گروه نرم افزاری آسمان

فصل چهارم : موجبات شورش بر عثمان



4 / 1 رفاه زدگی

فصل چهارم : موجبات شورش بر عثمان4 / 1رفاه زدگی7991.عنه علیه السلام :مروج الذهب :عثمان ، خانه اش را در مدینه بنا نهاد و آن را با سنگ و آهک ، محکم ساخت و درهایی از چوب ساج (1) و سرو کوهی بر آن قرار داد و اموال ، چشمه های آب و باغ هایی در مدینه به چنگ آورد .

عبد اللّه بن عُتْبه می گوید : در روزی که عثمان کشته شد ، نزد خزانه دار او صد و پنجاه هزار دینار و یک میلیون درهم ، موجودی بود و ارزش املاکش در وادی القری و حُنَین و غیر آن ، صد هزار دینار بود و اسبان و شتران بسیاری بر جای نهاد .7990.عنه علیه السلام :الطبقات الکبری به نقل از عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبه : روزی که عثمان بن عفّان کشته شد ، نزد خزانه دار او سی میلیون و پانصد هزار درهم و صد و پنجاه هزار دینار بود که [ همگی ]غارت شد و رفت . او در ربذه (2) ، هزار شتر بر جای نهاد و زمین هایی که در برادیس و خیبر (3) و وادی القری (4) بر جای نهاد و از آنها صدقه می داد ، دویست هزار دینار می ارزید .

.

1- .ساج ، گونه ای از درختان جنگلی که بلند ، ستبر و دارای چوب سخت و مقاوم است و بیشتر در ساخت کشتی ها به کار می رود (الدروس : ج 2 ص 1154) .
2- .از روستاهای مدینه ، در نزدیکی ذات عرق در راه حجاز است که با مدینه سه شبانه روز راه فاصله دارد (معجم البلدان : ج 3 ص 24) .
3- .منطقه ای در 200 کیلومتری مدینه به طرف شام است (معجم البلدان : ج 2 ص 409) .
4- .دشتی میان مدینه و شام از توابع مدینه است و روستاهای زیادی در آن قرار دارد (معجم البلدان : ج 5 ص 345) .

ص: 100

7989.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تاریخ الطبری عن عبد اللّه بن عامر :کُنتُ اُفطِرُ مَعَ عُثمانَ فی شَهرِ رَمَضانَ ، فَکانَ یَأتینا بِطَعامٍ هُوَ ألیَنُ مِن طَعامِ عُمَرَ ؛ قَد رَأَیتُ عَلی مائِدَهِ عُثمانَ الدَّرمَکَ الجَیِّدَ ، وصِغارَ الضَّأنِ کُلَّ لَیلَهٍ ، وما رَأَیتُ عُمَرَ قَطُّ أکَلَ مِنَ الدَّقیقِ مَنخولاً ، ولا أکَلَ مِنَ الغَنَمِ إلّا مَسانَّها ، فَقُلتُ لِعُثمانَ فی ذلِکَ ، فَقالَ : یَرحَمُ اللّهُ عُمَرَ ! ومَن یُطیقُ ما کانَ عُمَرُ یُطیقُ ! (1)7988.عنه علیه السلام ( فی وصفِ المَأخُوذِینَ علی الغِرَّهِ فی حالِ الا ) أنساب الأشراف عن سُلَیم أبی عامر :رَأَیتُ عَلی عُثمانَ بُردا ثَمَنُهُ مِئَهُ دینارٍ . (2)7987.امام علی علیه السلام :الطبقات الکبری عن محمّد بن ربیعه بن الحارث :کانَ أصحابُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یُوَسِّعونَ عَلی نِسائِهِم فِی اللِّباسِ الَّذی یُصانُ ویُتَجَمَّلُ بِهِ . ثُمَّ یَقولُ : رَأَیتُ عَلی عُثمانَ مِطرَفَ خَزٍّ ثَمَنَ مِئَتَی دِرهَمٍ ، فَقالَ : هذا لِنائِلَهَ کَسَوتُها إیّاهُ ، فَأَنَا ألبِسُهُ أسُرُّها بِهِ . (3)7986.امام علی علیه السلام :الصواعق المحرقه :جاءَهُ [عُثمانَ] أبو موسی بِحِلیَهِ ذَهَبٍ وفِضَّهٍ ، فَقَسَمَها بَینَ نِسائِهِ وبَناتِهِ ، وأنفَقَ أکثَرَ بَیتِ المالِ فی ضِیاعِهِ (4) ودورِهِ . (5)7985.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( وقتی که مردی در دعای خود عرض کرد : بار الها! دن ) الأخبار الموفّقیّات عن الزُّهری :لَمّا اُتِیَ عُمَرُ بِجَوهَرِ کَسری ، وَضَعَ فِی المَسجِدِ ، فَطَلَعت عَلَیهِ الشَّمسُ فَصارَ کَالجَمرِ ، فَقالَ لِخازِنِ بَیتِ المالِ : وَیحَکَ ! أرِحنی مِن هذا ، وَاقسِمهُ بَینَ المُسلِمینَ ؛ فَإِنَّ نَفسی تُحَدِّثُنی أنَّهُ سَیَکونُ فی هذا بَلاءٌ وفِتنَهٌ بَینَ النّاسِ .

فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إن قَسَمتُهُ بَینَ المُسلِمینَ لَم یَسَعهُم ، ولَیسَ أحَدٌ یَشتَریهِ ؛ لِأَنَّ ثَمَنَهُ عَظیمٌ ، ولکِن نَدَعُهُ إلی قابِلٍ ، فَعَسَی اللّهُ أن یَفتَحَ عَلَی المُسلِمینَ فَیَشتَرِیَهُ مِنهُم مَن یَشتَریهِ . قالَ : اِرفَعهُ ، فَأَدخِلهُ بَیتَ المالِ .وقُتِلَ عُمَرُ وهُوَ بِحالِهِ ، فَأَخَذَهُ عُثمانُ لَمّا وُلِّیَ الخِلافَهَ فَحَلّی بِهِ بَناتِهِ .

فَقالَ الزُّهِریُّ : کُلٌّ قَد أحسَنَ ؛ عُمَرُ حینَ حَرَمَ نَفسَهُ وأقارِبَهُ ، وعُثمانُ حینَ وَصَلَ أقارِبَهُ !! (6) .

1- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 401 .
2- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 102 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 58 وفیه «بردا یمانیّا ثمن مئه درهم» .
3- .الطبقات الکبری : ج 3 ص 58 ، أنساب الأشراف : ج 6 ص 102 وفیه «مئه دینار» بدل «مئتی درهم» .
4- .الضَّیعه : الأرض المُغلّه ، والجمع ضِیَع وضِیاع (لسان العرب : ج 8 ص 230 «ضیع») .
5- .الصواعق المحرقه : ص 113 ، السیره الحلبیّه : ج 2 ص 78 وفیه «بکیله» بدل «بحلیه» .
6- .الأخبار الموفّقیّات : ص 612 ح 396 ، شرح نهج البلاغه : ج 9 ص 16 .

ص: 101

7987.عنه علیه السلام :تاریخ الطبری به نقل از عبد اللّه بن عامر : در ماه مبارک رمضان با عثمان افطار می کردم . او برایمان خوراکی می آورد که از خوراک عمر ، چرب و نرم تر بود . در سفره عثمان ، هر شب ، آرد سفید خوب و بزغاله های کوچک می دیدم ، در حالی که هرگز ندیدم عمر ، آرد الک شده بخورد و جز گوسفند پیر .

این را به عثمان گفتم . گفت : خدا عمر را بیامرزد! طاقت چه کسی به اندازه طاقت عمر است؟7986.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أنساب الأشراف به نقل از سلیم ، ابو عامر : روپوشی بر تن عثمان دیدم که صد دینار می ارزید .7985.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ( لَمّا قالَ رجلٌ فی دُعائهِ : اللّهُمّ أرِنِی ال ) الطبقات الکبری به نقل از محمّد بن ربیعه بن حارث : اصحاب پیامبر خدا ، در لباس خانه و جشن و میهمانی ، برای زنان خود ، گشایشی فراهم می کردند . ردای پر نقش و نگاری از خز بر تن عثمان دیدم که دویست درهم می ارزید و گفت : این برای همسرم نائله است که آن را بر تن وی کرده بودم و حال ، خود می پوشم تا او را بدان خوش حال کنم .7984.امام علی علیه السلام :الصواعق المُحرِقه :ابو موسی ، زینت آلاتی از طلا و نقره را نزد عثمان آورد و او همه را میان زنان و دخترانش تقسیم کرد . او بیشتر بیت المال را در کشتزارها و خانه های خود هزینه کرد .7983.امام علی علیه السلام :الأخبار الموفّقیّات به نقل از زُهْری : چون گوهر کسری [ پادشاه ایران ]را نزد عمر آوردند ، او آن را در مسجد نهاد ، و هنگامی که آفتاب بر آن تابید ، چون اخگر آتش درخشید . پس به مسئول بیت المال گفت : وای بر تو! مرا از این آسوده کن و آن را میان مسلمانان تقسیم کن ؛ زیرا ندای درونی ام می گوید که به زودی این ، بلا و فتنه ای میان مردم به پا می کند .

گفت : ای امیر مؤمنان! اگر آن را میان مسلمانان قسمت کنی ، به همه نمی رسد . [ اکنون نیز ]هیچ کس آن را نمی خرد ؛ چون بسیار گران است ؛ امّا آن را می گذاریم تا شاید در آینده ، خدا بر مسلمانان گشایش دهد و کسی از آنان بتواند آن را بخرد .

[ عمر] گفت : پس ، آن را بردار و به درون بیت المال ببر .

عمر کشته شد و آن گوهر به همین حالت بود و چون عثمان به خلافت رسید ، آن را گرفت و زیور دخترانش کرد .

هر دو ، نیکو عمل کردند : عمر ، آن گاه که خود و خویشانش را از آن محروم داشت و عثمان ، آن گاه که آن را به خویشانش داد (صله رحم کرد) . .


ص: 102

7982.امام علی علیه السلام ( در سفارشهای خویش به فرزندش حسن علیه السلام ) تاریخ الیعقوبی :کانَ عُثمانُ جَوادا وَصُولاً بِالأَموالِ ، وقَدَّمَ أقارِبَهُ وذَوی أرحامِهِ ، فَسَوّی بَینَ النّاسِ فِی الأَعطِیَهِ . وکانَ الغالِبَ عَلَیهِ مَروانُ بنُ الحَکَمِ بنِ أبِی العاصِ ، وأبو سُفیانَ بنُ حَربٍ . (1)7981.امام کاظم علیه السلام :دول الإسلام فِی الثَّورَهِ عَلی عُثمانَ : أخَذوا یَنقِمونَ عَلی خَلیفَتِهِم عُثمانَ ؛ لِکَونِهِ یُعطِی المالَ لِأَقارِبِهِ ، ویُوَلّیهِمُ الوِلایاتِ الجَلیلَهَ ، فَتَکَلَّموا فیهِ ، وکانَ قَد صارَ لَهُ أموالٌ عَظیمَهٌ ، ولَهُ ألفُ مَملوکٍ . (2)4 / 2جَعلُ المالِ دولَهً بَینَ الأَغنِیاءِ4 / 2 1اِستِئثارُ عَمِّهِ الحَکَمِ بنِ أبِی العاصِ7980.امام زین العابدین علیه السلام :العِقد الفرید :مَمّا نَقَمَ النّاسُ عَلی عُثمانَ أنَّهُ آوی طَریدَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله الحَکَمَ ابنَ أبِی العاصِ ، ولَم یُؤوِهِ أبو بَکرٍ ولا عُمَرُ ، وأعطاهُ مِئَهَ ألفٍ . (3) .

1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 173 .
2- .دول الإسلام : ص 16 .
3- .العقد الفرید : ج 3 ص 291 ، المعارف لابن قتیبه : ص 194 نحوه ، شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 198 .

ص: 103



4 / 2 گردش ثروت در میان توانگران

4 / 2 1 دادن امتیازاتِ ویژه به عمویش حکم بن ابی عاص

7979.امام علی علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :عثمان ، بخشنده بود و با مال ، صله رحم می کرد و نزدیکان و خویشان خود را مقدّم می داشت و در عطایای [ سایر ]مردم ، مساوات را رعایت می نمود و مروان بن حکم بن ابی عاص و ابو سفیان بن حرب بر او مسلّط بودند .7978.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در پاسخ به سؤال ابوذر از زاهدترین مردم ) دول الإسلام درباره شورش بر عثمان : آغاز به خُرده گیری بر عثمان کردند ؛ چرا که اموال را به نزدیکان خود می داد و حکومت ایالت های مهم را به آنان می سپرد . پس ، لب به اعتراض گشودند . او اموال بسیاری را از آنِ خود کرده بود و هزار برده داشت .4 / 2گردش ثروت در میان توانگران4 / 2 1دادن امتیازاتِ ویژه به عمویش حکم بن ابی عاص7980.الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :العِقد الفرید :از چیزهایی که مردم را بر عثمان شوراند ، باز گرداندن رانده شده پیامبر خدا (حَکَم بن ابی عاص) بود ؛ کسی که ابو بکر و عمر نیز بازگشتش را نپذیرفته بودند . [ عثمان ،] صد هزار سکّه به او عطا کرد .

.


