گروه نرم افزاری آسمان

فصل سوم : زمینه های خلافت عثمان



3 / 1 وصیّت عمر درباره جانشین

فصل سوم : زمینه های خلافت عثمان3 / 1وصیّت عمر درباره جانشین8037.الإمامُ الرِّضا علیه السلام :الطبقات الکبری به نقل از مِسوَر بن مَخرَمه : از عمر بن خطّاب ، زمانی که سالم بود ، خواسته می شد که جانشین تعیین کند ؛ امّا او خودداری می ورزید . روزی ، او بر منبر رفت و سخنانی گفت و از جمله گفت: اگر من مُردم، کار شما با این شش نفری است که پیامبر خدا در هنگام رحلتش از آنها خشنود بود : علی بن ابی طالب و همتایش زبیر بن عوّام ، عبد الرحمان بن عوف و مانندش عثمان بن عفّان ، طلحه بن عبید اللّه و همراهش سعد بن مالک .

هان! شما را به قضاوت پروامَدارانه و تقسیم عدالتمندانه سفارش می کنم .8036.الإمامُ الحسنُ علیه السلام ( لرجل جاءَ إلَیهِ یَستَشِیرُهُ فی تَزویجِ ابنَتِ ) الکامل فی التاریخ به نقل از عمر بن خطّاب ، پیش از وفاتش : پس از سخنم با شما ، تصمیم گرفته بودم که با غور و بررسی ، کارتان را به کسی بسپارم که شایسته ترینِ شما در وا داشتن شما به حق است ؛ و به علی علیه السلام اشاره کرد .

[ آن گاه افزود :] امّا بیهوش شدم و در رؤیا دیدم که مردی داخل باغی شد و شروع به چیدن هر میوه رسیده و تازه ای نمود . او آنها را برای خود برمی داشت و زیرش می نهاد . پس دانستم که خداوند ، کاری را که اراده کرده ، انجام می دهد و عمَر را قبض روح می کند . پس نخواستم که در زندگی و مرگ ، بار آن را به دوش گیرم .

[ من] شما را نسبت به : علی ، عثمان ، عبد الرحمان ، سعد ، زبیر بن عوّام و طلحه بن عبید اللّه ، یعنی گروهی که پیامبر خدا آنان را بهشتی خوانْد ، سفارش می کنم . باید یکی از آنان را برگزینید و چون کسی والی شد ، نیکو یاری اش دهید و کمکش نمایید ... .

و گمان نمی کنم که جز یکی از این دو (علی یا عثمان) کس دیگری حاکم شود . پس اگر عثمانْ حاکم شود ، مردی است که در او نرمی هست و اگر علی حاکم شود ، در او شوخ طبعی هست و شایسته ترین کسی است که مردم را به حقپویی وا می دارد ... .

نیز به صهیب گفت : سه روز با مردم نماز بگزار و این گروه را داخل خانه ای کن و بالای سر آنها بِایست . اگر پنج نفر اجتماع کردند و یک نفر خودداری نمود ، سر آن یک نفر را با شمشیر بزن و اگر چهار نفر اتّفاق کردند و دو نفر خودداری نمودند ، سر آن دو نفر را بزن و اگر سه نفر به کسی و سه نفر به کسی دیگر رضایت دادند ، عبد اللّه بن عمر را داور کنید و اگر به حکم عبد اللّه بن عمر رضایت ندادند ، با کسانی باشید که عبد الرحمان بن عوف در میان آنهاست و بقیّه را ، اگر با مردم همراهی نکردند ، بکشید .

.


ص: 36

8035.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی :صَیَّرَ [عُمَرُ ]الأَمرَ شوری بَینَ سِتَّهِ نَفَرٍ مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ، وعُثمانُ بنُ عَفّانٍ ، وعَبدُ الرَّحمنِ بنُ عَوفٍ ، وَالزُّبَیرُ بنُ العَوّامِ ، وطَلحَهُ بنُ عَبدِ اللّهِ (1) ، وسَعدُ بنُ أبی وَقَّاصٍ . وقالَ : أخرَجتُ سَعیدَ بنَ زَیدٍ لِقَرابَتِهِ مِنّی .

فَقیلَ لَهُ فی ابنِهِ عَبدِ اللّهِ بنِ عُمَرَ ، قالَ : حَسبُ آلِ الخَطّابِ ما تَحَمَّلوا مِنها ! إنَّ عَبدَ اللّهِ لَم یُحسِن یُطَلِّقُ امرَأتَهُ !

وأمَرَ صُهَیبا أن یُصَلِّیَ بِالنّاسِ حَتّی یَتَراضَوا مِنَ السِّتَّهِ بِواحِدٍ ، واستَعمَلَ أبا طَلحَهَ زَیدَ بنَ سَهلٍ الأَنصارِیَّ ، وقالَ : إن رَضِیَ أربَعَهٌ وخالَفَ اثنانِ ، فَاضرِب عُنُقَ الِاثنَینِ ، وإن رَضِیَ ثَلاثَهٌ وخَالَفَ ثَلاثَهٌ ، فَاضرِب أعناقَ الثَّلاثَهِ الَّذینَ لَیسَ فیهِم عَبدُ الرَّحمنِ ، وإن جازَتِ الثَّلاثَهُ الأَیّامِ ولَم یَتَراضَوا بِأَحَدٍ، فَاضرِب أعناقَهُم جَمیعا . (2) .

1- .کذا فی المصدر ، والصحیح : «عبید اللّه » .
2- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 160 وراجع شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 187 .

ص: 37

8034.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :عمر ، خلافت را به شورایی شش نفره از اصحاب پیامبر خدا کشاند : علی بن ابی طالب علیه السلام ، عثمان بن عفّان ، عبد الرحمان بن عوف ، زبیر بن عوّام ، طلحه بن عبید اللّه و سعد بن ابی وقّاص ، و گفت : سعید بن زید را به جهت خویشی اش با من [ از شورا] بیرون کردم .

با او درباره [ شرکت دادن ]پسرش عبد اللّه بن عمر صحبت شد .

گفت : برای خاندان خطّاب ، آنچه از خلافت به دست آورده اند ، کافی است . عبد اللّه [ حتّی ]نمی تواند زنش را طلاق بدهد .

