بِأَنّی أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ ، واُشهِدُ سُکّانَ السَّماواتِ وسُکّانَ الأَرَضینَ وما فیهِنَّ مِنَ المَلائِکَهِ وَالنّاسِ أجمَعینَ ، وما فیهِنَّ مِنَ الجِبالِ وَالأَشجارِ وَالدَّوابِّ وَالوُحوشِ وکُلِّ رَطبٍ ویابِسٍ ، بِأَنّی أشهَدُ أن لا خالِقَ إلَا اللّهُ ، ولا رازِقَ ولا مَعبودَ ولا ضارَّ ولا نافِعَ ولا قابِضَ ولا باسِطَ ولا مُعطِیَ ولا مانِعَ ولا ناصِحَ ولا کافِیَ ولا شافِیَ ولا مُقَدِّمَ ولا مُؤَخِّرَ إلَا اللّهُ ، لَهُ الخَلقُ وَالأَمرُ ، وبِیَدِهِ الخَیرُ کُلُّهُ ، تَبارَکَ اللّهُ رَبُّ العالَمینَ . وأمّا قَولُهُ : «أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ» یَقولُ : اُشهِدُ اللّهَ أنَّهُ لا إلهَ إلّا هُوَ ، وأنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ ورَسولُهُ ونَبِیُّهُ وصَفِیُّهُ ونَجِیُّهُ ، أرسَلَهُ إلی کافَّهِ النّاسِ أجمَعینَ بِالهُدی ودینِ الحَقِّ لِیُظهِرَهُ عَلَی الدّینِ کُلِّهِ ولَو کَرِهَ المُشرِکونَ ، واُشهِدُ مَن فِی السَّماواتِ وَالأَرضِ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالمُرسَلینَ وَالمَلائِکَهِ وَالنّاسِ أجمَعینَ أنَّ مُحَمَّدا سَیِّدُ الأَوَّلینَ وَالآخِرینَ . وفِی المَرَّهِ الثّانِیَهِ : «أشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ» یَقولُ : أشهَدُ أن لا حاجَهَ لِأَحَدٍ إلی أحَدٍ إلّا إلَی اللّهِ الواحِدِ القَهّارِ الغَنِیِّ عَن عِبادِهِ وَالخَلائِقِ وَالنّاسِ أجمَعینَ ، وأنَّهُ أرسَلَ مُحَمَّدا إلَی النّاسِ بَشیرا ونَذیرا وداعِیا إلَی اللّهِ بِإِذنِهِ وسِراجا مُنیرا ، فَمَن أنکَرَهُ وجَحَدَهُ ولَم یُؤمِن بِهِ أدخَلَهُ اللّهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدا مُخَلَّدا لا یَنفَکُّ عَنها أبَدا . وأمّا قَولُهُ : «حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ» أی هَلُمّوا إلی خَیرِ أعمالِکُم ودَعوَهِ رَبِّکُم ، وسارِعوا إلی مَغفِرَهٍ مِن رَبِّکُم ، وإطفاءِ نارِکُمُ الَّتی أوقَدتُموها ، وفِکاکِ رِقابِکُمُ الَّتی رَهَنتُموها ، لِیُکَفِّرَ اللّهُ عَنکُم سَیِّئاتِکُم ، ویَغفِرَ لَکُم ذُنوبَکُم ، ویُبَدِّلَ سَیِّئاتِکُم حَسَناتٍ ، فَإِنَّهُ مَلِکٌ کَریمٌ ذُو الفَضلِ العَظیمِ ، وقَد أذِنَ لَنا مَعاشِرَ المُسلِمینَ بِالدُّخولِ فی خِدمَتِهِ ، وَالتَّقَدُّمِ إلی بَینِ یَدَیهِ . وفِی المَرَّهِ الثّانِیَهِ : «حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ» أی قوموا إلی مُناجاهِ اللّهِ رَبِّکُم ، وعَرضِ حاجاتِکُم عَلی رَبِّکُم ، وتَوَسَّلوا إلَیهِ بِکَلامِهِ وتَشَفَّعوا بِهِ ، وأکثِرُوا الذِّکرَ وَالقُنوتَ وَالرُّکوعَ وَالسُّجودَ وَالخُضوعَ وَالخُشوعَ ، وَارفَعوا إلَیهِ حَوائِجَکُم ، فَقَد أذِنَ لَنا فی ذلِکَ . وأمّا قَولُهُ : «حَیَّ عَلَی الفَلاحِ» فَإِنَّهُ یَقولُ : أقبِلوا إلی بَقاءٍ لا فَناءَ مَعَهُ ، ونَجاهٍ لا هَلاکَ مَعَها ، وتَعالَوا إلی حَیاهٍ لا مَوتَ مَعَها ، وإلی نَعیمٍ لا نَفادَ لَهُ ، وإلی مُلکٍ لا زَوالَ عَنهُ ، وإلی سُرورٍ لا حُزنَ مَعَهُ ، وإلی اُنسٍ لا وَحشَهَ مَعَهُ ، وإلی نورٍ لا ظُلمَهَ مَعَهُ ، وإلی سَعَهٍ لا ضیقَ مَعَها ، وإلی بَهجَهٍ لَا انقِطاعَ لَها ، وإلی غِنیً لا فاقَهَ مَعَهُ ، وإلی صِحَّهٍ لا سُقمَ مَعَها ، وإلی عِزٍّ لا ذُلَّ مَعَهُ ، وإلی قُوَّهٍ لا ضَعفَ مَعَها ، وإلی کَرامَهٍ یالَها مِن کَرامَهٍ ، وَاعجَلوا إلی سُرورِ الدُّنیا وَالعُقبی ، ونَجاهِ الآخِرَهِ وَالاُولی . وفِی المَرَّهِ الثّانِیَهِ : «حَیَّ عَلَی الفَلاحِ» فَإِنَّهُ یَقولُ : سابِقوا إلی ما دَعَوتُکُم إلَیهِ ، وإلی جَزیلِ الکَرامَهِ وعَظیمِ المِنَّهِ وسَنِیِّ (3) النِّعمَهِ وَالفَوزِ العَظیمِ ، ونَعیمِ الأَبَدِ فی جِوارِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فی مَقعَدِ صِدقٍ عِندَ مَلیکٍ مُقتَدِرٍ . وأمّا قَولُهُ : «اللّهُ أکبَرُ» فَإِنَّهُ یَقولُ : اللّهُ أعلی وأجَلُّ مِن أن یَعلَمَ أحَدٌ مِن خَلقِهِ ما عِندَهُ مِنَ الکَرامَهِ لِعَبدٍ أجابَهُ وأطاعَهُ ، وأطاعَ أمرَهُ وعَبَدَهُ ، وعَرَفَ وَعیدَهُ وَاشتَغَلَ بِهِ وبِذِکرِهِ ، وأحَبَّهُ وآمَنَ بِهِ ، وَاطمَأَنَّ إلَیهِ ووَثِقَ بِهِ ، وخافَهُ ورَجاهُ ، وَاشتاقَ إلَیهِ ووافَقَهُ فی حُکمِهِ وقَضائِهِ ورَضِیَ بِهِ . وفِی المَرَّهِ الثّانِیَهِ : «اللّهُ أکبَرُ» فَإِنَّهُ یَقولُ : اللّهُ أکبَرُ وأعلی وأجَلُّ مِن أن یَعلَمَ أحَدٌ مَبلَغَ کَرامَتِهِ لِأَولِیائِهِ ، وعُقوبَتِهِ لِأَعدائِهِ ، ومَبلَغَ عَفوِهِ وغُفرانِهِ ونِعمَتِهِ لِمَن أجابَهُ وأجابَ رَسولَهُ ، ومَبلَغَ عَذابِهِ ونَکالِهِ (4) وهَوانِهِ لِمَن أنکَرَهُ وجَحَدَهُ . وأمّا قَولُهُ : «لا إلهَ إلَا اللّهُ» مَعناهُ : للّهِِ الحُجَّهُ البالِغَهُ عَلَیهِم بِالرَّسولِ وَالرِّسالَهِ وَالبَیانِ وَالدَّعوَهِ ، وهُوَ أجَلُّ مِن أن یَکونَ لِأَحَدٍ مِنهُم عَلَیهِ حُجَّهٌ ، فَمَن أجابَهُ فَلَهُ النّورُ وَالکَرامَهُ ، ومَن أنکَرَهُ فَإِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ عَنِ العالَمینَ ، وهُوَ أسرَعُ الحاسِبینَ . ومَعنی «قَد قامَتِ الصَّلاهُ» فِیالإِقامَهِ ؛ أیحانَ وَقتُ الزِّیارَهِ وَالمُناجاهِ وقَضاءِ الحَوائِجِ ودَرکِ المُنی وَالوُصولِ إلَی اللّهِ وإلی کَرامَتِهِ وعَفوِهِ ورِضوانِهِ وغُفرانِهِ (5) . (6)
1- .کذا فی المصدر ، وفی المصادر الاُخری : «علم ما کان» بدل «علیهم بما کان» .
