سوره دُخان
سوره دُخان
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ
بنام خداوند بخشنده بخشایشگر
1 حمآ
حمآ .
در ابتداي این سوره نیز همانند چهار سوره گذشته و دو سوره آینده که مجموعا هفت سوره را تشکیل
میدهند ، با حروف مقطعه ( حم ) روبرو میشویم درباره تفسیر حروف مقطعه در گذشته به طور کامل بحث کردهایم
(1).
را به عنوان سوگند ، تفسیر کردهاند که باسوگنددیگريکهبعدازآن آمدهاست « حم » قابل توجه اینکه بعضی از مفسران در اینجا
و بهقرآن قسم یادشده، دوسوگندپیدرپی و متناسب را تشکیل میدهد ،
آغاز سوره بقره و جلد 2 آغاز سوره آلعمران و جلد 6، آغاز سوره اعراف مراجعه ،« تفسیر نمونه » -1 به جلد 1
فرمایید .
( جزء بیست و پنجم ( 131
صفحه 47 از 61
و سوگند به این کتاب مقدس که از این حروف تشکیل یافته است . « حم » سوگند به حروف الفبا همچون
2 وَ الْکِتابِ الْمُبینِ
سوگند به این کتاب آشکار .
کتابیکه محتوایش روشن ، معارفش آشکار، تعلیماتش زنده ، احکامش سازنده و برنامههایش حسابشده است ، کتابی که خود
دلیل حقانیت خویش است ، آفتاب آمد دلیل آفتاب .
نزول قرآن در شبی پربرکت
3 اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَۀٍ مُبارَکَۀٍ اِنّا کُنّا مُنْذِرینَ
که ما آن را در شبی پربرکت نازل کردیم ، ما همواره انذارکننده بودهایم .
به معنی سودمند و جاویدان و پردوام است . « برکت » از ماده « مُبارَك »
این کدام شب است که مبدأ خیرات و سرچشمه خوبیهاي پایدار میباشد ؟
132 ) سوره دُخان )
غالب مفسران آنرا به شب قدر تفسیر کردهاند ، شب پربرکتی که مقدرات جهان بشریت بانزول قرآن رنگ تازهاي بهخود گرفت ،
شبی که سرنوشت خلایق و مقدرات یکسان در آن رقمزده میشود، آري قرآن در شبی سرنوشتساز بر قلب پاك پیامبر
گرامی صلیاللهعلیهوآله نازل شد .
این نکته لازم به تذکر است که ظاهر آیه این است که تمام قرآن در شب قدر نازل گردید .
ما همواره » : اما هدف اصلی از نزول آن چه بود ؟ همان است که در ذیل همین آیه به آن اشاره شده ، میفرماید
اِنّا کُنّا مُنْذِرینَ ) . ) « انذارکننده بودیم
این یک سنت همیشگی ما است که فرستادگان خود را براي بیم دادنظالمان و مشرکان مأموریتمیدهیمو فرستادنپیامبراسلام
صلیاللهعلیهوآله با این کتاب مبین نیز آخرین حلقه از این سلسله است .
درستاستکه پیامبراناز یکسو انذارمیکنند و ازسويدیگر
( جزء بیست و پنجم ( 133
بشارتمیدهند، اما چون پایهاصلی دعوت آنها در مقابل قوم ظالم و مجرم را بیشتر بیم و انذار تشکیل میدهد ، غالبا از آن
سخن گفته شده است .
نزول دفعی و نزول تدریجی قرآن
میدانیم قرآن در طی بیست و سه سال دوران نبوت پیامبر گرامی صلیاللهعلیهوآله نازل شده است و از این گذشته محتواي قرآن
، محتوایی است که ارتباط و پیوند با حوادث مختلف زندگی پیامبر صلیاللهعلیهوآله و مسلمانان در طول این 23 سالدارد که
اگر از آن بریده شود ، نامفهوم خواهد بود .
با اینحال چگونه قرآن به طور کامل در شب قدر نازل شده است ؟
از سوي .« قرآن ، در لیله مبارکه نازل شده است » : براي یافتن پاسخ این سؤال باید توجه داشت که از یکسو در آیه میخوانیم
شَ هْرُ رَمَضانَ الَّذي اُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآن : ماه رمضان را روزه بدارید ، ماهی » : دیگر در آیه 185 سوره بقره آمده است
. « که قرآن در آن نازلشده است
صفحه 48 از 61
134 ) سوره دُخان )
از مجموع این آیات به .« اِنّا اَنْزَلْناهُ فی لَیْلَۀِ الْقَدْرِ : ما آن را در شب قدر نازل کردیم » : و از سوي سوم در سوره قدر میخوانیم
خوبی استفاده میشود که آن شب مبارکی که در آیه مورد بحث به آن اشاره شده است ، شب قدر در ماه مبارك رمضان میباشد
.
