ویژگی های «دانش نامه امیر المؤمنین»
می شود . در این بخش ، خواننده از یک سو به آگاهی های ارجمندی درباره پرورش یافتگان مکتب علی علیه السلام دست می یابد و از سوی دیگر ، با وقایع حکومت علوی و کمبود نیروهای کارآمد ، متعهّد ، دردآشنا و فرمانبردار آشنا می شود و بدین سان ، تا حدودی راز و رمز پاره ای از نارسایی ها در حکومت علوی را درمی یابد و در تحلیل واقع نگرانه حکومت مولا با توجّه به داده های این بخش ، خود را موفّق تر می یابد . روشن است که نه اصحاب علی علیه السلام یک دست بودند ونه کارگزاران آن بزرگوار ، یک داستان . ضرورت حکومت اداری و واقع های اجتناب ناپذیر اداره امور ، گاه کسانی استوار در باورها و ناهنجار در عمل را بر امام علیه السلام تحمیل می کرد؛ امّا ایشان از یک سو هرگز از تذکّر مکرّر بر آنها غفلت نمی کرد و از سوی دیگر ، هرگز کج روی ها و کژ اندیشی ها و رفتار ناهنجار آنان با مردم را برنمی تابید . او که روزگاری بس دراز ، «شمشیر در پیِ حق» زده بود و سالیان دراز ، «خار در چشم و استخوان بر گلو» برای حق ، سکوت کرده بود ، اکنون برای اجرای حق و تحقّق حق ، هیچ مجامله ، مسامحه و مداهنه ای را بر نمی تابید . این بخش از دانش نامه نیز بسی خواندنی است . موضع امام علیه السلام در برابر اصحاب و کارگزاران ، تأمّل کردنی و درس گرفتنی است . کتاب با بخش شانزدهم پایان می یابد و بدین سان ، خواننده با انبوهی از آگاهی ها ، تحلیل ها و گزارش ها درباره مولا آشنا می شود .
ویژگی های «دانش نامه امیر المؤمنین»آنچه تا بدین جا آمد ، گزارش کوتاهی بود از محتوای بخش های دانش نامه
.
ص: 39
گستردگی آثار نگاشته شده درباره علی
امیر المؤمنین علیه السلام ، بدون نگاه تفصیلی به فصل ها و مدخل هایِ ریز و درشت آن . اکنون بر آنیم که اندکی از ویژگی های آن را بر شماریم . به پندار ما ، برای آشنایی با ویژگی های این دانش نامه و شاید برجستگی ها و امتیازاتش ، لازم است اندکی در باب آنچه تاکنون درباره مولا به نگارش در آمده است ، سخن بگوییم تا از سویی لزوم پرداختن به مجموعه ای بدین گونه ، روشن شود و از سوی دیگر ، برجستگی ها ، امتیازها و نقطه های اوج این مجموعه روشن گردد .
گستردگی آثار نگاشته شده درباره علیامیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام ، شخصیتی است با جاذبه های شگفت . نگاه به مولا و سیره ارجمند و زندگانی درخشان او ، ویژه کسانی با دیدگاهی ویژه نیست . ارجگزاری به محضر مولا علیه السلام و ستایش او ، تمام دیدگاه ها ، اندیشه ها ، گرایش ها و مسلک ها را درنوردیده است . از این رو می توان گفت که از جمله ویژگی های شخصیت علی علیه السلام ، گستردگی آثار مکتوبی است که درباره زندگی ، سیره ، امامت و خلافت ، گفتار و آموزه ها و آثار و مآثر وی به قلم آمده است . تاریخ اسلام ، بدون نام او و گزارش نقش آفرینی های بی بدیل او ، تاریخی است بی روح و تحریف یافته . تمام نقطه های اوج تاریخ صدر اسلام ، آمیخته است با نام و یاد مولا . در شمارش که بی گمان ، جستجویی کامل نیست ، نام پنج هزار کتاب درباره علی علیه السلام فهرست شده است که برخی از عناوین ، دارای چند مجلّدند .
.
