گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد سوم
فصل دوم : روزگار عمر بن خطّاب



2 / 1 منزلت عمر در نزد ابو بکر

فصل دوم : روزگار عمر بن خطّاب2 / 1منزلت عمر در نزد ابو بکر8088.الإمامُ علیٌّ علیه السلام ( فِیما أوصَی ابنَهُ الحسنَ علیه السلام ) تاریخ الإسلام به نقل از ابو بکر : به خدا سوگند ، بر روی زمین ، مردی محبوب تر از عمر ، نزد من نیست .8087.عنه صلی الله علیه و آله :غریب الحدیث :ابو عبید از ابو بکر چنین نقل می کند : به خدا سوگند ، عمر ، محبوب ترینِ مردم در نزد من است .8086.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :تاریخ دمشق به نقل از نافع : ابو بکر به اقرع بن حابس و زِبْرِقان ، دو قطعه زمین بخشید و نوشته ای هم برایشان نوشت .

عثمان به آن دو گفت : عمر را گواه بگیرید که او حافظ شما و خلیفه بعدی است . پس ، نزد عمر آمدند و او به آنها گفت : چه کسی این نوشته را برای شما نوشته است؟

گفتند : ابو بکر .

گفت : نه . به خدا سوگند [ که کار درستی نیست] و این کار ، بزرگواری و کرامت نیست . به خدا سوگند ، [ نمی توان پذیرفت که] صورت های مسلمانان ، با شمشیر و سنگ ، شکاف بردارد ، آن گاه ، این [ زمین ]برای شما باشد! پس ، آب دهان بر آن انداخت و نوشته را محو کرد .

آن دو نزد ابو بکر آمدند و گفتند : ما نمی دانیم که تو خلیفه ای یا عمر! سپس ماجرا را باز گفتند .

ابو بکر گفت : ما چیزی را جز آنچه عمر اجازه دهد ، اجازه نمی دهیم .

.


ص: 8

8085.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام یَصِفُ استِعمالَ عُمَرَ بنِ الخَطّابِ : ولَولا خاصَّهٌ ما کان بَینَهُ [أبی بَکرٍ ]وبَینَ عُمَرَ ، لَظَنَنتُ أنَّهُ لا یَدفَعُها عَنّی . (1)2 / 2اِستِعمالُ عُمَرَ بنِ الخَطّابِ8082.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی :اِعتَلَّ أبو بَکرٍ فی جُمادَی الآخِرَهِ سَنَهَ (13) . فَلَمَّا اشتَدَّت بِهِ العِلَّهُ عَهِدَ إلی عُمَرَ بنِ الخَطّابِ ، فَأَمَرَ عُثمانَ أن یَکتُبَ عَهدَهُ ، وکَتَبَ :

بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ . هذا ما عَهِدَ أبو بَکرٍ خَلیفَهُ رَسولِ اللّهِ إلَی المُؤمِنینَ وَالمُسلِمینَ : سَلامٌ عَلَیکُم ، فَإِنّی أحمَدُ إلَیکُمُ اللّهَ ؛ أمّا بَعدُ فَإِنّی قَدِ استَعمَلتُ عَلَیکُم عُمَرَ بنَ الخَطّابِ ، فَاسمَعوا وأطیعوا ، وإنّی ما ألَوتُکُم (2) نُصحا . وَالسَّلامُ . (3)8081.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری عن محمّد بن إبراهیم بن الحارث :دَعا أبو بَکرٍ عُثمانَ خالِیا (4) ، فَقالَ : اُکتُب :

بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ . هذا ما عَهِدَ أبو بَکرٍ بنُ أبی قُحافَهَ إلَی المُسلِمینَ ؛ أمّا بَعدُ .

قالَ : ثُمَّ اُغمِیَ عَلَیهِ ، فَذَهَبَ عَنهُ ، فَکَتَبَ عُثمانُ : أمّا بَعدُ ؛ فَإِنّی قَدِ استَخلَفتُ عَلَیکُم عُمَرَ بنَ الخَطّابِ ، ولَم آلُکُم خَیرا مِنهُ .

ثُمَّ أفاقَ أبو بَکرٍ فَقالَ : اِقرَأ عَلَیَّ ، فَقَرأَ عَلَیهِ ، فَکَبَّرَ أبو بَکرٍ وقالَ : أراکَ خِفتَ أن یَختَلِفَ النّاسُ إنِ افتُلِتَت (5) نَفسی فی غَشیَتی ! قالَ : نَعَم . قالَ : جَزاکَ اللّهُ خَیرا عَنِ الإِسلامِ وأهلِهِ ! وأقَرَّها أبو بَکرٍ مِن هذَا المَوضِعِ . (6) .

1- .الغارات : ج 1 ص 307 عن جندب ، المسترشد : ص 413 عن شریح بن هانی وزاد فیه «وأمر قد عقداه بینهما» بعد «بین عمر» ؛ شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 95 عن جندب .
2- .یقال : إنّی لا آلُوکَ نُصْحاً ، أی لا أفْتُرُ ولا اُقَصِّر (لسان العرب : ج 14 ص 40 «ألا») .
3- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 136 .
4- .الخِلْو : المُنْفَرِد (النهایه : ج 2 ص 74 «خلا») .
5- .افْتُلِتَ فلانٌ : أی ماتَ فجْأَهً (لسان العرب : ج 2 ص 68 «فلت») .
6- .تاریخ الطبری : ج 3 ص 429 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 79 ، نهایه الأرب : ج 19 ص 152 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 200 ، تاریخ دمشق : ج 30 ص 411 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 117 والثلاثه الأخیره نحوه وراجع تاریخ المدینه : ج 2 ص 668 .

ص: 9



2 / 2 به خلافت رساندن عمر بن خطّاب

8085.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام علی علیه السلام در توصیف به خلافت رسیدن عمر بن خطّاب : و اگر ارتباط ویژه ابو بکر با عمر نبود ، امیدی داشتم که خلافت را از من نراند .2 / 2به خلافت رساندن عمر بن خطّاب8082.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی :ابو بکر ، در جمادی دوم سال سیزدهم هجرت ، بیمار شد و چون بیماری اش شدّت گرفت ، به عمر بن خطّاب [ برای خلافت آینده ]سفارش کرد .

او به عثمان ، فرمان داد که وصیّتش [ به مسلمانان ]را بنویسد و وی چنین نوشت : «به نام خداوند بخشنده مهربان . این ، چیزی است که ابو بکر ، جانشین پیامبر خدا ، برای مؤمنان و مسلمانان به یادگار می نهد . سلام علیکم! من نیز چون شما خدا را می ستایم . امّا بعد ، من ، عمر بن خطّاب را بر شما گماردم . پس بشنوید و فرمان برید . و من ، در خیرخواهی برای شما ، کوتاهی و سستی نکردم . و السلام!» .8081.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری به نقل از محمّد بن ابراهیم بن حارث :ابو بکر ، عثمان را در خلوت فرا خواند و گفت : بنویس : «به نام خداوند بخشنده مهربان . این ، سفارشی است که ابو بکر بن ابی قُحافه به مسلمانان می کند . امّا بعد» .

سپس به حالت اغما افتاد و از حال رفت . پس ، عثمان نوشت : «امّا بعد ، من عمر بن خطّاب را جانشین خود در میان شما می سازم و بهتر از او برایتان نیافتم» .

پس ، ابو بکر به هوش آمد و گفت : برایم بخوان . او [ نیز ]خواند .

ابو بکر ، صدایش را به تکبیر بلند کرد و گفت : چنین می بینم که ترسیدی من در بیهوشی ام ناگهان بمیرم و مردم ، دچار اختلاف شوند .

عثمان گفت : آری .

گفت : خدا تو را از طرف اسلام و مسلمانان ، پاداش نیکو دهاد! و این چنین ، کار او را تأیید نمود .

.


ص: 10

8080.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ المدینه عن أسلَم :کَتَبَ عُثمانُ عَهدَ الخَلیفَهِ بَعدَ أبی بَکرٍ ، وأمَرَهُ ألّا یُسَمِّیَ أحَدا ، وتَرَکَ اسمَ الرَّجُلِ ، فَاُغمِیَ عَلی أبی بَکرٍ إغماءَهً ، فَأَخَذَ عُثمانُ العَهدَ فَکَتَبَ فیهِ اسمَ عُمَرَ . قالَ : فَأَفاقَ أبو بَکرٍ فَقالَ : أرِنِی العَهدَ ، فَإِذا فیهِ اسمُ عُمَرَ . قالَ : مَن کَتَبَ هذا ؟ فَقالَ عُثمانُ : أنَا . فَقالَ : رَحِمَکَ اللّهُ وجَزاکَ خَیرا ! فَوَاللّهِ لَو کَتَبتَ نَفسَکَ لَکُنتَ لِذلِکَ أهلاً . (1)8079.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری عن قیس :رَأَیتُ عُمَرَ بنَ الخَطّابِ وهُوَ یَجلِسُ وَالنّاسُ مَعَهُ ، وبِیَدِهِ جَریدَهٌ ، وهُوَ یَقولُ : أیُّهَا النّاسُ ! اسمَعوا وأطیعوا قَولَ خَلیفَهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ إنَّهُ یَقولُ : إنّی لَم آلُکُم نُصحا . قالَ : ومَعَهُ مَولیً لِأَبی بَکرٍ یُقالُ لَهُ شَدیدٌ ، مَعَهُ الصَّحیفَهُ الَّتی فیهَا استِخلافُ عُمَرَ . (2)8078.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمامه والسیاسه فی ذِکرِ کِتابَهِ استِخلافِ عُمَرَ : خَرَجَ عُمَرُ بِالکِتابِ وأعلَمَهُم ، فَقالوا : سَمعا وطاعَهً ، فَقالَ لَهُ رَجُلٌ : ما فِی الکِتابِ یا أبا حَفصٍ ؟ قالَ : لا أدری ، ولکِنّی أوَّلُ مَن سَمِعَ وأطاعَ. قالَ: لکِنّی وَاللّهِ أدری ما فیهِ ؛ أمَّرتَهُ عامَ أوَّلٍ ، وأمَّرَکَ العامَ ! (3)8077.امام کاظم علیه السلام :شرح نهج البلاغه :إنَّ أبا بَکرٍ لَمّا نَزَلَ بِهِ المَوتُ دَعا عَبدَ الرَّحمنِ بنَ عَوفٍ ، فَقالَ : أخبِرنی عَن عُمَرَ . فَقالَ : إنَّهُ أفضَلُ مَن رَأیُکَ فیهِ ، إلّا أنَّ فیهِ غِلظَهً . فَقالَ أبو بَکرٍ : ذاکَ لِأَنَّهُ یَرانی رَقیقا ، ولَو قَد أفضَی الأَمرُ إلَیهِ لَتَرَکَ کَثیرا مِمّا هُوَ عَلَیهِ ، وقَد رَمَقتُهُ ؛ إذا أنَا غَضِبتُ عَلی رَجُلٍ أرانِی الرِّضی عَنهُ ، وإذا لِنتُ لَهُ أرانِی الشِّدَّهَ عَلَیهِ .

