گروه نرم افزاری آسمان

بقره/سوره


اشاره

بقره/سوره: نام دومین سوره قرآن کریم
سوره بقره به اتفاق مفسران مدنی است[1] و روایاتِ سبب نزول نیز آن را تأیید می‌کند.[2]
این سوره در ترتیب مصحف دومین و در ترتیب نزول 85[3] 86[4] یا هشتاد و هفتمین سوره است[5] که پیش از آن سوره مطّففین و پس از آن سوره انفال یا آل‌عمران[6] نازل شده است.[7] در ترتیب مصحف امیر مؤمنان، نخستین سوره از اولین جزء از 7‌جزء این مصحف شریف است.[8]
سوره بقره اولین سوره مدنی است که پس از هجرت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) به مدینه به تدریج و در زمانهای پراکنده[9] نازل شده است.[10] برخی سوره مطفّفین را اولین، و سوره بقره را دومین سوره مدنی شمرده‌اند.[11] زمان شروع نزول سوره به درستی روشن نیست و برخی گفته‌اند: 6 ماه پس از هجرت نبوی نزول آن آغاز شده است.[12] درباره پایان نزول سوره نیز گفته‌اند: نزول بخشی از آیات آن در ماه رمضان سال دوم هجری همزمان با جنگ بدر پایان یافته و پس از آن سوره انفال نازل شده است. بنابر این قول، مقطع زمانی نزول سوره بقره یا 18 ماه آغاز هجرت است (از ربیع الاول سال یکم هجری تا ماه رمضان سال دوم) یا 12 ماه (از ماه رمضان سال اول تا ماه رمضان سال دوم).[13] بخش اندکی از آیات آن نیز پس از این تاریخ نازل شده است؛ از جمله آیات 196 ـ 203 که در حجة الوداع نازل شده و «حج تمتع» را تشریع می‌کند[14] و آیات 275 ـ 280 که بر حرمت ربا تأکید دارد و پس از سوره آل‌عمران نازل شده است[15]، حتی برخی این آیات را جزو آخرین آیات نازل شده از قرآن یاد کرده‌اند[16]؛ همچنین آیه 281 که در حجة‌الوداع نازل شده و آخرین آیه فرود آمده بر پیامبر‌اکرم(صلی الله علیه وآله) است.[17] تأمل در مضامین این سوره نیز نزول آن را در مقطع زمانی مذکور تأیید می‌کند، زیرا حوادث و مناسبتهای سال اول و دوم هجرت مانند تغییر قبله در آن سوره منعکس شده است.[18]
سوره بقره از «سور طوال» قرآن، بلکه طولانی‌ترین سور قرآن و دارای 6143 کلمه است.[19] تعداد آیاتش بنابر شمارش قاریان کوفه 286 است که این تعداد مشهورترین عدد و مطابق با مصحف رایج و شمارش امیر مؤمنان، علی(علیه السلام)است.[20] براساس شمارش بصریان، حجازیان و شامیان سوره بقره به ترتیب دارای 287، 285 و 284 آیه است. البته منشأ این اختلاف صرف شمارش است.[21] معروف‌ترین نام این سوره، «بقره» است که معنای گاو ماده دارد[22] و بر گرفته از آیات 67 ـ 73 است که داستان گاو بنی‌اسرائیل را بیان می‌کند. از احادیث چنین برمی‌آید که در زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نیز این سوره بدین نام خوانده می‌شده است.[23] نامهای دیگر این سوره ذُروة القرآن و سنام القرآن و به معنای بلندترین و برجسته‌ترین بخش قرآن است.[24] این نام به استناد حدیثی از پیامبر‌اکرم(صلی الله علیه وآله)که فرموده: «إِن لکل شیء سناماً و سنام القرآن سورة البقره» [25] و همچنین حدیث «البقرة سنام القرآن و ذُروته» [26] بر سوره بقره نهاده شده است. نام دیگری که پشتوانه روایی دارد «فسطاط القرآن» است.[27] فسطاط به معنای «خیمه» و «سراپرده» است[28] و به سبب اشتمال سوره بر احکام و امثال فراوان بر آن نهاده شده است.[29] برای این سوره اسامی دیگری همچون سید القرآن[30]، الکرسی، بر اثر در برداشتن آیة‌الکرسی[31] و الزهراء، به دلیل روایت رسول خدا(صلی الله علیه وآله): «اقرئوا الزهراوین البقرة و آل‌عمران» [32] یا به سبب آنکه راه هدایت را روشن می‌کند[33] برشمرده‌اند.