ص: 104

7979.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :أنساب الأشراف عن ابن عبّاس :کانَ مِمّا أنکَروا عَلی عُثمانَ أنَّهُ وَلَّی الحَکَمَ ابنَ أبِی العاصِ صَدَقاتِ قُضاعَهَ (1) ، فَبَلَغَت ثَلاثَمِئَهِ ألفِ دِرهَمٍ ، فَوَهَبَها لَهُ حینَ أتاهُ بِها . (2)راجع : ص 134 (تولیه أعداء الإسلام من أقربائه علی البلاد) .

4 / 2 2اِستِئثارُ ابنِ عَمِّهِ مَروانَ بنِ الحَکَمِ7975.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :أغزی عُثمانُ النّاسَ إفرِیقِیَّهً (3) سَنَهَ سَبعٍ وعِشرینَ ... وکَثُرَتِ الغَنائِمُ ، وَبَلَغَت ألفَی ألفِ دینارٍ وخَمسَمِئَهِ ألفِ دینارٍ وعِشرینَ ألفَ دینارٍ .

ورَوی بَعضُهُم : أنَّ عُثمانَ زَوَّجَ ابنَتَهُ مِن مَروانَ بنِ الحَکَمِ ، وأمَرَ لَهُ بِخُمُسِ هذَا المالِ . (4)7974.عنه صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف عن عبد اللّه بن الزُّبیر :أغزانا عُثمانُ سَنَهَ سَبعٍ وعِشرینَ إفرِیقِیَّهً ، فَأَصابَ عَبدُ اللّهِ بنُ سَعدِ بنِ أبی سَرحٍ غَنائِمَ جَلیلَهً ، فَأَعطی عُثمانُ مَروانَ بنَ الحَکَمِ خُمُسَ الغَنائِمِ . (5) .

1- .قُضاعَه : حیّ بالیمن (تاج العروس : ج 11 ص 377 «قضع») .
2- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 137 ، شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 35 ؛ الشافی : ج 4 ص 273 کلاهما نحوه من دون إسنادٍ إلی الراوی .
3- .إفریقیّه : بلاد واسعه ومملکه کبیره قباله جزیره صقلیه ، وینتهی آخرها إلی قباله جزیره الأندلس . وحدود هذه البقعه من العالم هی : من الشمال البحر الأبیض المتوسّط ، ومن الشمال الشرقی البحر الأحمر ، ومن الشرق المحیط الهندی ، ومن الغرب المحیط الأطلسی (راجع معجم البلدان : ج 1 ص 228) .
4- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 165 وراجع الجمل : ص 183 .
5- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 136 ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 256 نحوه ، شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 37 وفیه «تلک الغنائم» بدل «خُمس الغنائم» ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 152 وفیه «وصالحه بطریقها علی ألفی ألف دینار وعشرین ألف دینار فأطلقها کلّها عثمان فی یوم واحد لآل الحکم ویقال : لآل مروان» بدل «غنائم جلیله ...» ؛ الشافی : ج 4 ص 275 .

ص: 105



4 / 2 2 دادن امتیازاتِ ویژه به پسر عمویش مروان بن حَکَم

7973.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف به نقل از ابن عبّاس : از جمله چیزهایی که بر عثمانْ خرده گرفتند ، آن بود که گردآوری زکات قُضاعه (1) را به حَکَم بن ابی عاص سپرد . زکات گردآوری شده به سیصد هزار درهم رسید و چون آنها را آورد ، عثمان ، همه را به او بخشید .ر . ک : ص 135 (حاکم کردن برخی دشمنان اسلام از میان نزدیکانش بر سرزمین های اسلامی) .

4 / 2 2دادن امتیازاتِ ویژه به پسر عمویش مروان بن حَکَم7969.امام علی علیه السلام ( در سفارش به فرزند خود حسن علیه السلام ) تاریخ الیعقوبی :در سال 27 هجری ، عثمان ، مردم را برای فتح افریقا گسیل داشت ... غنائم فراوانی به دست آمد که به دو میلیون و پانصد و بیست هزار دینار رسید . برخی روایت کرده اند که عثمان ، دخترش را به همسری مروان بن حکم در آورد و یک پنجم این مال را به او داد .7968.امام علی علیه السلام :أنساب الأشراف به نقل از عبد اللّه بن زبیر : در سال 27 هجری ، عثمان ، ما را برای جنگ به افریقا گسیل داشت . عبد اللّه بن سعد بن ابی سَرح ، به غنیمت های پر ارزشی دست یافت و عثمان ، یک پنجم (خُمس) غنیمت ها را به مروان بن حکم بخشید .

.

1- .قضاعه، نام قبیله ای در یمن است (تاج العروس: ماده «قضع»).

ص: 106

7967.امام علی علیه السلام :تاریخ أبی الفداء :أقطَعَ [عُثمانُ] مَروانَ بنَ الحَکَمِ فَدَکَ (1) ، وهِیَ صَدَقَهُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله الَّتی طَلَبَتها فاطِمَهُ میراثا ! فَرَوی أبو بَکرٍ عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله : نَحنُ مَعاشِرَ الأَنبِیاءِ لا نُوَرِّثُ ، ما تَرَکناهُ صَدَقَهٌ . ولَم تَزَل فَدَکُ فی یَد مَروانَ وبَنیهِ إلی أن تَوَلّی عُمَرُ بنُ عَبدِ العَزیزِ ، فَانتَزَعَها مِن أهلِهِ ورَدَّها صَدَقَهً . (2)7973.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :شرح نهج البلاغه :أمَرَ [عُثمانُ] ... لِمَروانَ بنِ الحَکَمِ بِمِئَهِ ألفٍ مِن بَیتِ المالِ ، وقَد کانَ زَوَّجَهُ ابنَتَهُ اُمَّ أبانٍ ، فَجاءَ زَیدُ بنُ أرقَمَ صاحِبُ بَیتِ المالِ بِالمَفاتیحِ ، فَوَضَعَها بَین یَدَی عُثمانَ وبَکی ، فَقالَ عُثمانُ : أ تَبکی أن وَصَلتُ رَحِمی ! ! قالَ : لا ... وَاللّهِ لَو أعطَیتَ مَروانَ مِئَهَ دِرهَمٍ لَکانَ کَثیرا ! ! فَقالَ : ألقِ المَفاتیحَ یَابنَ أرقَمَ ؛ فَإِنّا سَنَجِدُ غَیرَکَ . (3)7972.عنه علیه السلام :أنساب الأشراف عن اُمّ بکر بنت المِسوَر :لَمّا بَنی مَروانُ دارَهُ بِالمَدینَهِ دَعَا النّاسَ إلی طَعامِهِ ، وکانَ المِسوَرُ فیمَن دَعا ، فَقالَ مَروانُ وهُوَ یُحَدِّثُهُم : وَاللّهِ ، ما أنفَقتُ فی داری هذِهِ مِن مالِ المُسلِمینَ دِرهما فَما فَوقَهُ !

فَقالَ المِسوَرُ : لَو أکَلتَ طَعامَکَ وسَکَتَّ لَکانَ خَیرا لَکَ ! لَقَد غَزَوتَ مَعَنا إفریقِیَّهً وأنَّکَ لَأَقَلُّنا مالاً ورَقیقا وأعوانا ، وأخَفُّنا ثَقَلاً ، فَأَعطاکَ ابنُ عَفّان خُمُسَ إفریقِیَّهٍ ، وعَمِلتَ عَلَی الصَّدَقاتِ فَأَخَذت أموالَ المُسلِمینَ ! ! (4) .

1- .فدک : قریه من قری الیهود بینها وبین المدینه یومان ، وکانت لرسول اللّه صلی الله علیه و آله لأنّه فتحها هو وأمیر المؤمنین علیه السلام ، وأعطاها رسول اللّه صلی الله علیه و آله لفاطمه وکانت فی یدها إلی أن توفّی رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، فأُخذت من فاطمه بالقهر والغلبه (مجمع البحرین : ج 3 ص 1370 «فدک») .
2- .تاریخ أبی الفداء : ج 1 ص 169 وراجع شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 198 والمعارف لابن قتیبه : ص 195 .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 199 .
4- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 136 ، شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 37 ، الأوائل لأبی هلال : ص 127 عن جعفر بن عبد الرحمن ابن المسور نحوه ؛ الشافی : ج 4 ص 275 .

ص: 107

7971.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :تاریخ أبی الفداء :عثمان ، فَدَک (1) را به مروان بن حکم داد ، در حالی که آن ، صدقه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود که چون فاطمه علیها السلام به عنوان میراث ، مطالبه اش کرد ، ابو بکر از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت کرد که : «ما پیامبران ، آنچه را بر جای می نهیم ، صدقه است ، نه ارث» .

فدک ، پیوسته در دست مروان و پسرانش بود ، تا آن که عمر بن عبد العزیز ، خلیفه شد و آن را از تصرف کنندگانش گرفت و صدقه اش گردانْد .7970.الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :شرح نهج البلاغه :هنگامی که عثمان ، دخترش اُمّ اَبان را به همسری مروان در آورد ، فرمان داد تا از بیت المال ، صد هزار [ درهم] به وی بدهند .

پس ، زید بن ارقم ، مسئول بیت المال ، کلیدها [ ی بیت المال] را آورد و جلوی عثمان نهاد و گریست .

عثمان گفت : آیا به خاطر این که صله رحم می کنم ، می گریی؟

گفت : نه ... . به خدا سوگند ، اگر به مروان صد درهم نیز بدهی ، زیاد داده ای!

عثمان گفت : ای ابن ارقم! کلیدها را بگذار که به زودی ، کس دیگری را [ به جای تو ]می یابیم .7969.عنه علیه السلام ( مِن وصایاهُ لابنِهِ الحسنِ علیه السلام ) أنساب الأشراف به نقل از اُمّ بَکر، دختر مِسوَر : چون مروانْ خانه اش را در مدینه ساخت ، مردم را به مهمانی دعوت کرد و مِسوَر نیز در میان دعوت شدگان بود .

مروان در گفتگویش با آنان گفت : به خدا سوگند ، برای این خانه ام ، درهمی یا بیشتر را از بیت المال مسلمانان هزینه نکرده ام .

مسور گفت : اگر غذایت را می خوردی و ساکت می ماندی ، برایت بهتر بود! تو همراه ما در افریقا جنگیدی ، در حالی که دارایی و بَرده و کارگر و اعتبارت ، از همه ما کم تر بود . [ عثمان ]ابن عفّان ، خُمس [ غنیمت]های افریقا را به تو داد ، و [ نیز ]کارگزار گردآوری زکات بودی و دارایی های مسلمانان را ربودی!! .

1- .فدک ، آبادی ای در حجاز با فاصله سه روز راه از مدینه است که برای یهودیان بود و پس از فتح خیبر ، خداوند در دل های صاحبانش هراس افکند و بر سر نصف محصول آن با پیامبر صلی الله علیه و آله مصالحه کردند و پیامبر صلی الله علیه و آله پذیرفت و به او اختصاص یافت ؛ چون آن را با جنگ نگرفته بود . پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به جگر گوشه اش فاطمه علیها السلام بخشید و سپس ابو بکر ، آن را از او گرفت (معجم البلدان : ج 4 ص 238) .

ص: 108

4 / 2 3اِستِئثارُ ابنِ عَمِّهِ الحارِثِ بنِ الحَکَمِ7966.امام علی علیه السلام :المعارف لابن قتیبه :تَصَدَّقَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِمَهزورٍ مَوضِعِ سوقِ المَدینَهِ عَلَی المُسلِمینَ ، فَأَقطَعَها عُثمانُ الحارِثَ بنَ الحَکَمِ ؛ أخا مَروانَ بنِ الحَکَمِ ، وأقطَعَ مَروانَ فَدَکَ وهِیَ صَدَقَهُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله (1) .7965.امام علی علیه السلام :أنساب الأشراف عن اُمّ بکر عن أبیها :قَدِمَت إبِلُ الصَّدَقَهِ عَلی عُثمانَ ، فَوَهَبَها لِلحارِثِ بنِ الحَکَمِ بنِ أبِی العاصِ . (2)7964.امام علی علیه السلام :شرح نهج البلاغه :أنکَحَ [عُثمانُ] الحارِثَ بنَ الحَکَمِ ابنَتَهُ عائِشَهَ ، فَأَعطاهُ مِئَهَ ألفٍ مِن بَیتِ المالِ أیضا ، بَعدَ صَرفهِ زَیدَ بنَ أرقَمَ عَن خَزنِهِ . (3)4 / 2 4اِستِئثارُ صِهرِهِ عَبدِ اللّهِ بنِ خالِدٍ7961.امام علی علیه السلام :تاریخ المدینه عن محمّد بن سلام عن أبیه :قالَ عَبدُ اللّهِ بنُ خالِدٍ لِعَبدِ اللّهِ بنِ عُمَرَ : کَلِّم أمیرَ المُؤمِنینَ عُثمانَ ؛ فَإِنَّ لی عِیالاً وعَلَیَّ دَینا . فَقالَ : کَلِّمهُ ، فَإِنَّکَ تَجِدُهُ بَرّا وَصولاً . فَکَلَّمَهُ ، فَزَوَّجَهُ بِنتَهُ ، وأعطاهُ مِئَهَ ألفٍ . (4)7960.امام علی علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :زَوَّجَ عُثمانُ بِنتَهُ مِن عَبدِ اللّهِ بنِ خالِدِ بنِ اُسَیدٍ ، وأمَرَ لَهُ بِسِتِّمِئَهِ ألفِ دِرهَمٍ ، وکَتَبَ إلی عَبدِ اللّهِ بنِ عامِرِ أن یَدفَعَها إلَیهِ مِن بَیتِ مالِ البَصرَهِ . (5) .