ثُمَّ دَعا عُثمانَ بنَ عَفّانَ فَقالَ : أخبِرنی عَن عُمَرَ ، فَقالَ : سَریرَتُهُ خَیرٌ مِن عَلانِیَتِهِ ، ولَیسَ فینا مِثلُهُ . فَقالَ لَهُما : لا تَذکُرا مِمّا قُلتُ لَکُما شَیئا ، ولَو تَرَکتُ عُمَرَ لَما عَدَوتُکَ یا عُثمانُ ، وَالخِیَرَهُ لَکَ ألّا تَلِیَ مِن اُمورِهِم شَیئا ، ولَوَدَدتُ أنّی کُنتُ مِن اُمورِکُم خِلوا ، وکُنتُ فیمَن مَضی مِن سَلَفِکُم .

ودَخَلَ طَلحَهُ بنُ عُبَیدِ اللّهِ عَلی أبی بَکرٍ فَقالَ : إنَّهُ بَلَغَنی أنَّکَ یا خَلیفَهَ رَسولِ اللّهِ استَخلَفتَ عَلَی النّاسِ عُمَرَ ، وقَد رَأَیتَ ما یَلقی النّاسُ مِنهُ وأنتَ مَعَهُ ، فَکَیفَ بِهِ إذا خَلا بِهِم ! وأنتَ غَدا لاقٍ رَبَّکَ ؛ فَیَسأَلُکَ عَن رَعِیَّتِکَ .

فَقالَ أبو بَکر : أجلِسونی ، ثُمَّ قالَ : أ بِاللّهِ تُخَوِّفُنی؟ ! إذا لَقیتُ رَبّی فَسَأَلَنی قُلتُ : استَخلَفتُ عَلَیهِم خَیرَ أهلِکَ .

فَقالَ طَلحَهُ : أ عُمَرُ خَیرُ النّاسِ یا خَلیفَهَ رَسولِ اللّهِ ؟ ! فَاشتَدَّ غَضَبُهُ وقالَ : إی وَاللّهِ ، هُوَ خَیرُهُم وأنتَ شَرُّهُم ! أما وَاللّهِ لَو وَلَّیتُکَ لَجَعَلتَ أنفَکَ فی قَفاکَ ، ولَرَفَعتَ نَفسَکَ فَوقَ قَدرِها ، حَتّی یَکونَ اللّهُ هُوَ الَّذی یَضَعُها ! أتَیتَنی وقَد دَلَکتَ عَینَکَ ؛ تُریدُ أن تَفتِنَنی عَن دینی ، وتُزیلَنی عَن رَأیی ! قُم ، لا أقامَ اللّهُ رِجلَیکَ ! أما وَاللّهِ لَئِن عِشتُ فُواقَ ناقَهٍ (4) وبَلَغَنی أنَّکَ غَمَصتَهُ (5) فیها أو ذَکَرتَهُ بِسوءٍ لَاُلحِقَنَّکَ بِمَحمَضاتِ قُنَّهَ (6) ، حَیثُ کُنتُم تُسقَونَ ولا تَروَونَ ، وتَرعَونَ ولا تَشبَعونَ ، وأنتُم بِذلِکَ بَجِحونَ (7) راضونَ فَقامَ طَلحَهُ فَخَرَجَ . (8) .

1- .تاریخ المدینه : ج 2 ص 667 ، تاریخ دمشق : ج 44 ص 252 عن عبد اللّه بن عمر ، الأوائل لأبی هلال : ص 102 عن المدائنی وکلاهما نحوه .
2- .تاریخ الطبری : ج 3 ص 429 ، مسند ابن حنبل : ج 1 ص 88 ح 259 نحوه . وفی معالم الفتن : ج 1 ص 326 «یالیت الفاروق قال ذلک یوم أن أمر النبیّ صلی الله علیه و آله أن یأتوه بصحیفه لیکتب لهم کتابا لا یضلّوا بعده أبدا» .
3- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 38 .
4- .أی قَدْرَ فُواق ناقهٍ ، وهو ما بین الحَلْبَتَین من الراحَه (النهایه : ج 3 ص 479 «فوق») .
5- .غَمَصَه : حَقَّرَه واستَصْغَره ولم یَرَهُ شیئا (لسان العرب : ج 7 ص 61 «غمص») .
6- .قال ابن منظور : المَحْمَض : الموضع الَّذی ترعی فیه الإبل الحَمْض . والحَمْض من النبات : کلّ نَبتٍ مالِحٍ أو حامضٍ یقوم علی سُوقٍ ولا أصل له (لسان العرب : ج 7 ص 139 و 138) . وقال یاقوت : قُنَّهُ : منزل قریب من حومانه الدرّاج فی طریق المدینه من البصره . وقُنَّهُ : جبل فی دیار بنی أسد متّصل بالقنان (معجم البلدان : ج 4 ص 409) . ولعلّه قَصَد موضعا بعینه .
7- .البَجَح : الفَرَح (تاج العروس : ج 4 ص 5 «بجح»).
8- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 164 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 199 ، تاریخ المدینه: ج 2 ص 667 ، تاریخ الطبری : ج 3 ص 428 و ص 433 و فیه إلی «خیر أهلک» و کلّها نحوه .

ص: 11

8076.امام صادق علیه السلام :تاریخ المدینه به نقل از اسلم : عثمان ، عهدنامه جانشین ابو بکر را نوشت و ابو بکر به او فرمان داد که از کسی نام نبرد و نام خلیفه را وا گذارد . سپس کاملاً بیهوش شد. عثمان،عهدنامه را برداشت و نام عمر را در آن نوشت.

ابو بکر که به هوش آمد ، گفت : عهدنامه را به من نشان بده . چون نام عمر را در آن دید ، گفت : چه کسی این را نوشت؟

عثمان گفت : من .

گفت: خدا رحمتت کند و به تو پاداش خیر دهد! به خدا سوگند ، اگر [ نام ]خودت را می نوشتی ، شایسته آن بودی .8080.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری به نقل از قیس : عمر بن خطّاب را دیدم که نشسته و مردم ، همراهش بودند و در دستش ، شاخه نخلی داشت و می گفت : ای مردم! گوش کنید و از گفته [ ابو بکر ، ]خلیفه پیامبر خدا ، اطاعت کنید . او می گوید : من ، در خیرخواهی برای شما کوتاهی نکردم .

شدید (غلام ابو بکر) هم با او بود و صحیفه ای را که در آن به جانشینی عمر وصیّت شده بود ، همراه داشت (1) .8079.عنه صلی الله علیه و آله :الإمامه و السیاسه درباره نوشتن جانشینی عمر : عمر ، با نوشته بیرون آمد و به آنان خبر [ وصیّت ابو بکر را ]داد .

گفتند : گوش به فرمانیم .

مردی به عمر گفت : ای ابو حفص! چه چیز در این نوشته است؟

گفت : نمی دانم ؛ ولی من ، نخستین کسی هستم که گوش می دهم و فرمان می برم .

آن مرد گفت : امّا من می دانم چه چیزْ در آن است . بار اوّل ، تو او را امیر کردی و این بار ، او تو را!8078.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :شرح نهج البلاغه :چون مرگ ابو بکر فرا رسید ، او عبد الرحمان بن عوف را فرا خواند و گفت : مرا از عمر آگاه کن .

گفت : او بهتر از آن است که در نظر توست ، جز آن که در او درشتی ای هست .

ابو بکر گفت : این از آن روست که مرا نرم می بیند و اگر حکومت به او برسد ، بسیاری از درشتی هایش را کنار می نهد . من او را زیر نظر داشته ام . هر گاه که بر کسی خشم می گیرم ، او خشنودی اش را به من نشان می دهد و هر گاه با کسی نرمی می کنم ، او شدّتش را به من نشان می دهد .

سپس عثمان بن عفّان را فرا خواند و گفت : مرا از عمر آگاه کن .

گفت : باطنش از ظاهرش بهتر است و مانند او در میان ما نیست .