2- .فی بعض نسخ المصدر : «النوال» .
3- .السنیّ : الرفیع (الصحاح : ج 6 ص 2384 «سنا») .
4- .نَکَّلَ به تنکیلاً : صنع به صنیعا یُحذِّر غیره . والنَّکال : ما نکَّلْتَ به غیرک کائنا ما کان (القاموس المحیط : ج 4 ص 60 «نکل») .
5- .قال الصدوق؛ : إنّما ترک الراوی لهذا الحدیث ذکر «حیّ علی خیر العمل» للتقیّه (معانیالأخبار : ص 41) .
6- .معانی الأخبار : ص 38 ح 1 ، التوحید : ص 238 ح 1 کلاهما عن یزید بن الحسن عن الإمام الکاظم عن آبائه: ، فلاح السائل : ص 262 ح 156 عن زید بن الحسن عن الإمام الکاظم عن آبائه : ، بحار الأنوار : ج 84 ص 131 ح 24 .
2 / 2معنای اذان
معانی الأخبار به سندش ، از امام حسین علیه السلام : ما در مسجد نشسته بودیم که مؤذّن از مناره بالا رفت و گفت : «اللّه أکبر ، اللّه أکبر» . امیر مؤمنان علی علیه السلام گریست و ما هم از گریه او گریستیم . چون اذان تمام شد ، فرمود : «آیا می دانید مؤذّن ، چه می گوید؟» . گفتیم : خدا و پیامبر و وصیّش بهتر می دانند . فرمود : «اگر می دانستید چه می گوید ، کم می خندیدید و فراوان می گریستید ؛ چرا که اللّه أکبر ، معانی فراوانی دارد . از جمله معانی اللّه أکبر ، آن است که مؤذّن ، بر قدیم و اَزَلی و اَبَدی بودن خدا ، و نیز بر علم ، قوّت ، قدرت ، بردباری ، کرَم ، سخاوت ، عطا و کبریای او گواهی می دهد . چون مؤذّن می گوید : اللّه أکبر ، در واقع می گوید : خداوند ، کسی است که خلق و امر ، از آنِ اوست و خلق به خواسته اوست و هر چیز خلق ، از اوست و خلق به سوی او باز می گردند و او همیشگی ، نخستینِ پیش از هر چیز ، و ابدی و فرجامِ پس از هر چیز است . آشکارتر از هر چیز ، درکْ ناشدنی ، نهان تر از همه چیز و تعریف نشدنی است ، و اوست ماندگار و هر چیزی غیر از او ناپایدار است . معنای دوم اللّه أکبر ، این است که او ، به آنچه بوده و آنچه خواهد بود ، پیش از آن که به وجود آید ، آگاه است . معنای سوم اللّه أکبر ، این است که بر هر کاری تواناست . هر چه را بخواهد ، می تواند . به قدرت خویش ، قوی و بر خلقش مقتدر است . نیرویش از خویش است و قدرتش بر همه چیزها، سر است و چون کاری را اراده کرد ، فقط می گوید : باش! ». پس می شود . معنای چهارم اللّه أکبر ، بردباری و کَرَم اوست . چنان بردباری می کند که گویی نمی داند و چنان در می گذرد که گویی نمی بیند و چنان می پوشانَد که گویی از او نافرمانی نمی شود . از سرِ کَرَم و گذشت و بردباری ، زود کیفر نمی دهد . دیگر معنای اللّه أکبر ، این است که بخشنده بزرگْ عطا و بزرگْ منش است. معنای دیگر اللّه أکبر ، نفی صفت و کیفیت از خداست ، گویی که می گوید : خدا ، بزرگ تر از آن است که توصیف کنندگان ، اندازه صفتی را که بِدان موصوف است ، درک کنند . توصیفگران ، او را به اندازه خود، توصیف می کنند ، نه به اندازه عظمت و جلال او . والا و بس والاست خدا از آن که توصیفگران به صفت او برسند ! معنای دیگر اللّه أکبر ، این است که گویی می گوید : خدا ، والاتر و بزرگ تر