1- .المعارف لابن قتیبه : ص 195 ، العقد الفرید : ج 3 ص 291 ، شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 198 کلاهما نحوه .
2- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 137 ، شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 35 ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 365 وفیه «اُمّ بکر بنت المسْوَر ابن مخرَمه» ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 286 وفیهما «فوهبها لبعض بنی الحکم» ؛ الشافی : ج 4 ص 273 کلاهما من دون إسنادٍ إلی الراوی .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 199 .
4- .تاریخ المدینه : ج 3 ص 1022 .
5- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 168 وراجع الأوائل لأبی هلال : ص 130 .

ص: 109



4 / 2 3 دادن امتیازاتِ ویژه به پسر عمویش حارث بن حَکَم

4 / 2 4 دادن امتیازاتِ ویژه به دامادش عبد اللّه بن خالد

4 / 2 3دادن امتیازاتِ ویژه به پسر عمویش حارث بن حَکَم7957.امام علی علیه السلام :المعارف ، ابن قتیبه :پیامبر خدا ، مَهزور (جایگاه بازار مدینه) را صدقه ای برای مسلمانان قرار داد ؛ ولی عثمان ، آن را به حارث بن حکم ، برادر مروان بن حکم ، داد و فدک را نیز به مروان بخشید که آن نیز صدقه پیامبر خدا بود .7966.عنه علیه السلام :أنساب الأشراف به نقل از اُمّ بکر ، از پدرش عثمان : شترانی را که به عنوان زکات گرفته شده بود ، نزد عثمان آوردند . او نیز آنها را به حارث بن حکم بن ابی عاص بخشید .7965.عنه علیه السلام :شرح نهج البلاغه :عثمان ، دخترش عایشه را به همسری حارث بن حکم در آورد و از بیت المال ، صد هزار [ سکّه ]به او بخشید . این ، پس از آن بود که زید بن ارقم را از خزانه داری اش برکنار کرد .4 / 2 4دادن امتیازاتِ ویژه به دامادش عبد اللّه بن خالد7962.عنه علیه السلام :تاریخ المدینه به نقل از محمّد بن سلام ، از پدرش : عبد اللّه بن خالد به عبد اللّه بن عمر گفت : عیالوار و بدهکار بودنم را با امیر مؤمنان ، عثمان ، در میان بگذار .

گفت : خودت با او سخن بگو ، که او را نیکوکار و صله رحم کننده می یابی .

[ عبداللّه بن خالد ] به او گفت . او هم دخترش را به همسری اش در آورد و صد هزار [ سکّه] به او بخشید .7961.عنه علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :عثمان ، دخترش را به همسری عبد اللّه بن خالد بن اُسَید در آورد و فرمان داد تا ششصد هزار درهم به او بدهند و به عبد اللّه بن عامر [ والی خود در بصره ]نوشت که آن را از بیت المال بصره به او بدهد .

.


ص: 110

7960.عنه علیه السلام :المعارف لابن قتیبه :وطَلَبَ إلَیهِ [ إلی عُثمانَ ]عَبدُ اللّهِ بنُ خالِدِ بنِ اُسَیدٍ صِلهً ، فَأَعطاهُ أربَعَمِئَهِ ألفِ دِرهَمٍ . (1)7959.عنه علیه السلام :أنساب الأشراف عن أبی مِخنَف :کانَ عَلی بَیتِ مالِ عُثمانَ عَبدُ اللّهِ بنُ الأَرقَمِ ... ، فَاستَسلَفَ عُثمانُ مِن بَیتِ المالِ مِئَهَ ألفِ دِرهَمٍ ، وکَتَبَ عَلَیهِ بِها عَبدُ اللّهِ بنُ الأَرقَمِ ذِکرَ حَقٍّ لِلمُسلِمینَ ، وأشهَدَ عَلَیهِ عَلِیّا ، وطَلحَهَ ، وَالزُّبَیرَ ، وسَعدَ بنَ أبی وَقّاصٍ ، وعَبدَ اللّهِ بنَ عُمَرَ ، فَلَمّا حَلَّ الأَجَلُ رَدَّهُ عُثمانُ .

ثُمَّ قَدِمَ عَلَیهِ عَبدُ اللّهِ بنُ خالِدِ بنِ اُسَیدِ بنِ أبِی العیصِ مِن مَکَّهَ وناسٌ مَعَهُ غُزاهً ، فَأَمَرَ لِعَبدِ اللّهِ بِثَلاثِمِئَهِ ألفِ دِرهَمٍ ، ولِکُلِّ رَجُلٍ مِنَ القَومِ بِمِئَهِ ألفِ دِرهَمٍ ، وصَکَّ بِذلِکَ إلَی ابنِ أرقَمَ ، فَاستَکثَرَهُ ، ورَدَّ الصَّکَّ لَهُ .

ویُقالُ : إنَّهُ سَأَلَ عُثمانَ أن یَکتُبَ عَلَیهِ بِهِ ذِکرَ حَقٍّ ، فَأَبی ذلِکَ ، فَامتَنَعَ ابنُ الأَرقَمِ مِن أن یَدفَعَ المالَ إلَی القَومِ . فَقالَ لَهُ عُثمانُ : إنَّما أنتَ خازِنٌ لَنَا ، فَما حَمَلَکَ عَلی ما فَعَلتَ ؟ ! !

فَقالَ ابنُ الأَرقَمِ : کُنتُ أرانی خازِنا لِلمُسلِمینَ ، وإنَّما خازِنُکَ غُلامُکَ ! ! وَاللّهِ لا ألی لَکَ بَیتَ المالِ أبَدا . وجاءَ بِالمَفاتیحِ فَعَلَّقَها عَلَی المِنبَرِ ، ویُقالُ : بَل ألقاها إلی عُثمانَ . فَدَفَعها عُثمانُ إلی ناتِلٍ مَولاهُ ، ثُمَّ وَلّی زَیدَ بنَ ثابِتٍ الأَنصارِیَّ بَیتَ المالِ ، وأعطاهُ المَفاتیحَ . (2) .

1- .المعارف لابن قتیبه: ص195، شرح نهج البلاغه: ج1 ص198 ، تاریخ الطبری: ج4 ص345، الکامل فی التاریخ: ج 2 ص 279 وفیهما «خمسین ألفا»، العقد الفرید : ج 3 ص 291 وفیه «عبید اللّه بن خالد بن اُسید» ، الفتوح : ج 2 ص 370 ، تاریخ البصره : ج 3 ص 91 وفیهما «ثلاثمئه ألف درهم» ؛ الشافی : ج 4 ص 273 وفیه «ثلاثمئه ألف» .
2- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 173 وراجع شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 35 والشافی : ج 4 ص 274 .

ص: 111

7958.عنه علیه السلام :المعارف ، ابن قتیبه :عبد اللّه بن خالد بن اُسَید از عثمان درخواستِ صله کرد . عثمان نیز به او چهار صد هزار درهم عطا کرد .7957.عنه علیه السلام :أنساب الأشراف به نقل از ابو مِخْنَف : عبد اللّه بن ارقم (1) خزانه دار عثمان بود ... . عثمان ، صد هزار درهم از بیت المال قرض گرفت و عبد اللّه بن ارقم گواهی ای بر آن نوشت ؛ چون حقّ مسلمانان بود . او علی علیه السلام ، طلحه ، زبیر ، سعد بن ابی وقّاص و عبد اللّه بن عمر را بر آن ، گواه گرفت . پس چون موعدش رسید ، عثمانْ آن را ادا کرد .

سپس عبد اللّه بن خالد بن اُسَید بن ابی عیص از مکّه بر عثمان وارد شد و رزمندگانی با او بودند . عثمان فرمان داد که به عبد اللّه ، سیصد هزار درهم بدهند و نیز به هر یک از همراهان او صد هزار درهم و آن را به ابن ارقم حواله کرد ؛ امّا او آن را گزاف شمرد و حواله را به وی باز گرداند .

نیز گفته می شود که : ابن ارقم از عثمان خواست که گواهیِ آن را بنویسد تا حقیقتْ معلوم باشد ؛ امّا عثمان ، خودداری ورزید .

ابن ارقم نیز از پرداخت مال به آنان امتناع کرد .

عثمان به او گفت : تو خزانه دار مایی . پس چه چیزْ تو را به این کار وا داشت؟

ابن ارقم گفت : من خود را خزانه دار مسلمانان می دانم . خزانه دار تو غلام توست! به خدا سوگند که هرگز برای تو مسئولیّت بیت المال را نمی پذیرم . سپس کلیدها را آورد و بر منبر آویخت . نیز گفته می شود که آنها را پیش عثمان انداخت .

عثمان ، آنها را به ناتل ، غلام آزاد شده اش داد . سپس بیت المال را به زید بن ثابت انصاری سپرد و کلیدها را به او داد . .

1- .ظاهرا عبداللّه بن ارقم درست نیست و زید بن ارقم درست است .(م)

ص: 112

4 / 2 5ما أعطی سَعیدَ بنَ العاصِ7954.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف عن أبی مِخنَف والواقِدی :أنکَرَ النّاسُ عَلی عُثمانَ إعطاءَهُ سَعیدَ بنَ العاصِ 1 مِئَهَ ألفِ دِرهَمٍ ، فَکَلَّمَهُ عَلِیٌّ وَالزُّبَیرُ وطَلحَهُ وسَعدٌ وعَبدُ الرَّحمنِ بنُ عَوفٍ فی ذلِکَ فَقالَ : إنَّ لَهُ قَرابهً ورَحِما !

قالوا : أفَما کانَ لِأَبی بَکرٍ وعُمَرَ قَرابَهٌ وذَوو رَحِمٍ ؟ !

فَقالَ : إنَّ أبا بَکرٍ وعُمَرَ کانا یَحتَسِبانِ فی مَنعِ قَرابَتِهِما ، وأنَا أحتَسِبُ فی إعطاءِ قَرابتی . (1) .

1- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 137 ، شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 35 ؛ الشافی : ج 4 ص 273 .

ص: 113



4 / 2 5 آنچه به سعید بن عاص داد

4 / 2 5آنچه به سعید بن عاص داد7955.عنه صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف به نقل از ابو مِخنَف و واقدی : مردم ، بخشش صد هزار درهمی عثمان به سعید بن عاص 1 را زشت شمردند و علی علیه السلام ، زبیر ، طلحه ، سعد و عبد الرحمان بن عوف در این باره با او گفتگو کردند .

عثمان گفت : او از نزدیکان و خویشاوندان من است .

گفتند : آیا ابو بکر و عمر ، نزدیک و خویشاوند نداشتند؟

گفت : ابو بکر و عمر ، پاداش خویش را در منع از خویشان می جستند و من ، در اعطای به نزدیکانم می جویم .

.


ص: 114

4 / 2 6ما أعطی أبا سُفیانَ بنَ حَربٍ7952.تنبیه الخواطر ( به نقل از حنظله اُسَیدی از کاتبان پیامبر صلی ال ) شرح نهج البلاغه :أعطی [ عثمانُ ] أبا سُفیانَ بنَ حَربٍ مِئَتَی ألفٍ مِن بَیتِ المالِ ، فِی الیَومِ الَّذی أمَرَ فیهِ لِمَروانَ بنِ الحَکَمِ بِمِئَهِ ألفٍ مِن بَیتِ المالِ . (1)4 / 2 7ما أعطی عَبدَ اللّهِ بنَ أبی سَرحٍ7950.بحار الأنوار :الکامل فی التاریخ :إنَّهُ [ عُثمانَ ] أعطی عَبدَ اللّهِ خُمُسَ الغَزوَهِ الاُولی ، وأعطی مَروانَ خُمُسَ الغَزوَهِ الثّانِیَهِ ؛ الَّتِی افتُتِحَت فیها جَمیعُ إفریقِیَّهٍ . (2)7949.بحار الأنوار :شرح نهج البلاغه :أعطی [ عثمانُ ] عَبدَ اللّهِ بنَ أبی سَرحٍ جمیعَ ما أفاءَ اللّهُ عَلَیهِ مِن فَتحِ إفریقِیَّهٍ بِالمَغرِبِ ؛ وهِیَ مِن طَرابلُسَ (3) الغَربِ إلی طَنجَهَ (4) ، مِن غَیرِ أن یَشرَکَهُ فیهِ أحَدٌ مِنَ المُسلِمینَ . (5)راجع : ص 134 (تولیه أعداء الإسلام من أقربائه علی البلاد) .

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 199 .
2- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 237 .
3- .طَرابلُس الغرب : مدینه تقع شمال إفریقیّه ، وهی من آخر المدن الَّتی فی شرقی القیروان ، وتقع علی البحر بین تونس ومصر ، وتعرف بکرسیّ إفریقیّه ، وهی مبنیّه بالصخر (راجع تقویم البلدان : ص 147).
4- .طَنْجَه : مدینه تقع شمال إفریقیّه ، علی ساحل بحر المغرب مقابل الجزیره الخضراء ، وهی من البرّ الأعظم وبلاد البربر (معجم البلدان : ج 4 ص 43).
5- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 199 وراجع تنقیح المقال : ج 2 ص 184 الرقم 6876 .