او به صُهَیب ، فرمان داد که با مردمْ نماز بگزارد تا آن شش نفر ، از میان خود ، به یک تن رضایت دهند و ابو طلحه (زید بن سهل انصاری) را بر آنان گمارد و گفت : اگر چهار نفر رضایت دادند و دو نفر مخالفت کردند ، گردن آن دو نفر را بزن و اگر سه نفر رضایت دادند و سه نفر مخالفت کردند ، گردن آن سه نفری را بزن که عبد الرحمان در میانشان نیست و اگر سه روز گذشت و به هیچ کس رضایت ندادند ، همه آنها را گردن بزن . .


ص: 38

8033.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :صحیح البخاری عن عمرو بن میمون :قالوا [لِعُمَرَ بَعدَ إصابَتِهِ] : أوصِ یا أمیرَ المُؤمِنینَ استَخلِف . قالَ : ما أجِدُ أحَدا أحَقَّ بِهذَا الأَمرِ مِن هؤُلاءِ النَّفَرِ أوِ الرَّهطِ الَّذینَ تُوُفِّیَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وهُوَ عَنهُم راضٍ ، فَسَمّی عَلِیّا وعُثمانَ وَالزُّبَیرَ وطَلحَهَ وسَعدا وعَبدَ الرَّحمنِ ، وقالَ : یَشهَدُکُم عَبدُ اللّهِ بنُ عُمَرَ ، ولَیسَ لَهُ مِنَ الأَمرِ شَیءٌ کَهَیئَهِ التَّعزِیَهِ لَهُ فَإِن أصابَتِ الإِمرَهُ سَعدا فَهوَ ذاکَ ، وإلّا فَلیَستَعِن بِهِ أیُّکُم ما اُمِّرَ ، فَإِنّی لَم أعزِلهُ عَن عَجزٍ ولا خِیانَهٍ . (1)3 / 2رَأیُ عُمَرَ فیمَن رَشَّحَهُم لِلْخِلافَهِ8030.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی :رُوِیَ عَنِ ابنِ عَبّاسٍ قالَ : طَرَقَنی عُمَرُ بنُ الخَطّابِ بَعدَ هَدأَهٍ مِنَ اللَّیلِ ، فَقالَ : اُخرُج بِنا نَحرُس نَواحِیَ المَدینَهِ . فَخَرَجَ ، وعَلی عُنُقِهِ دِرَّتُهُ (2) حافِیا حَتّی أتی بَقیعَ الغَرقَدِ (3) ، فَاستَلقی عَلی ظَهرِهِ ، وجَعَلَ یَضرِبُ أخمَصَ (4) قَدَمَیهِ بِیَدِهِ ، وتَأَوَّهَ صَعَدا. (5)

فَقُلتُ لَهُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، ما أخرَجَکَ إلی هذَا الأَمرِ ؟ !

قالَ : أمرُ اللّهِ یَابنَ عَبّاسٍ !

قالَ : [قُلتُ :] (6) إن شِئتَ أخبَرتُکَ بِما فی نَفسِکَ .

قالَ : غُص غَوّاصُ (7) ، إن کُنتَ لَتَقول فَتُحسِنُ !

قالَ : [قُلتُ :]ذَکَرتَ هذَا الأَمرَ بِعَینِهِ وإلی مَن تُصَیِّرُهُ .

قالَ : صَدَقتَ !

قالَ : فَقُلتُ لَهُ : أینَ أنتَ عَن عَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ ؟

فَقالَ :ذاکَ رَجُلٌ مُمسِکٌ ، وهذَا الأَمرُ لا یَصلَحُ إلّا لِمُعطٍ فی غَیرِ سَرَفٍ ، ومانِعٍ فی غَیرِ إقتارٍ .

قالَ : فَقُلتُ : سَعدُ بنُ أبی وَقّاصٍ ؟

قالَ : مُؤمِنٌ ضَعیفٌ .

قالَ : فَقُلتُ : طَلحَهُ بنُ عَبدِ اللّهِ (8) ؟

قالَ : ذاکَ رَجُلٌ یُناوِلُ لِلشَّرَفِ وَالمَدیحِ ، یُعطی مالَهُ حَتّی یَصِلَ إلی مالِ غَیرِهِ ، وفیهِ بَأوٌ (9) وکِبرٌ .

قالَ : فَقُلتُ : فَالزُّبَیرُ بنُ العَوّامِ ؛ فَهُوَ فارِسُ الإِسلامِ ؟

قالَ : ذاکَ یَومٌ إنسانٌ ویَومٌ شَیطانٌ ، وعِفَّهُ نَفسٍ ، إن کانَ لَیُکادِحُ عَلی المِکیَلهِ مِن بُکرَهٍ إلَی الظُّهرِ حَتّی یَفوتَهُ الصَّلاهُ !

قالَ : فَقُلتُ : عُثمانُ بنُ عَفّانَ ؟

قالَ : إن وَلِیَ حَمَلَ ابنَ أبی مُعَیطٍ وبَنی اُمَیَّهَ عَلی رِقابِ النّاسِ ، وأعطاهُم مالَ اللّهِ ، ولَئِن وَلِیَ لَیَفعَلَنَّ وَاللّهِ ، وَلَئِن فَعَلَ لَتَسیرَنَّ العَرَبُ إلَیهِ حَتّی تَقتُلَهُ فی بَیتِهِ ! ثُمَّ سَکَتَ .

قالَ : فَقالَ : اِمضِها ، یَابنَ عَبّاسٍ ، أ تَری صاحِبَکُم لَها مَوضِعا ؟

قالَ : فَقُلتُ : وأینَ یَتَبَعَّدُ مِن ذلِکَ مَعَ فَضلِهِ وسابِقَتِهِ وقَرابَتِهِ وعِلمِهِ !

قالَ : هُوَ وَاللّهِ کَما ذَکَرتَ ، ولَو وَلِیَهُم تَحَمَّلَهُم عَلی مَنهَجِ الطَّریقِ ؛ فَأَخَذَ المَحَجَّهَ الواضِحَهَ ! إلّا أنَّ فیهِ خِصالاً : الدُّعابَهُ فِی المَجلِسِ ، وَاستِبدادُ الرَّأی ، والتَّبکیتُ (10) لِلنّاسِ مَعَ حَداثَهِ السِّنِّ .