است و او از بندگانش بی نیاز است و نیازی به اعمال خلقش ندارد . امّا گفته مؤذّن : أشهد أن لا إله إلّا اللّه ، اعلام این مطلب است که گواهی دادن ، جز از سرِ معرفت قلبی ، جایز نیست . گویی که می گوید : می دانم معبودی جز خدای عز و جل نیست و هر معبودی جز خدای عز و جل، باطل است و آنچه در دل دارم ، بر زبان می آورم . علم دارم به این که جز خدای یگانه، خدایی نیست و گواهی می دهم که در برابر خدا ، پناهگاهی جز خود او نیست و جز به یاری خداوند ، از شرارت هیچ شَرور و خطرِ هیچ فتنه ای رهایی نیست. و بار دوم که می گوید : أشهد أن لا إله إلّا اللّه ، بدین معناست که : گواهی می دهم راه نمایی جز خدای عز و جل نیست و راهبرم به سوی دین ، جز خدای یگانه نیست . خدا را گواه می گیرم که من ، به یکتاییِ خدا، گواهی می دهم و ساکنان آسمان ها و زمین ها و نیز همه فرشتگان و آدمیانی را که در آنهایند و نیز آنچه را از کوه ها و درختان و جنبندگان و حیوانات وحشی و هر تَر و خشکی که در آنهاست ، گواه می گیرم که گواهی می دهم آفریدگاری جز خداوند یگانه نیست، و نه روزی رسان و معبودی ، و نه زیان زننده و سودرسانی ، و نه قبض و بسط دهنده ای ، و نه عطا کننده و جلو گیرنده ای ، و نه خیرخواه و کفایت کننده و شفادهنده ای ، و نه پیش بَرَنده و عقبْ نگه دارنده ای . خلق و امر ، از آنِ اویند و همه خیر، به دست اوست . خجسته است خداوند ، پروردگارِ جهانیان . و این که می گوید : أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه ، می گوید: خدا را گواه می گیرم که جز او خدای یگانه ای نیست و این که محمّد ، بنده و فرستاده و پیامبر و برگزیده و مَحرم راز اوست . او را به سوی همه مردم فرستاد و هدایت و دین حق را همراهش نمود تا بر همه دین ها برتری اش دهد ، هر چند مشرکان را خوش نیاید . نیز هر آن که را در آسمان ها و زمین است ، از پیامبران و فرستادگان الهی تا فرشتگان و مردم ، همه را گواه می گیرم که محمّد ، سَرور اوّلین و آخرین است . و در بار دوم که می گوید : أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه ، می گوید : گواهی می دهم که هیچ کس به اَحَدی غیر از خدای یکتایِ قدرتمندِ بی نیاز از همه بندگان و مخلوقات و مردم نیاز ندارد و اوست که محمّد را بشارت دهنده و هشدار دهنده به سوی مردمْ روانه کرد تا به اذن خدا ، آنان را به سوی او بخوانَد و چراغ فروزان [هدایت ]باشد . پس هر کس باورش ننمود و انکارش کرد و به او ایمان نیاورد ، خداوند، او را به آتش دوزخ می بَرَد و جاودان و همیشگی در آن می مانَد و هیچ گاه بیرون نمی آید . و گفته مؤذّن : حیّ علی الصلاه ، یعنی به سوی بهترینِ کارهایتان و فراخوانِ پروردگارتان بشتابید و به سوی آمرزشِ خدایتان و نیز برای خاموش ساختن آتشی که [با گناهانتان] بر افروخته اید و آزاد کردن گردن هایتان که به گرو نهاده اید، سرعت بگیرید تا خداوند ، زشتکاری هایتان را بپوشانَد و از گناهانتان در گذرد و بدی هایتان را به خوبی تبدیل کند . او سلطانی بزرگوار و دارای لطف فراوان است که به ما مسلمانان اجازه داده تا به خدمتش در آییم و به درگاهش بشتابیم . و در بار دوم: حَیَّ علی الصلاه ، یعنی برای مناجات با خدا و عرضه نیازهایتان بر خدایتان، برخیزید و با کلامش به او توسّل جویید و شفاعت بخواهید و ذکر و دعا و رکوع و سجود و خضوع و خشوع را فراوان به جای آورید و نیازهایتان را به سوی او ببرید که این را به ما اجازه داده است . و گفته مؤذّن : حَیَّ علی الفلاح ، یعنی : به بقایی که فنایی ندارد و نجاتی که هلاکی با آن نیست ، رو بیاورید . به زندگی ای که مرگ ندارد و نعمتی که تمامی ندارد و سلطنتی که زوال ندارد و شادی ای که غمی همراه ندارد و اُنسی که تنهایی ندارد و نوری که تاریکی ندارد و وسعتی که تنگی ندارد و سُروری که پایانی ندارد و توانگری ای که نیازمندی ای ندارد و سلامتی که بیماری ای ندارد و عزّتی که ذلّتی ندارد و قوّتی که ضعفی ندارد و به کرامتی بی همتا روی بیاورید و به سوی شادمانیِ نزدیک و دور ، و نجاتِ پایان و آغاز بشتابید . و در مرتبه دوم که می گوید : حیّ علی الفلاح ، یعنی به آنچه فرایتان خوانده ام ، سبقت جویید، و نیز به کرامتِ سِتُرگ ، دَهِش بزرگ ، نعمت والا ، کامیابی بزرگ و نعمت ابدی در کنار محمّد صلی الله علیه و آله در جایگاهی راستین ، نزد سلطانی مقتدر . و این که [مؤذّن] می گوید : اللّه أکبر ، گویی که می گوید : خداوند، والاتر و بزرگ تر از آن است که کسی از خلقش بداند که چه کرامتی برای بنده ای که دعوت خدا را اجابت کرده و اطاعتش کرده ، در نظر گرفته است ؛ بنده ای که فرمان خدا را بُرده و او را پرستیده و تهدیدش را در یافته و به اطاعت و یادش مشغول گشته و به او محبّت ورزیده و ایمان آورده است و به او اطمینان و تکیه کرده و از او بیمناک است و به او امیدوار گشته است ، و مشتاق اوست و موافق و خشنود به حکم و قضایش . و در بار دوم که می گوید : اللّه أکبر ، گویی که می گوید : خدا ، بزرگ تر و والاتر از آن است که کسی بداند تکریم اولیایش و کیفر دادن دشمنانش توسّط او تا کجا می رسد ، و نیز اندازه عفو و مغفرت و نعمتی که ارزانی پاسخ دهندگان به خود و فرستاده اش کرده و مقدار عذاب و شکنجه و تحقیری که بر منکران و ناباورانش مقرّر داشته است . و امّا گفته مؤذّن : لا إله إلّا اللّه ، معنایش این است که خداوند با پیامبر و پیام و بیان و دعوتش ، بر آنان (مردم) ، حجّت دارد و برتر از آن است که هیچ یک از آنان را حجّتی در برابر او باشد . پس هر کس دعوت او را بپذیرد ، نور و کرامت ، از آنِ اوست و هر کس انکار کند ، خداوند ، از جهانیان ، بی نیاز و سریع ترینِ حسابرسان است . و معنای قد قامت الصلاه در اِقامه ، این است که وقت دیدار و مناجات و برآوردن نیازها و نیل به آرزوها و رسیدن به خدای عز و جل و کرامت و عفو و رضایت و مغفرت او ، فرا رسیده است» . (1)
1- .شیخ صدوق ، علّت نیاوردن «حیّ علی خیر العمل» و معنای آن را در این نقل ، رعایت تقیّه توسّط راوی می داند .