آیات ناسخ و منسوخ در سوره بقره:

آیات ناسخ و منسوخ در سوره بقره:
برخی قرآن پژوهان 26 آیه از سوره بقره را در شمار آیات منسوخ آورده[34]؛ اما غالب قرآن‌پژوهان همه[35] یا بیشتر موارد را از قبیل تخصیص در حکم یا استثنا در افراد دانسته‌اند.[36] برخی تنها نسخ آیه 240 را پذیرفته‌اند[37]: «وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَ‌جًا وَصِیَّةً لاَِّزْوَ‌جِهِم مَّتَـعًا إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاج...» . این آیه به کسانی که در آستانه مرگ قرار می‌گیرند فرمان می‌دهد برای همسران خود وصیت کنند که تا یک سال آنها را با پرداختن هزینه زندگی بهره‌مند سازند، به شرط اینکه آنها از خانه شوهر بیرون نروند (و ازدواج مجدد نکنند).[38]
گفته‌اند: این آیه به دلیل برخی روایات[39]، اجماع[40] یا اتفاق اکثر مفسران[41] با آیه 234 همین سوره که عده وفات را 4 ماه و 10 روز اعلام می‌کند و آیات ارث که برای همسر متوفا 41 در صورت نداشتن فرزند یا 81 در صورت داشتن فرزند از مال شوهر را مشخص کرده نسخ شده است.[42] جمعی از مفسران مفاد آیه امتاع را حکمی استحبابی و پابرجا می‌دانند که هیچ‌گونه منافاتی با آیات ارث و عدّه ندارد. روایات مورد استناد مدعیانِ نسخ را نیز به دلیل ضعف سند و اجماع را بر اثر مدرکی بودن (بدین معنا که اجماع دلیل مستقل نیست، بلکه مستند به همان روایات ضعیف است) فاقد اعتبار دانسته و ازاین‌رو نسخ آیه را نپذیرفته‌اند.[43]

آیات مشهور سوره:

آیات مشهور سوره:
سوره بقره مشتمل بر آیاتی است که براثر اهمیت و کاربرد فراوان از شهرت خاصی برخوردار شده است، به گونه‌ای که 31 آیه از آیات آن در شمار آیات نامدار ذکر شده است[44]؛ مانند اخراج (آیه 240)، استرجاع (آیه 156)، اعتداء (آیه 194)، انفاق (آیه 274)، ایلاء (آیه 226)، بِرّ (آیه 177)، تحویل قبله (آیه 144)، تربّص (آیه 234)، تَهْلُکه (آیه 195)، خلافت (آیه 30)، خلع (آیه 229)، دَین (آیه 282)، رضاع (آیه 233)، سحر (آیه 102)، صفح (آیه 109)، صوم(آیه 183)، طلاق (آیه 229)، قصاص (آیه 179)، لیلة المبیت (آیه 207) و نسخ (آیه 106)
مشهورترین و با فضیلت‌ترین آیه این سوره آیه 255 آن است که به «آیة الکرسی» شهرت یافته است. جامعیت آیة الکرسی در بیان صفات الهی و ترسیم رابطه خداوند با آفریدگانش به ویژه انسان، موجب امتیاز این آیه بر دیگر آیات شده است.[45] درباره فضیلت و منزلت این آیه از پیامبر(صلی الله علیه وآله) نقل شده که آیة الکرسی برترین آیه قرآن[46] و در بر دارنده همه خیرهای دنیا و آخرت است[47]، و از گنجینه رحمت در زیر عرش الهی نازل و به پیامبر اعطا شده است.[48] از حضرت صادق(علیه السلام)نیز نقل شده که آیة الکرسی قله بلند قرآن است.[49] = آیة‌الکرسی)
از دیگر آیات برجسته و ممتاز سوره بقره آیات پایانی آن است که در روایات از آن به گنج عرشی تعبیر شده است.[50] = آیه آمن الرسول)