قالَ : قُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، هَلَا استَحدَثتُم سِنَّهُ یَومَ الخَندَقِ إذ خَرَجَ عَمرُو بنُ عَبدِ وُدٍّ ، وقَد کُعِمَ (11) عَنهُ الأَبطالُ وتَأَخَّرَت عَنهُ الأَشیاخُ ! ویَومَ بَدرٍ إذ کانَ یَقُطُّ (12) الأَقرانَ قَطّا ، ولا سَبَقتُموهُ بِالإِسلامِ إذ کانَ جَعَلَتهُ السّعبُ (13) وقُرَیشٌ یَستَوفیکُم !

فَقالَ : إلَیکَ یَابنَ عَبّاسٍ ! أ تُریدُ أن تَفعَلَ بی کَما فَعَلَ أبوکَ وعَلِیٌّ بِأَبی بَکرٍ یَومَ دَخَلا عَلَیهِ ؟ !

قالَ : فَکَرِهتُ أن اُغضِبَهُ فَسَکَتُّ .

فَقالَ : وَاللّهِ ، یَابنَ عَبّاسٍ ، إنَّ عَلِیّا اِبنَ عَمِّکَ لَأَحَقُّ النّاسِ بِها ! ولکِنَّ قُرَیشا لا تَحتَمِلُهُ . وَلَئِن وَلِیَهُم لَیَأخُذَنَّهُم بِمُرِّ الحَقِّ لا یَجِدونَ عِندَهُ رُخصَهً ؛ وَلَئِن فَعَلَ لَیَنکُثُنَّ بَیعَتَهُ ثُمَّ لیَتَحارَبُنَّ ! (14) .

1- .صحیح البخاری : ج 3 ص 1355 ح 3497 ، السنن الکبری : ج 8 ص 259 ح 16579 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 338 ، کنز العمّال : ج 5 ص 730 ح 14245 .
2- .الدِّرَّه : دِرَّه السلطان الَّتی یُضرب بها ، عربیّه معروفه (تاج العروس : ج 6 ص 397 «درر») .
3- .بَقِیع الغَرْقد : موضع بظاهر المدینه فیه قبور أهلها ، کان به شجَر الغَرْقَد ، فذهب وبقی اسمُه (النهایه : ج 1 ص 146 «بقع» وج 3 ص 362 «غرقد») .
4- .الأخْمَص من القَدَم : الموضع الَّذی لا یَلْصَق بالأرض منها عند الوطْ ء (النهایه : ج 2 ص 80 «خمص») .
5- .تَأَوَّه : تَوَجَّعَ (المصباح المنیر : ص 31 «اَه») . وصَعَدٌ : أی شدیدٌ (لسان العرب : ج 3 ص 252 «صعد») .
6- .ما بین المعقوفین فی هذا المورد والَّذی یلیه إضافه یقتضیها السیاق .
7- .أی یا غَوّاصُ ، وهو مجاز (اُنظر : تاج العروس : ج 9 ص 319 «غوص») .
8- .کذا فی المصدر ، والصحیح : «عبید اللّه » .
9- .البَأْو : الکِبْر والتعظیم (النهایه : ج 1 ص 91 «بأو») .
10- .التَّبْکِیت : التَّقْرِیع والتَّوبیخ (النهایه : ج 1 ص 148 «بکت») .
11- .کَعَمَهُ الخوفُ فلا یَرجع : أی أمسَکَ فاهُ وسَدَّه عن الکلام ، وهو مجاز . وفی الأساس : کَعَمَهُ الخَوفُ فلا یَنْبسُ بکلمه (تاج العروس : ج 17 ص 623 «کعم») .
12- .قَطَّهُ : قَطَعَهُ عَرْضا نصفَین (النهایه : ج 4 ص 81 «قطط») .
13- .کذا فی المصدر ، ویحتمل وجود سقط أو تصحیف .
14- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 158 وراجع تاریخ المدینه : ج 3 ص 882 والفتوح : ج 2 ص 325 والاستیعاب : ج 3 ص 215 .

ص: 39



3 / 2 شایستگان خلافت از دیدگاه عمر

8029.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :صحیح البخاری به نقل از عمرو بن میمون : پس از آن که عمر مجروح شد ، به او گفتند : ای امیر مؤمنان! وصیّت کن و برای خود جانشینی تعیین نما .

گفت : برای این کار ، کسی را شایسته تر از این چند نفری نمی بینم که پیامبر خدا وفات کرد ، در حالی که از آنان خشنود بود . سپس از علی علیه السلام و عثمان و زبیر و طلحه و سعد و عبد الرحمان نام برد و گفت : عبد اللّه بن عمر ، در کنار شما حضور خواهد داشت ، بی آن که حقّ نظر داشته باشد .

عمر ، این را برای تسلّی خاطر او گفت[ ؛ چون او را از شورا بیرون نهاده بود] .

[ سپس گفت :] اگر حکومت به سعد رسید ، که هیچ! و اگر به او نرسید ، هر که امیر شد ، باید از او کمک بگیرد ؛ چرا که من او را به خاطر ناتوانی یا خیانت ، عزل نکردم .3 / 2شایستگان خلافت از دیدگاه عمر8032.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی :از ابن عبّاس روایت شده است که گفت : پاسی از شب گذشته بود که عمر بن خطّاب درِ خانه ام را زد و گفت : با ما بیرون بیا تا از اطراف مدینه حراست کنیم .

پس ، تازیانه به گردن و پا برهنه آمد تا به گورستان غَرقَد (1) رسید . به پشت دراز کشید و با دستش بر گودی کف پایش می زد و سخت آه می کشید .

به او گفتم : ای امیر مؤمنان! چه چیزْ تو را به این کار وا داشته است؟

گفت : امر خدا ، ای ابن عبّاس!

گفتم : اگر می خواهی ، تو را از راز درونت خبردهم .

گفت : ای سخنور ماهر! آغاز کن که چون می گویی ، نیکو می گویی .

