گروه نرم افزاری آسمان

بلال بن رباح حبشی


اشاره

بلال بن رباح حبشی : از نخستین مسلمانان، مؤذن و خزانه دار پیامبر
از وی به ابن حمامه[1]، ابوعبداللّه[2]،

ابوعبدالکریم[3]، ابوعمرو[4] و ابو عبدالرحمن[5] نیز یاد شده است.
گفته اند: وی در سراة[6] (منطقه ای بین یمن و طائف) یا مکّه[7] حدود سه سال بعد از عام الفیل به دنیا آمد.[8] پدرش رباح و مادرش حمامه از اسیران حبشه بودند[9] و پیش از اسلام برده ای بود که در اطراف مکه برای مولایش چوپانی می کرد.[10] مشهور است که بلال پیش از آزادی غلام امیة بن خلف بود[11]؛ ولی در برخی نقلها از عبداللّه بن جدعان[12] و یتیمانی تحت سرپرستی ابوجهل[13] به عنوان مولای بلال یاد شده است که احتمالا ناشی از تعدد مالکیت بلال در دوره های متعدد است.
روایت ضعیفی از همراهی بلال با پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)پیش از بعثت در ماجرای سفر آن حضرت به شام در 12 سالگی خبر می دهد که بنا به سفارش بحیرای راهب، ابوطالب آن حضرت را به همراه ابوبکر و بلال به مکه بازگرداند[14]؛ ولی محققان با توجّه به ضعف سند، اضطراب متن، سنّ کم ابوبکر و بلال در آن زمان، خریداری شدن بلال به وسیله ابوبکر بعد از اسلام و... در صحت روایت مزبور تردید کرده اند.[15] بلال از نخستین گروندگان به پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) بود.[16] در حال چرانیدن گوسفندان مولایش بود که در کوههای پیرامون مکه با رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)آشنا شد و اسلام آورد و به فرمان آن حضرت ایمانش را مخفی می کرد. روزی قریش او را در حال انداختن آب دهان به بتها دیدند و به مولایش اعتراض کردند و او بلال را برای مجازات در اختیار امیة* بن خلف و ابوجهل* قرار داد.[17] مورخان او را با چهره ای سیاه چرده، کم مو قامتی بلند، پشتی خمیده[18] و دارای قلبی پاک، ایمانی راستین و سخنوری فصیح

وصف کرده اند.[19] وی از نخستین مسلمانانی است که ایمانش را آشکار کرد و از این رو به سختی به دست مشرکان شکنجه* شد؛ ولی بر ایمانش پایداری کرد و هرگز سخنی که آنها را خشنود سازد بر زبانش جاری نکرد.[20] خودش می گوید: یک شبانه روز مرا تشنه نگه داشتند. سپس در زمین تفتیده شکنجه ام دادند.[21] امیّة بن خلف ریسمان به گردنش می افکند و به دست نوجوانان مکه داده، او را در میان درّه های مکه می کشیدند.[22] همو نیمروز که هوا به شدّت گرم می شد بلال را به سنگلاخهای پیرامون مکه برده، سنگی بزرگ بر سینه اش می نهاد و به وی می گفت: یا به خدای محمد کافر می شوی یا به همین حال می میری.[23] ابوجهل نیز او را به رو، بر صخره های سوزان می خوابانید و سنگ بزرگی بر او نهاده، می گفت: باید به خدای محمد کافر شوی؛ ولی او با گفتن «اَحَد، اَحَد» جواب ردّ به آنها می داد.[24] از عمرو بن عاص گزارش شده است: بلال را در زمین تفتیده و سوزانی شکنجه می کردند که اگر تکه گوشتی بر آن می گذاشتند می پخت؛ ولی او فریاد می زد: من به لات و عُزّی کافرم و امیّه بر شکنجه وی می افزود و هرچند گاه بر اثر شدّت شکنجه از هوش می رفت.[25] ورقة بن نوفل ضمن اعتراض به شکنجه وی به مشرکان می گفت: اگر بلال با این حال بمیرد من قبرش را زیارتگاه خود می کنم.[26] عمار یاسر با یاد کردن پایداری بلال در ضمن اشعاری او را ستوده است.[27]
هرچند آزادی بلال توسط ابوبکر شهرت دارد[28]؛ لیکن برخی برآن اند که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) او را آزاد کرده است.[29]ابن ابی الحدید ضمن استناد این سخن به استادش آن را مطابق نقل ابن اسحاق، واقدی و غیر ایشان می داند.[30]
بلال از نخستین[31] (سومین[32]) مهاجران به مدینه بود. بنا به روایت واقدی رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)بین او و عبیدة بن حارث پیمان برادری بست؛ ولی به