ص: 115



4 / 2 6 آنچه به ابو سفیان بن حرب داد

4 / 2 7 آنچه به عبد اللّه بن ابی سَرح داد

4 / 2 6آنچه به ابو سفیان بن حرب داد7948.امام علی علیه السلام :شرح نهج البلاغه :در همان روزی که عثمانْ فرمان داد که از بیت المال ، صد هزار سکّه به مروان بن حکم بدهند ، نیز از بیت المال ، دویست هزار سکّه به ابو سفیان بن حرب داد .4 / 2 7آنچه به عبد اللّه بن ابی سَرح داد7945.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکامل فی التاریخ :عثمان، خُمس [غنیمت های ]پیکار نخست افریقا (1) را به عبد اللّه و خُمس [ غنیمت ]پیکار دوم برای فتح همه افریقا را به مروان داد .7948.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :شرح نهج البلاغه :عثمان ، همه آنچه را در جریان فتح غرب افریقا ، از طرابلس غربی (2) تا طَنجه (3) به دست آورده بود ، به عبد اللّه بن ابی سَرح داد ، بی آن که یک نفر از مسلمانان را با او شریک کند .ر . ک : ص 135 (حاکم کردن برخی دشمنان اسلام از میان نزدیکانش بر سرزمین های اسلامی) .

.

1- .ظاهراً مقصود از «افریقا» در این دو روایت تاریخی ، سرزمین های آباد شمال افریقا (سواحل جنوبی مدیترانه) در حدّ فاصل مصر و تنگه جبل الطارق و طبعاً اعم از : بَرقه ، اِفریقیّه و مغرب است (برای اطلاعات بیشتر ، ر . ک : جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی) .
2- .طرابلس غرب ، شهری در شمال افریقا در شرق قَیْرَوان مغرب است . این شهر ، در کناره دریا و میان تونس و مصر [و در لیبی کنونی] واقع شده است (تقویم البلدان : ص 147) .
3- .طنجه ، شهری در شمال افریقا که بر ساحل دریای مغرب (مدیترانه) و رو به روی اندلس است و از شهرهای بربر به شمار می رود (معجم البلدان : ج 4 ص 43) .

ص: 116

4 / 2 8ما أعطی زَیدَ بنَ ثابِتٍ7944.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الشافی عن الواقدی :إنَّ زَیدَ بنَ ثابِتٍ اِجتَمَعَ عَلَیهِ عِصابَهٌ مِنَ الأَنصارِ وهُوَ یَدعوهُم إلی نَصرِ عُثمانَ ، فَوَقَفَ عَلَیهِ جَبَلَهُ بنُ عَمرِو بنِ حَیَّهٍ المازِنِیُّ ، فَقالَ لَهُ جَبَلَهُ : ما یَمنَعُکَ یا زَیدُ أن تَذُبَّ عَنهُ ! أعطاکَ عَشرَهَ آلافِ دینارٍ ، وأعطاکَ حَدائِقَ مِن نَخلٍ لَم تَرِث مِن أبیکَ مِثلَ حَدیقَهٍ مِنها ! ! (1)7943.امام زین العابدین علیه السلام :أنساب الأشراف :لَمّا أعطی عُثمانُ ... زَیدَ بنَ ثابِتٍ الأَنصارِیَّ مِئَهَ ألفِ دِرهَمٍ ، جَعَلَ أبو ذَرٍّ یَقولُ : بَشِّرِ الکانِزینَ بِعَذابٍ ألیمٍ ، ویَتلو قَولَ اللّهِ عَزَّوجَلَّ : «وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّهَ» الآیه (2) . (3)7942.امام زین العابدین علیه السلام :أنساب الأشراف عن أبی مِخنَف :إنَّ زَیدَ بنَ ثابِتٍ الأَنصارِیَّ قالَ : یا مَعشَرَ الأَنصارِ ، إنَّکُم نَصَرتُمُ اللّهَ ونَبِیَّهُ ، فَانصُروا خَلیفَتَهُ . فَأَجابَهُ قَومٌ مِنهُم ؛ فَقالَ سَهلُ بنُ حُنَیفٍ : یا زَیدُ ، أشبَعَکَ عُثمانُ مِن عِضدانِ المَدینَهِ . (4)7944.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :مروج الذهب عن سعید بن المُسَیَّب :إنَّ زَیدَ بنَ ثابِتٍ حینَ ماتَ خَلَّفَ مِنَ الذَّهَبِ وَالفِضَّهِ ما کانَ یُکسَرُ بِالفُؤوسِ ، غَیرَ ما خَلَّفَ مِنَ الأَموالِ وَالضِّیاعِ بِقیمَهِ مِئَهِ ألفِ دینارٍ . (5) .

1- .الشافی : ج 4 ص 241 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 8 .
2- .التوبه : 34 .
3- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 166 وراجع الجمل : ص 183 .
4- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 197 .
5- .مروج الذهب : ج 2 ص 342 .

ص: 117



4 / 2 8 آنچه به زید بن ثابت داد

4 / 2 8آنچه به زید بن ثابت داد7941.امام علی علیه السلام :الشافی به نقل از واقدی : گروهی از انصار ، گرد زید بن ثابتْ جمع شده بودند و او آنان را به یاری عثمان فرا می خواند که جبله بن عمرو بن حَیّه مازِنی در برابرش ایستاد و به او گفت : ای زید! چرا از او دفاع نکنی که ده هزار دینار به تو داد و نخلستان هایی را به تو بخشید که مانند یکی از آنها را نیز از پدرت به ارث نبردی !7940.امام علی علیه السلام :أنساب الأشراف :چون عثمانْ صد هزار درهم به زید بن ثابت انصاری عطا کرد ، ابو ذر ، شروع به گفتن این سخن کرد که : «زراندوزان را به عذابی دردناک بشارت ده» و گفته خدای عز و جل را می خواند : «و کسانی را که طلا و نقره می اندوزند [ و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند ، به عذابی دردناک ، بشارت بده]» .7939.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف به نقل از ابو مِخْنَف : زید بن ثابت انصاری گفت : ای گروه انصار! شما خدا و پیامبرش را یاری کردید . پس ، جانشین او را نیز یاری کنید .

گروهی او را جواب گفتند . سهل بن حُنَیف گفت : ای زید! عثمان،تو را از عضیده های (1) مدینه سیراب کرده است.7938.بحار الأنوار :مروج الذهب به نقل از سعید بن مُسَیَّب : چون زید بن ثابت در گذشت ، آن قدرْ زر و سیم بر جای نهاد که با تبر شکسته [ و قسمت ]می شد و این ، افزون بر دارایی ها و کشتزارهایش بود که صد هزار دینار می ارزید .

.

1- .عَضیده ، نخل کوتاهی است که بارَش در دسترس است .

ص: 118

4 / 2 9ما أعطَی ابنَ شَریکِهِ فِی الجاهِلِیَّهِ7939.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری عن سحیم بن حَفصٍ :کانَ رَبیعَهُ بنُ الحارِثِ بنِ عَبدِ المُطَّلِبِ شَریکَ عُثمانَ فِی الجاهِلِیَّهِ ، فَقالَ العَبّاسُ بنُ رَبیعَهَ لِعُثمانَ : اُکتُب لی إلَی ابنِ عامِرٍ یُسلِفُنی مِئَهَ ألفٍ . فَکَتَبَ ، فَأَعطاهُ مِئَهَ ألفٍ ؛ وَصَلَهُ بِها ، وأقطَعَهُ دارَهُ ؛ دارَ العَبّاسِ بنِ رَبیعَهَ الیَومَ . (1)4 / 2 10ما أعطی طَلحَهَ بنَ عُبَیدِ اللّهِ7936.امام کاظم علیه السلام ( به گاه حضور بر سر گوری ) أنساب الأشراف عن موسی بن طلحه :أعطی عُثمانُ طَلحَهَ فی خِلافَتِهِ مِئَتَی ألفِ دینارٍ . (2)7935.امام کاظم علیه السلام :تاریخ المدینه عن موسی بن طَلحَه :أوَّلُ مَن أقطَعَ بِالعِراقِ عُثمانُ بن عَفّانَ قَطائِعَ مِمّا کانَ مِن صَوافی آلِ کَسری ، ومِمّا جَلا عَنهُ أهلُهُ ، فَقَطَعَ (3) لِطَلحَهَ ابنِ عُبَیدِ اللّهِ النَّشاستَجَ (4) . (5)7934.امام باقر علیه السلام :تاریخ الطبری :قالَ خُنَیسُ بنُ فُلانٍ : ما أجوَدَ طَلحَهَ بنَ عُبَیدِ اللّهِ ! فَقالَ سَعیدُ بنُ العاصِ : إنَّ مَن لَهُ مثلُ النَّشاستَجِ لَحَقیقٌ أن یَکونَ جَوادا ، وَاللّهِ لَو أنَّ لی مِثلَهُ لَأَعاشَکُمُ اللّهُ عَیشا رَغَدا . (6)7937.الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :شرح نهج البلاغه عن عثمان :وَیلی عَلَی ابنِ الحَضرَمِیَّهِ ؛ یَعنی طَلحَهَ ، أعطَیتُهُ کَذا وکَذا بُهارا (7) ذَهَبا ، وهُوَ یَرومُ (8) دَمی ؛ یُحَرِّضُ عَلی نَفسی ، اللّهُمَّ لا تُمَتِّعهُ بِهِ ، ولَقِّهِ عَواقِبَ بَغیِهِ . (9) .

1- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 404 ، أنساب الأشراف : ج 6 ص 151 ، المعارف لابن قتیبه : ص 128 نحوه .
2- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 108 ؛ الغدیر : ج 8 ص 283 .
3- .کذا ، والظاهر أنّ الصحیح : «فأقطَع» .
4- .نَشاسْتَج : ضیعه أو نهر بالکوفه ، وکانت عظیمه کثیره الدخل (معجم البلدان : ج 5 ص 285) .
5- .تاریخ المدینه : ج 3 ص 1020 ، معجم البلدان : ج 5 ص 286 .
6- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 318 ، معجم البلدان : ج 5 ص 285 ، الفتنه ووقعه الجمل : ص 35 .
7- .البُهار : الحِمل ، وقیل : هو ثلاثمئه رطل (لسان العرب : ج 4 ص 84 «بهر») .
8- .رامَ الشیء یَرومُه : طلبه (لسان العرب : ج 12 ص 258 «روم») .
9- .شرح نهج البلاغه : ج 9 ص 35 .

ص: 119



4 / 2 9 آنچه به پسر شریکِ دوران جاهلیّتش داد

4 / 2 10 آنچه به طلحه بن عبید اللّه داد

4 / 2 9آنچه به پسر شریکِ دوران جاهلیّتش داد7934.. الإمامُ الباقرُ علیه السلام :تاریخ الطبری به نقل از سحیم بن حفص : ربیعه بن حارث بن عبد المطّلب ، شریک عثمان در دوران جاهلیّت بود .

عبّاس بن ربیعه به عثمان گفت : به ابن عامر بنویس که صد هزار به من وام بدهد .

او نوشت و ابن عامر ، صد هزار به او داد و عثمان با آن ، صله رحم کرد و خانه فعلی عبّاس بن ربیعه را نیز به او بخشید .4 / 2 10آنچه به طلحه بن عبید اللّه داد7917.امام صادق علیه السلام :أنساب الأشراف به نقل از موسی بن طلحه : عثمان در دوران خلافتش دویست هزار دینار به طلحه بخشید .7918.عنهُ علیه السلام ( لمّا سُئلَ عن الزاهِدِ فی الدنیا ) تاریخ المدینه به نقل از موسی بن طلحه : عثمان ، نخستین کسی بود که در عراق ، قطعه هایی را از زمین های ویژه (اراضی خالصه) فرمان روایان ایران و نیز جاهایی را که صاحبان آنها کوچ کرده بودند ، به افراد بخشید و از جمله ، نَشاستَج (1) را به طلحه بن عبید اللّه داد .7919.عنه علیه السلام :تاریخ الطبری :خُنَیس بن فلان گفت : چه قدر طلحه بن عبید اللّه بخشنده است! سعید بن عاص گفت : کسی که ملکی همچون نشاستج داشته باشد ، شایسته است که بخشنده باشد . به خدا سوگند ، اگر من مانند آن را داشتم ، زندگی پر برکتی را برای شما فراهم می آوردم .7920.الإمامُ الرِّضا علیه السلام ( لَمّا سُئلَ عن صِفَهِ الزاهِدِ ) شرح نهج البلاغه به نقل از عثمان : وای بر پسر حَضْرَمیّه (طلحه) ! باری گران از طلا به او بخشیدم و اینک او به دنبال ریختن خون من است و [ مردم را] بر من می شورانَد . خدایا! او را از آن ، بهره مند مگردان و سرانجامِ سرکشی اش را به او برسان!

.

1- .نشاستج ، کشتزار یا جوی آب بزرگ و پُر درآمدی در کوفه است (معجم البلدان : ج 5 ص 285) .

ص: 120

4 / 2 11ما أعطَی الزُّبَیرَ7918.امام صادق علیه السلام ( در پاسخ به این که زاهدِ به دنیا کیست؟ ) الطبقات الکبری عن أبی حصین :إنَّ عُثمانَ أجازَ الزُّبَیرَ بنَ العَوّامِ بِسِتِّمِئَهِ ألفٍ ، فَنَزَلَ عَلی أخوالِهِ ؛ بَنی کاهِلٍ ، فَقالَ : أیُّ المالِ أجوَدُ ؟ قالوا : مالُ أصبَهانَ . قالَ : أعطونی مِن مالِ أصبَهانَ . (1)7919.امام صادق علیه السلام :الطبقات الکبری عن عُروَه :کانَ لِلزُّبَیرِ بِمِصرَ خِطَطٌ (2) ، وبِالإِسکَندَرِیَّهِ خِطَطٌ ، وبِالکوفَهِ خِطَطٌ ، وبِالبَصرَهِ دورٌ ، وکانَت لَهُ غَلّاتٌ تَقدَمُ عَلَیهِ مِن أعراضِ المَدینَهِ . (3)راجع : ج 4 ص 522 (الزبیر بن العوّام) .