گفتم : خلافت را به یاد آوردی و این که آن را به سوی چه کسی بکشانی .

گفت : درست گفتی .

به او گفتم : چرا از عبد الرحمان بن عوف ، غافلی؟

گفت : او مردی خسیس است . این کار ، شایسته کسی است که عطاکننده بی اسراف و بازدارنده بی خِسّت باشد .

گفتم : سعد بن ابی وقّاص چه؟

گفت : مؤمنی ناتوان است .

گفتم : طلحه بن عبید اللّه چه؟

گفت : او مردی است به دنبال بزرگی و مدح و ثنا . مالش را می بخشد تا به مال دیگری برسد . او فخرفروش و متکبّر است .

گفتم : زبیر بن عوّام که شه سوار اسلام است ، چه؟

گفت : او یک روز ، انسان و یک روز ، شیطان است . او بسیار مال اندوز است و برای یک پیمانه ، از صبح تا ظهر ، جان می کَند ، تا آن جا که نمازش از دست می رود .

گفتم : عثمان بن عفّان چه؟

گفت : اگر حاکم شود ، پسر ابی مُعَیط و بنی امیّه را بر گردن مردمْ سوار می کند و مال خدا را به آنان می بخشد و به خدا سوگند ، اگر حاکم شود ، این کار را می کند و اگر بکند ، عرب به سوی او هجوم می آورند ، تا آن که او را در خانه اش بکشند! و ساکت شد .

سپس گفت : ای ابن عبّاس! [ از این حرف ها ]بگذر . آیا برای سَرورت [ علی ]جایی می بینی؟

گفتم : چرا با آن همه فضیلت و سابقه و خویشاوندی و دانش ، از خلافت ، دور باشد؟

گفت : به خدا سوگند ، او همان گونه است که گفتی و اگر حکومت مسلمانان را به عهده بگیرد ، آنان را به راه می آورد و طریق روشن را می پیماید ، جز آن که خصلت هایی دارد : شوخی در مجلس ، خود رأیی ، و توبیخ مردم با کمی سنّش .

گفتم : ای امیر مؤمنان! چرا او را در جنگ خندق ، کم سن نشمردید ، آن هنگام که برای مبارزه با عمرو بن عَبد وُد ، پا پیش نهاد ، [ عبد وُدی] که در برابرش دلاورانْ میخکوب شده و بزرگانْ پا پس کشیده بودند ، و نیز در جنگ بدر ، آن گاه که هماوردانش را دو نیمه می کرد ، و چرا در اسلام آوردن بر او پیشی نگرفتید ، هنگامی که قریشْ شما را در بر گرفته بودند؟

[ سخن که به این جا رسید ،] عمر گفت : ابن عبّاس ، بس است! آیا می خواهی با من همان کنی که پدرت و علی در روز ورود بر ابو بکر ، با او کردند؟! (2)

ناپسند داشتم که او را خشمناک کنم . بنا بر این ، ساکت شدم .

گفت : ای ابن عبّاس! به خدا سوگند ، علی ، پسر عمویت ، سزاوارترینِ مردم به خلافت است ؛ امّا قریش ، او را تحمّل نمی کنند و چنانچه حاکم آنان گردد ، آنان را چنان به حقّ محض می گیرد که از او گریزگاهی نمی یابند و اگر چنین کند ، بیعتش را می شکنند و با وی می جنگند .

.

1- .غَرقَد ، نام عربیِ گیاه «دیوخار» است که در گذشته در قبرستان بقیع می روییده و بقیع را به نام آن ، «بقیع الغَرقَد» می خوانده اند . (م)
2- .برای آگاهی از این ماجرا ، ر .ک : ج 1 ص 212 (نکته) .

ص: 40

. .


ص: 41

. .


ص: 42

. .


ص: 43

. .


ص: 44

8031.عنه صلی الله علیه و آله :شرح نهج البلاغه عن ابن عبّاس :کُنتُ عِندَ عُمَرَ ، فَتَنَفَّسَ نَفَسا ظَنَنتُ أنَّ أضلاعَهُ قَدِ انفَرَجَت ، فَقُلتُ : ما أخرَجَ هذَا النَّفَسَ مِنکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ إلّا هَمٌّ شَدیدٌ !

قالَ : إی وَاللّهِ یَابنَ عَبّاسٍ ! إنّی فَکَّرتُ فَلَم أدرِ فیمَن أجعَلُ هذَا الأَمرَ بَعدی . ثُمَّ قالَ : لَعَلَّکَ تَری صاحِبَکَ لَها أهلاً !

قُلتُ : وما یَمنَعُهُ مِن ذلِکَ مَعَ جِهادِهِ وسابِقَتِهِ وقَرابَتِهِ وعِلمِهِ !

قالَ : صَدَقتَ ! ولکِنَّهُ امرُؤُ فیهِ دُعابَهٌ .

قُلتُ : فَأَینَ أنتَ عَن طَلحَهَ ؟

قالَ : ذُو البَأوِ ، وبِإِصبَعِهِ المَقطوعَهِ !

قُلتُ : فَعَبدُ الرَّحمنِ ؟

قالَ : رَجُلٌ ضَعیفٌ ؛ لَو صارَ الأَمرُ إلَیهِ لَوَضَعَ خاتَمَهُ فی یَدِ امرَأَتِهِ !

قُلتُ : فَالزُّبَیرُ ؟

قالَ : شَکِسٌ لَقِسٌ (1) یُلاطِمُ فِی النَّقیع فی صاعٍ مِن بُرٍّ !

قُلتُ : فَسَعدُ بنُ أبی وَقّاصٍ ؟

قالَ : صاحِبُ سِلاحٍ ومِقنَبٍ (2) .

قُلتُ : فَعُثمانُ ؟ قالَ : أوِّه ! ثَلاثا وَاللّهِ ، لَئِن وَلِیَها لَیَحمِلَنَّ بَنی أبی مُعَیطٍ عَلی رِقابِ النّاسِ ، ثُمَّ لَتَنهَضُ العَرَبُ إلَیهِ ! ....

