گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
تفسیر نوجوان
جلد بیست و چهارم
سوره زُمَر




سختی یا رفاه هر دو وسیله آزمایش و رشد است
49 فَاِذا مَسَّ الاِْنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ اِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَۀً مِنّا قالَ اِنَّما اوُتیتُهُ عَلی عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَۀٌ وَ لکِنَّ اَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ
هنگامی که انسانرا زیانی رسد، ما را ( براي حل مشکلش ) میخواند، سپس هنگامیکه به او نعمتی دهیم، میگوید: این نعمت را
بهخاطر کاردانی خودم بهدست آوردم بلکه این وسیله آزمایش آنها است ، ولی اکثرشان نمیدانند .
صفحه 10 از 44
به معنی اعطا و بخشش و تفضل است . « تَخْویل » از ماده « خَوَّلَ »
این حقیقت بارها در آیات قرآن تکرار شده است که خداوند حکیم گاه انسان را در تنگناي مشکلات قرار میدهد و گاه در
رفاه و آسایش و نعمت ، تا او را از این طریق بیازماید ، ارزش وجودي او را بالا ببرد و به این حقیقت که همهچیز از ناحیه او است ،
آشنا سازد .
اصولاً شدائد زمینهساز شکوفایی فطرت است ، همانگونه که نعمتها مقدمه معرفت میباشد ( در این زمینه بحث دیگري در
جلد 16 تفسیر نمونه ، صفحه 343 ذیل آیه 65 سوره عنکبوت ذکر شده است ) .
( جزء بیست و چهارم ( 11
تکیه شده و او را به عنوان فراموشکار و مغرور معرفی کرده ، این اشاره به « اِنْسان » قابل توجه اینکه در این آیه روي کلمه
انسانهایی است که تحت تربیت مکتبهاي الهی قرار نگرفتهاند و مربی و راهنمایی نداشتهاند ، شهواتشان آزاد بوده ، در میان
هوسها غوطهور شده و بهصورت گیاهانی خودرو بودهاند ، آري آنها هستند که هرگاه گرفتار درد و رنجی شوند ، بهسوي خدا
میآیند و هنگامی که طوفان حوادث فرو مینشیند و مشمول نعمتهایی میگردند ، خدا را به دست فراموشی میسپارند.
شما حداکثر تلاش خود را بکار گیرید کمی یا زیادي روزي دست خداست
52 اَوَ لَمْ یَعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُاِنَّ فی ذلِکَ لَایاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ
آیا آنها ندانستند خداوند روزي را براي هرکس بخواهد گسترده یا تنگ میسازد ؟ در این ، آیات و نشانههایی است براي
گروهی که ایمان میآورند .
12 ) سوره زُمَر )
چه بسیارند افراد شایستهاي که در زندگی محروم و منزوي هستند و چه بسیار افراد ضعیف و ناتوانی که از هر نظر متنعمند ، اگر
پیروزيهاي مادي همگی در سایه تلاش و کوشش خودِ افراد و لیاقتهاي آنها بهدست میآمد، نباید شاهد چنین صحنههایی
باشیم .
این خود نشانگر این مطلب است که در پشت عالَم اسباب ، دست نیرومند دیگري است که آن را طبق برنامه حساب
شدهاي اداره میکند .
درست است که انسان باید در زندگی تلاش و کوشش کند ، درست است که جهاد و کوشش ، کلید حل بسیاري از
لاسْباب را فراموش کنیم و تنها چشم به اسباب بدوزیم و مؤثر واقعی را 􀂓 مشکلات است ، اما این اشتباه بزرگی است که ما مُسَبِّبُ ا
خودمان بدانیم .
یکی از اسرار ناکام ماندن جمعی از آگاهان لایق و کامیاب شدن جمعی از جاهلان بیکفایت همین است که هشداري
براي همه مردم باشد تا در عالَم اسباب گم نشوند و تنها بر نیروي شخصی خود تکیه نکنند .
( جزء بیست و چهارم ( 13
اِنَّ فی ذلِکَ لَایاتٍ لِقَوْمٍ ) « در این آیات نشانههایی است برايگروهی که ایمان میآورند » : بنابراین در پایان آیه میافزاید
یُؤْمِنُونَ ).
