امیّون
امیّون => امّی
امید
اشاره
امید: انتظار وقوع خیری مسرّت بخش
امید در لغت به معنای گمان وقوع خیری ممکنالحصول در آینده آمده است.[32] معانی ترس*، توقع، انتظار و شوق نیز برای آن ذکر شده است.[33] شاید بتوان گفت این معانی به لوازم معنای امید یا به بخشی از آن اشاره دارد، زیرا از آن رو که متعلق امید امری ممکن الحصول است نه قطعی، و ترس از تحقق نیافتن آن وجود دارد امید را به خوف معنا کردهاند و از آن رو که متعلَّق امید، امری خیر و مسرّت بخش است و طبعاً موجب اشتیاق شخص امیدوار به آن امر شده و حالت انتظار و توقع به او دست میدهد، امید را به توقع و شوق و انتظار معنا کردهاند.
در اصطلاح علم اخلاق، به راحتی و لذتی که از انتظار تحقق امری محبوب، در قلب حاصل میشود امید میگویند.[34]
موضوع امید در بسیاری از آیات قرآن کریم با مشتقات واژه «رجاء» (عنکبوت/29،5) و «عسی» (اعراف/7،129) طرح شده است. در برخی از آیات نیز امید با واژههایی مانند عسی (مائده/5 ،52) و لعلّ (طه/20، 44) به خداوند نسبت داده شده است. در اینگونه موارد، اگر نگوییم استعمال امید مجازی است، باید آن را با توجه به انسانها و اعمال و رفتار آنها تصور کرد و گفت خداوند در موارد مزبور خواسته است با این روش، مخاطب یا شخص دیگری را نسبت به وقوع امری امیدوار سازد. البته با همین رویکرد است که آیات یاد شده به موضوع این مقاله مربوط گشته و بررسی میشود؛ همچنین بحث ناامیدی در قالب واژگانی همچون: «یأس» (عنکبوت/29، 23)، «قنوط» (حجر/15، 55) و «إبلاس» (روم/30، 49) مطرح است. یأس به معنای نبودن امید و طمع[35]، قنوط به معنای یأس شدید[36] و إبلاس به معنای یأس شدیدی که از سوء عمل شخصی ناشی شده و موجب حزن است[37] یا حزن ناشی از یأس شدید[38] آمده است. افزون بر موارد یاد شده، مفهوم امید در آیات فراوان دیگری که در آنها از خداوند سبحان با اوصاف «رحیم»، «غفور» و «توّاب» یاد شده و آیات مشتمل بر وعدههای الهی قابل بررسی و پیگیری است.
برخی درصدد برآمدهاند تا امید بخشترین آیات را شناسایی کنند. در این زمینه آیات 48[39] یا 110[40] نساء/4؛ 53 زمر/39[41] و 30 شوری/42 و 84 اسراء/17[42] ذکر شده است. به نقل حضرت امیرالمؤمنین از رسول خدا(صلی الله علیه وآله)امیدبخشترین آیات، آیه 114 هود/11 است: «واَقِمِ الصَّلوةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وزُلَفـًا مِنَ الَّیلِ اِنَّ الحَسَنـتِ یُذهِبنَ السَّیِّـاتِ» [43] برخی از امام باقر(علیه السلام)نقل کردهاند که امیدبخشترین آیات، آیه 5 ضحی/93 است: «ولَسَوفَ یُعطیکَ رَبُّکَ فَتَرضی» [44]
امید عامل حرکت:
امید عامل حرکت:
امید، عامل حرکت انسان به سوی کمال است. بر پایه روایات هرکس به چیزی امید داشته باشد، برای رسیدن به آن میکوشد.[45] انجام اعمال مناسب و پرهیز از امور منافی نشانه امید است: «فَمَن کانَ یَرجوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلیَعمَل عَمَلاً صــلِحـًا ولا یُشرِک بِعِبادَةِ رَبِّهِ اَحَدا» (کهف/18،110)، بنابراین، تنها کسی که از گناهان پرهیز و به وظیفه خود عمل کرده و اسباب امید را فراهم کند، شایسته است به فضل* الهی امید داشته باشد[46]، چنانکه قرآن کریم ایمان، هجرت و جهاد را عوامل امید به رحمت حق دانسته است: «اِنَّ الَّذینَ ءامَنوا والَّذینَ هاجَروا وجـهَدوا فی سَبیلِ اللّهِ اُولـئِکَ یَرجونَ رَحمَتَ اللّهِ» (بقره/2،218) دلیل مطلب یاد شده آن است که هرگونه راحتی قلبی، امید نیست، بلکه امر محبوبی که انسان توقع آن را دارد، اگر بیشتر اسباب آن فراهم بود راحتی قلبی ناشی از انتظار آن امید است و اگر اسباب آن فراهم نبود، غرور و حماقت است و اگر معلوم نبود که اسباب آن موجود است یا معدوم، تمنی و آرزوست.[47]
حرکت تکاملی انسان باید به خداوند، سرای آخرت، لقای خدا و رحمت الهی منتهی شود و انسان تا به امور یاد شده امید نداشته باشد حرکت تکاملی او تحقق نخواهد یافت، ازاینرو قرآن کریم امید به خدا: «لَقَد کانَ لَکُم فی رَسولِ اللّهِ اُسوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن کانَ یَرجوا اللّهَ ...» (احزاب/33،21)، جهان آخرت:«... و ارجُوا الیَومَ الأخِرَ ...» (عنکبوت/29،36)، لقاء اللّه: «من کان یرجو لقاء اللّه ...» (عنکبوت/29،5) و رحمت حق: «... و یَرجوا رَحمَةَ رَبِّه» (زمر/39،9) را مطرح کرده و در حد ضرورت و لزوم از آنها یاد کرده و نیز بیان داشته است که اگر کسی به لقای الهی امید داشته باشد قطعاً به آن خواهد رسید. (عنکبوت/29،5)
متعلَّق امید:
اشاره
متعلَّق امید:
امید در قرآن کریم به امور گوناگونی تعلق گرفته است:
1. امور عادی و دنیوی:
1. امور عادی و دنیوی:
گاهی متعلَّق امید، امری دنیوی است، چنان که یعقوب(علیه السلام) امید داشت خداوند همه فرزندان وی را نزد او جمع آورد (یوسف/12،83) و موسی(علیه السلام) امید داشت آتشی بیاورد تا خانواده وی خود را گرم کنند (نمل/27،7؛ قصص/28،29) و همسر فرعون امید داشت موسی(علیه السلام) برای وی و فرعون سودی داشته باشد. (قصص/28،9)
2. امور معنوی و الهی:
2. امور معنوی و الهی:
در آیات فراوانی امید به امور معنوی و الهی تعلق گرفته است؛ مانند: امید به آخرت (عنکبوت/29،36)، عفو الهی (نساء/4،99)، رحمت حق (اسراء/17،8 ؛ نور/24، 56)، رستگاری(قصص/28،67؛آلعمران/3،200)، پوشاندن گناهان و وارد کردن به بهشت (تحریم/ 66،8)، هدایت یافتگی (توبه/9،18؛ آلعمران/3، 103)، تقوا (بقره/2،21)، شکرگزاری (بقره/2، 185)، تعقّل (یوسف/12،2) تفکّر (بقره/2،266)، تذکّر (انعام/6 ،152)، یقین به لقای الهی (رعد/13،2)، تسلیم (نحل/16،81)، منع کافران از آسیبرساندن به مؤمنان (نساء/4،84)، پیروز کردن مؤمنان (مائده/5 ،52)، نابود ساختن دشمنان و جانشین کردن مؤمنان در زمین (اعراف/7،129)، توبه الهی (توبه/9،102)، هدایت الهی (کهف/18، 24)، برخورداری از نعمتهای خداوند (کهف/18، 40) و ایجاد دوستی بین مؤمنان و دشمنانشان. (ممتحنه/60 ،7) در برخی آیات نیز به راضی شدن رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)(طه/20،130) و رسیدن ایشان به مقام محمود که مقام شفاعت است (اسراء/17،79) اظهار امید شده است.