ص: 40
گونه های نگاشته ها درباره علی
گونه های نگاشته ها درباره علیآنچه درباره علی علیه السلام به قلم آمده است ، دارای جهتگیری های مختلف ، محتوای گونه گون و موضوعات متفاوتی است . بر روی هم ، نگاشته های مرتبط با علی علیه السلام را به گونه های ذیل می توان تقسیم کرد: الف تاریخ زندگانی امام علیه السلام ؛ ب خلافت امام علیه السلام ؛ ج خصایص و فضایل امام علیه السلام ؛ د موضوعات مرتبط با امام علیه السلام و درباره او، مانند: غدیر، آیه تطهیر، ولایت و...؛ ه تفسیر آیات نازل شده درباره امام علیه السلام ؛ و داوری های امام علیه السلام ؛ ز دعاهای امام علیه السلام ؛ ح احادیثی که علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده است؛ ط سخنان امام علیه السلام که گونه های مختلفی دارد: احادیث بلاغی ، احادیث مرتّب شده بر اساس موضوع یا حروف الفبا؛ ی شرح ها: شرح یک خطبه ، یک حدیث ، یک نامه و ... ؛ ک نظم و نثر درباره ویژگی ها ، فضایل و مناقب امام علیه السلام ، رثاها و سوگ نامه ها؛ ل کرامت ها و معجزه های امام علیه السلام در روزگار او و پس از شهادت ایشان . بدین سان ، روشن است که آثار رده بندی شده در عناوین یاد شده از منظرهای گونه گون درباره مولا به قلم آمده اند و در هر یک از آثار یاد شده ، بُعدی از ابعاد زندگانی مولا رقم خورده است . اکنون و پس از این نگاه گذرا به گونه های مختلف آثار نگاشته شده درباره
.
ص: 41
ویژگی های این کتاب
1 . جامعیت همراه با گزیده نگاری
2 . استناد گسترده به منابع فریقین
مولا علیه السلام به ویژگی های این دانش نامه می پردازیم .
ویژگی های این کتاب1 . جامعیت همراه با گزیده نگاریدر نگارش و تدوین این دانش نامه ، ضمن دوری گزینی از تکرار (1) و ارجاع به متون همگون ، تلاش شده است در عین جامعیت ، از افزون نگاری اجتناب و بلکه گزیده نگاری شود تا کتاب ، هم خلاصه باشد و هم جامع ؛ جامع نصوص ، متون و احادیث و نقل های گزارش شده در منابع و مصادر فریقین ، با نگاهی به آنچه درباره علی علیه السلام نوشته شده است، بدان سان که پژوهشگر با مراجعه به مجموعه بداند و مطمئن شود که به عصاره آنچه درباره امام علیه السلام قلمی شده است ، دست یافته و یا به لحاظ ارجاع های بسیار و اطّلاع رسانی گسترده ای که در منبع یابی و تکثیر مراجع شده است، از این طریق به موضوع و یا موضوع های مورد نیاز برای تحقیق رسیده است.
2 . استناد گسترده به منابع فریقیندر این دانش نامه ، بهره برداری بسیار گسترده ای از منابع تاریخی و حدیثی فریقین در تبیین شخصیت امام علی علیه السلام در زمینه های مختلف ، تحقّق یافته است . برای سامان دادن به این مجموعه ، به بیش از 580 عنوان کتاب در بیش از دو هزار مجلّد ، مراجعه کردیم : بیش از دویست و پنجاه منبع شیعی و 330 منبع از منابع اهل سنّت . امّا برای گسترده سازی محدوده پژوهش و اطلاع رسانی برای محقّقان و برای
.
1- .جز در مواردی که متون ، اختلاف اساسی داشته اند و یا متنِ تکرار شده ، حامل پیام و نکته مهمّی بوده است .
ص: 42
3 . اعتبار منابع
گشودن دامنه پژوهش ، در پانوشت ها به حدود سی هزار نشانی در منابع فریقین ارجاع شده است ، که به روشنی گستردگی محدوده جستجو را می تواند نشان دهد .