نقل ابن اسحاق آن حضرت او را با ابورویحه (ابوزرعه[33]) برادر کرد.[34] ابن حبیب با تأیید هر دو جریان، پیمان نخست را در مکه و دومی را در مدینه می داند.[35] برخی از پیمان برادری بین او و ابوذر خبر داده اند.[36] ابن اثیر می نویسد: پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) بین بلال و ابوعبیده جراح پیمان برادری بست.[37] از نظر محقق تستری پیمان اخوت بین افراد با مراعات تناسب روحی آنها بود و هماهنگ نبودن روحیات بلال و ابوعبیده دلیل نادرستی این قول است.[38] بلال خدمتگزار و خزانه دار رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)[39] و همواره ملازم آن حضرت بود، به گونه ای که پیامبر او را از رفقا، نجبا و وزرای خود دانست.[40] هرگاه آن گرامی برای برپاداشتن نمازهای عید و باران به مصلا می رفت او عصای مخصوص آن حضرت (عنزه) را می آورد و در برابرش می نهاد.[41] بلال در بدر، اُحد خندق و دیگر جنگهای رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)حضور فعال داشت.[42]
در جنگ بدر زمانی که بلال متوجه شد عبدالرحمن بن عوف امیّه را دستگیر کرده و می خواهد او را با تبانی، زنده از معرکه بیرون برد فریاد برآورد: ای یاران خدا! امیه از سران شرک است و نباید زنده بماند که با فریاد او مسلمانان امیّه را از پای درآوردند.[43] برخی معتقدند وی شخصاً مولا و شکنجه گر پیشین خود را کشت.[44] بنا به نقلی با ضربه او، امیّه بر زمین افتاد و دیگران او را کشتند.[45] در عمرة القضاء[46] و فتح مکه به فرمان پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) بر بام کعبه اذان گفت که برای سران شرک به حدی گران آمد که برخی از آنها آرزوی مرگ کردند.[47] او از معدود افرادی بود که پس از فتح آن شهر به همراه رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) وارد کعبه شد.[48] بلال در فتوحات شام در دوره خلافت ابوبکر و عمر از جمله در فتح مَرْجُ الصُفَّر[49] (منطقه ای نزدیک دمشق)، محاصره

دمشق و حمص شرکت داشت.[50] وقتی مسلمانان عراق را فتح کردند، برخلاف رأی عمر بر تقسیم اراضی آن پافشاری داشت.[51] مسلمانان برایش احترام ویژه ای قائل بودند. عمر از او به «سیّدنا» یاد می کرد.[52]
درباره زندگی زناشویی وی نقلهایی چون ازدواج با خواهر عبدالرحمن بن عوف[53]، زنی از قبیله بنی زهره[54]، دختر بُکیر با وساطت پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)[55] و هند خولانیه[56] گزارش شده است که احتمالاً مورد اخیر مربوط به اواخر عمر او در شام بوده است، به هر روی مشهور است که از بلال نسلی نماند[57]؛ ولی از بعضی منابع جز این برداشت می شود.[58]
در زمان و مکان وفات بلال و نیز محل دفن وی بین تاریخنگاران اختلاف است. بلال به هنگام مرگ از اینکه به ملاقات پیامبر و یاران او می شتابد بسیار شادمان بود و شادمانی خود را با سرودن اشعاری ابراز کرده، می گفت: فردا با دوستانم محمد(صلی الله علیه وآله) و یارانش ملاقات می کنم.[59] بلال در دوره خلافت عمر و در سال 17[60]، 18[61]، 19[62]، 20[63] یا 21 هجری[64] در شام (حلب[65]، داریا[66] یا عمواس[67]) از دنیا رفت و در باب الأربعین، باب کیسان یا باب الصغیر دفن شد[68]؛ ولی بنا به نقل مشهور در سال بیستم از دنیا رفت و در باب الصغیر به خاک سپرده شد.
رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) علاقه فراوانی به بلال داشت. او را به بهشت بشارت[69] و از رستگاریش خبر داد[70] و برایش دعا کرد.[71]در ماجرایی، از ابوذر به سبب سرزنش بلال روی برگرداند[72] و به ابوبکر درباره ناراحت کردن او و جمعی دیگر