3. لقای خداوند:
3. لقای خداوند:
در آیاتی، امید به لقای الهی تعلق گرفته است؛ مانند 5 عنکبوت/29 و 21 احزاب/33.
امید به لقای الهی:
امید به لقای الهی:
مؤمنان خاص امیدشان به لقای الهی است. (عنکبوت/29،5 ؛ احزاب/33،21) شبیه این مضمون در آیه 6 ممتحنه/60 نیز آمده است. نوع مفسران در اینگونه موارد امید ]به] خدا را با حذف مضاف به معنای امید به ثواب و نعمت خداوند گرفته یا با تأویل بردن کلمه «یرجوا» به معنای «یخاف» و «یَخْشی»، جمله «یرجوا اللّه» را «از خدا میترسند» معنا میکنند[48]؛ لیکن تحقیق در این زمینه آن است که آیه از معنای ظاهر و حقیقی خود خارج نگشته و در تفسیر آن به اراده خلاف ظاهر یا تقدیر گرفتن احتیاجی نیست، بر این اساس امید به خداوند مفهوم لطیف خود را دارد، زیرا رجاء و امید به ثواب الهی مرتبهای از امید برای انسانهایی است که خداوند را از روی حجاب میشناسند و به او ایمان دارند؛ امّا متعلق امید انسانهای اهل یقین، خود خداوند سبحان است[49]؛ به گفتهای دیگر: امید به خدا به معنای تعلق قلب به خداوند و ایمان به اوست[50]، چنانکه رسولخدا(صلی الله علیه وآله)و ائمه هدی(علیهم السلام) در دعاها و مناجاتهایشان خداوند سبحان را تنها امید خود: «اللّهم أنت الْمُرْجی» «اللّهم أنت المَرْجُوّ» «أنت رجائی» و نهایت امید خویش در مسیر بازگشت، «إنّک ... و غایة رجائی فی منقلبی و مثوای» دانستهاند.
ازاینرو انسانهای کامل برخلاف دیگر انسانها که متعلق امید آنان ثواب، نعمت و بهشت بوده و از کیفر الهی بیمناکاند، متعلق امید و بیم آنها وصل و هجران خداوند سبحان است، چنانکه در دعای کمیل آمده است: «فهبنی یا الهی و سیدی و مولای و ربّی صبرتُ علی عذابک فکیف أصبر علی فراقک» [51]
گستره امید و آثار آن:
گستره امید و آثار آن:
همه انسانها به نوعی امیدوارند؛ امّا هرگز وسعت محدوده امید انسان مادّی که تنها به دنیا و نعمتهای زوالپذیر آن دل بسته است به اندازه محدوده امید انسان الهی نیست که افزون بر نعمتهای دنیا (اعراف/7،32) چشم روشنی او در نعمتهای ماندگار آخرت (احزاب/33، 21) و بالاتر از آن لقای الهی (عنکبوت/29،5) است و اساساً این دو قابل قیاس نیستند: «وما اوتیتُم مِن شَیء فَمَتـعُ الحَیوةِ الدُّنیا وزینَتُها وما عِندَ اللّهِ خَیرٌ واَبقی اَفَلا تَعقِلون * اَفَمَن وَعَدنـهُ وَعدًا حَسَنـًا فَهُوَ لـقیهِ کَمَن مَتَّعنـهُ مَتـعَ الحَیوةِ الدُّنیا ثُمَّ هُوَ یَومَ القِیـمَةِ مِنَ المُحضَرین» (قصص/28،60 ـ 61)