ابو بکر به هر دو گفت : از آنچه برای شما گفتم ، به کسی چیزی نگویید . ای عثمان! اگر عمر را انتخاب نمی کردم ، از تو نمی گذشتم [ و تو را تعیین می نمودم] ؛ ولی به صلاح توست که سرپرستی هیچ یک از کارهای آنان (مسلمانان) را به عهده نگیری ، که خود نیز دوست داشتم از کارهایتان جدا و بر کنار و [ بلکه] در زمره پیشینیان درگذشته شما می بودم .

طلحه بن عبید اللّه بر ابو بکر وارد شد و گفت : به من خبر رسیده که تو ای خلیفه پیامبر خدا! عمر را بر مردمْ خلیفه کرده ای ، با آن که دیده ای مردم از او چه می کشند ، [ آن هم ] در حالی که تو هنوز هستی . پس او در زمانی که با مردمْ تنها شود ، چگونه خواهد بود؟! تو فردا پروردگارت را دیدار می کنی و [ او ]درباره مردمِ تحت سرپرستی ات می پرسد .

ابو بکر گفت : مرا بنشانید . سپس گفت : آیا مرا از خدا می ترسانی؟ هنگامی که پروردگارم را دیدار کنم و از من سؤال کند، می گویم: بهترینِ مردمان را بر آنان خلیفه کردم.

طلحه گفت : ای خلیفه پیامبر خدا! آیا عمر ، بهترینِ مردم است؟

خشم ابو بکر ، شدّت گرفت و گفت : آری . به خدا که او بهترین آنان است و تو بدترینِ آنانی! بدان که اگر حکومت را به تو بسپارم ، بینی ات را در پشتت می نهی (تکبّر می ورزی) و خود را بیش از اندازه بالا می بری ، تا آن جا که فقط خدا می تواند پایینت کشد!

نزد من آمده ای و چشمانت را نرم و فروهشته کرده ای تا مرا در دینم به فتنه اندازی و مرا از نظرم برگردانی! برخیز ، خدا پاهایت را استوار ندارد!

بدان که به خدا سوگند ، اگر به اندازه میان دو شیر دوشیدن شتر ، زنده بمانم و به من برسد که عمر را کوچک شمرده و یا از او به بدی یاد کرده ای ، تو را به چراگاه قُنَّه (2) می فرستم ؛ جایی که بنوشید ؛ ولی سیراب نشوید ، و بچرید ؛ ولی سیر نشوید و به همان هم شادمان و خشنود باشید .

طلحه برخاست و بیرون رفت . .

1- .در معالم الفتن (ج 1 ص 326) آمده است : کاش عمر ، این را آن روز گفته بود که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمان داد برایش کاغذی بیاورند تا برایشان چیزی بنویسد که هرگز پس از او ، گم راه نشوند!
2- .قُنَّه ، جایی در راه مدینه به بصره و یا کوهی در محلّ سکونت قبیله بنی اسد و متّصل به قنان است (معجم البلدان : ج 4 ص 409).

ص: 12

. .


ص: 13

. .


ص: 14

2 / 3مَوْقِفُ الإِمامِ مِن خِلافَتِهِ8075.إرشاد القلوب :الإمام علیّ علیه السلام فی ذِکرِ السَّقیفَهِ ومابَعدَها : فَرَأَیتُ أنَّ الصَّبرَ عَلی هاتا أحجی (1) ، فَصَبَرتُ وفِی العَینِ قَذیً ، وفِی الحَلقِ شَجا ، أری تُراثی (2) نَهبا ، حَتّی مَضَی الأَوَّلُ لِسَبیلِهِ ، فَأَدلی بِها إلی فُلانٍ بَعدَهُ .


شَتّانَ ما یَومِی عَلی کورِها

ویَومُ حَیّانَ أخی جابِرِ (3)

فَیا عَجَبا ! ! بَینا هُوَ یَستَقیلُها فی حَیاتِهِ إذ عَقَدَها لِاخَرَ بَعدَ وَفاتِهِ لَشَدَّ ما تَشَطَّرا ضَرعَیها ! فَصَیَّرَها فی حَوزَهٍ خَشناءَ یَغلُظُ کَلمُها (4) ، ویَخشُنُ مَسُّها ، ویَکثُرُ العِثارُ فیها ، وَالاِعتِذارُ مِنها ، فَصاحِبُها کَراکِبِ الصَّعبَهِ إن أشنَقَ لَها خَرَمَ ، وَإن أسلَسَ لَها تَقَحَّم (5) فَمُنِیَ النّاسُ لَعَمرُ اللّهِ بِخَبطٍ وشِماسٍ (6) ، وتَلَوُّنٍ وَاعتِراضٍ . (7) .

1- .أی أجدَر وأولی وأحقَّ (النهایه : ج 1 ص 348 «حجا») .
2- .التراث : ما یُخَلِّفه الرجل لورثته (النهایه : ج 1 ص 186 «ترث») .
3- .هذا البیت هو للأعشی ، وقد تمثّل به علیه السلام .
4- .الکَلْم : الجَرْح (النهایه : ج 4 ص 199 «کلم») .
5- .قال الشریف الرضی فی ذیل الخطبه : قوله علیه السلام : «کراکب الصعبه إن أشنق لها خرم ، وإن أسلس لها تقحّم» یرید : أنّه إذا شدّد علیها فی جذْب الزمام وهی تُنازعه رأسَها خرم أنفها ، وإن أرخی لها شیئا مع صعوبتها تقحّمت به فلم یملکها ، یقال : أشنَقَ الناقهَ : إذا جذَب رأسَها بالزمام فرفعه ، وشنَقَها أیضا . ذکر ذلک ابن السکّیت فی «إصلاح المنطق» ، وإنّما قال : «أشنق لها» ولم یقل: «أشنقها» لأنّه جعله فی مقابله قوله: «أسلس لها» ، فکأنّه علیه السلام قال : إن رفع لها رأسها بمعنی أمسکه علیها بالزمام .
6- .شَمَسَت الدابَّهُ والفَرس : شَرَدتْ وجَمَحَتْ ومَنَعتْ ظَهْرَها (لسان العرب : ج 6 ص 113 «شمس») .
7- .نهج البلاغه : الخطبه 3 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 204 ، معانی الأخبار : ص 361 ح 1 ، علل الشرائع : ص 150 ح 12 ، الإرشاد : ج 1 ص 287 ، الاحتجاج : ج 1 ص 452 ح 105 والأربعه الأخیره عن ابن عبّاس ، الأمالی للطوسی : ص 373 ح 803 عن زراره عن الإمام الباقر علیه السلام عن ابن عبّاس وعن الإمام الباقر عن أبیه عن جدّه علیهم السلام ، نثر الدرّ : ج 1 ص 275 ؛ تذکره الخواصّ : ص 124 والسبعه الأخیره نحوه .

ص: 15



2 / 3 موضع امام در برابر خلافت عمر

2 / 3موضع امام در برابر خلافت عمر8075.إرشاد القلوب :امام علی علیه السلام درباره سقیفه و ماجراهای پس از آن : و چنین دیدم که صبر بر این امر ، شایسته تر است . پس با خاری بر دیدگان و گلویی گرفته از استخوان ، صبر کردم . می دیدم که میراثم به تاراج می رفت ، تا آن که اوّلی به راه خود رفت و خلافت را پس از خود به فلان سپرد :

چه قدر تفاوت است میان اکنون که [ آواره] بر پشت شترم

و روزی که با حیّان ، برادر جابر ، غنوده بودم! (1)

شگفتا که او (ابو بکر) در حیاتش می خواست تا وی را از خلافتْ معاف دارند ؛ امّا برای پس از وفاتش ، آن را به دیگری سپرد!

چه سفت و محکم به پستان خلافت چسبیدند و آن را میان خود قسمت کردند [ ، دوشیدند و نوشیدند] !

سپس آن را به جایی ناهموار و جان فرسا و پر گزند در آورد و در اختیار کسی قرار داد که پی در پی می لغزید و پوزش می طلبید و همراهش [ نیز] سواری را می مانْد که بر مَرکبی چموش است [ که] اگر مهارش را محکم کِشد ، بینی اش پاره گردد و اگر رهایش کند ، بجَهد و سرنگونش سازد .

به خدا سوگند ، مردم [ در نتیجه کارهای او ]به انحراف و چموشی و رنگ به رنگ شدن و کجروی دچار گشتند .

.

1- .تمثیلی از امام علیه السلام به شعر اعشی است ، برای بیان تفاوت حالت خویش در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و پس از ایشان .

ص: 16

2 / 4اِستِشارَهُ عُمَرَ الإِمامَ فِی المُعضِلاتِ8072.امام صادق علیه السلام :تاریخ الإسلام عن عمر :أعوذُ بِاللّهِ مِن مُعضِلَهٍ لَیسَ لَها أبو حَسَنٍ ! (1)8071.امام صادق علیه السلام :المستدرک علی الصحیحین عن عمر :أعوذُ بِاللّهِ أن أعیشَ فی قَومٍ لَستَ فیهِم یا أبا حَسَنٍ . (2)8070.امام زین العابدین علیه السلام :فضائل الصحابه عن سعید بن المُسَیّب :کانَ عُمَرُ یَتَعَوَّذُ بِاللّهِ مِن مُعضِلَهٍ لَیسَ لَها أبو حَسَنٍ . (3) .