هشدار داد[73] و خطاب به همسر بلال فرمود: هرچه او از من نقل می کند راست می گوید. او را ناراحت نکن که هیچ عملی از تو پذیرفته نمی شود.[74] بنابر روایات نبوی بلال مردی نیکو و سید مؤذّنان[75]، از حبشیان پیشتاز در اسلام[76]، از بهترین سیاه چهرگان[77] و اولین شفیع مؤمنان حبشه است.[78] او نخستین مؤذنی است که وارد بهشت می شود[79] و بهشت مشتاق اوست.[80]او بنده صالح خدا[81] و از نخستین کسانی است که پس از پیامبر و شهیدان در قیامت لباس بهشتی بر تن می کنند.[82]
بلال از دوستداران و علاقه مندان اهل بیت(علیهم السلام)بود. روزی با تأخیر به مسجد آمد. پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) راز آن را جویا شد. او گفت: برای کمک کردن به فاطمه(علیها السلام) رفته بودم که آن حضرت برایش دعا کرد.[83] با شنیدن خبر شهادت یگانه دختر پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) به شدّت گریست.[84] امیرمؤمنان(علیه السلام) و امام سجاد از او ستایش کردند.[85] امام صادق(علیه السلام)درباره اش فرمود: خدا رحمت کند بلال را که همواره اهل بیت(علیهم السلام) را دوست می داشت.[86] بلال از راویان حدیث پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)است. بسیاری از صحابه و تابعان از او روایت نقل کرده اند.[87] احمد حنبل شماری از احادیثش را در مسند خود جمع آوری کرده است.[88] روایت مشهوری درباره اذان در منابع امامیه از او نقل شده است.[89]
عبدالله بن عمر درباره اش گفت: بلالِ رسول الله بهترین بلالهاست[90]، با این حال بسیار فروتن بود. هرگاه در حضور وی از فضایلش یاد می شد با فروتنی می گفت: من همان حبشی هستم که تا دیروز برده بودم.[91]
به ندرت اشعاری به زبان عربی[92] و حتی چند بیت حبشی[93] در مدح رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)از بلال نقل شده است.


اذان گویی بلال:

اذان گویی بلال:
همزمان با تشریع اذان* از طرف خداوند در سال دوم هجری[94]، بلال افتخار مؤذّنی رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) را یافت و نخستین کسی بود که برای آن حضرت اذان گفت و تا پایان عمر آن حضرت همواره، در مدینه یا بیرون آن مؤذن آن بزرگوار بود.[95] او مؤذنی وقت شناس بود، از این رو پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) به یارانش توصیه کرد که با اذان وی افطار و امساک کنند؛ نه اذان ابن امّ مکتوم که به سبب نابینایی چندان دقیق نبود.[96] برخی نقلها از طریق اهل سنّت عکس این معنا را دلالت دارد[97] که آن را جعلی و از روی غرض ورزی دانسته اند.[98] بلال پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)حاضر به اذان گفتن برای خلفا نشد[99] و برای جهاد به شام رفت و در پی اصرار ابوبکر که از او خواست برایش اذان بگوید گفت: پس از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)برای هیچ کس اذان نمی گویم.[100] برخی گزارش کرده اند که بلال برای ابوبکر[101] و حتّی عمر اذان گفت[102]؛ لیکن داده های تاریخی این رأی را رد می کند، از این رو مُزی آن را به لفظ «قیل» نقل کرده است[103] و ابن کثیر دیدگاه نخست را صحیح تر و مشهور می داند.[104] سید محسن امین این روایات را با روایات دیدگاه اوّل که در نظرش صحیح تر و بیشتر است و نیز شواهد تاریخی دیگر معارض می داند و قول مشهور را برمی گزیند.[105]
بعضی نقلها حکایت دارد که اذان نگفتن بلال برای خلیفه به سبب اعتراض به انحراف مسیر خلافت بوده است.[106] شاید بتوان لحن تند بلال در ردّ درخواست خلیفه برای ماندنش در مدینه که به او گفت: اگر برای خدا آزادم کرده ای مرا رها کن تا بروم وگرنه نزد خودت نگهدار تأییدی بر این نکته دانست.[107] بعضی معتقدند که رفتن بلال به شام به میل خودش نبود، بلکه به سبب مخالفت با بیعت، او را به نوعی از مدینه بیرون راندند، زیرا رفتن به جهاد که سبب حضور وی در شام شده است با سکونت در مدینه منافاتی نداشت، چنان که