از جمله تفاوتهای اساسی و بنیادین بین موحدان و غیر آنان تفاوت در کیفیت نگرش به فرجام انسانها و چگونگی سرانجام وضع زمین است؛ پیروان ادیان الهی براساس دادههای کتب آسمانی، معتقد به ظهور و بروز منجی انسانها بوده[52] و جهان را به سوی صلح و صفا در حرکت میبینند و به فرا رسیدن روزی امید دارند که متقیان و صالحان بر دنیا حکومت کنند: «و لَقَد کَتَبنا فِی الزَّبورِ مِن بَعدِ الذِّکرِ اَنَّ الاَرضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّــلِحون» (انبیاء/21، 105) انسانهای بهرهمند از تعلیمات انبیا و مؤمن به غیب بر این باورند که زندگی همراه با سعادت، خوشبختی و مقرون با عدل و آزادی در انتظار بشر است؛ امّا انسان مادی مسلک که از تعلیمات پیامبران و غیب بهرهای ندارد ممکن است به آینده بشر بدبین بوده و حتی احتمال دهد که زندگی بشر قبل از رسیدن به کمال خاتمه یافته و عمر جهان به انجام برسد[53]، ازاینرو شیعه با الهام از تعالیم نورانی معصومین(علیهم السلام)به فرا رسیدن روزی امیدوار است که جهان با ظهور حضرت قائم(عج) از ظلم و بیداد رهایی یافته و از عدل و داد پرشود، زمین برکات خود را ظاهر کند و تهیدستی یافت نشود و این همان تحقق معنای سخن خداوند است که عاقبت از آن متقیان است[54]، چنان که باطل از بین رفتنی و حق پایدار و ثابت است (رعد/13، 17؛ اسراء/17،81 ؛ انفال/8 ، 8 ؛ انبیاء/21،18) و کسانی که به ایام اللّه ـ که براساس روایتی از مصادیق آن، روز ظهور حضرت مهدی(عج) و رجعت ائمه(علیهم السلام)است[55] ـ امید ندارند باید منتظر کیفر سخت الهی باشند: «قُل لِلَّذینَ ءامَنوا یَغفِروا لِلَّذینَ لا یَرجونَ اَیّامَاللّهِ لِیَجزِیَ قَومـًا بِما کانوا یَکسِبون» (جاثیه/45،14)
از آیات قرآن میتوان آثار گوناگونی برای امید استفاده کرد؛ از جمله: صدور اعمال صالح[56] (کهف/18،110)، صبر در برابر مشکلات[57]:«اِن تَکونوا تَألَمونَ فَاِنَّهُم یَألَمونَ کَما تَألَمونَ وتَرجونَ مِنَ اللّهِ ما لا یَرجونَ ...» (نساء/4،104) و برخورد نیکو با مستمندان[58]:«واِمّا تُعرِضَنَّ عَنهُمُ ابتِغاءَ رَحمَة مِن رَبِّکَ تَرجوها فَقُل لَهُم قَولاً مَیسورا» (اسراء/17،28)
همراهی بیم و امید:
همراهی بیم و امید:
برخی، از آیات 49 ـ 50 حجر/15 لزوم همراهی خوف و رجا را استفاده کردهاند: «نَبِّئ عِبادی اَنّی اَنَا الغَفورُ الرَّحیم * و اَنَّ عَذابی هُوَ العَذابُ الاَلیم» زیرا آیه اول بشارت به مغفرت و رحمت الهی و آیه دوم انذار به عذاب دردناک است. جالبتر از آیه یاد شده در این باره آیه 30 آلعمران/3 است:«... ویُحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفسَهُ واللّهُ رَءُوفٌ بِالعِباد» و لطیفتر از آیات پیشین آیه 33 ق/50 است؛ آنجا که میفرماید:«... مَن خَشِیَ الرَّحمـنَ بِالغَیبِ» زیرا خوف و خشیت، به رحمان که بیانگر رحمت الهی است معلق شده تا دربردارنده خوف در متن امنیت باشد.