2 / 3الأَذانُ فی اُذُنِ المَولودِمسند أبی یعلی عن طلحه بن عبید اللّه عن حسین علیه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَن وُلِدَ لَهُ فَأَذَّنَ فی اُذُنِهِ الیُمنی وأقامَ فی اُذُنِهِ الیُسری ، لَم یَضُرَّهُ اُمُّ الصِّبیانِ (1) . (2)
1- .هو صرع یعرض الصبیان .
2- .مسند أبی یعلی : ج 6 ص 181 ح 6747 ، عمل الیوم واللیله لابن السنی : ص 220 ح 623 ، تاریخ دمشق : ج 57 ص 281 ح 12001 ، الفردوس : ج 3 ص 632 ح 5982 ، کنز العمّال : ج 16 ص 457 ح 45414 .
2 / 3اذان گفتن در گوش نوزاد
مُسند أبی یعلی به نقل از طلحه بن عبید اللّه ، از امام حسین علیه السلام : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «هر کس بچّه دار شود و در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگوید ، آن بچّه از بیماری صَرع ، در امان می مانَد» .
2 / 4الأَذانُ فی اُذُنِ مَن ساءَ خُلُقُهُالفردوس عن الحسین بن علیّ علیهماالسلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : مَن ساءَ خُلُقُهُ مِن إنسانٍ أو دابَّهٍ فَأَذِّنوا فی اُذُنَیهِ . (1)
2 / 5الأَذانُ لِانکِسارِ البَردِتاریخ بغداد عن بشر بن غالب الأسدی :قَدِمَ عَلَی الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام اُناسٌ مِن أنطاکِیَهَ (2) ، فَسَأَلَهُم عَن حالِ بِلادِهِم وعَن سیرَهِ أمیرِهِم فیهِم ، فَذَکَروا خَیرا إلّا أنَّهُم شَکَوُا البَردَ . فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام : حَدَّثَنی أبی عَن جَدّی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أنَّهُ قالَ : أیُّما بَلَدهٍ کَثُرَ أذانُها بِالصَّلاهِ انکَسَرَ بَردُها أو قالَ : قَلَّ بَردُها (3) . (4)
1- .الفردوس : ج 3 ص 558 ح 5752 ، کنز العمّال : ج 15 ص 421 ح 41665 ؛ المحاسن : ج 2 ص 257 ح 1809 عن أبی حفص الأبان عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ : نحوه ، بحار الأنوار : ج 84 ص 151 ح 46 .
2- .أنطاکیه : بلد فی غربیّ ترکیا هی من الثغور الشامیّه الرومیّه (معجم البلدان : ج1 ص266) وراجع : الخریطه رقم 5 فی آخر مجلّد 8 .
3- .الملفت للنظر ، هو اهتمام الإمام7 بالمسائل الإجتماعیه والسیاسیه للبلاد الإسلامیه ، حتّی البعید منها مثل أنطاکیه التی کانت بعیده عن بلاد المسلمین ، ومع ذلک فإنّ الإمام یسأل عن وضعها واُمرائها . أمّا ما أبداه الإمام من حلّه لما شکوه من البرد فیمکن أن یقال : إنّ ظاهر الروایه ، هو البرد الشدید المضرّ ومقتضی الکتاب والسنّه ، هو أنّ طاعه اللّه ، کما تجلب النعمه والرحمه الإلهیه ، کذلک تدفع النقم والعذاب الإلهی ویمکن أن یکون الأذان من هذه الطاعه «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَالأَْرْضِ» (الأعراف : 96) .