4 / 2 12ثَروَهُ عَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ7923.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تاریخ المدینه عن عثمان لِعَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ : یا أبا مُحَمَّدٍ ، فَهَل وَلَّیتَنی هذَا الأَمرَ یَومَ وَلَّیتَهُ وأنتَ تَقدِرُ عَلی أن تَصرِفَ ذلِکَ إلی نَفسِکَ ، أو تُوَلِّیَهُ مَن بَدا لَکَ ، وفِی القَومِ مَن هُوَ أمَسُّ بِکَ یَومَئِذٍ رَحِما مِنّی إلّا رَجاءَ الصِّلَهِ والإِحسانِ فیما بَینی وبَینَکَ ! ! (4) .

1- .الطبقات الکبری : ج 3 ص 107 ، تاریخ أصبهان : ج 1 ص 66 ، مکارم الأخلاق لابن أبی الدنیا : ص 269 ح 420 ، تاریخ المدینه : ج 3 ص 1021 .
2- .الخطِّه : الأرض والدار یختطّها الرجل فی أرض غیر مملوکه لیتحجّرها ویبنی فیها ، وذلک إذا أذن السلطان لجماعه من المسلمین أن یختطّوا الدور فی موضع بعینه ویتّخذوا فیه مساکن لهم . وجمع الخِطّه : خِطَط (لسان العرب : ج 7 ص 288 «خطط») .
3- .الطبقات الکبری : ج 3 ص 110 .
4- .تاریخ المدینه : ج 3 ص 1028 .

ص: 121



4 / 2 11 آنچه به زبیر داد

4 / 2 12 ثروت عبد الرحمان بن عوف

4 / 2 11آنچه به زبیر داد7926.عنه علیه السلام :الطبقات الکبری به نقل از ابو حُصَین : عثمان به زبیر بن عوّام اجازه داد تا ششصد هزار [ درهم از بیت المال ]بردارد . او نزد دایی هایش ، بنی کاهل ، آمد و گفت : کدام مالْ بهتر است؟ گفتند : مال اصفهان . گفت : از مال اصفهان به من بدهید .7927.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ( فی ذکْرِ مناجاتِهِ سبحانَهُ و تَعالی لموسی علیه ) الطبقات الکبری به نقل از عُروه : زبیر ، زمین ها و خانه هایی محصور و قطعه بندی شده در مصر ، اسکندریه و کوفه ، و [ نیز] خانه هایی در بصره و سهمی از غَلّات اطراف مدینه داشت .ر . ک : ج 4 ص 523 (زبیر بن عوّام) .

4 / 2 12ثروت عبد الرحمان بن عوف7926.امام علی علیه السلام :تاریخ المدینه به نقل از عثمان ، خطاب به عبد الرحمان بن عوف : ای ابو محمّد! آیا آن روز که [ در شورا ]عهده دار کار بودی و حکومت را به من سپردی ، جز از سرِ خویشی و امید به صله و احسان من بود ، در حالی که می توانستی آن را برای خود کنی ، یا به هر کس که می خواستی بسپاری ، که در میان اعضای شورا کسانی نزدیک تر از من به تو بودند؟

.


ص: 122

7927.امام صادق علیه السلام :مروج الذهب فی ذِکرِ ثَروَهِ عَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ الزُّهرِیِّ : اِبتَنی دارَهُ ، ووَسَّعَها ، وکانَ عَلی مَربَطِهِ مِئَهُ فَرَسٍ ، ولَهُ ألفُ بَعیرٍ ، وعَشرَهُ آلافِ شاهٍ مِنَ الغَنَمِ ، وبَلَغَ بَعدَ وَفاتِهِ رُبُعُ ثَمَنِ مالِهِ أربَعَهً وثَمانینَ ألفا . (1)7928.الإمامُ علیٌّ علیه السلام ( مِن وصایاهُ لابنِهِ الحسنِ علیه السلام ) تاریخ المدینه عن عبد اللّه بن الصامت فی خَبرِ دُخولِ أبی ذَرٍّ عَلی عُثمانَ : دَخَلَ عَلَیهِ وهُوَ یَقسِمُ مالَ عَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ بَینَ وَرَثَتِهِ ، وعِندَهُ کَعبٌ ، فَأَقبَلَ عُثمانُ . فَقالَ : یا أبا إسحاقَ ، ما تَقولُ فی رَجُلٍ جَمَعَ هذَا المالَ فَکانَ یَتَصَدَّقُ مِنهُ ، ویَحمِلُ فِی السَّبیلِ ، ویَصِلُ الرَّحِمَ ؟ فَقالَ : إنّی لَأَرجو لَهُ خَیرا .

فَغَضِبَ أبو ذَرٍّ ، ورَفَعَ عَلَیهِ العَصی ، وقالَ : ما یُدریکَ یَابنَ الیَهودِیَّهِ ! ! لَیَوَدَّنَ صاحِبُ هذَا المالِ یَومَ القِیامَهِ أن لَو کانَ عَقارِبُ تَلسَعُ السُّوَیداءَ مِن قَلبِهِ. (2)7929.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الطبقات الکبری عن عثمان بن الشرید :تَرَکَ عَبدُ الرَّحمنِ بنُ عَوفٍ ألفَ بَعیرٍ ، وثَلاثَهَ آلافِ شاهٍ بِالبَقیعِ ، ومِئَهَ فَرَسٍ تَرعی بِالبَقیعِ . وکانَ یَزرَعُ بِالجُرفِ (3) عَلی عِشرینَ ناضِحا ، وکانَ یَدخُلُ قوتَ أهلِهِ مِن ذلِکَ سَنَهً . (4)7930.عنه علیه السلام :الطبقات الکبری عن محمّد :إنَّ عَبدَ الرَّحمنِ بنَ عَوفٍ تُوُفِّیَ ، وکانَ فیما تَرَکَ ذَهَبٌ ؛ قُطِّعَ بِالفُؤوسِ حَتّی مَجِلَت (5) أیدِی الرِّجالِ مِنهُ . وتَرَکَ أربَعَ نِسوَهٍ ، فَاُخرِجَتِ امرَأهٌ مِن ثُمُنِها بِثَمانینَ ألفا . (6) .

1- .مروج الذهب : ج 2 ص 342 .
2- .تاریخ المدینه : ج 3 ص 1036 ، سیر أعلام النبلاء : ج 2 ص 67 الرقم 10 ، حلیه الأولیاء : ج 1 ص 160 .
3- .الجُرْف : موضع علی ثلاثه أمیال من المدینه نحو الشام (معجم البلدان : ج 2 ص 128) .
4- .الطبقات الکبری : ج 3 ص 136 .
5- .مَجِلَت یدُه ومَجَلَت : ثخُن جلدُها وتعجّر ، وظهر فیها ما یشبه البَثر ؛ من العمل بالأشیاء الصلبه الخشنه (النهایه : ج 4 ص 300 «مجل») .
6- .الطبقات الکبری : ج 3 ص 136 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 480 الرقم 3370 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 164 کلاهما نحوه ، الریاض النضره : ج 4 ص 315 .

ص: 123

7931.عنه علیه السلام :مروج الذهب در یادکردِ ثروت عبد الرحمان بن عوف زُهْری :خانه اش را ساخت و آن را توسعه داد و صد اسب در اصطبلش بود و هزار شتر و ده هزار گوسفند داشت . پس از مردنش ، یک چهارم از یک هشتم دارایی اش [ یعنی سهم هر یک از همسرانش] ، هشتاد و چهار هزار [ دینار] شد .7932.عنه علیه السلام :تاریخ المدینه به نقل از عبد اللّه بن صامت ، در بیان ورود ابو ذر بر عثمان : [ ابو ذر ]بر عثمان وارد شد ، در حالی که دارایی عبد الرحمان بن عوف را میان وارثانش قسمت می کرد و کعب ، نزدش بود .

عثمان [ به کعب ]رو کرد و گفت : ای ابو اسحاق! درباره مردی که این دارایی را گرد آورد و از آن صدقه می داد و در راه خدا خرج می کرد و با آن ، صله رحم می نمود ، چه می گویی؟

کعب گفت : برایش امید خیر دارم!

ابو ذر خشمناک شد و عصایش را بر او بلند کرد و گفت : چه می دانی ، ای پسر زن یهود؟ در روز قیامت ، دارنده این دارایی دوست می دارد که [ به جای اینها ]عقرب هایی داشت که درون قلب او را می گزیدند .7933.الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :الطبقات الکبری به نقل از عثمان بن شرید : عبد الرحمان بن عوف در [ منطقه ]بقیع ، هزار شتر و سه هزار گوسفند بر جای نهاد و [ نیز ]صد اسب که در بقیع می چریدند .

او در جُرْف (1) با بیست شترِ آبکشی زراعت می کرد و خوراک سال خانواده اش را از آن در می آورد .7928.امام علی علیه السلام ( در ضمن سفارشهای خود به فرزندش حسن علیه السلام ) الطبقات الکبری به نقل از محمّد : عبد الرحمان بن عوف وفات یافت و در میان آنچه بر جای نهاد ، [ آن قدر ]طلا بود که با تبر شکسته می شد ، تا آن جا که دستان مردان ، تاول زد . او چهار زن بر جای گذاشت که سهم یک زن از یک هشتم آن مال ، هشتاد هزار [ دینار] شد . .

1- .جرف ، در سه میلی مدینه و بر سر راه مدینه به شام است (معجم البلدان : ج 2 ص 128) .

ص: 124

7929.امام علی علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :کانَ عَبدُ الرَّحمنَ قَد أطلَقَ امرَأَتَهُ تُماضِرَ بِنتَ الأَصبَغِ الکَلبِیَّهَ لَمَّا اشتَدَّت عِلَّتُهُ ، فَوَرَّثَها عُثمانُ . فَصولِحَت عَن رُبُعِ الثُّمُنِ عَلی مِئَهِ ألفِ دینارٍ ، وقیلَ : ثَمانینَ ألفَ دینارٍ . (1)4 / 2 13الخَلیفَهُ وخازِنُ بَیتِ المالِ7932.امام علی علیه السلام :تاریخ الیعقوبی عن عبد الرحمن بن یَسار :رَأَیتُ عامِلَ صَدَقاتِ المُسلِمینَ عَلی سوقِ المَدینَهِ إذا أمسی أتاها عُثمانُ ، فَقالَ لَهُ : اِدفَعها إلَی الحَکَمِ ابنِ أبِی العاصِ .

وکانَ عُثمانُ إذا أجازَ أحَدا مِن أهلِ بَیتِهِ بِجائِزَهٍ جَعَلَها فَرضا مِن بَیتِ المالِ . فَجَعَلَ یُدافِعُهُ ویَقولُ لَهُ : یَکونُ ، فَنُعطیکَ إن شاءَ اللّهُ . فَأَلَحَّ عَلَیهِ . فَقالَ : إنَّما أنتَ خازِنٌ لَنا ! فَإِذا أعطَیناکَ فَخُذ ، وإذا سَکَتنا عَنکَ فَاسکُت ! !

فَقالَ: کَذَبتَ وَاللّهِ ! ما أنَا لَکَ بِخازنٍ ، ولا لِأَهلِ بَیتِکَ ، إنَّما أنَا خازِنُ المُسلِمینَ. وجاءَ بِالمِفتاحِ یَومَ الجُمُعَهِ وعُثمانُ یَخطُبُ فَقالَ : أیُّهَا النّاسُ ! زَعَمَ عُثمانُ أنّی خازِنٌ لَهُ ولِأَهلِ بَیتِهِ ! وإنَّما کُنتُ خازِنا لِلمُسلِمینَ ، وهذِهِ مَفاتیحُ بَیتِ مالِکُم ورَمی بِها . فَأَخَذَها عُثمانُ ، ودَفَعَها إلی زَیدِ بنِ ثابِتٍ . (2) .

1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 169 .
2- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 168 ، الأمالی للمفید : ص 70 ح 5 عن أبی یحیی مولی معاذ بن عفراء الأنصاری ؛ أنساب الأشراف : ج 6 ص 173 عن أبی مخنف ، الأوائل لأبی هلال : ص 130 عن قتاده وکلّها نحوه .

ص: 125



4 / 2 13 خلیفه و مسئول بیت المال

8093.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی :چون بیماری عبد الرحمانْ شدّت گرفت ، زنش تماضر (دختر اَصبغ کلبی) را طلاق داد ؛ ولی عثمان ، او را جزو وارثان شمرد و سهمش (یعنی یک چهارم از یک هشتم) را با صد هزار دینار مصالحه کرد .4 / 2 13خلیفه و مسئول بیت المال8096.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ الیعقوبی به نقل از عبد الرحمان بن یسار : کارگزار زکات مسلمانان در بازار مدینه را دیدم که چون شب شد ، عثمان به نزدش آمد و به او گفت : آن [ زکات گردآمده] را به حَکَم بن ابی عاص بده .

