گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلدششم
بقیّة الله


اشاره

بقیّة الله : باقی گذارده خداوند، امام معصوم(علیه السلام)، حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)
بقیه در لغت به معنای باقی مانده، بازمانده و زیادی چیزی آمده است.[1] این واژه از ریشه «ب ـ ق ـ ی» در برابر فناست، از این رو دربردارنده نوعی ثبات و دوام و به معنای باقی مانده ثابت و پایدار است.[2]
واژه مذکور نزد عرب به صورت ضرب المثلی برای خوبی و فضیلت نیز به کار می رود: «فلانٌ بقیة القوم» یعنی آن شخص از برگزیدگان قوم است.[3]
واژه «بقیة الله» در قرآن تنها یک بار و در داستان حضرت شعیب(علیه السلام) آمده است که وی پس از برحذر داشتن قوم خویش از کم فروشی در داد و ستدها فرمود: آنچه خداوند برای شما باقی گذارده بهتر است برای شما، اگر ایمان داشته باشید: «بَقِیَّةُ اللّهِ خَیرٌ لَکُم اِن کُنتُم مُؤمِنینَ».(هود/11،86) واژه «بقیه» بدون اضافه به «الله» و دیگر مشتقات از ریشه بقاء در موارد متعددی به کار رفته و در آنها از مسائلی چند سخن به میان آمده است؛ مانند لزوم دوری جستن از سود حاصل از ربا (بقره/2،278)، ماندگار بودن خدای متعالی (طه/20،73) و آنچه نزد اوست (نحل/16،96؛ قصص/28،60؛ شوری/42،36)، باقی ماندن آخرت (اعلیَ/87،17) و رزق الهی (طه/20،131) و اظهار شگفتی از نبودن بقایایی از نسل قدیم که
دائرة المعارف قرآن کریم، جلد 6، صفحه 14
از فساد در زمین نهی کنند. (هود/11،116)
بررسی آیات یاد شده نشان می دهد که اساساً، بقا و ماندگاری تنها از آن خدای متعالی و اسمای حسنای وی[4] و چیزی است که وجهه خدایی داشته: «و یَبقی وجهُ رَبِّـکَ ...»(الرحمن/55،27) یا نزد او باشد: «و ما عِندَاللّهِ باق»(نحل /16، 96) و جز آن از بین رفتنی است:
«کُلُّ مَن عَلَیها فَان»(الرحمن/55،26)، «ما عِندَکُم یَنفَدُ»(نحل/16،96)، چنان که سودی که از راه حرام (ربا) به دست آید ناپایدار است: «یَمحَقُ اللّهُ الرِّبوا».(بقره/2،276)
مقصود از بقیّة الله در آیه یاد شده (هود/11،86) سود حلالی است که پس از رعایت پیمانه صحیح و دقیق باقی می ماند[5]، از این رو مال* باقی مانده و متمایز از حرام به «الله» اضافه گشته و چنین اضافه ای حاکی از نوعی شرافت و ارزش است.[6] برخی گفته اند: مراد از بقیه الله یا مالی است که در دنیا در دست شخص می ماند یا ثواب خدا (که در آخرت به او می رسد) یا خشنودی خداست (که نصیب وی می گردد) و در هر سه صورت بقیة الله خیر است، زیرا اگر مراد از بقیة الله مال باشد خیر بودن آن از این روست که چنین شخصی که در داد و ستد خویش به سود حلال بسنده می کند، مورد اعتماد مردم واقع می شود و معامله او رونق یافته، از این راه درهای روزی بر روی او گشوده می شود و اگر آن را بر ثواب اخروی حمل کنیم، روشن است که دنیا و آنچه در آن است فانی می شود و ثواب و اجر اخروی، جاوید و از این جهت خیر است و اگر آن را به خشنودی خداوند معنا کنیم خیر بودن بقیة اللّه نیازی به توضیح ندارد.[7] برخی محققان، «بقیة الله» را در آیه یاد شده به قسط و عدل* تفسیر کرده و گفته اند: خدای سبحان مال را زینت زندگی دنیا می داند (کهف/18،46)؛ اما قسط و عدل را جزو بقیة الله و باقیات صالحات دانسته، می فرماید: اگر قسط و عدل را رعایت کنید عدل الهی زنده می شود و این برای شما بهتر است و می ماند.[8]
مفسران به معانی دیگری نیز مانند اطاعت و انقیاد، رزق، موجود مبارک و ارزشمند و رحمت و فضل اشاره کرده اند.[9]
به نظر می رسد همه این موارد از باب بیان مصداق باشد و از این رو بر آنها بقیة الله اطلاق شده است و آیه مورد بحث (هود/11،86) گرچه در مورد خاصی نازل شده؛ اما با توجه به جامعیت و گستردگی ویژه قرآن می توان بقیّة الله را بر هر وجود سودمند و پایداری که از سوی پروردگار برای
دائرة المعارف قرآن کریم، جلد 6، صفحه 15
بشر مانده و مایه رحمت و خیر و سعادت او شده باشد به کاربرد، از این رو انبیای الهی، امامان و رهبران دینی می توانند از بارزترین مصادیق «بقیة الله» باشند، چنان که در جوامع روایی بر ائمه طاهرین(علیهم السلام) تطبیق شده است[10] و چون حضرت ولیّ عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) آخرین امام و تنها بازمانده انبیا و امامان و آخرین ذخیره الهی و یگانه حجت خداوند در روی زمین برای حفظ جوامع انسانی و از بهترین مصداقهای اسمای حسنای الهی و مظاهر قسط و عدل[11] است، می تواند از روشن ترین مصادیق «بقیّة اللّه» به شمار آید. گواه این مدعا آن است که افزون بر ادعیه و زیارات، در روایات فراوانی، از آن حضرت به «بقیّة اللّه» تعبیر شده است؛ امام صادق(علیه السلام) فرمود: هرگاه خواستید به او خطاب کنید بگویید: «السلام علیک یا بقیة اللّه».سپس به آیه شریفه «بقیة الله خیر لکم»(هود/11،86) استشهاد فرمودند.[12] بر پایه روایتی از امام باقر(علیه السلام)اولین جمله ای که امام زمان(عج) هنگام ظهور بر زبان می آورند آیه شریفه «بَقِیَّةُ اللّهِ خَیرٌ لَکُم...»است و آنگاه می فرمایند:«أنا بقیّة اللّه و حجّته و خلیفته =منم آنچه خداوند برای شما باقی گذارده و حجت و خلیفه او»