3 . اعتبار منابعدر سامان دادن به این دانش نامه ، کوشیده ایم که پس از برگه نویسی مستقیم از منابع با یاری گرفتن از رایانه و بسیاری از نرم افزارهای فارسی و عربی (در حدّ توان) ، همه متون مرتبط با یک موضوع را گرد آوری کنیم و آن گاه ، استوارترین ، جامع ترین و کهن ترین را برگزینیم . در گزینش ، همّت بر آن بوده است که متون به کار گرفته شده ، از کتب حدیثی و تاریخی معتبر گرفته شود ؛ امّا باید بدین نکته تأکید کنیم که اعتبار نقل ها و متون در پژوهش تاریخی با نقل ها و متون فقهی ، فرق فارقی دارد و روشن است که آن سختگیری های معمول در سند روایات فقهی در پژوهش های تاریخی ، معمول نیست . در پژوهش های تاریخی ، بیشتر چگونگی و استواری و نااستواری متن ، مورد توجّه است و باید برای رسیدن به حقیقت ، قراین گونه گون جستجو شود . به هر حال ، به دیده ما نقل و نصّ معتبر ، آن است که «موثوقٌ به» و اطمینان آور باشد ، حتّی اگر از سند استوار و صحیح برخوردار نباشد و این ، به معنای انکار نقش سند صحیح و موثّق در ایجاد اطمینان نیست . باید بیفزاییم که وثوق سندی ، در مجموعه ای که نقل ها و متون آن بر پایه مصادر حدیثی و تاریخی فریقین (شیعه و اهل سنّت) رقم خورده است ، نمی تواند ملاک تامّ و تمام باشد ؛ چرا که روشن است هر جریانی در تعیین «ثقه» و «غیر ثقه» ، سبک و روش ویژه و مبانی رجالی خاصّی دارد . ما در جمع آوری متون و نقل ها و گزینش آنها ، افزون بر تلاش برای دستیابی به منابع معتبر و توجّه به اسناد ، اصلی ترین معیار را «نقد متن» قرار داده ایم و
.
ص: 43
4 . تحلیل و جمع بندی
5 . توجّه به واقعیّت ها و کاربردی بودن محتوا
کوشیده ایم از راه تأیید مضمون متون با قراین نقلی و عقلی ، نوعی اطمینان به متن را به دست آورده ، در استواری آن مطمئن باشیم . از این رو ، احادیث منکَر را نیاورده ایم ، اگر چه سند صحیح داشته اند ، و اگر در موارد ویژه ای متن غیر معتبری را عرضه کرده ایم ، چگونگی و چرایی آن را توضیح داده ایم .
4 . تحلیل و جمع بندیپژوهشگران و جستجوگران معارف علوی و طالبان آگاهی از سیره علوی ، در این دانش نامه با نزدیک به هفت هزار متن و نصّ تاریخی و حدیثی درباره علی علیه السلام آشنا خواهند شد . در فصل ها و بخش ها کوشیده شده است به تناسب ، تحلیل ها و نظریه هایی طرح گردد و با ارزیابی متون ، نکات مهمّی در زمینه های تاریخ و حدیث ، عرضه شود . خواننده از این رهگذر ، با «فقه الحدیث» و فهم نقل های بسیاری روبه رو خواهد بود که امیدواریم سودمند افتد .
5 . توجّه به واقعیّت ها و کاربردی بودن محتوادانش نامه امیر المؤمنین علیه السلام ، صرفا کتابی تاریخی نیست که متون و اسناد تاریخی مرتبط با زندگی علی علیه السلام را گزارش کند . نمی خواستیم شرح حالی محض به دست دهیم و متنی بر انبوه شرح حال ها بیفزاییم . در گزینش عناوین و عرضه متون در ذیل عناوین ، به واقعیت ها و نیازهای امروز توجّه داشته ایم . کوشیده ایم که این دانش نامه ، مجموعه ای باشد آموزنده و کارآمد برای جهان اسلام ، پژوهشگران ، جوانان و همه آنان که می خواهند سیره علی علیه السلام را در واقعیّتِ زندگی ، سرمشق خود کنند و از او و سیره او در گشودن گِرِه ها و زدودن بن بست های فکری ، عقیدتی و سیاسی یاری جویند . کاربردی ترین بخش های این مجموعه ، بخش هایی است که سیاست های علوی را در زمینه های مختلف کشورداری ، حکومت وتعامل با مردم تبیین می کند . این
.
ص: 44
6 . ابتکار در نگارش
7 . توضیح ها و تفسیرها
8 . تجلیل ها و تکریم ها
بخش ها مورد نیاز کارگزاران دولت های اسلامی ، بویژه خدمتگزاران نظام مقدّس جمهوری اسلامی ایران است . این بخش ها عینیت زندگانی سیاسی و اجتماعی مولا را رقم زده و واقع صادقِ سیاستمداریِ آن سیاستمدار واقعی را که در اجرای سیاست ، جز به حقْ نظر نداشت ، گزارش کرده است . باید خواند ، تأمّل کرد ، اندیشید ، عمل کرد و بهره جست .