بسیاری از صحابه چنین کردند.[108] برخی نقلها نیز این معنا را تأیید می کند.[109]
از روایات استفاده می شود که بلال پس از رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) فقط 4 بار اذان گفت و هر بار مسلمانان با شنیدن اذان وی به یاد پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)افتاده، به شدّت گریستند: نخستین بار پیش از خاک سپاری آن حضرت[110] و مرتبه دوم بنا به درخواست حضرت فاطمه(علیها السلام) که با بی هوش شدن آن حضرت بلال اذان را ناتمام گذاشت[111] و بار سوم پس از آنکه بلال به شام رفت رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) را در خواب دید که به او می گوید: این چه جفایی است که در حقّ ما روا داشته ای؟ آیا زمان آن نرسیده که به زیارت ما بیایی؟ از این رو بلال از شام برای زیارت پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) به مدینه آمد و بنا به درخواست حسن و حسین(علیهما السلام) و صحابه اذان گفت.[112] مزی می نویسد: این بار نیز بلال به سبب گریه شدید مردم اذان را ناتمام گذاشت.[113] آخرین اذان وی در سفر عمر به شام بود که از وی تقاضای اذان کرد.[114] بنا به روایتی از آن روز که بلال اذان نگفت «حی علی خیرالعمل» را از اذان حذف کردند.[115]

بلال در شأن نزول :

بلال در شأن نزول :
مفسران جز آیه 49 حجرات /49 که به روایتی اختصاصاً در شأن بلال نازل شده است آیات متعدد دیگری را هم درباره جمعی دانسته اند که بلال از جمله آنها بوده است. در برخی روایات، آیاتی که در مورد مؤمنان تهیدست و مستضعف نازل شده بر او تطبیق شده است:
1. پس از فتح مکه، پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) به بلال فرمان داد بر پشت بام کعبه رفته، اذان بگوید. عتاب بن اُسید گفت: سپاس خدا را که پدرم مُرد و امروز را ندید. حارث بن هشام گفت: آیا محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) غیر از این کلاغ سیاه کسی نیافت تا برایش اذان بگوید. ابوسفیان گفت: می ترسم چیزی بگویم و خدای محمد(صلی الله علیه وآله وسلم)به او خبر دهد. در پی این ماجرا جبرئیل فرود آمد و رسول خدا را از گفتار آنان باخبر کرد و آیه 13 حجرات/49 نازل شد و آنان را از ناسزا گفتن، عیبجویی و فخرفروشی به نسب و ثروت باز داشت: «یـاَیُّهَا النّاسُ اِنّا خَلَقنـکُم مِن ذَکَر و اُنثی وجَعَلنـکُم شُعوبـًا وقَبائِلَ لِتَعارَفوا اِنَّ اَکرَمَکُم عِندَاللّهِ اَتقـکُم اِنَّ اللّهَ عَلیمٌ خَبیر[116]ای مردم ما شما را از یک مرد و زن بیافریدیم و شما را شاخه ها و تیره ها کردیم تا یکدیگر را باز شناسید. هر آینه گرامی ترین شما نزد خدا