عَرَفْتُ اللّهَ بِفَسْخِ الْعَزائِمِ وَ حَلِّ الْعُقُودِ وَ نَقْضِ الْهِمَمِ : من خدا را » : نشانههایی براي ذات پاك خدا همانگونه که امیرمؤمنان فرمود
(1). « به وسیله برهم خوردن تصمیمها ، گشوده شدن گرهها و درهم شکستن ارادهها شناختم
و نشانههایی است از ضعف و ناتوانی انسان تا خود را گم نکند و گرفتار غرور و خودبینی نگردد .
صفحه 11 از 44
نوجوانان عزیز هرگز از رحمت خدا مأیوس نشوید
53 قُلْ یا عِبادِيَالَّذینَ اَسْرَفُوا عَلی اَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوامِنْ
. کلمات قصار ، کلمه 250 ، « نهج البلاغه » -1
14 ) سوره زُمَر )
رَحْمَۀِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعا اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ
بگو: اي بندگان من که بر خود اسراف و ستم کردهاید ، از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را میآمرزد ،
زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است .
دقت در تعبیرات این آیه نشان میدهد که از امیدبخشترین آیات قرآن مجید نسبت به همه گنهکاران است ، شمول و
ما فِی ) « در تمام قرآن آیهاي وسیعتر از این آیه نیست » : گستردگی آن بهحدي است که طبق روایتی امیرمؤمنان علی فرمود
( الْقُرْآنِ آیَۀٌ اَوْسَعُ مِنْ یا عِبادِيَ الَّذینَ اَسْرَفُوا ... ) .( 1
دلیل آن نیز روشن است ، زیرا ؛
اي بندگان من ) آغازگر لطفی است از ناحیه پروردگار . ) « یا عِبادي » تعبیر به
ذیل آیه مورد بحث . ، « تفسیر صافی » و « تفسیر قرطبی » ، « مجمع البیان » -1
( جزء بیست و چهارم ( 15
نیز لطف دیگري است . « ظلم و گناه و جنایت » به جاي « اِسْراف » تعبیر به
که نشانمیدهد گناهان آدمی همه به خود او بازمیگردد ، نشانه دیگري از محبت پروردگار است ، « عَلی اَنْفُسِهِمْ » تعبیر به
. « اینهمه بر خود ستم مکن » : همانگونه که یک پدر دلسوز به فرزند خویش میگوید
در اصل به معنی مأیوس شدن از خیر است ، به تنهایی « قُنُوط » مأیوس نشوید ) با توجه به اینکه ) « لا تَقْنَطُوا » تعبیر به
دلیل بر ایناست که گنهکاران نباید از " لطف الهی "نومید گردند .
تأکید بیشتري بر این خیر و محبت میباشد . « لاتَقْنَطُوا » بعد از جمله « مِنْ رَحْمَۀِ اللّهِ » تعبیر به
جمع با ) « اَلذُّنُوبَ » میرسیم که با حرف تأکید آغاز شده و کلمه « اِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ » هنگامی که به جمله
الف و لام ) همه گناهان را بدون استثناء دربرمیگیرد و دریاي رحمت موّاج میشود .
16 ) سوره زُمَر )
به عنوان تأکید دیگري بر آن افزوده میشود ، امیدواري به آخرین مرحله میرسد . « جَمیعا » هنگامی که
که دو وصف از اوصاف امیدبخش پروردگار است ، در پایان آیه ، جایی براي « رَحیم » و « غَفُور » توصیف خداوند به
کمترین یأس و نومیدي باقی نمیگذارد .
امید بخشترین آیه قرآن
آري بههمین دلیل آیه فوق ، از گستردهترین آیات قرآن است که شمول آن هرگونه گناه را دربرمیگیرد و نیز به همین دلیل از
امیدبخشترین آیات قرآن مجید محسوب میشود .
و بهراستی از کسی که دریاي لطفش بیکران و شعاع فیضش نامحدود است ، جز این انتظاري نمیتوان داشت .
و بندگان را براي رحمت آفریده ، نه براي خشم و عذاب ، « رحمتش بر غضبش پیشی گرفته » از کسی که
صفحه 12 از 44
غیر از این چشم داشتی نیست .
( جزء بیست و چهارم ( 17
گامهاي سهگانه وصول به رحمت خدا
54 وَ اَنیبُوا اِلی رَبِّکُمْ وَ اَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ اَنْ یَأْتِیَکُمُالْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَروُنَ
و به درگاه پروردگارتان بازگردید و در برابر او تسلیم شوید، پیش از آن که عذاب به سراغ شما آید، سپس از سوي
هیچکس یاري نشوید .