4- .تاریخ بغداد : ج 13 ص 36 .
2 / 4اذان گفتن در گوش بدخو
الفردوس از امام حسین علیه السلام : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «هر کس بدخو شد، انسان باشد یا حیوان ، در گوش هایش اذان بگویید» .
2 / 5اذان گفتن برای کاستن از سردی هوا
تاریخ بغداد به نقل از بشر بن غالب اسدی : گروهی از مردم انطاکیه (1) بر حسین بن علی علیه السلام وارد شدند. ایشان، از وضعیت شهر و رفتار فرمان روایشان پرسید . آنان، از آن جا به نیکی یاد کردند ، جز آن که از سرما گِلِه نمودند . حسین علیه السلام فرمود : «پدرم ، از جدّم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله حدیث کرد که فرمود : هر شهری که برای نماز ، بسیار اذان بگوید ، سرمایش می رود(/ از سرمایش کاسته می شود) » . 2
1- .انطاکیه ، شهری بزرگ در غرب ترکیه و از نقاط مرزی روم شرقی با مسلمانان است که صدها کیلومتر با مدینه فاصله دارد . نیز ، ر . ک : نقشه شماره 5 در پایان جلد 8 .
الفَصلُ الثّالِثُ : الوضوء والصّلاه3 / 1عَدَمُ جَوازِ المَسحِ عَلَی الخُفِّ فی مَذهَبِ أهلِ البَیتِمسند زید بإسناده عن الحسین بن علیّ علیهماالسلام :إنّا وُلدُ فاطِمَهَ علیهاالسلاملا نَمسَحُ عَلَی الخُفَّینِ ولا عِمامَهٍ ولا کُمَّهٍ (1) ولا خِمارٍ ولا جِهازٍ . (2)
الأمالی للطوسی بإسناده عن الحسین بن علیّ عن أبیه علیّ بن أبی طالب علیهماالسلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : ... إنّا أهلُ بَیتٍ لا نَمسَحُ عَلی أخفافِنا . (3)
3 / 2وَقتُ الصَّلاهِمسند زید بإسناده عن الإمام الحسین علیه السلام :نَزَلَ جِبریلُ علیه السلام عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حینَ زالَتِ الشَّمسُ فَأَمَرَهُ أن یُصَلِّیَ الظُّهرَ ، ثُمَّ نَزَلَ عَلَیهِ حینَ کانَ الفَیءُ قامَهً فَأَمَرَهُ أن یُصَلِّیَ العَصرَ ، ثُمَّ نَزَلَ عَلَیهِ حینَ وَقَعَ قُرصُ الشَّمسِ فَأَمَرَهُ أن یُصَلِّیَ المَغرِبَ ، ثُمَّ نَزَلَ عَلَیهِ حینَ وَقَعَ الشَّفَقُ فَأَمَرَهُ أن یُصَلِّیَ العِشاءَ ، ثُمَّ نَزَلَ عَلَیهِ حینَ طَلَعَ الفَجرُ فَأَمَرَهُ أن یُصَلِّیَ الفَجرَ . (4)
1- .الکُمَّهُ : القَلَنسُوَهُ (النهایه : ج 4 ص 200 «کمم») .
2- .مسند زید بن علیّ : ص 82 عن زید بن علیّ عن الإمام زین العابدین علیه السلام .
3- .الأمالی للطوسی : ص 647 ح 1340 عن محمّد بن صدقه عن الإمام الکاظم عن آبائه: ، بحار الأنوار : ج 74 ص 400 ح 40 .
4- .مسند زید بن علیّ : ص 98 عن زید بن علی عن الامام زین العابدین علیه السلام ، وللحدیث تتمّه یبیّن فیها الإمام7 فضیله الصلوات الیومیّه فراجع .