ثُمَّ أقبَلَ عَلَیَّ بَعدَ أن سَکَتَ هُنَیهَهً ، وقالَ : أجرَؤُهُم وَاللّهِ ، إن وَلِیَها ، أن یَحمِلَهُم عَلی کِتابِ رَبِّهِم وسُنَّهِ نَبِیِّهِم صلی الله علیه و آله لَصاحِبُکَ ! أما إن وَلِیَ أمرَهُم حَمَلَهُم عَلَی المَحَجَّهِ البَیضاءِ وَالصِّراطِ المُستَقیمِ ! (3) .

1- .الشَّکِس: السیّئ الخُلق . وقیل: هو السیّئُ الخُلق فی المبایعه وغیرها . واللَّقِس: الشَّرِهُ النفْس الحریصُ علی کلّ شیء ، والسیّئُ الخُلق (لسان العرب : ج 6 ص 112 «شکس» و ص 208 «لقس») .
2- .المِقْنَب : جماعه الخیل والفُرسان . یرید أنّه صاحب حربٍ وجیوش ، ولیس بصاحب هذا الأمر (النهایه : ج 4 ص 111 «قنب») .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 12 ص 51 و ج 6 ص 326 .

ص: 45

8030.عنه صلی الله علیه و آله :شرح نهج البلاغه به نقل از ابن عبّاس : نزد عمر بودم . چنان نفسی کشید که پنداشتم دنده هایش از هم باز شد . گفتم : ای امیر مؤمنان! این نفَس را جز اندوهی سخت ، بیرون نداد .

گفت : آری به خدا ، ای ابن عبّاس! من بسیار اندیشیدم ؛ ولی ندانستم که پس از خود ، این امارت را برای چه کسی قرار دهم .

سپس گفت : شاید تو ، سَرورت را شایسته آن می بینی .

گفتم : با آن جهاد و سابقه و خویشی و علمش ، چه چیزی جلوی او را می گیرد؟

گفت : درست می گویی ؛ امّا او مردی شوخ طبع است .

گفتم : چرا طلحه را برنمی گزینی؟

گفت : فخرفروش است ، با آن انگشت قطع شده اش!

گفتم : عبد الرحمان [ چه] ؟

گفت : مردی ناتوان است . اگر امارت به او برسد ، مُهرش را به دست زنش می سپارد .

گفتم : و زبیر؟

گفت : بدخو و حریص است و برای یک مَن گندمِ نم کشیده ، سیلی می زند .

گفتم : سعد بن ابی وقّاص چه؟

گفت : او مرد شمشیر و اسب است [ ، نه مرد خلافت] .

گفتم : پس عثمان؟

گفت : آه ، آه ، آه! به خدا سوگند ، اگر او حکومت را به عهده بگیرد ، فرزندان ابی مُعَیط را بر دوش مردمْ سوار می کند و عرب بر او می شورند .

سپس اندکی سکوت کرد و رو به من کرد و گفت : به خدا سوگند ، کسی که جسارت آن را دارد که در صورت حاکم شدن ، ایشان را به عمل به کتاب پروردگارشان و سنّت پیامبرشان وا دارد ، همان سَرور تو [ علی] است . بدان که اگر حکومتشان را به عهده بگیرد ، آنان را بر راه روشن و صراط مستقیم می برد . .


ص: 46

8029.عنه صلی الله علیه و آله :المصنّف عن عبد الرحمن القاری :إنَّ عُمَرَ بنَ الخَطّابِ ورَجُلاً مِنَ الأَنصارِ کانا جالِسَینِ ... ثُمَّ قالَ عُمَرُ لِلأَنصارِیِّ : مَن تَرَی النّاسَ یَقولونَ یَکونُ الخَلیفَهَ بَعدی ؟

فَعَدَّدَ رِجالاً مِنَ المُهاجِرینَ ، ولَم یُسَمِّ عَلِیّا .

فَقالَ عُمَرُ : فَما لَهُم مِن أبِی الحَسَنِ ! فَوَاللّهِ إنَّهُ لَأحراهُم ، إن کان عَلَیهِم ، أن یُقیمَهُم عَلی طَریقَهٍ مِنَ الحَقِّ ! (1)8028.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الإمامه والسیاسه عن عمر بن الخطّاب فی قَضِیَّهِ الشّوری : وَاللّهِ ، ما یَمنَعُنی أن أستَخلِفَکَ یا سَعدُ إلّا شِدَّتُکَ وغِلظَتُکَ ، مَعَ أنَّکَ رَجُلُ حَربٍ !

وما یَمنَعُنی مِنکَ یا عَبدَ الرَّحمنِ إلّا أنَّکَ فِرعَونُ هذِهِ الاُمَّهِ !

وما یَمنَعُنی مِنکَ یا زُبَیرُ إلّا أنَّکَ مُؤمِنُ الرِّضی ، کافِرُ الغَضَبِ !

وما یَمنَعُنی مِن طَلحَهَ إلّا نَخوَتُهُ (2) وکِبرُهُ ، ولَو وَلِیَها وَضَعَ خاتَمَهُ فی إصبَعِ امرَأَتِهِ !

وما یَمنَعُنی مِنکَ یا عُثمانُ إلّا عَصَبِیَّتُکَ وحُبُّکَ قَومَک وأهلَکَ !

وما یَمنَعُنی مِنکَ یا عَلِیُّ إلّا حِرصُکَ عَلَیها ! وإنَّکَ أحرَی القَومِ ، إن وُلّیتَها ، أن تُقیمَ عَلَی الحَقِّ المُبینِ ، وَالصِّراطِ المُستَقیمِ . (3)8027.امام رضا علیه السلام :الطبقات الکبری عن عمرو بن میمون :شَهِدتُ عُمَرَ یَومَ طُعِنَ ... ثُمَّ قالَ : اُدعوا لی عَلِیّا ، وعُثمانَ ، وطَلحَهَ ، وَالزُّبَیرَ ، وعَبدَ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ ، وسَعدا ؛ فَلَم یُکَلِّم أحَدا مِنهُم غَیرَ عَلِیٍّ وعُثمانَ .

فَقالَ : یا عَلِیُّ ، لَعَلَّ هؤُلاءِ القَومَ یَعرِفونَ لَکَ قَرابَتَکَ مِنَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، وصِهرَکَ ، وما آتاکَ اللّهُ مِنَ الفِقهِ وَالعِلمِ ، فَإِن وَلیتَ هذَا الأَمرَ فَاتَّقِ اللّهَ فیهِ !