55 وَ اتَّبِعُوا اَحْسَنَ ما اُنْزِلَ اِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ بَغْتَۀً وَ اَنْتُمْ لا تَشْعُروُنَ
و از بهترین دستوراتی که از سوي پروردگارتان بر شما نازلشده،پیروي کنید، پیشازآنکه عذاب (الهی) ناگهانی به سراغ شما
آید ، در حالیکه از آن خبر ندارید .
و به این ترتیب مسیر وصول به رحمت خدا ، سه گام بیشتر نیست ؛
18 ) سوره زُمَر )
گام اول ؛ توبه و پشیمانی از گناه و روي آوردن به سوي خدا .
گام دوم ؛ ایمانوتسلیم دربرابرفرماناو.
گام سوم ؛ عمل صالح .
و بعد از این سه گام ورود در دریاي بیکران رحمتش طبق وعدهاي که فرموده قطعی است، هر چند بار گناهان انسان سنگین باشد.
از بهترین چیزي که از سوي پروردگارتان بر شما نازل شده ، ) « اِتَّبِعُوا اَحْسَنَ ما اُنْزِلَ اِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ » در اینکه منظور از
پیروي کنید ) چیست ، مفسران احتمالات متعددي دادهاند .
آنچهاز همه بهتر بهنظر میرسد ، این است که دستوراتی که از سوي خداوند نازل شده ، مختلف است ، بعضی دعوت به
انتخاب واجبات و مستحبات ، « اَحْسَن » واجبات و بعضی مستحبات و بعضی مشتمل بر اجازه مباحات است ، منظور از
میباشد، باتوجه به سلسله مراتب آنها .
بعضی نیز آنرا اشارهبه قرآن درمیان کتب آسمانی دانستهاند، به
( جزء بیست و چهارم ( 19
اَللّهُ نَزَّلَ » ؛ بهترین سخن ) نامیده ) « اَحْسَنُ الْحَدیث » قرینه آنچه در آیه 23 همین سوره ( زمر ) آمده است که قرآن را
. « اَحْسَنَ الْحَدیثِ کِتابا مُتَشابِها مَثانِیَ
البته این دو تفسیر منافاتی باهم ندارند .
پشیمانی در روز قیامت فایده ندارد
56 اَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یاحَسْرَتی عَلی مافَرَّطْتُ فی جَنْبِاللّهِ وَ اِنْ کُنْتُ لَمِنَالسّاخِرینَ
(این دستورها به خاطر آن است که) مبادا کسی روز قیامت بگوید: افسوس بر من از کوتاهیهاییکه دراطاعت فرمان خدا کردم
و ( آیات او را ) به سخریه گرفتم .
به معنی اندوه و غم بر « حسرت » حسرت به یاء متکلم اضافه شده است ) بوده ، و ) « یا حَسْرَتی » در اصل « یا حَسْرَتا »
چیزهایی است که از دست رفته و پشیمانی بهبار آورده است .
صفحه 13 از 44
به معنی برهنه کردن و کنار زدن لباس است و از آنجا که در موارد « حَسْر » میگوید: این کلمه از ماده « مفردات » در « راغب »
ندامت و اندوه بر گذشته، گویی پردههاي جهل کنار رفته، این تعبیر بهکار میرود .
20 ) سوره زُمَر )
آري هنگامی که انسان وارد عرصه محشر میشود و نتیجه تفریطها و مسامحهکاريها و خلافکاريها و شوخی گرفتن جديها را
بلند میشود ، اندوهی سنگین توأم با ندامتی عمیق بر قلب او سایه « وا حَسْرَتا » در برابر چشم خود میبیند ، فریادش به
میافکند و این حالت درونی خود را بر زبان آورده و به صورت جملههاي فوق بیان میدارد .
در اینجا به چه معنی است ، مفسران احتمالات فراوانی دادهاند . « جَنْبِ اللّه » در اینکه
در لغت بهمعنی پهلو است و سپس به هرچیزي که در کنار چیزي قرار گرفته باشد ، اطلاق میشود ، « جَنْب » حقیقت ایناست که
به معنی طرف چپ و راست بدن است، سپس بههرچیزي که در این ناحیه قرار گیرد ، یمین و « یسار » و « یمین » همانگونه که
یسار گفته میشود،
( جزء بیست و چهارم ( 21
نیز به معنی تمام اموري است که در جانب پروردگار قرار دارد ؛ فرمان او ، اطاعت او ، قرب او و کتب « جَنْبِ اللّهِ » در اینجا
آسمانی که از ناحیه او نازل شده است ، همه در معنی آن جمع است .