بر طبق بسیاري از آیات قرآن ، پیامبر صلیاللهعلیهوآله قبل از نزول تدریجی قرآن ، از آن آگاهی داشت ، مانند آیه 114
وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْاآنِ مِنْ قَبْلِ اَنْ یُقْضی اِلَیْکَ وَحْیُهُ : پیش از آنکه وحی درباره قرآن بر تو نازل شود ، نسبت » : سوره طه
. « به آن عجله نکن
. « لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ : زبان خود را براي عجله به قرآن ، حرکت مده » : و در آیه 16 سوره قیامت آمده است
و جمعیکه یکجاازسوي « نزول دفعی » از مجموع این آیات میتوان نتیجه گرفت که قرآن داراي دو نوع نزول بوده است ؛ اول
که بر حسب شرایط و « نزول تدریجی » خداوند برقلبپاكپیامبر صلیاللهعلیهوآله در ماهرمضان و شب قدر نازل گردیده، دوم
حوادث و نیازها در طی 23 سال نازل شده است .
شده است ، از پارهاي از « نزول » و در بعضی دیگر تعبیر به « انزال » شاهد دیگر این سخن اینکه در بعضی از آیات قرآن ، تعبیر به
معمولاً در مواردي گفته میشود که چیزي تدریجا نازل شود و به صورت پراکنده و « تنزیل » متون لغت استفاده میشود که
مفهوم وسیعی دارد که هم نزول تدریجی را شامل میشود و هم نزول دفعی را . « انزال » تدریجی ، اما
( جزء بیست و پنجم ( 135
» شده که با « انزال » و جالب اینکه در تمام آیات فوق که سخن از نزول قرآن در شب قدر و ماه مبارك رمضان است ، تعبیر به
شده است « تنزیل » درمیاناست، تنها تعبیر به « نزول تدریجی » هماهنگ است ، درحالیکه در موارددیگريکه سخن از « نزول دفعی
.
بر قلب پاك پیامبر صلیاللهعلیهوآله چگونه بوده ؟ آیا به شکل همین قرآن فعلی با آیات و سورههاي مختلف « نزول دفعی » اما این
بوده ؟ یا مفاهیم و حقایق آنها به صورت فشرده و جمعی بوده ؟
136 ) سوره دُخان )
دقیقا روشن نیست ، همینقدر از قرائن فوق میفهمیم که یکبار این قرآن در شب قدر بر قلب پاك پیامبر صلیاللهعلیهوآله
نازل شده است و یکبار تدریجی در 23 سال .
« نزول دفعی » و به تعبیر دیگر آنچه از آیات گذشته استفاده کردیم که قرآن دوبار بر پیامبر صلیاللهعلیهوآله نازل شده ؛ یکبار
در شب » : در طول 23 سال ، منافاتی با حدیثی که از قول امیر المؤمنین علی میگوید « نزول تدریجی » در شب قدر و بار دیگر
( آگاهاست .( 1 ،« بیتالمعمور » ندارد،چراکه قلبپیامبر صلیاللهعلیهوآله از ،« قدر بر" بیت المعمور "نازل شد
رابطه قرآن با شب قدر و حیات مادي و معنوي
قابل توجه اینکه در آیات فوق ، بهطور اشاره و در آیات سوره قدر ، باصراحت این معنی آمده است که قرآن در شب قدر
نازل شده و چه پرمعنی است این سخن !
خانهاي است به محاذات خانه کعبه در آسمانها که عبادتگاه فرشتگان است . ، « بیت معمور » -1
( جزء بیست و پنجم ( 137
شبی که مقدّرات بندگان و مواهب و روزيهاي آنها تقدیر میشود ، در چنین شبی قرآن بر قلب پاك پیامبر صلیاللهعلیهوآله نازل
صفحه 49 از 61
میگردد ، آیا این سخن بدان معنی نیست که مقدّرات و سرنوشت شما با محتواي این کتاب آسمانی پیوند و رابطه نزدیک دارد ؟
آیا مفهوم این کلام ، آن نیست که نه تنها حیات معنوي شما که حیات مادي شما نیز با آن رابطه ناگسستنی دارد ؟
پیروزي شما بر دشمنان ، سربلندي و آزادي و استقلال شما ، آبادي و عمران شهرهاي شما ، همه با آن گره خورده
است .
آري در آن شبی که مقدّرات، تعیین میشد، قرآن نیز در آن شب نازل گردید .
4 فیها یُفْرَقُ کُلُّ اَمْرٍ حَکیمٍ
در آن شب کههر امري برطبق حکمت خدا تنظیممیگردد.
اشاره به این است که « یُفْرَقُ » تعبیر به
138 ) سوره دُخان )
بیانگر استحکام این تقدیر الهی و « حَکیم » همه امور و مسائل سرنوشتساز در آن شب مقدّر میشود و تعبیر به
تغییرناپذیري و حکیمانه بودن آن است ، منتها این صفت در قرآن معمولًا براي خدا ذکر میشود .
این بیان هماهنگ با روایات بسیاري است که میگوید : در شب قدر مقدّرات یکسال همه انسانها تعیین میگردد و اَرزاق و
سرآمد عمرها و اموردیگر در آنشب تفریق و تبیین میشود .