ثُمَّ دَعا عُثمانَ فَقالَ : یا عُثمانُ ، لَعَلَّ هؤُلاءِ القَومَ یَعرِفونَ لَکَ صِهرَکَ مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وسِنَّکَ وشَرَفَکَ ، فَإِن وَلیتَ هذَا الأَمرَ فَاتَّقِ اللّهَ ، ولا تَحمِلَنَّ بَنی أبی مُعَیطٍ عَلی رِقابِ النّاسِ !

ثُمَّ قالَ : اُدعوا لی صُهَیبا ، فَدُعِیَ ، فَقالَ : صَلِّ بِالنّاسِ ثَلاثا ، وَلیَخلُ هؤُلاءِ القَومُ فی بَیتٍ ، فَإِذَا اجتَمَعوا عَلی رَجُلٍ ، فَمَن خالَفَهُم فَاضرِبوا رَأسَهُ .

فَلَمّا خَرَجوا مِن عِندِ عُمَرَ ، قالَ عُمَرُ : لو وَلَّوها الأَجلَحَ (4) سَلَکَ بِهِمُ الطَّریقَ ! فَقالَ لَهُ ابنُ عُمَرَ : فَما یَمنَعُکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ؟ قالَ : أکرَهُ أن أتَحَمَّلَها حَیّا ومَیِّتا . (5) .

1- .المصنّف لعبد الرزّاق : ج 5 ص 446 ح 9761 ، الأدب المفرد : ص 176 ح 582 وراجع أنساب الأشراف : ج 3 ص 14 والعقد الفرید : ج 3 ص 284 وتاریخ الطبری : ج 4 ص 228 والکامل فی التاریخ : ج 2 ص 220 .
2- .النَّخْوه : الکِبْر والعُجْب ، والأنَفَه والحَمِیَّه (النهایه : ج 5 ص 34 «نخا») .
3- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 43 وراجع الإیضاح : ص 500 .
4- .هو الَّذی انحَسَر الشَّعَر عن جانبَیْ رأسه (النهایه : ج 1 ص 284 «جلح») .
5- .الطبقات الکبری : ج 3 ص 340 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 427 ، أنساب الأشراف : ج 6 ص 120 وراجع الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 43 والکامل فی التاریخ : ج 2 ص 442 .

ص: 47

8026.امام کاظم علیه السلام :المصنَّف به نقل از عبد الرحمان قاری : عمر بن خطّاب با مردی از انصار نشسته بود ... . به وی گفت : مردم ، چه کسی را جانشین من می دانند؟ او چند تن از مهاجران را شمرد ؛ ولی نامی از علی علیه السلام نبرد .

عمر گفت : پس چرا به ابو الحسن توجّه ندارند؟ به خدا سوگند ، او سزاوارترینِ آنهاست . اگر او سرپرست آنها باشد ، در راه حق ، برپایشان می دارد .8025.امام صادق علیه السلام :الإمامه و السیاسه به نقل از عمر بن خطّاب ، درباره ماجرای شورا : ای سعد! به خدا سوگند ، هیچ چیز ، جز تندی و درشتی ات مرا از این که تو را جانشین خود سازم ، باز نمی دارد . افزون بر این ، تو مرد جنگی [ و نه مرد خلافت] .

و ای عبد الرحمان! چیزی مانع [ جانشینی] تو نیست ، جز آن که [ در تکبّر ، ]فرعون این امّت هستی .

و ای زبیر! چیزی مانع تو نیست ، جز آن که در حال خشنودی ، مؤمنی و در حال خشم ، کافر .

و چیزی مانع طلحه نیست ، جز خودپسندی و تکبّرش و این که اگر حاکم شود ، مُهرش را در انگشت زنش قرار می دهد .

و ای عثمان! چیزی مرا از تو باز نمی دارد ، جز تعصّب و محبّت تو به قوم و خاندانت(بنی امیّه) .

و ای علی! چیزی مرا از تو باز نمی دارد ، جز آزمندی ات به خلافت ؛ امّا اگر حکومت به تو سپرده شود ، تو شایسته ترین فرد قوم برای برپا داشتن آشکار حق و راه مستقیم هستی .8024.امام علی علیه السلام :الطبقات الکبری به نقل از عمرو بن میمون : روزی که عمرْ زخم خورد ، او را دیدم ... . او گفت : علی ، عثمان ، طلحه ، زبیر ، عبد الرحمان بن عوف و سعد را به نزد من بخوانید . امّا تنها با علی علیه السلام و عثمان سخن گفت .

او به علی علیه السلام گفت : شاید این قوم ، خویشاوندی نسبی و سببی ات را با پیامبر صلی الله علیه و آله و آنچه را خداوند از فقه و علم به تو داده است ، قدر بدانند . پس اگر این حکومت را به عهده گرفتی ، در آن از خدا پروا کن .

سپس عثمان را فرا خواند و گفت : ای عثمان! شاید این قوم ، خویشاوندی سببی ات با پیامبر صلی الله علیه و آله و نیز سن و بزرگی ات را قدر بدانند . اگر این حکومت را به عهده گرفتی ، در آن از خدا پروا کن و فرزندان ابی مُعَیط را بر گردن مردم ، سوار مکن .

سپس گفت : صُهَیب را برایم فرا بخوانید . صهیب ، فرا خوانده شد . [ به او ]گفت : سه روز با مردم نماز بگزار . [ نیز ]باید این شش نفر در خانه ای ، خلوت کنند و چون بر مردی اتّفاق کردند ، هر کس را که با آنها مخالفت کرد ، گردن بزنید .

چون از نزد عمر بیرون رفتند ، عمر گفت : اگر حکومت را به مردی که موی جلوی سرش ریخته (یعنی علی) بسپارند ، آنان را به راه [ مستقیم ]می برد .

پسر عمر به او گفت : پس چه چیزْ تو را [ از معرّفی او ]باز می دارد؟

گفت : ناپسند می دارم که بار خلافت را در زندگی و مرگ به دوش گیرم . .