و به این ترتیب گنهکاران اظهار ندامت و پشیمانی و غم و اندوه و حسرت نسبت به تمام کوتاهیهایی که در برابر خداوند داشتند ،
میکنند ، مخصوصا روي مسأله سخریه و استهزاء نسبت به آیات و رسولان او انگشت مینهند ، چراکه عامل اصلی تفریطهاي آنها
همین بیاعتنا بودن و شوخی پنداشتن این حقایق بزرگ بر اثر جهل و غرور و تعصب است .
در اطاعت خدا سستی نکنید
درآیه مورد بحث معنی وسیعی دارد که هرگونه مطلبی را که مربوط به خداوند است ، شامل میشود و به این ترتیب « جَنْبِ اللّه »
تفریط در این قسمت شامل تمام انواع سستیها در اطاعت فرمان او و پیروي از کتب آسمانی و اقتداء به انبیاء و اولیاء
میگردد .
22 ) سوره زُمَر )
به امامان تفسیر شده ، از جمله در « جنب اللّه » : بههمین دلیل در روایات متعددي از ائمه اهل بیت علیهمالسلام میخوانیم که
جَنْبُ اللّهِ اَمیرُ » : چنینآمده « یا حَسْرَتی عَلی مافَرَّطْتُ فی جَنْبِ اللّهِ » از امام موسی بن جعفر در تفسیر « اصول کافی » روایتی در
مْرُ اِلی آخِرِهِمْ : جنب اللّه ، امیرمؤمنان و همچنین 􀂓 لاوْصِ یاءِ بِالْمَکانِ الرَّفیعِ اِلی اَنْ یَنْتَهِیَ الا 􀂓 الْمُؤْمِنینَ وَ کَ ذلِکَ مَنْ کانَ بَعْدَهُ مِنَ ا
« ( اوصیاي بعد از او هستند که مقام والایی دارند ، تا به آخرین نفر آنها برسد ( که حضرت مهدي " ارواحنا فداه "میباشد
(1).
(2). « نَحْنُ جَنْبُ اللّهِ : جنب اللّه ماییم » : از امام صادق میخوانیم « علی بن ابراهیم » و نیز در تفسیر
این تفسیرها از قبیل بیان مصداقهاي روشن است ، چرا که آنها از خود چیزي نمیگویند .
. جلد 4 ، صفحه 495 ، « نور الثقلین » - 1 و 2
( جزء بیست و چهارم ( 23
ازاماممحمدباقر آمده « محاسن » معرفیمیکند،در کتاب « عالمانبیعمل » در حدیث دیگري مصداق روشن حسرتداران روز قیامت را
اِنَّ اَشَدَّ النّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیامَۀِ الَّذینَ وَصَفُوا الْعَدْلَ ثُمَّ خالَفُوهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ " اَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما » : است
صفحه 14 از 44
فَرَّطْتُ فی جَنْبِ اللّهِ : "از همه مردم متأسفتر در روز قیامت ، کسانی هستند که طریقه حق و عدالت و خوبیها را براي مردم
توصیف کردند ، سپس خود به مخالفت برخاستند و این هماناست که خداوند متعال میگوید " ؛ اَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا
(1"). « حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فی جَنْبِ اللّهِ
57 اَوْ تَقُولَ لَوْ اَنَّ اللّهَ هَدانی لَکُنْتُ مِنَ الْمُتَّقینَ
و مبادا بگوید: اگر خداوند مرا هدایت میکرد، از پرهیزکاران بودم .
. جلد 4 ، صفحه 496 ، « نور الثقلین » -1
24 ) سوره زُمَر )
این سخن را گویا زمانی میگویدکه او را به پاي میزان حساب میآورند ، گروهی را میبیند که با دست پر از حسنات به سوي
بهشت روانه میشوند ، او نیز آرزو میکند در صف آنان باشد و همراه آنان بهسوي نعمتهاي الهی برود .پایان سوره
زُمَر
( جزء بیست و چهارم ( 25
سوره