1- .تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 638 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 406 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 360 .
2- .المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 628 ح 1682 ، شعب الإیمان : ج 3 ص 451 ح 4040 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 405 ، الریاض النضره : ج 3 ص 166 ؛ شرح الأخبار : ج 2 ص 317 ح 652 .
3- .فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 2 ص 647 ح 1100 ، الطبقات الکبری : ج 2 ص 339 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 406 ، الإصابه : ج 4 ص 467 الرقم 5704 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 96 الرقم 3789 ، الاستیعاب : ج 3 ص 206 الرقم 1875 ، الصواعق المحرقه : ص 127 ، تاریخ الخلفاء : ص 203 .

ص: 17



2 / 4 مشورت عمر با امام در مشکلات

2 / 4مشورت عمر با امام در مشکلات8072.عنه علیه السلام :تاریخ الإسلام به نقل از عمر : من ، از مشکلی که ابو الحسن [ علی ]برای [ حلّ ]آن نباشد ، به خدا پناه می برم .8071.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :المستدرک علی الصحیحین به نقل از عمر : ای ابو الحسن! من از زندگی با کسانی که تو در میانشان نباشی ، به خدا پناه می برم .8070.الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :فضائل الصحابه به نقل از سعید بن مُسَیَّب : عمر از مشکلی که ابو الحسن برای [ حلّ ]آن نبود ، به خدا پناه می بُرد .

.


ص: 18

8069.عنه صلی الله علیه و آله :الکافی عن عمر :لَولا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ ! (1)بیانکان الإمام علیّ علیه السلام یقدّم آراءه الاستشاریّه فی المیادین العلمیّه أو فی المشاکل السیاسیّه بعدما یحرز أنّها تعود بالفائده علی المُجتَمع الإسلامی ، ولا یبدی رأیه إذا عاد بالنفع الشخصی علی الخلیفه ولم یَعُد علی المُجتَمع بشیء . یَقولُ ابنُ عَبّاسٍ : خَرَجتُ مَعَ عُمَرَ إلَی الشّامِ فی إحدی خَرَجاتِهِ ، فَانفَرَدَ یَوما یَسیرُ عَلی بَعیرِهِ فَاتَّبَعتُهُ ، فَقالَ لی : یَابنَ عَبّاسٍ ، أشکو إلَیکَ ابنَ عَمَّکَ ! سَأَلتُهُ أن یَخرُجَ مَعی فَلَم یَفعَل . (2)

راجع : ج 8 ص 550 (علیّ عن لسان أصحاب النبیّ / عمر بن الخطّاب) .

2 / 5اِستِنجادُ عُمَرَ بِرَأیِ الإِمامِ2 / 5 1مَبدَأُ التَّاریخِ8064.سنن أبی داوود به نقل از قیس بن سعد :المستدرک علی الصحیحین عن سعید بن المُسَیَّب:جَمَعَ عُمَرُ النّاسَ فَسَأَلَهُم : مِن أیِّ یَومٍ یُکتَبُ التَّأرِیخُ ؟ فَقالَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ : مِن یَومَ هاجَرَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وتَرَکَ أرضَ الشِّرکِ . فَفَعَلَهُ عُمَرُ . (3) .

1- .الکافی : ج 7 ص 424 ح 6 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 306 ح 849 و ج 10 ص 50 ح 186 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 36 ح 5025 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 85 ، الإیضاح : ص 191 و 192 ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 75 ح 155 ، الفضائل لابن شاذان : ص 95 ، شرح الأخبار : ج 2 ص 319 ح 655 ، المسترشد : ص 583 ح 253 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 31 ؛ الاستیعاب : ج 3 ص 206 الرقم 1875 وفیه «فکان عمر یقول ...» ، ذخائر العقبی : ص 149 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 12 ص 78 .
3- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 15 ح 4287 ، التاریخ الکبیر : ج 1 ص 9 ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 39 ، تاریخ المدینه : ج 2 ص 758 ؛ الإقبال : ج 3 ص 22 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 144 کلّها نحوه وراجع التنبیه والإشراف : ص 252 .

ص: 19



نکته

2 / 5 پذیرش آرای امام از سوی عمر

2 / 5 1 مبدأ تاریخ

8063.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از عمر : اگر علی نبود ، عمر هلاک می شد .نکتهامام علی علیه السلام هنگامی نظریّات مشورتی خود را در عرصه های علمی و یا مشکلات سیاسی ارائه می کرد که به رسیدن بهره آن به امّت مسلمان ، اطمینان داشت ؛ امّا هر گاه این بهره به اجتماع نمی رسید و تنها نصیب شخص خلیفه می شد ، آن را ابراز نمی کرد . ابن عبّاس می گوید : در یکی از سفرهای عمر به شام ، همراهش بودم . روزی با شترش تنها راه می پیمود که به دنبالش رفتم . پس به من گفت : ای ابن عبّاس! از پسر عمویت گله دارم! از او خواستم که با من بیاید ؛ ولی نیامد .

ر . ک : ج 8 ص551 (علی از زبان یاران پیامبر / عمر بن خطّاب) .

2 / 5پذیرش آرای امام از سوی عمر2 / 5 1مبدأ تاریخ8059.امام صادق علیه السلام :المستدرک علی الصحیحین به نقل از سعید بن مُسَیَّب :عمر ، مردم را گرد آورد و از آنان پرسید : تاریخ ، از چه روزی نوشته شود؟

علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود : «از روزی که پیامبر خدا هجرت کرد و سرزمین شرک را ترک نمود» .

عمر نیز چنین کرد .

.


ص: 20

8060.الإمامُ الرِّضا علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :أَرَّخَ عُمَرُ الکُتُبَ ، وأرادَ أن یَکتُبَ التَّأریخَ مُنذُ مَولِدِ رَسولِ اللّهِ ، ثُمَّ قالَ : مِنَ المَبعَثِ . فَأَشارَ عَلَیهِ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ أن یَکتُبَهُ مِنَ الهِجرَهِ ، فَکَتَبَهُ مِنَ الهِجرَهِ . (1)2 / 5 2الخُروجُ بِنَفسِهِ إلی غَزوِ الرّومِ8057.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام مِن کَلامٍ لَهُ وقَد شاوَرَهُ عُمَرُ بنُ الخَطّابِ فِی الخُروجِ إلی غَزوِ الرُّومِ : وقَد تَوَکَّلَ اللّهُ لِأَهلِ هذَا الدّینِ بِإعزازِ الحَوزَهِ ، وسَترِ العَورَهِ ، وَالَّذی نَصَرَهُم وَهُم قَلیلٌ لا یَنتَصِرونَ ، ومَنَعَهُم وَهُم قَلیلٌ لا یَمتَنِعونَ ، حَیٌّ لا یَموتُ .

إنَّکَ مَتی تَسِر إلی هذَا العَدُوِّ بِنَفسِکَ فَتَلقَهُم بِشَخصِکَ فَتُنکَب ؛ لا تَکُن لِلمُسلِمینَ کانِفَهٌ (2) دونَ أقصی بِلادِهِم . لَیسَ بَعدَکَ مَرجِعٌ یَرجِعونَ إلَیهِ ، فَابعَث إلَیهِم رَجُلاً مِحرَبا ، وَاحفِز مَعَهُ أهلَ البَلاءِ وَالنَّصیحَهِ ؛ فَإِن أظهَرَ اللّهُ فَذاکَ ما تُحِبُّ ، وإن تَکُنِ الاُخری کُنتَ رِدءا (3) لِلنّاسِ ومَثابَهً لِلمُسلِمینَ . (4) .

1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 145 ؛ البدایه والنهایه : ج 7 ص 74 نحوه .
2- .أی ساتره . والهاء للمبالغه (النهایه : ج 4 ص 205 «کنف») .
3- .الرِّدْء : العَوْن والناصِر (النهایه : ج 2 ص 213 «ردأ») .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 134 ، شرح المئه کلمه : ص 231 .

ص: 21



2 / 5 2 رفتن شخص عمر به جنگ با رومیان

8056.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی :عمر ، نوشته ها را تاریخدار کرد و خواست که تاریخ را از «میلاد پیامبر خدا» آغاز کند . سپس گفت : از «بعثت» . علی بن ابی طالب علیه السلام نظر داد که آن را از «هجرت» بنویسد . پس ، او هم از «هجرت» نوشت .2 / 5 2رفتن شخص عمر به جنگ با رومیان8057.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام هنگامی که عمر برای رفتن به جنگ روم ، با او مشورت کرد : خدا خود ، حفظ عزّت حوزه اسلام و پنهان داشتن رخنه گاه آن [ ضعف ها و ناتوانی ها ]را به عهده گرفته است ؛ خدایی که در حال اندک بودن و بی یاوری ، مسلمانان را یاری داد و با آن که اندک و بی دفاع بودند ، از دشمن ، حفظشان نمود ؛ [ او که] زنده است و هرگز نمی میرد .

هر گاه ، تو خود به سوی دشمن روی و با آنان رو به رو شوی و سپس آسیبی ببینی ، مسلمانان تا دوردست ترین شهرهایشان ، دیگر پناهگاهی نخواهند داشت و پس از تو کسی نیست که بدو روی آورند . پس ، مردی جنگاور را به سوی آنان روانه کن و کارآزمودگان خیرخواه را با او همراه ساز .

پس اگر خدا [ پیروزی] داد ، به خواسته ات رسیده ای و اگر گونه ای دیگر شد ، تو [ همچنان ]یاور مردم و مرجع و پناه مسلمانان خواهی بود .

.