فضای نزول:

فضای نزول:
با توجه به مدنی بودن سوره بقره و مقطع زمانی نزول آن در مدینه که دوران تشکیل حکومت اسلامی و استقبال مردم از دین اسلام بود محتوای این سوره جهت‌گیری خاصی دارد. یکی از قرآن‌پژوهان معاصر درباره فضای نزول این سوره گفته است: محتوای سوره بقره در درجه نخست تحت تأثیر موقعیت اجتماعی و فرهنگی مدینه پس از هجرت است. در این زمان ساکنان مدینه را 4 گروه تشکیل می‌دادند: 1 مسلمانان مهاجر که خانه و کاشانه خود را در مکه رها کرده، با فقر در مدینه زندگی می‌کردند. 2 و مسلمانان انصار که از دو گروه اوس و خزرج تشکیل شده بودند و با وجود سابقه دشمنی دیرینه با هم، در پرتو اسلام با یکدیگر متحد و برادر شده بودند. 3 و یهودیان که از ثروت و امکانات فراوانی برخوردار و با ظهور اسلام نفوذ و برتری خود را در میان مردم امی از دست داده بودند. 4 منافقان که با اسلام عناد داشتند؛ ولی اقتدار مسلمانان در مدینه مانع از آن می‌شد که شرک خود را اظهار کنند و برای حفظ منافع خود به ظاهر ایمان آورده بودند.
هر یک از این گروهها و فعالیتهای آنها زمینه‌ساز نزول آیاتی از سوره بقره شد؛ برای مثال ترکیب خاص اجتماعی مدینه در مقطع نزول، زمینه‌ساز نزول آیاتی درباره گروههای مزبور و اوصاف آنها در آیات 3 ـ 20 شد که اوصاف پرهیزگاران، کافران و منافقان را بیان می‌کند[51]؛ اما چون نفاق هنوز چندان آشکار نشده بود تنها در چند آیه، آن هم با تعبیر «مِنَ الناسِ» از منافقان یاد شده است. یهودیان نیز چون مهم‌ترین گروه مخالف اسلام و نظام اسلامی بودند بیش از 31 آیات سوره بقره (آیات 40 ـ 152)[52] درباره آنان نازل شده است؛ همچنین فراهم شدن زمینه مناسب برای تشریع احکام فقهی بر اثر استقرار نظام اسلامی و استقبال مردم از اسلام موجب نزول آیات فراوانی درباره احکام فرعی شد، ازاین‌رو مسائل عبادی، خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی و کیفری فراوانی در این سوره آمده است. (آیات 168 ـ 284) در اثنای آیات سوره برخی موضوعات دیگر نیز مطرح شده است که به ظاهر پیوندی با فضای نزول آن ندارد؛ ولی به اعتقاد مفسران چنین نیست؛ مثلاً داستان حضرت ابراهیم(علیه السلام)در آیات 124 ـ 141 به تعبیر علامه طباطبایی به منزله مقدمه و زمینه‌ساز آیات تغییر قبله و آیات احکام حج است.[53]

هدف سوره:

هدف سوره:
از آنجا که سوره بقره به تدریج[54] و هر بخش از آیات آن در باره موضوعی نازل شده است شاید به سادگی نتوان غرض واحدی برای این سوره بزرگ در نظر گرفت، ازاین‌رو درباره غرض سوره بقره دیدگاههای متفاوتی اظهار شده است؛ برخی مفسران آن را فاقد غرض واحد دانسته و برای سوره اغراض متعددی ذکر کرده‌اند.[55] برخی دیگر هدف سوره را بیان آثار ایمان به غیب دانسته و دلیل آن را نامگذاری سوره به بقره گفته‌اند، زیرا محور اصلی داستان گاو بنی اسرائیل نیز ایمان به غیب است.[56] علامه‌طباطبایی معتقد است که این سوره غرض واحدی ندارد؛ اما بیشتر آیات آن درباره این موضوع سخن می‌گوید که لازمه بندگی خداوند این است که بندگان او به آنچه خداوند بر رسولانش نازل کرده است ایمان بیاورند و بین پیامبران الهی تفاوتی قائل نشوند، ازاین‌رو بخش عمده‌ای از این سوره درباره مذمت کافران و منافقان و گروهی از اهل کتاب است که در دین خدا بدعت آوردند و در ایمان به رسولان الهی تردید کرده، تعالیم آنها را نادیده گرفتند. پایان سوره نیز به بیان بخشی از احکام الهی اختصاص دارد.[57] بنابر این نظر، محور اصلی سوره بقره لزوم ایمان به تعالیم پیامبران است.

محتوای سوره:

اشاره

محتوای سوره:
سوره بقره با تأکید بر اهمیت و نقش ایمان در سعادت فردی و اجتماعی انسان، اعلام می‌دارد که تنها راه سعادت، ایمان به خدا و پایبندی به تعالیم انبیاست. این سوره از سه بخش تشکیل شده است: دربخش نخست اهمیت و جایگاه ایمان و بندگی خدا در زندگی انسان بیان می‌گردد. بخش دوم به سرگذشت قوم بنی اسرائیل اختصاص دارد و در آن پیامدهای ذلت‌بار مخالفت این قوم با خدا و پیامبران بیان شده و تلاشهای آنها در شکست دادن پیامبر اسلام خنثا می‌گردد. سومین بخش سوره نیز به معرفی دین توحیدی اسلام می‌پردازد و بسیاری از احکام و مقررات دینی را همراه با معارف اعتقادی و اخلاقی اسلام بیان می‌کند. تفصیل بخشهای سه گانه بدین قرار است:

1. اهمیت و جایگاه ایمان در زندگی انسان:

1. اهمیت و جایگاه ایمان در زندگی انسان:
39 آیه نخست این سوره اهمیت و جایگاه ایمان به خدا وبندگی او را در زندگی فردی و اجتماعی انسان بیان می‌کند. در این بخش مباحث زیر مطرح می‌شود:
الف. انسانها در برابر دعوت توحیدی انبیا سه‌گونه موضع گیری دارند: گروهی که در پی حقیقت هستند به خدا و تعالیم پیامبران ایمان آورده، به آن عمل می‌کنند. قرآن این گروه را اهل تقوا نامیده[58]، آنان را رستگار می‌داند. در‌برابر اهل تقوا که با تمام وجود آماده پذیرش حق‌اند، کسانی مانند سران شرک و کفر [59] قرار دارند که بی‌ایمانی در اعماق جانشان نفوذ کرده و به هیچ روی حقیقت را نمی‌پذیرند. گروه سوم منافقان‌اند که به زبان می‌گویند: به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده‌ایم، در حالی که اصلاً ایمان ندارند. در آیات مورد بحث منافقان با ویژگیهایی چون حیله‌گری و فریبکاری،، خود فریبی، ابتلا به بیماری روحی، دروغگویی، ادعای اصلاح‌گری، فساد در زمین و نادانی و بی خردی وصف شده‌اند. برخی مفسران راز توجه ویژه سوره بقره به ویژگیهای منافقان و اختصاص 13 آیه (آیات 8ـ20) را به آنان، وضعیت خاص برخی از نومسلمانان مدینه می‌دانند که خدا و رسولش را باتمام وجود باور نکرده بودند.[60]
ب. در آیات بعد از عموم انسانها می‌خواهد تا خدایی را پرستش کنند که آنان را آفرید و نعمتهای بسیاری به آنان داد. در آیات 23 ـ 24 برای چهارمین و آخرین بار از زمان بعثت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، مخالفان را به تحدی با قرآن فرا می‌خواند[61] و از آنان می‌خواهد اگر در الهی بودن قرآن شک دارند تنها متنی همانند یک سوره قرآن بیاورند. برخی مفسران مرجع ضمیر «مِن مِثلِه» را مای موصوله در «مِما نَزَّلنا» دانسته‌اند.[62] برخی نیز مرجع آن را کلمه «عَبدِنا» می‌دانند.[63] دربعضی از روایات هم هر دو احتمال به عنوان تفسیر آیه ذکر شده است.[64] بنابراین تفسیر، آیه مورد بحث از همگان می‌خواهد تا اگر می‌توانند به دست فردی امّی و درس ناخوانده همچون پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)متنی که از هرجهت، از جمله اتقان محتوا و بلاغت و فصاحت الفاظ همانند قرآن باشد بیاورند.[65]
ج. در آیات 28 - 39 ابتدا به آفرینش انسان اشاره می‌کند که چگونه خداوند او را از عدم آفرید و استعدادهایی در وجود او به ودیعت نهاد تا مراحل کمال را به تدریج در دنیا و پس از آن در عالم پس از مرگ بپیماید و به این منظور زمین و آسمان رابرای او آفرید[66]، آنگاه داستان حضرت آدم را بیان می‌کندو اعلام می‌دارد که انسان برای جانشینی خدا به زمین آمده است و این مقام به سبب آگاهی یافتن وی از اسما و حقایق و اسرار آفرینش جهان هستی است.[67]سپس وسوسه‌ای که باعث هبوط انسان از مقام خود شد یعنی خوردن از میوه درخت ممنوع را بازگو کرده (آیه‌36) و راه جبران این اشتباه یعنی توبه به سوی خدا را نیز بیان می‌کند (آیه 37)
درباره معنای اسماء که رمز برتری انسان بر فرشتگان است مفسران آرای گوناگونی دارند: یک اسماء کلیدهای علم ومعرفت و کمالات مادی و معنوی انسان است.[68] دو منظور از تعلیم اسماء ایجاد استعدادهای گوناگون در انسان است.[69] سه اسماء، نامهای همه موجودات جهان است.[70] چهار. اسرار عالم غیب است.[71] پنج. موجوداتی هستند که وجودی حقیقی و واقعی داشته، در عالم غیب قرار دارند.[72] شش اسمای حسنای الهی است.[73] هفت. اسمای امامان معصوم است.[74] هشت. اسمای انبیا و اولیای الهی است.[75]

3. اصول عقاید و مقررات دین اسلام:

3. اصول عقاید و مقررات دین اسلام:
بخش سوم این سوره به ترسیم آیین و دین اسلام می‌پردازد تا مبنای استواری برای پی‌ریزی جامعه دینی در مدینه باشد. دراین بخش مسائل مهمی از احکام فقهی، عقاید و اخلاق اسلامی بیان می‌گردد. در آیه نخست این بخش، کلیاتِ عقاید، اخلاق و وظایف عملی هر مسلمان بیان شده و در سایر آیات تا پایان سوره این مباحث با تفصیل بیشتری مطرح شده است.[86]
در آیات 177 ـ 242 احکام و مقررات دین اسلام در بیش از 20 موضوع مطرح می‌گردد. در بیان احکام شرعی، توجه به مبارزه با افکار و آداب و رسوم دوران جاهلیت و افراط و تفریطهای آن زمان کاملاً مشهود است. در این قسمت قوانین اسلام درباره قصاص، وصیت، روزه ماه رمضان،کسب مال از راه حلال، جهاد با دشمنان خدا، حج و زیارت خانه خدا، حکم شراب و قمار، مقدار انفاق و موارد مصرف آن، سرپرستی یتیمان، ازدواج با مشرکان، عادت ماهانه زنان، سوگند خوردن به خدا، انواع و احکام طلاق، ازدواج زنان پس از طلاق، حقوق فرزندان طلاق، عده وفات، مهریه زنان و نفقه زنان مطلّقه و شوهر مرده بیان می‌گردد.
در بررسی مسئله قصاص، مباحثی همچون مشروعیت قصاص، برابری قاتل و مقتول در قصاص، تشریع دیه به جای قصاص و فلسفه قصاص مطرح می‌شود. (آیات 178 ـ 179)[87] در بیان احکام وصیت نکاتی در باره توصیه به وصیت، حرمت تغییر مفاد وصیت و موارد استثنای این حکم ذکر می‌گردد. (آیات 180 ـ 182)[88] در ذکر احکام روزه مباحث متعددی همچون وجوب روزه ماه رمضان، موارد جواز افطار در ماه رمضان مانند سفر و بیماری، جواز آمیزش جنسی در شبهای این ماه، ساعات وجوب امساک در شبانه روز بیان می‌گردد. (آیات 183 ـ 187) پس از بیان این احکام به حرمت کسب مال از راه حرام اشاره (آیه 188) و به پرسشی که درباره فایده و حکمت هلالهای ماه وتاثیر آن در انجام تکالیف شرعی مطرح بوده است پاسخ می‌دهد (آیه 189)، آنگاه به تشریع حکم جهاد و مسائل مربوط به آن می‌پردازد. احکام و مقررات جهاد با مشرکان مکه در دو قسمت از سوره بقره بیان شده است: یکی در آیات 190 ـ 194 و دیگری در آیات 216 ـ 218. از آنجا که برخی از احکام و نکات مطرح شده در دو بخش فوق یکسان است ـ مانند تاکید بر وجوب جهاد، جنگ در ماههای حرام و پیکار در مسجد الحرام[89] ـ و با توجه به اینکه در بخش دوم تأکید می‌کند که جهاد بر مسلمانان واجب است هرچند خوشایند برخی نباشد، می‌توان استنباط کرد که به رغم صدور فرمان جهاد در مرحله نخست، برخی مسلمانان هنوز آمادگی لازم را برای انجام این تکلیف الهی کسب نکرده بودند.
در ادامه، آیات 196 ـ 203 به بیان برخی از احکام و مسائل حج تمتع می‌پردازد. بنابر برخی روایات این آیات در سال دهم هجرت نازل و طی آن حج تمتع تشریع شده است.[90] در این آیات ابتدا به اتمام حج همراه باعمره فرمان داده شده است. سپس نکاتی در باره قربانی و تقصیر در حالت اضطرار، زمان حج و اموری که برای محرم جایز نیست تذکر داده می‌شود، آنگاه به انتقاد از برخی آداب و رسومی می‌پردازد که به پیروی از آیین جاهلی به اعمال حج افزوده شده است و از مسلمانان می‌خواهد با کنار گذاشتن این خرافات تنها به آنچه خداوند بدان امر کرده است عمل کنند؛ از جمله بنابر رسوم جاهلی تجارت درایام حج ممنوع بود[91] یا قریش بر پایه امتیاز بی‌موردی که برای خود قائل بودند از وقوف در عرفات همراه با سایر حجگزاران امتناع می‌کردند[92] یا پس از تمام شدن اعمال حج ساعتی در منا توقف می‌کردند و در آنجا با شعر و خطابه، به بیان افتخارات پدرانشان پرداخته، بر یکدیگر فخر می‌فروختند.[93] در آیات 198 ـ 200 مسلمانان از این رفتارها و آداب جاهلانه منع شده‌اند.
پس از اتمام آیاتی که مقررات دینی و وظایف عملی مسلمانان را بیان می‌کرد آیات 243 ـ 256 با ذکر دو داستان از بنی‌اسرائیل مومنان را به جهاد در راه خدا و نهراسیدن از مرگ ترغیب می‌کند.