6 . ابتکار در نگارشمطالب و موضوعات به گونه ای آورده شده است که همچون یک نمودار درختی ، پژوهشگر با نگاهی گذرا به آن ، در جریان کلّیِ مسائل کتاب قرار گیرد و با تأمّلی اجمالی ، مطلوب خود را در آن دریابد . عناوین به گونه ای گزینش شده اند که گویای محتوای بخش ها و فصل ها باشند و تمام متون ارائه شده را بپوشانند و مهم تر آن که کوشیده شده تا عناوین ، حقایق زندگی ساز و روشنی بخش سیره علوی را بدان گونه که الگو باشد ، ارائه دهند . از این رو ، عناوین ، واقعی اند و نه انتزاعی محض و ناکارگشا و ناکارآمد .
7 . توضیح ها و تفسیرهابرای این که پژوهشگران در مراجعه به این دانش نامه و در دستیابی به مقصود برای مسائلی جزئی نیاز به منابع دیگر نداشته باشند و در رسیدن به مطلوب مسیری سهل را بپیمایند ، در مورد اشخاص ، مکان ها و نکات مبهم متون ، در پانوشت ، توضیحاتی آمده است و نیز الفاظ دشواریاب متون ، شرح شده اند و مکان های تاریخی با نقشه هایی گویا که به وسیله متخصّصان طرّاحی شده است ، به دقّت شناسانده شده اند .
8 . تجلیل ها و تکریم هادر نقل متون تاریخی و حدیثی ، اگر متون مورد استناد از پیامبر خدا و اهل بیت علیهم السلام
.
ص: 45
9 . اخلاق نگارش
نقل شده باشد ، نام آن بزرگواران یاد می شود . در یاد کرد پیامبر خدا با جمله «صلّی اللّه علیه و آله» و در یاد کرد اهل بیت و پیامبرانِ الهی و فرشتگان ، با جمله «علیه السلام» از آنها تجلیل شده است ، هر چند در منبع ، چنین تجلیلی نباشد (1) و اگر متون از غیر پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلامنقل شده باشد ، در آغاز و یا فرجام ، فقط به ارائه منبع نقل ، بسنده می شود .
9 . اخلاق نگارشدر نگارش دانش نامه ، سعی شده است تا ادب علمی پژوهشی در نهایت دقّت ، رعایت شود . کسی که تاریخ اسلام را به ژرفی نگریسته باشد و آثار مکتوب عالمان نحله های گوناگون حوزه فرهنگ اسلامی را دیده باشد ، می داند که در میراث مکتوب آنان (پیشینیان و پسینیان) تا چه حدّی درباره تشیّع و قلّه افراشته آن ، ستم روا شده است و بالطبع ، بر پیشوای مجاهدان و مخلصان (علی علیه السلام ) نیز چه با کتمان حقایق و چه با وارونه سازی تاریخ ، جفا شده است . این همه را محقّقان تاریخ اسلام می دانند و ما نیز می دانستیم و در نگارش این دانش نامه ، با ابعاد حیرت آور آن ، بیشتر آشنا شدیم . امّا در نگارش این مجموعه ، در تحلیل ها ، اظهار نظرها ، تبیین ها و مدخل ها ، هرگز قلم را به ناراستی ها و درشت گویی ها و دشنام ها نیالودیم ، نه ابتدائا و نه به گونه مقابله به مثل . به واقع ، در نگارش مجموعه ، «ادب علوی» را بر سراسر آن ، حاکم ساختیم که به حجر بن عدی و عمرو بن حمق ، یاران پرشور و پر صلابت و استوار اندیش خود ، ادب مقابله را بیاموخت و به آنها که یکسر شور و غیرت بودند و ناراستی های دشمن را بر نمی تابیدند و در برابر غوغا سالاری های آنان ، چونان
.
1- .این شیوه در همه متون تاریخی و حدیثی ، چه در آغاز و چه در وسط یا پایان ، هنگامی که نام اهل بیت علیهم السلامیاد شود ، اجرا می گردد .