ص: 22

2 / 5 3الخُروجُ بِنَفسِهِ إلَی غَزوِ الفُرسِ8054.امام رضا علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فی کَلامٍ لَهُ وقَدِ استَشارَهُ عُمَرُ فی الشُّخوصِ لِقِتالِ الفُرسِ بِنَفسِهِ :إنَّ هذَا الأَمرَ لَم یَکُن نَصرُهُ ولا خِذلانُهُ بِکَثرَهٍ ولا بِقِلَّهٍ ، وهُوَ دینُ اللّهِ الَّذی أظهَرَهُ ، وجُندُهُ الَّذی أعَدَّهُ وأمَدَّهُ ، حَتّی بَلَغَ ما بَلَغَ ، وطَلَعَ حَیثُ طَلَعَ ، ونَحنُ عَلی مَوعودٍ مِنَ اللّهِ ، وَاللّهُ مُنجِزٌ وَعدَهُ ، وناصِرٌ جُندَهُ .

ومَکانُ القَیِّمِ بِالأَمرِ مَکانُ النِّظامِ (1) مِنَ الخَرَزِ ؛ یَجمَعُهُ ویَضُمُّهُ ، فَإِنِ انقَطَعَ النِّظامُ تَفَرَّقَ الخَرزُ وذَهَبَ ، ثُمَّ لَم یَجتَمِع بِحَذافیرِهِ أبَدا . وَالعَرَبُ الیَومَ وإن کانوا قَلیلاً فَهُم کَثیرونَ بِالإِسلامِ ، عَزیزونَ بِالِاجتِماعِ . فَکُن قُطبا ، وَاستَدِرِ الرَّحی بِالعَرَبِ ، وأصلِهِم دونَکَ نارَ الحَربِ ؛ فَإِنَّکَ إن شَخَصتَ مِن هذِهِ الأَرضِ انتَقَضَت عَلَیکَ العَرَبُ مِن أطرافِها وأقطارِها ، حَتّی یَکونَ ما تَدَعُ وَراءَکَ مِنَ العَوراتِ أهَمَّ إلَیکَ مِمّا بَینَ یَدَیکَ .

إنَّ الأَعاجِمَ إن یَنظُروا إلَیکَ غَدا یَقولوا : هذا أصلُ العَرَبِ ، فَإِذا اقتَطَعتُموهُ استَرَحتُم ؛ فَیَکونُ ذلِکَ أشَدَّ لِکَلَبِهِم (2) عَلَیکَ وطَمَعِهِم فیکَ . فَأَمّا ما ذَکَرتَ مِن مَسیرِ القَومِ إلی قِتالِ المُسلِمینَ ، فَإِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ هُوَ أکرَهُ لِمَسیرِهِم مِنکَ ، وهُوَ أقدَرُ عَلی تَغیِیرِ ما یَکرَهُ ! وأمّا ما ذَکَرتَ مِن عَدَدِهِم ، فَإِنَّا لَم نَکُن نُقاتِلُ فیما مَضی بِالکَثرَهِ ، وإنَّما کُنّا نُقاتِلُ بِالنَّصرِ وَالمَعونَهِ ! (3)8053.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام لِعُمَرَ لَمَّا استَشارَ النّاسَ فی أن یَسیرَ فیمَن مَعَهُ لِقِتالِ الفُرسِ :إنَّ هذَا الأَمرَ لَم یَکُن نَصرُهُ ولا خِذلانُهُ لِکَثرَهٍ ولا قِلَّهٍ ؛ هُوَ دینُهُ الَّذی أظهَرَ ، وجُندُهُ الَّذی أعَزَّ وأیَّدَهُ بِالمَلائِکَهِ ، حتّی بَلَغَ ما بَلَغَ ، فَنَحنُ عَلی مَوعودٍ مِنَ اللّهِ ، وَاللّهُ مُنجِزٌ وَعدَهُ ، وناصِرٌ جُندَهُ .

ومَکانُکَ مِنهُم مَکانُ النِّظامِ مِنَ الخَرَزِ ؛ یَجمَعُهُ ویُمسِکُهُ ، فإِنِ انحَلَّ تَفَرَّقَ ما فیهِ وذَهَبَ ، ثُمَّ لَم یَجتَمِع بِحَذافیرِهِ أبَدا . وَالعَرَبُ الیَومَ وإن کانوا قَلیلاً فَهِیَ کَثیرٌ عَزیزٌ بِالإِسلامِ ؛ فَأَقِم ، وَاکتُب إلی أهلِ الکوفَهِ فَهُم أعلامُ العَرَبِ ورُؤَساؤُهُم ومَن لَم یَحفِل (4) بِمَن هُوَ أجمَعُ وأحَدُّ وأجَدُّ مِن هؤُلاءِ : فَلیَأتِهِمُ الثُّلُثانِ وَلیُقِمِ الثُّلُثُ ، وَاکتُب إلی أهلِ البَصرَهِ أن یُمِدُّوهُم بِبَعضِ مَن عِندَهُم . (5) .

1- .النظام: ما نَظَمْتَ فیه الشیء من خیط وغیره (لسان العرب : ج 12 ص 578 «نظم») .
2- .کَلِبَ علی الشیء : إذا اشتدّ حِرْصُه علی طلب شیء (تاج العروس : ج 2 ص 381 «کلب») .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 146 ، بحار الأنوار : ج 40 ص 193 ح 79 .
4- .الحَفْل : المُبالاه . یقال : ما أحْفِلُ بفلان ؛ أی ما اُبالی به (لسان العرب : ج 11 ص 159 «حفل») .
5- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 123 عن أبی طعمه ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 107 .

ص: 23



2 / 5 3 رفتن شخص عمر به جنگ با ایرانیان

2 / 5 3رفتن شخص عمر به جنگ با ایرانیان8054.الإمامُ الرِّضا علیه السلام :امام علی علیه السلام در سخنش در پاسخ عمر ، که درباره شرکت کردن خویش در جنگ فارس ، از ایشان مشورت خواست : پیروزی و شکست این امر (اسلام) ، به فراوانی و کمی [ افراد ]نبود . اسلام ، دین خدا بود که خدا خود ، چیره اش ساخت و سپاه او بود که آماده و یاری اش نمود ، تا این که بدان جا رسید که باید می رسید و نورش بر همه جا دمید . ما به وعده خدا دل خوش داریم ، و خدا به وعده اش وفا می کند و لشکرش را نصرت می دهد .

جایگاه زمامدار این کار ، جایگاه رشته[ی تسبیح ]است که مهره ها را گرد و به هم می آورد ؛ و چون بگسلد ، مهره ها پراکنده می شوند و از میان می روند و هیچ گاه همه آنها برای بار دیگر گرد نمی آیند .

و عرب ، اگر چه امروز اندک اند ، امّا به سبب اسلام ، بسیارند و به سبب اتّحاد و اتّفاق ، نیرومند و پیروز . تو مانند میله میان سنگ آسیاب باش و آسیاب جنگ را با عرب و نه خود ، بگردان . چرا که اگر تو از این سرزمین بیرون روی ، عرب از هر سو و هر جا بر تو می شورند ، تا آن جا که نگهداری آنچه پشت سر می نهی ، از آنچه در پیش روی داری ، برایت مهم تر می گردد . عجم نیز اگر فردا تو را ببینند ، می گویند : «این ، ریشه و اصل عرب است . اگر آن را ببُرید ، آسوده می گردید» و همین موجب می شود که حرص و طمع آنان در تو ، بیشتر گردد .

امّا این که گفتی آنان ، به عزم رزم با مسلمانان به راه افتاده اند : پس [ بدان که ]ناخشنودی خدای سبحان از حرکتشان ، از [ ناخشنودی] تو بیشتر است و [ او ]بر تغییر آنچه ناپسند می دارد ، تواناتر است .

امّا آنچه از تعدادشان گفتی : ما در گذشته ، با فراوانیِ نیرو نمی جنگیدیم و تنها با نصرت و یاری [ الهی ]می رزمیدیم .8053.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام علی علیه السلام خطاب به عمر ، هنگامی که او از مردم ، درباره همراهی با سپاهیانی که به جنگ فارس می رفتند ، مشورت خواست : این امر (اسلام) ، نه پیروزی اش به فراوانی [ افراد ]بود و نه خواری اش به کمی آنان . این ، دین خدا بود که چیره شد و سپاهی که با فرشتگان ، تأیید و نصرت یافت ، تا بدان جا رسید که باید می رسید . ما به وعده خدا دل خوش داریم ، و خدا به وعده اش وفا می کند و لشکرش را نصرت می دهد .

جایگاه تو در میان مردمان ، جایگاه رشته[ی تسبیح ]است که مهره ها را گرد می آورد و نگه می دارد و چون بگسلد ، هر چه در آن است ، پراکنده می شود و از میان می رود و هیچ گاه برای بار دیگر ، همه آنها گرد نمی آیند .

و عرب ، اگر چه امروز اندک اند ، امّا به سبب اسلام ، بسیارند و با عزّت . پس ، در جای خود بمان و به اهالی کوفه بنویس که دو سوم آنان به جنگ فارس بروند و یک سومْ باقی بمانند ؛ چرا که آنان برجستگان و سرکردگان عرب اند و گروهی یکدل تر و کاراتر و کوشاتر از آنان نیست . و به مردم بصره نیز بنویس که آنان را با بخشی از نیروهای خود ، یاری کنند .

.