عثمان ، چون جایزه ای به هر یک از خاندانش می بخشید ، آن را از بیت المال می داد و [ در هنگام باز پس دادن ، ]مقاومت می کرد و [ به خزانه دار بیت المال ]می گفت : باشد ؛ إن شاء اللّه به تو [ باز پس] می دهیم .

[ یک بار ،] خزانه دار ، پافشاری کرد . عثمان به او گفت : تو خزانه دار ما هستی! هر گاه [ قرض را] به تو باز پس دادیم ، بگیر و هر گاه ساکت ماندیم ، ساکت بمان!

خزانه دار گفت : به خدا سوگند که دروغ گفتی! من خزانه دار تو و خاندانت نیستم . من خزانه دار مسلمانانم .

خزانه دار ، روز جمعه ، در حالی که عثمانْ خطبه می خواند ، کلیدها را آورد و گفت : ای مردم! عثمان می پندارد که من خزانه دار او و خاندانش هستم ، در حالی که من خزانه دار مسلمانانم و اینها کلیدهای بیت المال شماست . و آنها را پرتاب کرد .

عثمان آنها را گرفت و به زید بن ثابت داد .

.


ص: 126

8097.الکافی عن رسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف عن أبی مِخنَف :لَمّا قَدِمَ الوَلیدُ الکوفَهَ ألفَی ابنَ مَسعودٍ عَلی بَیتِ المالِ ، فَاستَقرَضَهُ مالاً وقَد کانَتِ الوُلاهُ تَفعَلُ ذلِکَ ثُمَّ تَرُدُّ ما تَأخُذُ ، فَأَقرَضَهُ عَبدُ اللّهِ ما سَأَلَهُ .

ثُمَّ إنَّهُ اقتَضاهُ إیّاهُ ، فَکَتَبَ الوَلیدُ فی ذلِکَ إلی عُثمانَ .

فَکَتَبَ عُثمانُ إلی عَبدِ اللّهِ بنِ مَسعودٍ : إنّما أنتَ خازِنٌ لَنا ، فَلا تَعَرَّض لِلوَلیدِ فیما أخَذَ مِنَ المالِ .

فَطَرَحَ ابنُ مَسعودٍ المَفاتیحَ وقالَ : کُنتُ أظُنُّ أنّی خازِنٌ لِلمُسلِمینَ ! فَأَمّا إذ کُنتُ خازِنا لَکُم فَلا حاجَهَ لی فی ذلِکَ . وأقامَ بِالکوفَهِ بَعدَ إلقائِهِ مَفاتیحَ بَیتِ المالِ . (1)8091.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :العِقد الفرید عن عبد اللّه بن سِنان :خَرَجَ عَلَینَا ابنُ مَسعودٍ ونَحنُ فِی المَسجِدِ وکانَ عَلی بَیتِ مالِ الکوفَهِ ، وأمیرُ الکوفَهِ الوَلیدُ بنُ عُقبَهَ بنِ أبی مُعَیطٍ فَقالَ : یا أهلَ الکوفَهِ ، فُقِدَت مِن بَیتِ مالِکُمُ اللَّیلَهَ مِئَهُ ألفٍ ، لَم یَأتِنی بِها کِتابٌ مِن أمیرِ المُؤمِنینَ ، ولَم یَکتبُ لی بِها بَراءَهً ! !

قالَ : فَکَتَبَ الوَلیدُ بنُ عُقبَهَ إلی عُثمانَ فی ذلِکَ ، فَنَزَعَهُ عَن بَیتِ المالِ . (2)4 / 2 14الإِصرارُ عَلَی استِئثارِ الأَقرِباءِ8094.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسند ابن حنبل عن سالم بن أبی الجعد :دَعا عُثمانُ ناسا مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ فیهِم عَمّارُ بنُ یاسِرٍ ، فَقالَ : إنّی سائِلُکُم ، وإنّی اُحِبُّ أن تُصَدِّقونی : نَشَدتُکُم اللّهَ ! أ تَعلَمونَ أنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانَ یُؤثِرُ قُرَیشا عَلی سائِرِ النّاسِ ، ویُؤثِرُ بَنی هاشِمٍ عَلی سائِرِ قُرَیشٍ ؟ ! فَسَکَتَ القَومُ .

فَقالَ عُثمانُ : لَو أنَّ بِیَدی مَفاتیحَ الجَنَّهِ لَأَعطَیتُها بَنی اُمَیَّهَ ، حَتّی یَدخُلوا مِن عِندِ آخِرِهِم ! ! (3) .

1- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 140 .
2- .العقد الفرید : ج 3 ص 308 .
3- .مسند ابن حنبل : ج 1 ص 136 ح 439 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 432 ، تاریخ المدینه : ج 3 ص 1098 ، تاریخ دمشق : ج 39 ص 252 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 178 .

ص: 127



4 / 2 14 اصرار بر ترجیح دادن نزدیکان

8095.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف به نقل از ابو مِخنَف : چون ولید به کوفه رسید ، ابن مسعود را خزانه دار بیت المال یافت . پس ، مالی از او وام گرفت که والیانْ چنین می کردند و آنچه را می گرفتند ، باز می گرداندند .

عبد اللّه [ بن مسعود ، ]وامی را که او خواسته بود ، به وی داد و [ بعد از تمام شدن مدّت ،] آن را طلب کرد .

ولید ، این را به عثمان نوشت و عثمان به عبد اللّه بن مسعود نوشت : تو خزانه دار ما هستی . پس ، متعرّض ولید ، به خاطر آنچه از بیت المال گرفته ، مشو .

ابن مسعود کلیدها را [ پیش عثمان ] انداخت و گفت : من گمان می کردم خزانه دار مسلمانان هستم ؛ امّا حال که خزانه دار تو هستم ، نیازی بدان ندارم!

او پس از انداختن کلیدهای بیت المال ، در کوفه ماند .8096.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :العقد الفرید به نقل از عبد اللّه بن سنان : در دوران حکومت ولید بن عُقبه بن ابی مُعَیط بر کوفه ، در مسجد بودیم که [ عبد اللّه ] ابن مسعود ، مسئول بیت المال کوفه ، به سویمان آمد و گفت: ای کوفیان! دیشب از بیت المال شما صد هزار ، مفقود شده است که درباره آن ، نوشته ای از امیر مؤمنان [ عثمان] نیامده و آن را با من تسویه نکرده است .

ولید بن عقبه این [ جریان] را برای عثمان نوشت و او هم ابن مسعود را برکنار کرد .4 / 2 14اصرار بر ترجیح دادن نزدیکان8099.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ( لامرَأهِ سعدٍ ) مسند ابن حنبل به نقل از سالم بن ابی جعد : عثمان ، گروهی از اصحاب پیامبر خدا را دعوت کرد و عمّار بن یاسر هم در میان آنان بود . پس گفت : من از شما می پرسم و دوست دارم که با من راست باشید . شما را به خدا سوگند ، آیا می دانید که پیامبر خدا قریش را بر بقیّه مردمْ ترجیح می داد و بنی هاشم را بر بقیّه قریش؟ مردم ، ساکت شدند .

عثمان گفت : اگر کلیدهای بهشت به دستم بود ، آنها را به بنی امیّه می دادم تا آخرین نفرشان نیز وارد شود .

.


ص: 128

8100.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف عن أبی مِخنَف فی إسنادِهِ : کانَ فی بَیتِ المالِ بِالمَدینَهِ سَفَطٌ (1) ، فیهِ حَلیٌ وجَوهَرٌ ، فَأَخَذَ مِنهُ عُثمانُ ما حَلّی بِهِ بَعضَ أهلِهِ . فَأَظهَرَ النّاسُ الطَّعنَ عَلَیهِ فی ذلِکَ ، وکَلَّموهُ فیهِ بِکَلامٍ شَدیدٍ ، حَتّی أغضَبوهُ . فَخَطَبَ فَقالَ :

لَنَأخُذَنَّ حاجَتَنا مِن هذَا الفَیءِ ، وإن رَغِمَت اُنوفُ أقوامٍ .

فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : إذا تُمنَعُ مِن ذلِکَ ، ویُحالُ بَینکَ وبَینَهُ .

وقالَ عَمّارُ بنُ یاسِرٍ : اُشهِدُ اللّهَ أنَّ أنفی أوَّلُ راغِمٍ مِن ذلِکَ . (2)8101.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری عن عثمان :إنَّ عُمَرَ کانَ یَمنَعُ أهلَهُ وأقرِباءَهُ ابِتغاءَ وَجهِ اللّهِ ، وإنّی اُعطی أهلی وأقرِبائِیَ ابتِغاءَ وَجهِ اللّهِ . (3)8102.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أنساب الأشراف عن الزُّهری :لَمّا وُلِّیَ عُثمانُ عاشَ اثنَتَی عَشَرَهَ سَنَهً أمیرا ؛ فَمَکَثَ سِتَّ سِنینَ لا یَنقِمُ النّاسُ عَلَیهِ شَیئا ، وإنَّهُ لَأَحَبُّ إلی قُرَیشٍ مِن عُمَرَ ؛ لِشِدَّهِ عُمَرَ ، ولینِ عُثمانَ لَهُم ، ورِفقِهِ بِهِم .

ثُمَّ تَوانی فی أمرِهِم ، وَاستَعمَلَ أقارِبَهُ وأهلَ بَیتِهِ فِی السِّتِّ الأَواخِرِ ، وأهمَلَهُم . وکَتَبَ لِمَروانَ بنِ الحَکَمِ بِخُمُسِ إفریقِیَّهٍ ، وأعطی أقارِبَهُ المالَ ، وتَأَوَّلَ فی ذلِکَ الصِّلَهَ الَّتی أمَرَ اللّهُ بِها ، وَاتَّخَذَ الأَموالَ ، وَاستَسلَفَ مِن بَیتِ المالِ مالاً . وقالَ : إنَّ أبا بَکرٍ وعُمَرَ تَرَکا مِن هذَا المالِ ما کانَ لَهُما ، وإنّی آخُذُهُ فَأَصِلُ بِهِ ذَوی رَحِمی . فَأَنکَرَ النّاسُ ذلِکَ عَلَیهِ . (4) .

1- .السَّفَط : الَّذی یعبّی فیه الطیب وما أشبهه من أدوات النساء (تاج العروس : ج 10 ص 281 «سفط») .
2- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 161 ، شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 49 ؛ الشافی : ج 4 ص 289 ، الدرجات الرفیعه : ص 262 .
3- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 226 .
4- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 133 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 64 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 431 .

ص: 129

8098.امام باقر علیه السلام :أنساب الأشراف به نقل از ابو مِخنَف : در بیت المال مدینه ، جعبه لوازم آرایشی بود که در آن زیورآلات و جواهر قرار داشت . عثمان ، چیزهایی از آن را برای زینت برخی از اعضای خانواده اش برداشت .

مردم ، زبان به اعتراض گشودند و با سخنانی تند به او پرخاش کردند تا آن که او را خشمگین ساختند و او سخنرانی کرد و گفت : ما نیاز خود را از این مالِ عمومی برمی داریم ، هر چند برخی را خوش نیاید .

علی علیه السلام به او فرمود : «در این صورت ، از این کارت جلوگیری می شود و میان تو و آن ، جدایی انداخته می شود» .

عمّار بن یاسر گفت : خدا را گواه می گیرم که من ، نخستین کسی هستم که آن [ کار ]را ناخوش می دارم .8099.امام صادق علیه السلام ( به زن سعد ) تاریخ الطبری به نقل از عثمان : عمر به خاطر خدا از استفاده خانواده و نزدیکان خود جلوگیری می کرد و من به خاطر خدا به خانواده و نزدیکانم عطا می کنم .8100.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف به نقل از زُهْری : خلافت عثمان ، دوازده سال طول کشید . شش سال نخست ، مردم بر او خُرده ای نگرفتند و او نزد قریش ، محبوب تر از عمر بود ؛ چون عمَرْ تندخو ، و عثمانْ نرم و همراه آنان بود .

سپس [ عثمان ] در اداره امورشان سستی کرد و در شش سال دوم ، نزدیکان و خویشان خود را به کار گمارد و مردم را رها کرد و خُمسِ [ غنیمت های ]افریقا را به مروان بن حَکم داد و از بیت المال به نزدیکانش بخشش نمود و آن را معنای حقیقیِ صله رحمی که خدا به آن فرمان داده ، دانست .

او به گردآوری اموال پرداخت و از بیت المال ، وام گرفت و گفت : ابو بکر و عمر ، حقّشان را از این مال ، وا نهادند و من آن را می گیرم و بدان با خویشانم صله رحم می کنم .

مردم ، این را بر او زشت شمردند . .


ص: 130

4 / 3رَدُّ طُرَداءِ رَسولِ اللّهِ8103.عنه علیه السلام :مروج الذهب :قَدِمَ عَلی عُثمانَ عَمُّهُ الحَکَمُ بنُ أبِی العاصِ وَابنُهُ مَروانُ وغَیرُهُما مِن بَنی اُمَیَّهَ ، وَالحَکَمُ هُوَ طَریدُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ الَّذی غَرَّبَهُ عَنِ المَدینَهِ ، ونَفاهُ عَن جِوارِهِ . (1)8104.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :کَتَبَ عُثمانُ إلَی الحَکَمِ بنِ أبِی العاصِ أن یَقدَمَ عَلَیهِ ، وکانَ طَریدَ رَسولِ اللّهِ وقَد کانَ عُثمانُ لَمّا وُلِّیَ أبو بَکرٍ اِجتَمَعَ هُوَ وقَومٌ مِن بَنی اُمَیَّهَ إلی أبی بَکرٍ ، فَسَأَلوهُ فِی الحَکَمِ ، فَلَم یَأذَن لَهُ ، فَلَمّا وُلِّیَ عُمَرُ فَعلوا ذلِکَ ، فَلَم یَأذَن لَهُ فَأَنکَرَ النّاسُ إذنَهُ لَهُ .