ص: 48

3 / 3ما جَری فِی الشّوری8025.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :صحیح البخاری عن عمرو بن میمون :لَمّا فُرِغَ مِن دَفنِهِ [أی عُمَرَ ]اجتَمَعَ هؤُلاءِ الرَّهطُ ، فَقالَ عَبدُ الرَّحمنِ : اِجعَلوا أمرَکُم إلی ثَلاثَهٍ مِنکُم .

فَقالَ الزُّبَیرُ : قَد جَعَلتُ أمری إلی عَلِیٍّ ، فَقالَ طَلحَهُ : قَد جَعَلتُ أمری إلی عُثمانَ ، وقالَ سَعدٌ : قَد جَعَلتُ أمری إلی عَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ .

فَقالَ عَبدُ الرَّحمنِ : أیُّکُما تَبَرَّأَ مِن هذَا الأَمرِ فَنَجعَلُهُ إلَیهِ وَاللّهُ عَلَیهِ وَالإِسلامُ لِیَنظُرَنَّ أفضَلَهُم فی نَفسِهِ ؟ فَاُسکِتَ الشَّیخانُ .

فَقالَ عَبدُ الرَّحمنِ : أفَتَجعَلونَهُ إلَیَّ وَاللّهُ عَلَیَّ ألّا آلُوَ عَن أفضَلِکُم ؟ قالا : نَعَم .

فَأَخَذَ بِیَدِ أحَدِهِما فَقالَ : لَکَ قَرابَهٌ مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَالقِدَمُ فِی الإِسلامِ ما قَد عَلِمتَ ، فَاللّهُ عَلَیکَ لَئِن أمَّرتُکَ لَتَعدِلَنَّ ، ولَئِن أمَّرتُ عُثمانَ لَتَسمَعَنَّ وَلَتُطیعَنَّ .

ثُمَّ خَلا بِالآخَرِ فَقالَ لَهُ مِثلَ ذلِکَ . فَلَمّا أخَذَ المیثاقَ قالَ : اِرفَع یَدَکَ یا عُثمانُ ، فَبایَعَهُ ، فَبایَعَ لَهُ عَلِیٌّ ، ووَلِجَ أهلُ الدّارِ فَبایَعوهُ . (1) .

1- .صحیح البخاری : ج 3 ص 1356 ح 3497 ، تاریخ الخلفاء : ص 158 .

ص: 49



3 / 3 آنچه در شورا گذشت

3 / 3آنچه در شورا گذشت8022.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :صحیح البخاری به نقل از عمرو بن میمون : چون از دفن عمر فارغ شدند ، این گروه ، جمع شدند و عبد الرحمان گفت : رأیتان را در سه نفر قرار دهید . زبیر گفت : رأیم را به علی واگذار کردم .

طلحه گفت : رأیم را به عثمان وا نهادم .

وسعد گفت: رأیم را به عبد الرحمان بن عوف واگذاردم.

عبد الرحمان گفت : کدام یک از شما دو نفر (علی و عثمان) از این امر (خلافت) ، دوری می جوید تا کار تعیین را به او وا گذاریم و خدا و اسلام نیز بر او شاهد باشند تا با بررسی ، برترین را شناسایی کند؟

آن دو بزرگ ، ساکت ماندند .

عبد الرحمان گفت : آیا [ داوری را ]برای من قرار می دهید و خدا نیز بر من شاهد باشد که در تعیین برترینِ شما کوتاهی نکنم ؟

آن دو گفتند : آری ، باشد .

[ عبد الرحمان ] دست یکی از آنها [ یعنی علی] را گرفت و گفت : تو با پیامبر خدا خویش هستی و در اسلام ، سابقه داری ، آن گونه که خود می دانی . پس ، خدا بر تو شاهد باشد که اگر تو را امیر ساختم ، عدالت بورزی و اگر عثمان را امیر ساختم ، گوش دهی و فرمان ببری .

سپس با دیگری خلوت کرد و مانند آن را به او گفت و چون پیمان گرفت ، گفت : عثمان! دستت را بالا بیاور . پس با او بیعت کرد و علی علیه السلام هم با او بیعت نمود و اهل خانه هم داخل شده ، با او بیعت نمودند .

.


ص: 50

8021.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری :خَرَجَ عَبدُ الرَّحمنِ بنُ عَوفٍ وعَلَیهِ عِمامَتُهُ الَّتی عَمَّمَهُ بِها رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، مُتَقَلِّدا سَیفَهُ ، حَتّی رَکِبَ المِنبَرَ ، فَوَقَفَ وُقوفا طَویلاً ، ثُمَّ دَعا بِما لَم یَسمَعهُ النّاسُ ، ثُمَّ تَکَلَّمَ فَقالَ : أیُّهَا النّاسُ ! إنّی قَد سَأَلتُکُم سِرّا وجَهرا عَن إمامِکُم فَلَم أجِدکُم تَعدِلونَ بِأَحَدِ هذَینِ الرَّجُلَینِ : إمّا عَلِیٌّ وإمّا عُثمانُ ، فَقُم إلَیَّ یا عَلِیُّ !

فَقامَ إلَیهِ عَلِیٌّ فَوَقَفَ تَحتَ المِنبَرِ ، فَأَخَذَ عَبدُ الرَّحمنِ بِیَدِهِ فَقالَ : هَل أنتَ مُبایِعی عَلی کِتابِ اللّهِ وسُنَّهِ نَبِیِّهِ وفِعلِ أبی بَکرٍ وعُمَرَ ؟

قالَ : اللّهُمَّ لا ، ولکِن عَلی جَهدی مِن ذلِکَ وطاقَتی . فَأَرسَلَ یَدَهُ .

ثُمَّ نادی فَقالَ : قُم إلَیَّ یا عُثمانُ ! فَأَخَذَ بِیَدِهِ وهُوَ فی مَوقِفِ عَلِیٍّ الَّذی کانَ فیهِ فَقالَ : هَل أنتَ مُبایِعی عَلی کِتابِ اللّهِ وسُنَّهِ نَبِیِّهِ وفِعلِ أبی بَکرٍ وعُمَرَ ؟

قالَ : اللّهُمَّ نَعَم .