5 اَمْرا مِنْ عِنْدِنا اِنّا کُنّا مُرْسِلینَ
فرمانی بود از ناحیه ما ، ما ( محمد صلیاللهعلیهوآله را ) فرستادیم .
6 رَحْمَۀً مِنْ رَبِّکَ اِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ
اینها همه به خاطر رحمتی است از سوي پروردگارت که او شنونده و دانا است .
رحمت بیکران او ایجاب میکند که بندگان را به حال خود رهانکند و برنامه و راهنما برایشان بفرستد تا در مسیر پرپیچ و
خم تکامل و سیر الی اللّه آنها را رهنمون گردد ، اصولًا تمام عالَم هستی از رحمت بیدریغش سرچشمه گرفته است و
انسانها بیش از همه مشمول این رحمت هستند .
( جزء بیست و پنجم ( 139
لارْضِ وَ ما بَیْنَهُما اِنْ کُنْتُمْ مُوقِنینَ 7 رَبِّ السَّمواتِ وَ ا
پروردگار آسمانها و زمین و آنچه در میان آنها است ، اگر اهل یقین هستید .
از آنجا که بسیاري از مشرکان به خدایان و ارباب متعددي قائل بودند و براي هر نوع از انواع موجودات ، ربی میپنداشتند و
پروردگار تو ) در آیه قبل ممکن بود چنین توهمی را براي آنها ایجاد کند که پروردگار پیامبر صلیاللهعلیهوآله ) « بِرَبِّکَ » تعبیر
خط بطلان بر همه ، « رْضِ وَ ما بَیْنَهُما رَبِّ السَّمواتِ وَ الا » غیر از رب موجودات دیگر است ، در این آیه با جمله
میکشد و اثبات میکند که پروردگار همه موجودات عالَم ، یکی است .
اگر شما یقین دارید ) که به صورت جمله شرطیه آمده ، در اینجا سؤالانگیز است که آیا ربوبیت ) « اِنْ کُنْتُمْ مُوقِنین » جمله
پروردگار عالَم ، مشروط به چنین شرطی است ؟
140 ) سوره دُخان )
ولی ظاهر این است که منظور از ذکر این جمله ، بیان یکی از دو معنی و یا هر دو معنی است ؛ نخست این که"
اگر شما طالب یقین هستید ، راه این است که در ربوبیت مطلقه پروردگار بیندیشید ."
دیگر اینکه" اگر شما اهل یقین میباشید، بهترین مورد براي پیداکردن یقین، همینجا است. "اگر شماکه آثار ربوبیتخداوند را
صفحه 50 از 61
در تمام عالَمهستی میبینید و دل هر ذرهاي را که بشکافید، نشانهايازاین ربوبیترا درآن مییابید، اگر به ربوبیتاو یقین پیدانکنید،
بهچهچیز میتوانید در عالَم ، ایمان و یقین پیدا کنید ؟
انس با قرآن بسیار ساده است
58 فَاِنَّما یَسَّرْناهُ بِلِسانِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّروُنَ
ما آن (قرآن) را برزبان تو آسانساختیم، تا متذکر شوند .
( جزء بیست و پنجم ( 141
با اینکه محتوایشفوقالعاده عمیق و ابعادش بسیار گسترده است ، اما ساده ، روان ، همهکس فهم و قابل استفاده براي همه قشرها
میباشد ، مثالهایش زیبا ، تشبیهاتش طبیعی و رسا ، داستانهایش واقعی و آموزنده ، دلایلش روشن و محکم ، بیانش ساده و
فشرده و پرمحتوا و در عین حال شیرین و جذاب ، تا در اعماق قلوب انسانها نفوذ کند ، بیخبران را آگاه و دلهاي
آماده را متذکر سازد .
آیات فوق به خوبی نشان میدهد که قرآن مجید تعلق به قشر و گروه خاصی ندارد ، بلکه براي فهم و تذکر و پندگیري عموم است
، بنابراین آنها که قرآن را در پیچ و خم مفاهیم مبهم و مسائل نامفهومی قرار میدهند که درك آن تعلق به قشر خاصی دارد و
حتی آن قشر هم چیزي از آن نمیفهمند ، در حقیقت از روح قرآن غافلند .
قرآن باید در زندگی همه مردم حضور داشته باشد، در شهر و روستا، در خلوت و جمع ، در دبستان و دانشگاه ، در مسجد و میدان
. « خداوند آن را سهل و ساده و روان ساخته تا همگان متذکر شوند » جنگ و در همهجا ، چراکه
142 ) سوره دُخان )
و نیز این آیه قلم بطلان بر افکار کسانی که قرآن را در طرز تلاوت و پیچ و خم قواعد تجوید خلاصه کرده و تنها همتشان ، اداي
الفاظ آن از مخارج و رعایت آداب وقف و وصل است ، میکشد و میگوید : همه اینها براي تذکر است ، تذکري که عامل
حرکت و سازندگی در عمل شود، رعایت ظواهر الفاظ در جاي خود صحیح ولی هدف نهایی ، معانی است نه الفاظ .
پایان سوره دُخان
( جزء بیست و پنجم ( 143
سوره