وقالَ بَعضُهُم : رَأَیتُ الحَکَمَ بنَ أبِی العاصِ یَومَ قَدِمَ المَدینَهَ عَلَیهِ فزرٌ خَلِقٍ (2) ، وهُوَ یَسوق تَیسا ، حَتّی دَخَلَ دارَ عُثمانَ ، وَالنّاسُ یَنظُرونَ إلی سوءِ حالِهِ وحالِ مَن مَعَهُ ، ثُمَّ خَرَجَ وعَلَیهِ جُبَّهُ خَزٍّ وطَیلَسانٌ . (3)8105.عنه علیه السلام :العقد الفرید :لَمّا رَدَّ عُثمانُ الحَکَمَ بنَ أبِی العاصِ ؛ طَریدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، وطَریدَ أبی بَکرٍ وعُمَرَ إلَی المَدینَهِ ، تَکَلَّمَ النّاسُ فی ذلِکَ .

فَقالَ عُثمانُ : ما یَنقِمُ النّاسُ مِنّی ! إنّی وَصَلتُ رَحِما ، وقَرَّبتُ قَرابَهً . (4) .

1- .مروج الذهب : ج 2 ص 343 وراجع تاریخ أبی الفداء : ج 1 ص 169 .
2- .الفَزْر : الفسخ فی الثوب ، والفِزَر : الشقوق . وخَلَق الشیءُ وخَلُق : بلِیَ (لسان العرب : ج 5 ص 53 «فزر» و ج 10 ص 88 «خلق») .
3- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 164 .
4- .العقد الفرید : ج 3 ص 308 .

ص: 131



4 / 3 باز گرداندن رانده شدگان پیامبر خدا

4 / 3باز گرداندن رانده شدگان پیامبر خدا8103.امام صادق علیه السلام :مروج الذهب :عموی عثمان (حَکَم بن ابی عاص) و پسرش مروان و بقیّه بنی امیّه بر عثمان وارد شدند . حَکَم ، رانده شده پیامبر خدا بود . [ پیامبر صلی الله علیه و آله ] او را از مدینه راند و از خود ، دور کرد .8104.امام علی علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :عثمان به حکم بن ابی عاص که رانده شده پیامبر خدا بود نوشت که به نزد او بیاید . پیش تر نیز ، آن هنگام که ابو بکر خلیفه شده بود ، عثمان با گروهی از بنی امیّه نزد أبو بکر جمع شده و از او خواسته بودند که حَکَم را باز گردانَد ؛ ولی ابو بکر اجازه نداده بود .

عمر هم که خلیفه شد ، چنین کردند ؛ ولی او نیز اجازه نداده بود .

از این رو مردم ، اجازه دادن عثمان را زشت شمردند و یکی [ از اهالی مدینه ]می گوید : حکم بن ابی عاص را در روز ورودش به مدینه دیدم که لباس پاره و کهنه ای به تن داشت و بُز یک ساله ای را می رانْد ، تا آن که وارد خانه عثمان شد و مردم به بدحالی او و همراهانش می نگریستند . سپس بیرون آمد ، در حالی که بالاپوشی از خز و ردایی سبز به تن داشت .8105.امام علی علیه السلام :العقد الفرید :چون عثمان ، حکم بن ابی عاص (رانده شده پیامبر خدا و ابو بکر و عمر) را به مدینه باز گردانْد ، مردم ، لب به سخن گشودند . عثمان گفت : چرا مردم به من خُرده می گیرند؟! من صله رحمی کردم و خویشاوندم را نزدیک گرداندم .

.


ص: 132

8106.امام صادق علیه السلام :أنساب الأشراف عن هشام الکلبی عن أبیه :إنَّ الحَکَمَ بنَ أبِی العاصِ بنِ اُمَیَّهَ عَمَّ عُثمانَ بنِ عَفّانَ بنِ أبِی العاصِ بنِ اُمَیَّهَ کانَ جارا لِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی الجاهِلِیَّهِ ، وکانَ أشَدَّ جیرانِهِ أذیً لَهُ فِی الإِسلامِ ، وکانَ قُدومُهُ المَدینَهَ بَعدَ فَتحِ مَکَّهَ ، وکانَ مَغموصا (1) عَلَیهِ فی دینِهِ . فَکانَ یَمُرُّ خَلفَ رَسولِ اللّه صلی الله علیه و آله فَیَغمِزُ بِهِ ، ویَحکیهِ ، ویَخلُجُ بِأَنفِهِ وفَمِهِ ، وإذا صَلّی قامَ خَلفَهُ فَأَشارَ بِأَصابِعِهِ . فَبَقِیَ عَلی تَخلیجِهِ ، وأصابَتهُ خَبلهٌ .

وَاطَّلَعَ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ذاتَ یَومٍ وهُوَ فی بَعضِ حُجَرِ نِسائِهِ ، فَعَرَفَهُ ، وخَرَجَ إلَیهِ بِعَنَزَهٍ ، وقالَ : مَن عَذیری مِن هذَا الوَزَغَهِ اللَّعینِ . ثُمَّ قالَ : لا یُساکِنُنی ولا وَلَدُهُ . فَغَرَّبَهُم جَمیعا إلَی الطّائِفِ .

فَلَمّا قُبِضَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، کَلَّمَ عُثمانُ أبا بَکرٍ فیهِم ، وسَأَلَهُ رَدَّهُمُ ، فَأَبی ذلِکَ ، وقالَ : ما کُنتُ لَاویَ طُرَداءَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله . ثُمَّ لَمَّا استُخلِفَ عُمَرُ کَلَّمَهُ فیهِم ، فَقالَ مِثلَ قَولِ أبی بَکرٍ .

فَلَمَّا استُخلِفَ عُثمانُ أدخَلَهُمُ المَدینَهَ ، وقالَ : قُد کُنتُ کَلَّمتُ رَسولَ اللّهِ فیهِم وسَأَلتُهُ رَدَّهُم ، فَوَعَدَنی أن یَأذِنَ لَهُم ، فَقُبِضَ قَبلَ ذلِکَ . فَأَنکَرَ المُسلِمونَ عَلَیهِ إدخالَهُ إیّاهُمُ المَدینَهَ . (2) .

1- .رجل مَغموصٌ علیه فی حَسَبه أو فی دینه : أی مطعون علیه (لسان العرب : ج 7 ص 61 «غمص») .
2- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 135 وراجع الأوائل لأبی هلال : ص 127 .

ص: 133

8107.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف به نقل از هشام کلبی ، از پدرش : حکم بن ابی عاص بن امیّه ، عموی عثمان بن عفّان بن ابی عاص بن امیّه ، در جاهلیّت ، همسایه پیامبر خدا و پس از پیدایش اسلام ، موذی ترین و بدرفتارترین همسایه ایشان بود .

ورود او به مدینه ، پس از فتح مکّه اتّفاق افتاد و در دینش به دیده تردید نگریسته می شد . او پشت سر پیامبر خدا راه می رفت و به او اشاره می کرد و کارهای ایشان را تقلید می نمود و با بینی و دهانش شکلک در می آورد و چون پیامبر صلی الله علیه و آله نماز می گزارد ، پشت سرش می ایستاد و با انگشتانش به ایشان اشاره می کرد . پس [ با نفرین پیامبر صلی الله علیه و آله ]بر همان شکل ماند و نیمه فلج شد .

یک روز ، او به یکی از حجره های زنان پیامبر صلی الله علیه و آله که ایشان نیز در آن بود ، سرک کشید . پیامبر صلی الله علیه و آله او را شناخت و با چوب دستی اش بیرون آمد و فرمود : «چه کسی مرا بر این بُزمَجّه ملعون ، یاری می دهد؟» . سپس فرمود : «در جایی که من سکونت دارم ، این و فرزندانش نباید باشند» . پس ، همه آنها را به طائف تبعید کرد .

چون پیامبر خدا قبض روح شد ، عثمان با ابو بکر درباره آنها گفتگو کرد و خواست که آنها را باز گردانَد ؛ امّا ابو بکر خودداری کرد و گفت : من رانده شدگان پیامبر خدا را راه نمی دهم .

سپس چون عمر جانشینش شد ، عثمان با او گفتگو کرد و عمر ، همان پاسخ ابو بکر را به وی گفت .

چون عثمان ، خودش خلیفه شد ، آنان را وارد مدینه کرد و گفت : من با پیامبر خدا درباره آنان گفتگو کردم و بازگشت آنها را از او خواستم و او به من وعده داد که اجازه دهد ؛ ولی پیش از آن ، قبض روح شد .

مردم ، باز گرداندن آنان را به مدینه برای عثمان ، زشت شمردند . .


ص: 134

4 / 4تَولِیَهُ أعداءِ الإِسلامِ مِن أقرِبائِهِ عَلَی البِلادِ8110.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الآثار عن أبی حنیفه :بَلَغَنی أنَّ عُمَرَ بنَ الخَطّابِ قالَ : لَو وَلَّیتُها عُثمانَ لَحَمَلَ آلَ أبی مُعَیطٍ عَلی رِقابِ النّاسِ ، وَاللّهِ لَو فَعَلتُ لَفَعَلَ ! ولَو فَعَلَ لَأَوشَکوا أن یَسیروا إلَیهِ حَتّی یَجُزّوا رَأسَهُ ! ! (1)8111.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ المدینه عن المدائنی :قالَ مُعاوِیَهُ [لِعُثمانَ] : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنَّکَ قَد بَلَغتَ مِن صِلَتِنا مایَبلُغُهُ کَریمُ قَومٍ مِن صِلَهِ قَومٍ (2) ؛ حَمَلتَنا عَلی رِقابِ النّاسِ ، وجَعَلتَنا أوتادَ الأَرضِ ، فَخُذ کُلَّ رَجُلٍ مِنّا بِعَمَلِهِ وما یَلیهِ یَکفِکَ . قالَ : فَأَخَذَ بِقَولِ مُعاوِیَهَ ، ورَدَّ عُمّالَهُ إلی أمصارِهِم . (3)8108.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :إرشاد القلوب عن حُذَیفَه بن الیَمانِ :لَمَّا استُخلِصَ عُثمانُ بنُ عَفّانَ آوی إلَیهِ عَمَّهُ الحَکَمَ بنَ العاصِ ، ووَلَدَهُ مَروانَ ، وَالحارِثَ بنَ الحَکَمِ ، ووَجَّهَ عُمّالَهُ فِی الأَمصارِ .

وکانَ فیمَن عَمَّلَهُ (4) عُمَرُ بنُ سُفیانَ بنِ المُغیرَهَ بنِ أبِی العاصِ بنِ اُمَیَّهَ إلی مُشکانَ (5) ، وَالحارِثُ بنُ الحَکَمِ إلَی المَدائِنِ (6) ، فَأَقامَ بِها مُدَّهً یَتَعَسَّفُ أهلَها ، ویُسیءُ مُعامَلَتَهُم .

فَوَفَدَ مِنهُم إلی عُثمانَ وَفدٌ یَشکوهُ ، وأعلَموهُ بِسوءِ ما یُعامِلُهُم بِهِ ، وأغلَظوا عَلَیهِ فِی القَولِ ، فَوَلّی حُذَیفَهَ بنَ الیَمانِ عَلَیهِم ، وذلِکَ فی آخِرِ أیّامِهِ . (7) .

1- .الآثار : ص 217 ح 960 وراجع أنساب الأشراف : ج 6 ص 121 وتاریخ المدینه : ج 3 ص 881 والصراط المستقیم : ج 3 ص 23 .
2- .کذا ، والظاهر أنّ الصحیح : «قومه» .
3- .تاریخ المدینه : ج 3 ص 1096 .
4- .عمَّلْته : ولّیته ، وجعلته عاملاً (لسان العرب : ج 11 ص 475 «عمل») .
5- .مُشکان : قریه باصطخر ، ومُشکان : قریه بفیروز آباد فارس ، وأیضاً : قریه من عمل همذان بالقرب من قریه یقال لها : روادور ، ومشکان أیضاً : مدینه بقهستان (تاج العروس : ج 13 ص 644 «مشک») .
6- .المَدائِن : أصل تسمیتها هی : المدائن السبعه ، وکانت مقرّ ملوک الفرس . وهی تقع علی نهر دجله من شرقیّها تحت بغداد علی مرحله منها . وفیها إیوان کسری . فُتحت هذه المدینه فی (14 ه . ق) علی ید المسلمین (راجع تقویم البلدان : ص 302).
7- .إرشاد القلوب : ص 321 ، بحار الأنوار : ج 28 ص 86 ح 3 .