داستان نخست درباره گروهی از بنی‌اسرائیل است که به بهانه بیماری وبا از جنگ با دشمن خودداری[94] و خانه و کاشانه خود را رها کردند و خداوند همه آنها را میراند و سپس زنده کرد (آیه‌243) و داستان دیگر درباره گروهی دیگر از بنی‌اسرائیل است که از پیامبر خود خواستند تا فرماندهی را برای رهبری آنها در جنگ با دشمنان مشخص کند تا با پیروی از او بردشمنان پیروز شوند. چون آن پیامبر طالوت را به آنان معرفی کرد جز گروهی اندک همگی از یاری او سرپیچی کردند؛ اما طالوت با کمک همین گروه اندک از مؤمنان، بر جالوت و سپاهیانش پیروز شد. (آیات 246 ـ 252)
به گفته برخی از مفسران آیات 255 ـ 260 این سوره به تبیین مهم‌ترین اصول اعتقادی اسلام یعنی توحید و معاد می‌پردازد[95]؛ اما علامه طباطبایی معتقد است که تمامی این آیات درباره توحید است.[96] این آیات با آیة الکرسی آغاز می‌شود. در این آیه 50 کلمه‌ای[97]، 16 بار نام خداوند به صورت ضمیر یا اسم ظاهر آمده[98] و در آن به 10 صفت ثبوتی و 4 صفت سلبی خداوند[99] از جمله وحدانیت، مالکیت مطلق و گسترده الهی و علم بی‌پایان او اشاره شده است.(آیه 255) آیات بعدی نیز جلوه‌هایی دیگر از توحید از جمله ولایت و سرپرستی خدا بر مؤمنان (آیه 257) و قدرت خداوند بر احیا و میراندن انسانها بیان می‌شود. نکته اخیر در ضمن بیان سه داستان در باره زنده شدن مردگان به دست خداوند یعنی داستان احتجاج حضرت ابراهیم با یکی از حکام زمانش (نمرود)، داستان عُزَیْر نبی[100] و داستان 4‌مرغ حضرت ابراهیم بیان شده است. (آیات 258ـ260)
در آیات پایانی این سوره (آیات 261 ـ 282) مقررات مربوط به سه موضوع دیگر یعنی انفاق، ربا و دَیْن بیان می‌شود. وجه اشتراک این احکام در این است که همگی جنبه مالی دارد، با این تفاوت که انفاق بخشش بدون عوض و ربا دریافت بدون عوض‌است.[101] در این آیات افزون برجنبه فقهی به جنبه اخلاقی و آثار اجتماعی انفاق و ربا نیز توجه شده است. در این میان آیات 261 ـ 274 به موضوع انفاق مربوط می‌شود. در این آیات ابتدا با ذکر مثالی ثمرات فراوان انفاق را بیان کرده، سپس درباره کیفیت انفاق که باید برای خدا و از منت و اذیت به دور باشد و وضعیت مالی که انفاق می‌شود که باید از مال طیب و پاک باشد و محل مصرف انفاق یعنی فقرا و زمان انفاق که شب یا روز و آشکار و پنهان باشد و سرانجام اجر و ثواب انفاق توضیح می‌دهد.
آیات 275 ـ 281 در باره حرمت ربا و آثار منفی آن و شدیدترین آیه‌ای است که درباره ربا نازل شده است و طی آن خداوند به کسانی که ربا می‌گیرند اعلام جنگ کرده است. (آیه 279 ) در قرآن کریم درباره هیچ یک از فروع دین چنین تعبیری به کار نرفته است.[102] به نظر می‌رسد که این‌آیه پس از آیه 130 آل‌عمران/3 که در آن حکم تحریم ربا بیان شده بود نازل شده باشد و از آنجا که با نزول آیه 130 آل‌عمران عمل زشت ربا به طور کامل از جامعه اسلامی برچیده نشده بود این آیه نازل شد و با شدت بیشتری از آن نهی‌کرد.[103]
پس از بیان اهمیت انفاق و حرمت ربا که دستور نخست با فعالیت سودآور اقتصادی و دومی با کسب درآمد مشروع منافات دارد در آیه 282 و 283 نکاتی را در باره احکام قرض و رهن بیان کرده و در آن راه کسب حلال و حفظ اموال را ذکر‌می‌کند.[104] در آیه‌282 که طولانی‌ترین آیه قرآن است[105] 19 دستور مهم درباره داد و ستد مالی بیان شده است.[106]
دو آیه پایانی سوره بقره با بیان ویژگیهای مؤمنان واقعی به منزله جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از مجموع تعالیم این سوره است. آنچه از ویژگیهای مؤمنان در این آیات به میان آمده است با هدف و جهت‌گیری اصلی سوره بقره کاملاً هماهنگ است، زیرا در این سوره بارها از اقوام و افرادی یاد شده که تنها به بخشی از دستورات انبیا ایمان می‌آوردند و هر گاه در عمل به تکالیف دینی زحمت و مشقتی می‌دیدند آنها را تغییر داده، دین خدا را تحریف می‌کردند؛ اما مؤمنان واقعی بر خلاف آنها رفتار می‌کنند؛ آنان به همه آنچه که خداوند بر پیامبران نازل کرده است ایمان دارند و در این جهت تفاوتی بین پیامبران قائل نیستند. (آیه 285) آنان تلاش خود را برای انجام تکالیف الهی به کار می‌برند و در مواردی که بر اثر خطا و نسیان و ناتوانی، از انجام تکالیف باز می‌مانند از خداوند طلب عفو و بخشش می‌کنند. (آیه 286)