پرهیزگارترین شماست. همانا خدا دانا و آگاه است».
2. از مقاتل و کلبی و نقاش روایت شده است که برخی از مشرکان به سبب موقعیت اجتماعی خود بر این باور بودند که با پذیرش اسلام با فرودستانی چون بلال همسان خواهند شد و آنان بر اثر پیشینه خود بر نو مسلمانان برتری می جویند! که آیه «و جَعَلنا بَعضَکُم لِبَعض فِتنَةً =و برخی از شما را وسیله آزمون برخی دیگر ساختیم»[117] (فرقان/25،20) نازل شد.
3. به نقل مقاتل در پی تمسخر مسلمانان فقیر از جمله بلال توسط بنی تمیم آیه 11 حجرات/49: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لایَسخَر قَومٌ مِن قَوم عَسی اَن یَکونوا خَیرًا مِنهُم» نازل شد و خداوند مؤمنان را از تمسخر یکدیگر بازداشت.[118]
4. ابن عباس می گوید: ابوجهل و دیگر سران قریش، ضمن تمسخر برخی از مؤمنان از جمله بلال ایمان آنان را مبنای انکار رسالت پیامبر می دانستند و می گفتند: اگر آیین او حق بود اشراف ما از او پیروی می کردند نه اینان، که آیه 212 بقره/2 نازل شد[119]: «زُیِّنَ لِلَّذینَ کَفَروا الحَیوةُ الدُّنیا و یَسخَرونَ مِنَ الَّذینَ ءامَنوا والَّذینَ اتَّقَوا فَوقَهُم یَومَ القِیـمَةِ»و جایگاه مؤمنان فقیر را در قیامت برتر از کافران دانست.
5. جمعی از مفسران آورده اند که ابوجهل، ولید بن مغیره و دیگر سران مشرک هنگامی که در جهنّم عمّار، صهیب، بلال و... را در کنار خود نمی بینند می گویند: چرا کسانی را که از اشرار می پنداشتند در آتش دوزخ نمی بینند ... : «وقالوا ما لَنا لا نَری رِجالاً کُنّا نَعُدُّهُم مِنَ الاَشرار * اَتَّخَذنـهُم سِخریـًّا اَم زاغَت عَنهُمُ الاَبصـر».(ص/38،62ـ63)[120]
6. بنا به نقل کلبی ذیل آیه 49 اعراف/7: «اَهـؤُلاءِ الَّذینَ اَقسَمتُم لا یَنالُهُمُ اللّهُ بِرَحمَة.. آیا اینان بودند که سوگند یاد می کردید خدا رحمتی (بخشایش و نعمتی) به ایشان نرساند...» (اعراف/7، 49)، در قیامت به سران شرک خطاب می شود که آیا بلال و دیگر مؤمنان فقیر نبودند که سوگند یاد می کردید مشمول رحمت الهی نمی شوند.
7. هنگامی که گروهی از کافران بعد از مرگ با دیدن عذابهای الهی از خداوند درخواست بازگشت به دنیا برای جبران گذشته می کنند به آنان خطاب می شود که شما گروندگان به مرا مسخره می کردید: «اِنَّهُ کانَ فَریقٌ مِن عِبادی یَقولونَ رَبَّنا ءامَنّا فَاغفِر لَنا . فَاتَّخَذتُموهُم سِخریـًّا حَتّی اَنسَوکُم ذِکری و کُنتُم مِنهُم تَضحَکون * اِنّی