ص: 24

8052.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الإرشاد عن أبی بکر الهُذَلِیّ :سَمِعتُ رِجالاً مِن عُلَمائِنا یَقولونَ : تَکاتَبَتِ الأَعاجِمُ مِن أهلِ هَمَذانَ وأهلِ الرَّیِّ وأهلِ أصفَهانَ وقومِسَ (1) ونُهاوَندَ (2) ، وأرسَلَ بَعضُهُم إلی بَعضٍ أنَّ مَلِکَ العَرَبِ الَّذی جاءَ بِدینِهِم وأخرَجَ کِتابَهُم قَد هَلَکَ یَعنونَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله وأنَّهُ مَلَکَهُم مِن بَعدِهِ رَجُلٌ مُلکا یَسیرا ثُمَّ هَلَکَ یَعنونَ أبا بَکرٍ وقامَ بَعدَهُ آخَرُ قَد طالَ عُمُرُهُ حَتّی تَناوَلَکُم فی بِلادِکُم وأغزاکُم جُنودَهُ یَعنونَ عُمَرَ بنَ الخَطّابِ وأنَّهُ غَیرُ مُنتَهٍ عَنکُم حَتّی تُخرِجوا مَن فی بِلادِکُم مِن جُنودِهِ ، وتَخرُجوا إلَیهِ فَتَغزُوَهُ فی بِلادِهِ . فَتَعاقَدوا عَلی هذا وتَعاهَدوا عَلَیهِ .

فَلَمَّا انتَهَی الخَبَرُ إلی مَن بِالکوفَهِ مِنَ المُسلِمینَ أنهَوهُ إلی عُمَرَ بنِ الخَطّابِ، فَلَمَّا انتَهی إلَیهِ الخَبَرُ فَزِعَ عُمَرُ لِذلِکَ فَزَعا شَدیدا ، ثُمَّ أتی مَسجِدَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَصَعِدَ المِنبَرَ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنی عَلَیهِ ، ثُمَّ قالَ : مَعاشِرَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ ! إنَّ الشَّیطانَ قَد جَمَعَ لَکُم جُموعا ، وأقبَلَ بِها لِیُطفِئَ نورَ اللّهِ ، ألا إنَّ أهلَ هَمَذانَ وأهلَ أصفَهانَ وَالرَّیِّ وقومِسَ ونُهاوَندَ مُختَلِفَهٌ ألسِنَتُها وألوانُها وأدیانُها ، قَد تَعاهَدوا وتَعاقَدوا أن یُخرِجوا مِن بِلادِهِم إخوانَکُم مِنَ المُسلِمینَ ، ویَخرُجوا إلَیکُم فَیَغزُوَکُم فی بِلادِکُم ، فَأَشیروا عَلَیَّ وأوجِزوا ولا تُطنِبوا فِی القَولِ ، فَإِنَّ هذا یَومٌ لَهُ ما بَعدَهُ مِنَ الأَیّامِ .

فَتَکَلَّموا ، فَقامَ طَلحَهُ بنُ عُبَیدِ اللّهِ وکانَ مِن خُطَباءِ قُرَیشٍ فَحَمِدَ اللّهَ وأثنی عَلَیهِ ، ثُمَّ قالَ :

یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، قَد حَنَکَتکَ الاُمورُ ، وجَرَّسَتکَ (3) الدُّهورُ ، وعَجَمَتکَ (4) البَلایا ، وأحکَمَتکَ التَّجارِبُ ، وأنتَ مُبارَکُ الأَمرِ ، مَیمونُ النَّقیبَهِ (5) ، قَد وَلیتَ فخَبَرتَ ، وَاختَبَرتَ وخُبِرتَ ، فَلَم تَنکَشِف مِن عَواقِبِ قَضاءِ اللّهِ إلّا عَن خِیارٍ ، فَاحضَر هذَا الأَمرَ بِرَأیِکَ ولا تَغِب عَنهُ ! ثُمَّ جَلَسَ .

فَقالَ عُمَرُ : تَکَلَّموا . فَقامَ عُثمانُ بنُ عَفّانَ ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنی عَلَیهِ ، ثُمَّ قالَ :

أمّا بَعدُ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، فَإِنّی أری أن تُشخِصَ أهلَ الشّامِ مِن شامِهِم ، وأهلَ الیَمَنِ مِن یَمَنِهِم ، وتَسیرَ أنتَ فی أهلِ هذَینِ الحَرَمَینِ وأهلِ المِصرَینِ الکوفَهَ والبَصرَهَ ، فَتَلقی جَمعَ المُشرِکینَ بِجَمعِ المُؤمِنینَ ، فَإِنَّکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ لا تَستَبقی مِن نَفسِکَ بَعدَ العَرَبِ باقِیَهً ، ولا تَمَتَّعُ مِنَ الدُّنیا بِعَزِیزٍ ، ولا تَلوذُ مِنها بِحَریزٍ ، فَاحضَرهُ بِرَأیِکَ ولا تَغِب عَنهُ ! ثُمَّ جَلَسَ .

فَقالَ عُمَرُ : تَکَلَّموا . فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام :

الحَمدُ للّهِِ حَتّی تَمَّ التَّحمیدُ وَالثَّناءُ عَلَی اللّهِ والصَّلاهُ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قالَ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّکَ إن أشخَصتَ أهلَ الشّامِ مِن شامِهِم سارَتِ الرَّومُ إلی ذَراریهِم ، وإن أشخَصتَ أهلَ الیَمَنِ مِن یَمَنِهِم سارَتِ الحَبَشَهُ إلی ذَراریهِم ، وإن أشخَصتَ مَن بِهذَینِ الحَرَمَینِ انتَقَضَتِ العَرَبُ عَلَیکَ مِن أطرافِها وأکنافِها ، حَتّی یَکونَ ما تَدَعُ وَراءَ ظَهرِکَ مِن عِیالاتِ العَرَبِ أهَمَّ إلَیکَ مِمّا بَینَ یَدَیکَ .

وأمّا ذِکرُکَ کَثرَهَ العَجَمِ ورَهبَتُکَ مِن جُموعِهِم ، فَإِنَّا لَم نَکُن نُقاتِل عَلی عَهدِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِالکَثرَهِ ، وإنَّما کُنّا نُقاتِلُ بِالنَّصرِ ! وأمّا ما بَلَغَکَ مِنِ اجتِماعِهِم عَلَی المَسیرِ إلَی المُسلِمینَ ، فَإِنَّ اللّهَ لِمَسیرِهِم أکرَهُ مِنکَ لِذلِکَ ، وهُوَ أولی بِتَغییرِ ما یَکرَهُ ! وإنَّ الأَعاجِمَ إذا نَظَروا إلَیکَ قالوا : هذا رَجُلُ العَرَبِ ، فَإِن قَطَعتُموهُ فَقَد قَطَعتُمُ العَرَبَ ، فَکانَ أشَدَّ لِکَلَبِهِم ، وکُنتُ قَد ألَّبتَهُم (6) عَلی نَفسِکَ ، وأمَدَّهُم مَن لَم یَکُن یُمِدُّهُم . ولکِنّی أری أن تُقِرَّ هؤُلاءِ فی أمصارِهِم ، وتَکتُبَ إلی أهلِ البَصرَهِ فَلیَتَفَرَّقوا عَلی ثَلاثِ فِرَقٍ : فَلتَقُم فِرقَهٌ مِنهُم عَلی ذَراریهِم حَرَسا لَهُم ، وَلتَقُم فِرقَهٌ فی أهلِ عَهدِهِم لِئَلّا یَنتَقِضوا ، وَلتَسِر فِرقَهٌ مِنهُم إلی إخوانِهِم مَدَدا لَهُم !

فَقالَ عُمَرُ : أجَل ، هذَا الرَّأیُ ! وقَد کُنتُ اُحِبُّ أن اُتابِعَ عَلَیهِ . وجَعَلَ یُکَرِّرُ قَولَ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام ویُنسِقُهُ (7) ؛ إعجابا بِهِ وَاختِیارا لَهُ . (8) .

1- .قُومِس : تعریب کومس ، واسمها هذا الیوم «سمنان» ، وتقع وسط إیران فی الجنوب الشرقی من طهران ، وهی مرکز محافظه سمنان .
2- .نُهَاوَنْد : تقع فی جنوبی همذان وشرق کرمانشاه علی بعد 130 کیلو مترا، وجنوب غربی ملایر علی بعد 64 کیلو مترا، طولها : 48 درجه و 22 دقیقه ، وعرضها : 34 درجه و 12 دقیقه. وهی مدینه علی جبل، وفیها أنهار وبساتین . قیل : إنّ نوحا علیه السلام بناها . وکانت وقعه عظیمه للمسلمین زمن عمر بن الخطّاب (راجع تقویم البلدان : ص 416) .
3- .أی حَنَکَتْک وأحْکَمتْک ، وجَعلتْک خبیرا بالاُمور مُجرّبا (النهایه : ج 1 ص 261 «جرس») .
4- .أی خَبَرتْک ؛ من العَجْم : العَضِّ. یقال : عَجَمْتُ العُودَ ؛ إذا عَضَضْتَه لتنظُر أصُلْبٌ هو أم رِخْوٌ (النهایه : ج 3 ص 188 «عجم») .
5- .أی مُنَجَّحُ الفِعال ، مُظَفَّر المَطالِب . والنَّقیبه : النَّفْس . وقیل : الطَّبیعه والخَلیقه (النهایه : ج 5 ص 102 «نقب») .
6- .التألیب : التحریض (لسان العرب : ج 1 ص 216 «ألب») .
7- .النَّسَق : ماجاء من الکلام علی نظامٍ واحد . وأنْسَقَ الرجلُ : إذا تکلَّم سَجْعا (تاج العروس : ج 13 ص 457 «نسق») .
8- .الإرشاد : ج 1 ص 207 وراجع الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 180 وتاریخ الطبری : ج4 ص122125 والفتوح : ج2 ص289295 والأخبار الطوال : ص 134 .