فضیلت و عظمت سوره:

فضیلت و عظمت سوره:
سوره مبارکه بقره در سخنان رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) و اهل‌بیت آن حضرت، با اوصافی ستوده شده که حاکی از جایگاه بلند این سوره است.
همچنین پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمودند: 7 سوره طولانی قرآن به جای تورات به من عطا شده است[107]، چنان که «مِئین» به جای انجیل و «مثانی» به جای زبور به من عطا شده و با دریافت «مُفَّصل» ]که‌تقریباً 67 سوره است] بر دیگران برتری یافتم.[108] در پاسخ پرسش از برترین سوره قرآن، از سوره بقره نام برده‌اند.[109] سفارش مؤکد اهل‌بیت درباره فضیلت یادگیری این سوره نیز نشان دیگری از عظمت آن است. امام صادق(علیه السلام)فرمودند: سوره بقره و آل‌عمران در روز قیامت مانند دو قطعه ابر‌بر سر قاری خود سایه می‌افکنند.[110] پیامبر‌اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمودند: هرکس یک روز، سوره بقره را در خانه خود قرائت کند، سه روز آن خانه از گزند اهریمن مصون است؛ همچنین اگر یک شب آن را در خانه خود تلاوت کند، سه شب آن خانه از آسیب شیطان محفوظ است و شیطان به آنجا در نمی‌آید.[111] در برخی روایات آمده‌است که تهی‌ترین خانه‌ها از خیر، خانه‌ای است که در آن سوره بقره تلاوت نشود.[112] در برخی روایات به تلاوت آیات خاصی از این سوره، مانند 4 آیه نخست، آیة الکرسی و سه آیه پایانی آن ترغیب شده است.[113]
در جوامع روایی، احادیث فراوانی درباره تأثیر تلاوت سوره بقره و نیز خصوص آیة‌الکرسی در درمان بیماریهای جسمی، فقرزدایی و تأمین نیازهای دنیوی نقل شده است[114]؛ اما باید توجه داشت که تبیین این گونه فواید و آثار در روایات معصومان(علیهم السلام)برای مؤمنان متوسط است و این گونه احادیث هرگز در صدد حصر رسالتِ اصلی و اساسی قرآن نیست.[115]