فَرَفَعَ رَأسَهُ إلی سَقفِ المَسجِدِ ویَدُهُ فی یَدِ عُثمانَ ، ثُمَّ قالَ : اللّهُمَّ اسمَع وَاشهَد ! اللّهُمَّ إنّی قد جَعَلتُ ما فی رَقَبَتی مِن ذاکَ فی رَقَبَهِ عُثمانَ .

وَازدَحَم النّاسُ یُبایِعونَ عُثمانَ حَتّی غَشوهُ عِندَ المِنبَرِ ، فَقَعَدَ عَبدُ الرَّحمنِ مَقعَدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله مِنَ المِنبَرِ ، وأقعَدَ عُثمانَ عَلَی الدَّرَجَهِ الثّانِیَهِ ، فَجَعَلَ النّاسُ یُبایِعونَهُ ، وتَلَکَّأَ عَلِیٌّ ، فَقالَ عَبدُ الرَّحمنِ : «فَمَن نَّکَثَ فَإِنَّمَا یَنکُثُ عَلَی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفَی بِمَا عَهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا» (1) .

فَرَجَعَ عَلِیٌّ یَشُقُّ النّاسَ حَتّی بایَعَ وهُوَ یَقولُ : خُدعَهٌ وأیُّما خُدعَهٍ ! ! (2) .

1- .الفتح : 10 .
2- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 238 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 305 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 146 .

ص: 51

8020.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری :عبد الرحمان بن عوف ، در حالی که عمامه ای را که پیامبر خدا بر سرش نهاده بود ، بر سر داشت و شمشیرش را حمایل کرده بود ، بیرون آمد و بر منبر رفت و مدّت درازی نشست و سپس به گونه ای که کسی نمی شنید، دعا کرد و پس از آن ، به سخنرانی پرداخت و گفت : ای مردم! من از شما در نهان و آشکار ، درباره پیشوایتان پرسش نمودم و کسی را نیافتم که او را با این دو (علی و عثمان) برابر بدانید . ای علی! برخیز و به سوی من بیا .

علی علیه السلام برخاست و پایین منبر ایستاد . عبد الرحمانْ دست او را گرفت و گفت : آیا تو با من ، بر اساس کتاب خدا وسنّت پیامبرش و راه و روش ابو بکر و عمر،بیعت می کنی؟

علی علیه السلام فرمود : «خدا گواه است که نه ؛ بلکه به اندازه توانایی ام بر آن می پذیرم» .

او دست علی علیه السلام را رها کرد . سپس ندا داد و گفت : ای عثمان! به سوی من برخیز . پس ، دست عثمان را گرفت و او در همان جا ایستاد که علی علیه السلام ایستاد .

[عبد الرحمان] گفت : آیا تو با من،بر اساس کتاب خدا و سنّت پیامبرش و راه و روش ابو بکر و عمر،بیعت می کنی؟

گفت : خدا گواه است که آری .

پس [ عبد الرحمان] ، سرش را به سوی سقف مسجد بلند کرد و در همان حال که دستش در دست عثمان بود ، گفت : خدایا! بشنو و شاهد باش . خدایا! آنچه در این امر بر گردن من بود ، به عهده عثمان نهادم .

مردم در بیعت با عثمان ، ازدحام کردند ، تا آن جا که او را در کنار منبر از دیده ها پنهان ساختند .

عبد الرحمان در جایگاه پیامبر صلی الله علیه و آله بر منبر نشست و عثمان را بر پلّه دوم نشاند و مردم به بیعت با او آغاز کردند .

علی علیه السلام درنگ کرد . عبد الرحمان [ این آیه را ]خواند : «هر کس پیمان بشکند ، به زیان خود می شکند و هر کس به عهدش با خدا وفا کند ، به زودی ، خدا پاداشی بزرگ به او می دهد» .

علی علیه السلام باز گشت و از میان مردم ، راه باز کرد و بیعت نمود ، در حالی که می فرمود : «نیرنگ بود و چه نیرنگی!» . .


ص: 52

8019.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکامل فی التاریخ :لَمّا دُفِنَ عُمَرُ ، جَمَعَ المِقدادُ أهلَ الشّوری ... فَقالَ عَبدُ الرَّحمنِ : أیُّکُمُ یُخرِجُ مِنها نَفسَهُ ویَتَقَلَّدُها عَلی أن یُوَلِّیَها أفضَلَکُم ؟ فَلَم یُجِبهُ أحَدٌ .

فَقالَ : فَأَنا أنخَلِعُ مِنها ، فَقالَ عُثمانُ : أنَا أوَّلُ مَن رَضِیَ ، فَقالَ القَومُ : قَد رَضینا ، وعَلِیٌّ ساکِتٌ .

فَقالَ : ما تَقولُ یا أبَا الحَسَنِ ؟

قالَ : أعطِنی مَوثِقا لَتُؤثِرَنَّ الحَقَّ ، ولا تَتَّبِعُ الهَوی ، ولا تَخُصُّ ذا رَحِمٍ ، ولا تَألُو الاُمَّهَ نُصحا .

فَقالَ : أعطونی مَواثیقَکُم عَلی أن تَکونوا مَعی عَلی مَن بَدَّلَ وغَیَّرَ ، وأن تَرضَوا مَنِ اختَرتُ لَکُم ؛ وعَلَیَّ میثاقُ اللّهِ ألّا أخُصَّ ذا رَحِمٍ لِرَحِمِهِ ، ولا آلُوَ المُسلِمینَ . فَأَخَذَ مِنهُم میثاقا ، وأعطاهُم مِثلَهُ ....

ودارَ عَبدُ الرَّحمنِ لَیالِیَهُ یَلقی أصحابَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ومَن وافَی المَدینَهَ مِن اُمَراءِ الأَجنادِ وأشرافِ النّاسِ یُشاوِرُهُم ، حَتّی إذا کانَ اللَّیلَهُ الَّتی صَبیحَتُها تَستَکمِلُ الأَجَلَ أتی مَنزِلَ المِسوَرِ بنِ مَخرَمَهَ فَأَیقَظَهُ ، وقالَ لَهُ : لَم أذُق فی هذِهِ اللَّیلَهِ کَبیرَ غُمضٍ (1)