ص: 25

8051.عنه صلی الله علیه و آله :الإرشاد به نقل از ابو بکر هُذَلی : شنیدم که برخی از دانشمندان ما می گویند : ایرانیانِ اهل همدان و ری و اصفهان و سمنان و نهاوند ، به یکدیگر نامه نوشتند و به دنبال یکدیگر فرستادند که پادشاه عرب ، [ همان] که برایشان دین و کتاب آورْد منظورشان پیامبر صلی الله علیه و آله بود ، در گذشته است و پادشاه بعدی شان منظورشان ابو بکر بود جز اندکی نپایید و در گذشت و پس از او کسی برخاست که عمرش طولانی گشت ، تا آن که به شما در شهرهایتان دست یافت و لشکریانش با شما جنگیدند منظورشان عمر بن خطّاب بود .

او از شما دست نمی کشد ، مگر آن که لشکریانش را از شهرهایتان برانید و سپس بیرون آیید و با او در شهرهای خودش بجنگید . آنان بر این امر با یکدیگر پیمان بستند و بدان متعهّد گردیدند .

چون به مسلمانان کوفه خبر رسید ، آن را برای عمر بن خطّاب فرستادند و چون خبر به عمر رسید ، به شدّت ، بی تاب شد . به مسجد پیامبر خدا آمد و بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی گفت : ای گروه مهاجر و انصار! شیطان ، گروه هایی را برایتان گرد آورده و آنان را فرستاده تا به وسیله آنان نور خدا را خاموش سازد . آگاه باشید که اهالی همدان و اصفهان و ری و سمنان و نهاوند ، با همه تفاوت هایشان در زبان و رنگ پوست و دینشان ، متعهّد شده و پیمان بسته اند که برادران مسلمان شما را از شهرهایشان بیرون کنند و به سوی شما بیایند و با شما در شهرهایتان بجنگند .

نظر خود را به من بگویید و مختصر کنید و سخن را طول مدهید که این روز ، روزهایی را پشت سر دارد [ و روزگار ، آبستن حوادثی است] .

همچنان سخن گفتند و طلحه بن عبید اللّه که از سخنوران قریش بود ، برخاست و پس از حمد و ثنای الهی گفت : ای امیر مؤمنان! کارها تو را کارآزموده و روزگارْ تو را باتجربه و بلاها تو را استوار و آزموده ها ، تو را پایدار ساخته اند و کارت فرخنده و به توفیق ، قرین است . عهده دار کار شدی و آگاه گشتی ؛ در پی آزمون بودی و آگاهی یافتی ؛ و فرجام قضای الهی جز از روی اختیار ، معلوم نخواهد گشت . بنا بر این ، خودت در این جنگ ، حاضر باش و اِعمال نظر کن و از آن ، غافل مشو! سپس نشست .

عمر گفت : [ باز هم] سخن بگویید .

عثمان بن عفّان برخاست و پس از حمد و ثنای الهی گفت : امّا بعد ، ای امیر مؤمنان! نظر من این است که اهالی شام را از شام ، و اهالی یمن را از یمن حرکت دهی و خود با اهالی این دو حرم ( مکّه و مدینه) و اهالی دو شهر کوفه و بصره به راه افتی و با همه مسلمانان ، در برابر همه مشرکان بِایستی ؛ زیرا تو ای امیر مؤمنان! [ چنین ]نمی خواهی که پس از نابودی عرب ، لحظه ای [ زنده] بمانی و [ نیز نمی خواهی که ]از دنیا لذّتی ببری و در آن ، پناهی بیابی . پس خودت در میدان ، حاضر شو و از آن ، غافل مشو! سپس نشست .

عمر گفت : باز هم بگویید .

امیر مؤمنان ، علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود : «سپاس ، ویژه خداست ، تا آن جا که حمد و ستایش خدا و درود بر پیامبر خدا را به پایان رساند» . سپس فرمود : «امّا بعد ، اگر اهل شام را از شام حرکت دهی ، رومیان به خانواده های آنان حمله می کنند و اگر اهل یمن را از یمن حرکت دهی ، حبشیان به سوی خانواده های ایشان حمله می برند و اگر ساکنان این دو حرم را حرکت دهی ، عرب از هر سو و هر جا بر تو می شورند ، تا آن جا که خانواده هایی که پشت سر می نهی ، از آنچه پیش روی داری ، برایت مهم تر می گردند .

امّا این که فراوانی فارسیان را ذکر کردی و از اجتماعشان هراس داری : پس [ بدان که ]که ما در روزگار پیامبر خدا با فراوانیِ نیرو نمی جنگیدیم و تنها با نصرت الهی می رزمیدیم .

و امّا آنچه از اتّفاقشان بر حرکت به سوی مسلمانان به تو رسیده است : پس [ بدان که ]خدا بیش از تو ، از حرکت آنان ناخشنود است و او به تغییر آنچه دوست ندارد ، سزاوارتر است!

و فارسیان ، چون تو را ببینند ، می گویند : «این ، سَرور عرب است . اگر او را از پا در آورید ، عرب را از پا در آورده اید» و این ، موجب شدّت حرص آنان می شود و[ بدین ترتیب ] تو آنان را با دست خود بر ضدّ خویش تحریک کرده ای و آنانی هم که یاری شان نکرده اند ، به یاری شان می آیند .

پس ، من چنین می بینم که اینان را در شهرهایشان نگه داری و به اهالی بصره بنویسی که سه دسته شوند : یک دسته برای محافظت از خانواده هایشان بمانند ، یک دسته در برابر کسانی که با آنان پیمان بسته اند ، بِایستند تا پیمان نشکنند و دسته سوم برای یاری رساندن به برادرانشان حرکت کنند» .

عمر گفت : آری . این نظر ، درست است و من دوست دارم که از آن پیروی کنم! و پیوسته به تکرار گفته امیر مؤمنان علیه السلام پرداخت و از سر اعجاب و پذیرشش ، آن را به آهنگ و سجع ، باز می گفت . .


ص: 26

. .


ص: 27

. .


ص: 28

8050.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الفتوح :لَمّا سَمِعَ عُمَرُ مَقالَهَ عَلِیٍّ کَرَّمَ اللّهُ وَجهَهُ ومَشورَتَهُ [فی حَربِ الفُرسِ ]أقبَلَ عَلَی النّاسِ وقالَ : وَیحَکُم ! عَجَزتُم کُلُّکُم عَن آخِرِکُم أن تَقولوا کَما قالَ أبُو الحَسَنِ ! (1) .

1- .الفتوح : ج 2 ص 295 .

ص: 29

8049.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الفتوح :چون عمر ، نظر علی که خدا گرامی اش بدارد را درباره جنگ فارس شنید ، به مردم رو کرد و گفت: وای بر شما! همه شما از اوّل تا آخر، از دادن پاسخی، آن گونه که ابو الحسن گفت ، ناتوان بودید . .


ص: 30

2 / 5 4تَقسیمُ سَوادِ الکوفَهِ8046.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی:شاوَرَ عُمَرُ أصحابَ رَسولِ اللّهِ فی سَوادِ الکوفَهِ ، فَقالَ لَهُ بَعضُهُم : تُقَسِّمُها بَینَنا ، فَشاوَرَ عَلِیّا ، فَقالَ : إن قَسَّمتَهَا الیَومَ لَم یَکُن لِمَن یَجیءُ بَعدَنا شَیءٌ ، ولکِن تُقِرُّها فی أیدیهِم یَعمَلونَها ، فَتَکونُ لَنا ولِمَن بَعدَنا . فَقالَ : وَفَّقَکَ اللّهُ ، هذَا الرَّأیُ ! (1)2 / 5 5حَلیُ الکَعبَهِ8048.عنه صلی الله علیه و آله :نهج البلاغه :رُوِی أنَّهُ ذُکِرَ عِندَ عُمَرَ بنِ الخَطّابِ فی أیّامِهِ حَلیُ الکَعبَهِ وکَثرَتُهُ ، فَقالَ قَومٌ : لَو أخَذتَهُ فَجَهَّزتَ بِهِ جُیوشَ المُسلِمینَ کانَ أعظَمَ لِلأَجرِ ، وما تَصنَعُ الکَعبَهُ بِالحَلیِ ! فَهَمَّ عُمَرُ بِذلِکَ ، وسَأَلَ عَنهُ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام ، فَقالَ علیه السلام :

إنَّ هذَا القُرآنَ اُنزِلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَالأَموالُ أربَعَهٌ : أموالُ المُسلِمینَ فَقَسَّمَها بَینَ الوَرَثَهِ فِی الفَرائِضِ ، وَالفَیءُ فَقَسَّمَهُ عَلی مُستَحِقِّیهِ ، وَالخُمُسُ فَوَضَعَهُ اللّهُ حَیثُ وَضَعَهُ ، وَالصَّدَقاتُ فَجَعَلَهَا اللّهُ حَیثُ جَعَلَها . وکانَ حَلیُ الکَعبَهِ فیها یَومَئِذٍ ، فَتَرَکَهُ اللّهُ عَلی حالِهِ ؛ ولَم یَترُکهُ نِسیانا ، ولَم یَخفَ عَلَیهِ مَکانا ، فَأَقِرَّهُ حَیثُ أقَرَّهُ اللّهُ ورَسولُهُ .

فَقالَ لَهُ عُمَرُ : لَولاکَ لَافتَضَحنا ! وتَرَکَ الحَلیَ بِحالِهِ . (2) .

1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 151 وراجع فتوح البلدان : ص 371 والأموال : ص 64 ح 151 و ص 65 ح 153 .
2- .نهج البلاغه : الحکمه 270 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 368 ؛ ربیع الأبرار : ج 4 ص 26 .