جَزَیتُهُمُ الیَومَ بِما صَبَروا».(مؤمنون/23،109 ـ 111) از مقاتل و مجاهد روایت شده است که مراد از «فریق» در این آیه شریفه بلال و خباب و دیگر مؤمنانی هستند که برخی سران شرک آنها را مسخره می کردند.[121]
8. بنا به نظر طبرسی در ذیل آیه «اِنَّ الَّذینَ اَجرَموا کانوا مِنَ الَّذینَ ءامَنوا یَضحَکون»(مطفّفین/83، 29) مقصود از «الّذین ءامنوا»یاران پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) مانند عمّار، خباب و بلال اند که مشرکان آنها را مسخره می کردند؛ ولی در قیامت این مؤمنان هستند که به کافران می خندند: «فَالیَومَ الَّذینَ ءامَنوا مِنَ الکُفّارِ یَضحَکون» مطفّفین/83 34)[122]
9. به گفته قتاده مقصود از «الّذین ءامنوا»در آیه 11 احقاف/46 بلال و دیگر فقیران هستند که در آغاز دعوت پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) به آن حضرت ایمان آوردند و سران خودخواه و متکبّر قریش می گفتند: اگر اسلام آیین خوبی بود هرگز آنها (در پذیرش آن) بر ما پیشی نمی گرفتند: «و قالَ الَّذینَ کَفَروا لِلَّذینَ ءامَنوا لَو کانَ خَیرًا ما سَبَقونا».[123]
10. مفسران آورده اند که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) در جمع بلال و دیگر مؤمنان تهیدست نشسته بود. اشراف قریش خطاب به آن حضرت گفتند: ای محمد! آیا به این افراد راضی شده ای و خداوند بر آنها منّت گذاشته است و ما باید دنباله رو آنان باشیم؟ هرگز! اینها را از خود دور کن. شاید از تو پیروی کنیم، که آیه ذیل نازل شد: «ولا تَطرُدِ الَّذینَ یَدعونَ رَبَّهُم بِالغَدوةِ والعَشِیِّ یُریدونَ وجهَهُ ... =و کسانی را که پروردگار خویش را دربامداد وشبانگاه می خوانند و او را می خواهند از خود مران...». (انعام/6، 52 ـ 54)[124]بعضی روایات نزول آیه 51 را نیز در این ماجرا می دانند.[125] سدّی می گوید: نزول این آیات در پی پیشنهاد جمعی از «مؤلفة قلوبهم» بود که از آن حضرت خواستند تا جایگاه ویژه ای برای آنها قرار دهد که مؤمنان فقیر در آن حضور نداشته باشند.[126]مکّی بودن سوره انعام شأن نزول نخست را تأیید می کند.[127] شبیه این دو روایت نیز در سبب نزول آیات 28 ـ 29 کهف / 18 نقل شده است که خداوند در پی طرح این پیشنهاد خطاب به پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود: و خودت را با کسانی شکیبا بدار که پروردگارشان را بامداد و شبانگاه می خوانند و [ذات یا]خشنودی او را می خواهند و دیدگانت از آنان برنگردد [از آن رو] که آرایش زندگانی این جهان بخواهی، و از آن کس فرمان مبر که دل او