ص: 135

4 / 4حاکم کردن برخی دشمنان اسلام (از میان نزدیکانش) بر سرزمین های اسلامی8111.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الآثار به نقل از ابو حنیفه : برایم روایت شده که عمر بن خطّاب گفت : اگر خلافت را به عثمان بسپارم ، او خاندان ابو مُعَیط را بر گُرده مردمْ سوار می کند . به خدا سوگند ، اگر بکنم ، می کند و اگر بکند ، طولی نمی کشد که [ مردم ]به سوی او می آیند تا سرش را جدا سازند .8112.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :تاریخ المدینه به نقل از مدائنی : معاویه به عثمان گفت : ای امیر مؤمنان! تو در صله رحم با ما ، به آن جا رسیدی که بزرگ هر قوم برای قوم می کند . ما را بر گُرده مردم سوار کردی و بزرگ هر سرزمین قرار دادی . پس ، هر یک از ما را مسئول حوزه ولایت خودش و توابع آن کن تا کارهایت به سامان رسد .

عثمان ، سخن معاویه را پسندید و کارگزارانش را به شهرهایشان باز گرداند .8113.بحار الأنوار :إرشاد القلوب به نقل از حذیفه بن یمان : چون عثمان بن عفّان برگزیده شد ، عمویش حکم بن عاص و فرزندان وی (مروان و حارث بن حکم) به او پناه آوردند .

او کارگزارانش را به شهرها روانه کرد . در میان کسانی که کارگزارشان نمود ، عمر بن سفیان بن مغیره بن ابی عاص بن امیّه بود که به مُشکان (1) روانه اش کرد و [ نیز ]حارث بن حَکم که وی را به مدائن (2) فرستاد .او مدّتی در آن جا ماند ؛ [ ولی ]بر مردمش سخت می گرفت و با آنان بدرفتاری می کرد .

از این رو ، نمایندگانی از آنان به عثمانْ شکایت آوردند و از بدرفتاری او با آنها آگاهش ساختند و به درشتی با او سخن گفتند . عثمان نیز حذیفه بن یمان را حاکم آنان کرد و این ماجرا در پایان دوران او بود . .

1- .مشکان ، آبادی ای در استخر فارس و نیز آبادی ای در فیروزآباد فارس و نیز آبادی ای در ناحیه همدان ، در نزدیکی روادور و همچنین شهری در قُهِستان است (تاج العروس : ماده «مشک») .
2- .مدائن ، در اصل ، «مدائن (شهرهای) هفتگانه» نام داشته و جایگاه پادشاهان فارس بوده و بر کرانه شرقی دجله و به فاصله یک مرحله راه در پایین بغداد بوده است . ایوان کسرا در آن قرار دارد و در سال چهاردهم هجری به دست مسلمانان فتح شده است (تقویم البلدان : ص 302) .

ص: 136

8112.امام صادق علیه السلام :مروج الذهب :کانَ عُمّالُهُ [عُثمانَ ]جَماعَهً ، مِنهُمُ : الوَلیدُ بنُ عُقبَهَ بنِ أبی مُعَیطٍ عَلَی الکوفَهِ ، وهُوَ مِمَّن أخبَرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله أنَّهُ مِن أهلِ النّارِ ، وعَبدُ اللّهِ بنُ أبی سَرحٍ عَلی مِصرَ ، ومُعاوِیَهُ بن أبی سُفیانَ عَلَی الشّامِ ، وعَبدُ اللّهِ بنُ عامِرٍ عَلَی البَصرَهِ . وصَرَفَ عَنِ الکوفَهِ الوَلیدَ بنَ عُقبَهَ ، ووَلّاها سَعیدَ بنَ العاصِ . (1)8113.بحار الأنوار :أنساب الأشراف :أمّا عَبدُ اللّهِ بنُ سَعدِ بنِ أبی سَرحٍ فَإِنَّهُ أسلَمَ ، وکانَ یَکتُبُ بَینَ یَدَی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ فَیُملی عَلَیهِ : «الکافِرینَ» فَیَجعَلُها «الظّالِمینَ» ، ویُملی عَلَیهِ : «عَزیزٌ حَکیمٌ» فَیَجعَلُها «عَلیمٌ حَکیمٌ» ، وأشباهَ هذا .

فَقالَ : أنَا أقولُ کَما یَقولُ مُحَمَّدٌ ، وآتی بِمِثلِ ما یَأتی بِهِ مُحَمَّدٌ ، فَأَنزَلَ اللّهُ فیهِ : «وَمَنْ أَظْ لَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَی اللَّهِ کَذِبًا أَوْ قَالَ اُوحِیَ إِلَیَّ وَلَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ ءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَآ أَنزَلَ اللَّهُ» (2) .

وهَرَبَ إلی مَکَّهَ مُرتَدّا ، فَأَمَرَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِقَتلِهِ . وکانَ أخا عُثمانَ بنِ عَفّانَ مِنَ الرَّضاعِ ؛ فَطَلَبَ فیهِ أشَدَّ طَلَبٍ حَتّی کَفَّ عَنهُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله . وقالَ : أما کانَ فیکُم مَن یَقومُ إلی هذَا الکَلبِ قَبلَ أن اُؤَمِّنَهُ فَیَقتُلُهُ ! !

فَقالَ عُمَرُ ویُقالُ أبُو الیُسرِ : لَو أومَأتَ إلَینا ، قَتَلناهُ .فَقالَ : إنّی ما أقتُلُ بِإِشارَهٍ ؛ لِأَنَّ الأَنبِیاءَ لا یَکونُ لَهُم خائِنَهُ الأَعیُنِ .وکانَ یَأتِی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ، فَیُسَلِّمُ عَلَیهِ .

ووَلّاهُ عُثمانُ مِصرَ . (3) .

1- .مروج الذهب : ج 2 ص 343 و ص 346 ، الفتوح : ج 2 ص370، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 299 کلّها نحوه .
2- .الأنعام : 93 .
3- .أنساب الأشراف : ج 1 ص 454 ، سنن أبی داوود : ج 3 ص 59 ح 2683 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 47 ح 4360 و ح 4361 و ص 48 ح 4362 قال الحاکم : «إنّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله أمر قبل دخوله مکّه بقتل عبد اللّه بن سعد وعبد اللّه بن خطل ، فمن نظر فی مقتل أمیر المؤمنین عثمان بن عفّان وجنایات عبد اللّه بن سعد علیه بمصر إلی أن کان أمره ما کان ، علم أنّ النبیّ صلی الله علیه و آله کان أعرف به» ، المغازی : ج 2 ص 855 ، تاریخ دمشق : ج 29 ص 34 36 ، الاستیعاب : ج 3 ص 50 الرقم 1571 ، المعارف لابن قتیبه : ص 300 کلّها نحوه .

ص: 137

8114.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :مروج الذهب :کارگزاران عثمان گروهی بودند ، از جمله : ولید بن عقبه بن ابی معیط (کارگزار کوفه ، که پیامبر صلی الله علیه و آله او را از زمره اهل آتش خوانده بود) ، عبد اللّه بن ابی سرح (کارگزار مصر) ، معاویه بن ابی سفیان (در شام) و عبد اللّه بن عامر (در بصره) .

او ولید بن عقبه را از حکومت کوفه برکنار و سعید بن عاص را حاکم آن جا نمود .8115.عنه صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف :امّا [ داستان] عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح ، این است که او اسلام آورد و برای پیامبر صلی الله علیه و آله [ قرآن ]می نوشت . پیامبر صلی الله علیه و آله به او «الکافرین» املا می کرد و او به جای آن ، «الظالمین» می نوشت و «عزیز حکیم» املا می کرد و او «علیم حکیم» می نوشت و مانند این .

او گفت: من مانند آنچه محمّد می گوید،می گویم و مانند آنچه محمّد می آورد، می آورم. پس، خداوند درباره اش نازل کرد: «و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ بست ، یا گفت : به من وحی شد ، در حالی که چیزی به او وحی نشد؟ و یا آن که گفت : به زودی مانند آنچه را خدا نازل کرد ، نازل می کنم ؟» .

او مرتد شد و به مکّه گریخت . پس ، پیامبر خدا به کشتنش فرمان داد و چون برادر شیریِ عثمان بن عفّان بود ، وی خواهش و التماس کرد ، تا پیامبر خدا از او دست کشید.

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «آیا کسی در میان شما نبود که به سوی این سگ برخیزد و پیش از آن که امانش دهم ، او را بکشد؟» .

عمر (1) گفت : اگر با چشم به ما اشاره می کردی ، او را می کشتیم .

[ پیامبر صلی الله علیه و آله ] فرمود : «من ، کسی را با اشاره نمی کشم ؛ چون پیامبران ، چشم خیانتکار ندارند .

[ پس از آن ،] او هماره نزد پیامبر صلی الله علیه و آله می آمد و بر ایشان سلام می داد . عثمان ، او را حاکم مصر کرد (2) . .

1- .به جای «عمر» ، «ابو یسر» نیز گفته شده است .
2- .حاکم نیشابوری می گوید : پیامبر خدا قبل از ورودش به مکّه ، به قتل عبد اللّه بن سعد و عبد اللّه بن خطل فرمان داد . پس هر کس به ماجرای کشته شدن عثمان بن عفّان و جنایت های عبد اللّه بن سعد بر او در مصر و نیز به فرجام کار او بنگرد ، می فهمد که پیامبر صلی الله علیه و آله به او آگاه تر بوده است (المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 47 ح 4360) .

ص: 138

8116.عنه صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف :کانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وَجَّهَ الوَلیدَ عَلی صَدَقاتِ بَنِی المُصطَلِقِ ، فَجاءَ فَقالَ : إنَّهُم مَنَعُوا الصَّدَقَهَ ، فَنَزَلَ فیهِ : «إِن جَآءَکُمْ فَاسِقٌ» (1) . (2)8117.عنه صلی الله علیه و آله :البدایه والنهایه :الوَلیدُ بنُ عُقبَهَ ... قَد وَلّاهُ عُمَرُ صَدَقاتِ بَنی تَغلِبَ ، ووَلّاهُ عُثمانُ نِیابَهَ الکوفَهِ بَعدَ سَعدِ بنِ أبی وَقّاصٍ سَنَهَ خَمسٍ وعِشرینَ . (3)8118.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :ما یُریدُ عُثمانُ أن یَنصَحَهُ أحَدٌ ! ! اِتَّخَذَ بِطانَهً (4) أهلَ غِشٍّ ، لَیسَ مِنهُم أحَدٌ إلّا قَد تَسَبَّبَ بِطائِفَهٍ مِنَ الأَرضِ ؛ یَأکُلُ خَراجَها ، ویَستَذِلُّ أهلَها . (5)8119.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری فِی الکِتابِ الَّذی کُتِبَ بِأَمرِ المُعتَضِد لِیُقرَأَ بَعدَ صَلاهِ الجُمُعَهِ : وأشَدُّهُم فی ذلِکَ عَداوَهً ... أبو سُفیانَ بنُ حَربٍ ، وأشیاعُهُ مِن بَنی اُمَیَّهَ المَلعونینَ فی کِتابِ اللّهِ، ثُمَّ المَلعونینَ عَلی لِسانِ رَسولِ اللّهِ فی عِدَّهِ مَواطِنَ، وعِدَّهِ مَواضِعَ؛ لِماضی عِلمِ اللّهِ فیهِم ، وفی أمرِهِم ، ونِفاقِهِم ... فَمِمّا لَعنَهُمُ اللّهُ بِهِ عَلی لسانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ، وأنزَلَ بِهِ کِتابا قَولُهُ : «وَ الشَّجَرَهَ الْمَلْعُونَهَ فِی الْقُرْءَانِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَمَا یَزِیدُهُمْ إِلَا طُغْیَنًا کَبِیرًا» (6) ، ولَا اختِلافَ بَینَ أحَدٍ أنَّهُ أرادَ بِها بَنی اُمَیَّهَ ... .

ومِنهُ ما یَرویهِ الرُّواهُ مِن قَولِهِ [ أی قَولِ أبی سُفیانَ ] : « یا بَنی عَبدِ مَنافٍ ، تَلَقَّفوها تَلَقُّفَ الکُرَهِ ، فَما هُناکَ جَنَّهٌ ولا نارٌ» وهذا کُفرٌ صِراحٌ ، یَلحَقُهُ بِهِ اللَّعنَهُ مِنَ اللّهِ ، کَما لَحِقَت . (7) .

1- .الحجرات : 6 .
2- .أنساب الأشراف : ج 6 ص 145 ، المعجم الکبیر : ج 23 ص 401 ح 960 عن اُمّ سلمه ، الاستیعاب : ج 4 ص 114 الرقم 2750 وزاد فی صدره «ولا خلاف بین أهل العلم بتأویل القرآن فیما علمت أنّ قوله عزّ وجلّ : «إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ ...» نزلت فی الولید بن عقبه» وراجع مسند ابن حنبل : ج 6 ص 396 ح 18486 والمعجم الکبیر : ج 3 ص 274 ح 3395 .
3- .البدایه والنهایه : ج 8 ص 214 ، تهذیب الکمال : ج 31 ص 54 الرقم 6723 ولیس فیه «سنه خمس وعشرین» وراجع الاستیعاب : ج 4 ص 115 الرقم 2750 .
4- .بِطانَه الرجل : خاصّته ، وصاحب سرّه وداخله أمره الَّذی یشاوره فی أحواله (لسان العرب : ج 13 ص 55 «بطن») .
5- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 406 .
6- .الإسراء : 60 .
7- .تاریخ الطبری : ج 10 ص 57 ، الأغانی : ج 6 ص 371 ، الاستیعاب : ج 4 ص 241 الرقم 3035 وفیهما ذیله ، شرح نهج البلاغه : ج 15 ص 175 ح 27 نحوه . راجع : ج 5 ص 330 (بلاغ تعمیمی للمعتضد العبّاسی) .