ص: 31



2 / 5 4 تقسیم زمین های کوفه

2 / 5 5 آراستن کعبه

2 / 5 4تقسیم زمین های کوفه8045.امام صادق علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :عمر درباره زمین های حاصلخیز کوفه با اصحاب پیامبر خدا مشورت کرد . برخی به او گفتند : آنها را میان ما قسمت کن .

سپس با علی علیه السلام مشورت کرد . [ علی علیه السلام ] فرمود : «اگر امروزْ آنها را تقسیم کنی ، برای افرادی که پس از ما می آیند ، چیزی نمی مانَد . آنها را به دست آنان وا گذار تا روی آن کار کنند و [ در این صورت است که ]خراج آنها ، هم برای ما می شود و هم برای آیندگان ما» .

عمر گفت : خدا تو را موفّق بدارد! این نظر ، درست است .2 / 5 5آراستن کعبه8042.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نهج البلاغه :نقل شده است که در روزگار خلافت عمر بن خطّاب ، نزد وی ، از زیورهای کعبه و فراوانی آنها سخن به میان آمد . گروهی گفتند : اگر آنها را بفروشی و با آنها لشکرهای مسلمانان را تجهیز کنی ، پاداشش بیشتر است . کعبه چه نیازی به زیور دارد؟!

عمر، قصد همین کار را کرد و درباره آن از امیر مؤمنان پرسید . [ علی علیه السلام ] فرمود : «این قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد . [ در آن هنگام ،] دارایی ها چهار گونه بود :

دارایی های مسلمانان (که آن را میان وارثان و به میزان سهمی که خداوندْ معیّن کرده بود ، قسمت کرد) .

غنیمت جنگ (که آن را میان مستحقّانش قسمت نمود) ، خُمس (که خدا آن را در جایگاه آن قرار داد) .

و زکات (که خدا آن را برای مصرف های مشخّصی قرار داد) .

در آن روز زیور کعبه وجود داشت ؛ امّا خدا آن را به حال خود وا نهاد و این وا نهادن ، نه از روی فراموشی بود و نه از روی مخفی بودن آن بر خدا . پس ، تو هم آن را در جایی قرار ده که خدا و پیامبرش قرار دادند» .

عمر گفت : اگر تو نبودی ، رسوا می شدیم! و زیورها را به حال خود وا نهاد .

.


ص: 32

2 / 5 6ما یَجوزُ لَهُ صَرفُهُ مِن بَیتِ المَالِ8045.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :تاریخ الطبری عن ابن عمر :جَمَعَ النّاسَ عُمَرُ بِالمَدینَهِ حینَ انتَهی إلَیهِ فَتحُ القادِسِیَّهِ ودِمَشقَ ، فَقالَ : إنّی کُنتُ امرَأً تاجِرا ، یُغنِی اللّهُ عِیالی بِتِجارَتی ، وقَد شَغَلتُمونی بِأَمرِکُم ، فَماذا تَرَونَ أنَّهُ یَحِلُّ لی مِن هذَا المالِ ؟ فَأَکثَرَ القَومُ وعَلِیٌّ علیه السلام ساکِتٌ ، فَقالَ : ما تَقولُ یا عَلِیُّ ؟ فَقالَ : ما أصلَحَکَ وأصلَحَ عِیالَکَ بِالمَعروفِ ؛ لَیسَ لَکَ مِن هذَا المالِ غَیرُهُ . فَقالَ القوَمُ : القَولُ قَولُ ابنِ أبی طالِبٍ . (1)راجع : ج 8 ص 550 (عمر بن الخطّاب) . ج 11 ص 488 (نماذج من قضایاه بعد النبیّ) .

.

1- .تاریخ الطبری : ج 3 ص 616 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 135 ، شرح نهج البلاغه : ج 12 ص 220 .

ص: 33



2 / 5 6 سهم خلیفه از بیت المال

2 / 5 6سهم خلیفه از بیت المال8041.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری به نقل از ابن عمر : پس از فتح قادسیّه و دمشق ، عمر ، مردم را در مدینه جمع کرد و گفت : من مردی تاجر بودم که خداوند ، خانواده ام را با تجارت ، بی نیاز می کرد . اکنون [ که] مرا به کار خود گمارده اید ، به نظر شما چه مقدار از بیت المال برای [ مصرف شخصیِ] من حلال است؟

حاضران پرگویی کردند ؛ امّا علی علیه السلام ساکت بود .

عمر گفت : ای علی! چه می گویی؟

فرمود : «مقداری که زندگی تو و عیالت را به سامان می آورَد و جز این،هیچ چیز از آن برای تو [حلال ]نیست».

همه گفتند : نظر ، همان نظر علی بن ابی طالب است.ر . ک : ج 8 ص 551 (عمر بن خطّاب) . ج 11 ص 489 (نمونه هایی از داوری های امام علی پس از پیامبر) .

.


ص: 34

الفصل الثالث : مبادئ خلافه عثمان3 / 1وَصِیَّهُ عُمَرَ بِخُصوصِ الخِلافَهِ8038.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الطبقات الکبری عن المِسوَرِ بن مَخرَمَهِ :کانَ عُمَرُ بنُ الخَطّابِ وهُوَ صَحیحٌ یُسأَلُ أن یَستَخلِفَ فَیَأبی ، فَصَعِدَ یَوما المِنبَرَ فَتَکَلَّمَ بِکَلِماتٍ وقالَ : إن مُتُّ فَأَمرُکُم إلی هؤُلاءِ السِّتَّهِ الَّذینَ فارَقوا رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وهُوَ عَنهُم راضٍ : عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ، ونَظیرُهُ الزُّبَیرُ بنُ العَوّامِ ، وعَبدُ الرَّحمنِ بنُ عَوفٍ ، ونَظیرُهُ عُثمانُ بنُ عَفّانَ ، وطَلحَهُ بنُ عُبَیدِ اللّهِ ، ونَظیرُهُ سَعدُ بنُ مالِکٍ . ألا وإنّی اُوصیکُم بِتَقوَی اللّهِ فِی الحُکمِ ، وَالعَدلِ فِی القَسمِ . (1)8037.امام رضا علیه السلام :الکامل فی التاریخ عن عمر بن الخطّاب قَبلَ الوَفاهِ : قَد کُنتُ أجمَعتُ بَعدَ مَقالَتی لَکُم أن أنظُرَ فَاُوَلِّیَ رَجُلاً أمرَکُم ؛ هُوَ أحراکُم أن یَحمِلَکُم عَلَی الحَقِّ وأشارَ إلی عَلِیٍّ فَرَهَقَتنی غَشیَهٌ ، فَرَأَیتُ رَجُلاً دَخَلَ جَنَّهً ، فَجَعَلَ یَقطِفُ کُلَّ غَضَّهٍ ویانِعَهٍ ، فَیَضُمُّهُ إلَیهِ ویُصَیِّرُهُ تَحتَهُ ، فَعَلِمتُ أنَّ اللّهَ غالِبٌ عَلی أمرِهِ ومُتَوَفٍّ عُمَرَ ، فَما أرَدتُ أن أتَحَمَّلَها حَیّا ومَیِّتا .

عَلَیکُم هؤُلاءِ الرَّهطَ الَّذینَ قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : إنَّهُم مِن أهلِ الجَنَّهِ . وهُم : عَلِیٌّ ، وعُثمانُ ، وعَبدُ الرَّحمنِ ، وسَعدٌ ، وَالزُّبَیرُ بنُ العَوّامِ ، وطَلحَهُ بنُ عُبَیدِ اللّهِ ؛ فَلیَختاروا مِنهُم رَجُلاً ، فَإِذا وَلَّوا والِیا فَأَحسِنوا مُؤازَرَتَهُ وأعینوهُ ... .

وما أظُنُّ یَلی إلّا أحَدُ هذَینِ الرَّجُلَینِ : عَلِیٌّ أو عُثمانُ . فَإِن وَلِیَ عُثمانُ فَرَجُلٌ فیهِ لینٌ ، وإن وَلِیَ عَلِیٌّ فَفیهِ دُعابَهٌ ، وأحری بِهِ أن یَحمِلَهُم عَلی طَریقِ الحَقِّ ... .

وقالَ لِصُهَیبٍ : صَلِّ بِالنِّاسِ ثَلاثَهَ أیّامٍ ، وأدخِل هؤلاءِ الرَّهطَ بَیتا ، وقُم عَلی رُؤوسِهِم ؛ فَإِنِ اجتَمَعَ خَمسَهٌ وأبی واحِدٌ فَاشدَخ رَأسَهُ بِالسَّیفِ ، وإنِ اتَّفَقَ أربَعَهٌ وأبَی اثنانِ فَاضرِب رَأسَیهِما ، وإن رَضِیَ ثَلاثَهٌ رَجُلاً وثَلاثَهٌ رَجُلاً فَحَکِّموا عَبدَ اللّهِ بنَ عُمَرَ ، فَإِن لَم یَرضَوا بِحُکمِ عَبدِ اللّهِ بنِ عُمَرَ فَکونوا مَعَ الَّذینَ فیهِم عَبدُ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ ، وَاقتُلُوا الباقینَ إن رَغِبوا عَمَّا اجتَمَعَ فیهِ النّاسُ . (2) .

1- .الطبقات الکبری : ج 3 ص 61 ، کنز العمّال : ج 5 ص 732 ح 14249 .
2- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 220 ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 228 ، تاریخ المدینه : ج 3 ص 924 وفیه من «وما أظنّ یلی ...» ، العقد الفرید : ج 3 ص 284 کلّها نحوه .