[59] در آیهای نیز به خوف و رجای اولیای الهی، تصریح شده است: «... یَرجونَ رَحمَتَهُ و یَخافونَ عَذابَه» (اسراء/17،57) راز لزوم همراهی بیم و امید این است که تقویت یک جانبه روح امید در انسان آفاتی در پی دارد؛ بر پایه روایتی امید و بیم همواره باید توأم باشد، تا انسان با داشتن امید از خطر ورود در زمره کافران رهایی یافته و با دارا بودن بیم، خود را از مکر الهی در امان نبیند: «اِنَّهُ لا یایـَسُ مِن رَوحِ اللّهِ اِلاَّ القَومُ الکـفِرون» (یوسف/12،87)، «اَفَاَمِنوا مَکرَ اللّهِ فَلا یَأمَنُ مَکرَ اللّهِ اِلاَّ القَومُ الخـسِرون» (اعراف/7،99)[60] امیرمؤمنان، امام علی(علیه السلام) بیم و امید را به دو بالی تشبیه میکند که انسان [بنده [با آن به سوی رضوان الهی پر میکشد و دو چشمی که به وسیله آن وعدهها و وعیدهای خدا را میبیند.[61]
از مسائلی که در باره همراهی بیم و امید مطرح شده لزوم، برابری یا ترجیح یکی از آن دو است؛ امام باقر(علیه السلام)فرمودند: بنده مؤمنی نیست مگر اینکه در قلب او دو نور وجود دارد: نور بیم و نور امید، که هر یک اگر وزن شود از دیگری فزونتر و سنگینتر نخواهد بود.[62] ابنعربی میگوید: سزاوار است در هنگام احتضار امید انسان بر بیم او غلبه کند؛ ولی قبل از آن باید خوف و رجای انسان یکسان باشد.[63]
ناامیدی:
ناامیدی:
یأس و ناامیدی از رحمت خدا از گناهان کبیره است و خداوند از آن نهی کرده است[64]: «... لا تَقنَطوا مِن رَحمَةِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ یَغفِرُ الذُّنوبَ جَمیعـًا» (زمر/39،53) و تنها گمراهان[65]: «قالَ و مَن یَقنَطُ مِن رَحمَةِ رَبِّهِ اِلاَّالضّالّون» (حجر/15،56) و کافران[66] (یوسف/12،87) از رحمت حق ناامیدند. در ادعیه و روایات اهل بیت(علیهم السلام)برخی از گناهان موجب ناامیدی شخص دانسته شده است.[67] انسان باید در هر شرایطی به رحمت خدا امیدوار باشد، زیرا گاهی در اوج ناامیدی رحمت حق شامل حال بندگانش میشود[68]: «و هُوَ الَّذی یُنَزِّلُ الغَیثَ مِن بَعدِ ما قَنَطوا و یَنشُرُ رَحمَتَهُ ...» (شوری/42،28؛ نیز روم/30،49؛ یوسف/12،110) آیه23 عنکبوت/29 کفر به آیات خدا و لقای الهی را عامل ناامیدی از رحمت حق دانسته است[69]:«والَّذینَ کَفَروا بِـایـتِ اللّهِ ولِقائِهِ اُولـئِکَ یَئِسوا مِن رَحمَتی ...» و در آیاتی دیگر تأکید شده است که نباید هنگام وقوع سختیها و مشکلات از رحمت* حق ناامید شد[70]: «لا یَسـَمُ الاِنسـنُ مِن دُعاءِ الخَیرِ واِن مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَـوسٌ قَنوط» (فصّلت/41،49 و نیز هود/11، 9؛ اسراء/17، 83 ؛ روم/30، 36) ناامیدی از لقای الهی و آخرت، دارای پیامدهای ناگواری مانند داخل شدن در آتش جهنم (یونس/10، 7 ـ 8)، رها شدن در طغیان (یونس/10،11)، درخواستهای نادرست از پیامبران(علیهم السلام)(یونس/10،15؛ فرقان/25،21) و نزول عذاب الهی (فرقان/25،40؛ جاثیه/45،14) است