را از یادمان غافل کرده ایم و از خواهش و هوس خویش پیروی کرده و کارش گزافکاری است: «واصبِر نَفسَکَ مَعَ الَّذینَ یَدعونَ رَبَّهُم بِالغَدوةِ والعَشیِّ یُریدونَ وَجهَهُ ولا تَعدُ عَیناکَ عَنهُم تُریدُ زینَةَ الحَیوةِ الدُّنیا».[128]ابن عطیّه و ابوحیّان می گویند: مکی بودن سوره دلیل بر این است که این پیشنهاد سران مشرک مکّه بوده است[129]، لیکن آلوسی می گوید: هرچند سوره مکی است؛ ولی این دو آیه در مدینه نازل شده است، زیرا بیشتر روایات، این پیشنهاد را از طرف «مؤلّفة قلوبهم» می دانند[130]؛ ولی علامه طباطبایی سیاق آیات را با مدنی بودن آنها سازگار نمی داند.[131]
احتمالاً آیه یاد شده در مکه در پی پیشنهاد اشراف قریش به پیامبر برای طرد مؤمنان تهیدست نازل شده است و مفسران نخستین بعد آن را بر جریانی مشابه که در مدینه رخ داده است تطبیق کرده اند.
11. بعضی گفته اند: مقصود از «الناس»در آیه شریفه «اَحَسِبَ النّاسُ اَن یُترَکوا اَن یَقولوا ءامَنّا و هُم لا یُفتَنون =آیا مردم پنداشته اند همین که [به زبان]گویند: ایمان آوردیم آنان را وا می گذارند و آزموده نمی شوند» (عنکبوت/29،2) عمّار، خباب، بلال و دیگر کسانی هستند که در مکه به پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) ایمان آورده و به دست مشرکان شکنجه شدند. خداوند با بیان اینکه این شکنجه ها آزمایش الهی است آنان را به بردباری و مقاومت تشویق کرده است.[132]
12. آیه 106 نحل/16: «مَن کَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعدِ ایمـنِهِ اِلاّ مَن اُکرِهَ وقَلبُهُ مُطمـَئِنٌّ بِالایمـنِ ولـکِن مَن شَرَحَ بِالکُفرِ صَدرًا فَعَلَیهِم غَضَبٌ مِنَ اللّهِ و لَهُم عَذابٌ عَظیم»درباره مسلمانانی نازل شده که زیر فشار شکنجه مشرکان بر خلاف ایمان قلبی خود به زبان کفر می گفتند تا مشرکان از شکنجه آنها دست بردارند و ذیل این آیه روایات پرشماری نقل شده است که بلال حتی از اقرار زبانی به کفر هم امتناع ورزید.[133]
13. بنا به نقلی آیه 207 بقره/2 که بر اساس روایات فراوان در لیلة المبیت و درباره علی بن ابی طالب نازل شده[134] بر مؤمنانی چون بلال که مورد آزار و شکنجه مشرکان قرار می گرفتند و مقاومت می کردند نیز تطبیق شده است: «و مِنَ النّاسِ مَن یَشری نَفسَهُ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللّهِ واللّهُ رَءوفٌ بِالعِباد و بعضی از مردم جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشند، و خداوند نسبت به بندگان مهربان است».[135]
56
14. بلال و دیگر یارانش پس از تحمّل شکنجه های فراوان برای ایمنی از آزار مشرکان به مدینه هجرت کردند. قرآن کریم در وصف آنها می گوید: آنها که پس از ستم دیدن، در راه خدا هجرت کردند، در این دنیا جایگاه و مقام خوبی به آنها می دهیم و پاداش آخرت، از آن هم بزرگ تر است: «والَّذینَ هاجَروا فِی اللّهِ مِن بَعدِ ما ظُـلِموا لَنُبَوِّئَنَّهُم فِی الدُّنیا حَسَنَةً و لاََجرُ الأخِرَةِ اَکبَرُ لَو کانوا یَعلَمون».(نحل/16،41)[136] میبدی روایت می کند که نزول آیه 110 این سوره نیز درباره بلال و دیگر مؤمنانی است که پس از تحمل شکنجه در راه خدا هجرت کردند.[137]
15. به موجب روایت ابن عباس آیه شریفه «والَّذینَ ءامَنوا وهاجَروا وجـهَدوا فی سَبیلِ اللّهِ والَّذینَ ءاووا وَنَصَروا اُولئِکَ هُمُ المُؤمِنونَ حَقـًّا لَهُم مَغفِرَةٌ ورِزقٌ کَریم =و آنها که ایمان آورده و هجرت کردند و در راه خدا به جهاد پرداختند، و آنها که پناه دادند و یاری کردند، آنان مؤمنان حقیقی اند. برای آنها، آمرزش و روزی شایسته ای است» (انفال/8، 74)، درباره جمعی از جمله بلال نازل شده است.[138]
16. بغوی نزول آیه 28 اسراء /17 را در پی درخواست کمک گروهی از مؤمنان چون بلال از پیامبر دانسته است که حضرت چون چیزی در اختیار نداشت شرم کرده، روی از آنها برمی گردانید. خداوند در این آیه از پیامبر خواست چنانچه امید به گشایشی داری، روی از آنها بر مگردان و با نرمی با آنان سخن بگو: «واِمّا تُعرِضَنَّ عَنهُمُ ابتِغاءَ رَحمَة مِن رَبِّکَ تَرجوها فَقُل لَهُم قَولاً مَیسورا».
17. هنگامی که پیامبر از سختی قیامت سخن می گفت گروهی از اصحاب تصمیم گرفتند خود را از لذات دنیوی محروم کرده، رهبانیت در پیش گیرند.[139] بر اساس روایت امام صادق، بلال تصمیم گرفته بود همه روزها را روزه بدارد[140] که آیات 87 ـ88 مائده/5 نازل شد: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لا تُحَرِّموا طَیِّبـتِ ما اَحَلَّ اللّهُ لَکُم ولا تَعتَدوا اِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ المُعتَدین ... =ای کسانی که ایمان آورده اید چیزهای پاکیزه را که خدا برای شما حلال کرده حرام نکنید و از حدّ مگذرید که خدا از حد گذرندگان را دوست ندارد...». (مائده/5، 87 ـ 88)
18. به نقل ابن عباس بلال از جمله صالحانی است که در آیه 69 نساء/4 مشمول نعمت الهی شمرده شده است[141]:«و مَن یُطِعِ اللّهَ والرَّسولَ

فَاُولئِکَ مَعَ الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبِیّینَ والصِّدّیقِینَ والشُّهَداءِ والصّــلِحینَ وحَسُنَ اُولئِکَ رَفیقا»