فصل پنجم : سیاست های اقتصادی
5 / 1 تشویق به کار
فصل پنجم : سیاست های اقتصادی5 / 1تشویق به کار6615.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن گاه که امور با یکدیگر جُفت شدند ، کسالت و ناتوانی با هم شدند و از آنها تهی دستی زاده شد .6616.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :دشمن می دارم آن کس را که در کار دنیایش تنبل است ؛ چرا که اگر در کار دنیا تنبل باشد ، در کار آخرت ، تنبل تر خواهد بود .6617.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :در سپیده دمْ روانه شدنِ هیچ یک از شما در راه خدا ، گران مایه تر نیست از سپیده دم روانه شدنِ کسی که برای فرزندان و خاندانش ، آنچه را که آنها را سامان بخشد ، می جوید .6618.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که دنیای حلال بجوید ، تا بر پدر یا فرزند و یا همسرش مهربانی ورزد ، خداوند ، او را برانگیزاند ، در حالی که چهره اش چون ماه شب چهارده باشد .6619.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :شما را سفارش می کنم به ترس از خداوند در نهان و آشکارا ، و عدالت پیشگی در خشنودی و خشم ، و کسب و کار در تنگ دستی و بی نیازی .
.
ص: 82
6612.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :إنَّ طَلَبَ المَعاشِ مِن حِلِّهِ لا یَشغَلُ عَن عَمَلِ الآخِرَهِ . (1)6613.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام فی کِتابِهِ لابنِهِ الحَسَن علیه السلام : لا تَدَعِ الطَّلَبَ فیما یَحِلُّ ویَطیبُ ؛ فَلابُدَّ مِن بُلغَهٍ ، وسَیَأتیکَ ما قُدِّرَ لَکَ . (2)6614.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :لِلمُؤمِنِ ثَلاثُ ساعاتٍ : فَساعَهٌ یُناجی فیها رَبَّهُ ، وساعَهٌ یَرُمُّ (3) مَعاشَهُ ، وساعَهٌ یُخَلّی بَینَ نَفسِهِ وبَینَ لَذَّتِها فیما یَحِلُّ ویَجمُلُ .
ولَیسَ لِلعاقِلِ أن یَکونَ شاخِصا إلّا فی ثَلاثٍ : مَرَمَّهٍ لِمَعاشٍ ، أو خُطوَهٍ فی مَعادٍ ، أو لَذَّهٍ فی غَیرِ مُحَرَّمٍ . (4)6615.امام علی علیه السلام :شرح نهج البلاغه فیذِکرِ صَدَقاتِ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام : کانَ یَعمَلُ بِیَدِهِ ، ویَحرُثُ الأَرضَ، ویَستَقِیالماءَ، ویَغرِسُ النَّخلَ، کُلُّ ذلِکَ یُباشِرُهُ بِنَفسِهِ الشَّریفَهِ . (5)راجع : ج 10 ص 340 (الجمع بین العباده والعمل) . و ص 352 (صدقاته) .
.
1- .الأمالی للمفید : ص 119 ح 3 عن الحسن بن أبی الحسن البصری ، بحار الأنوار : ج 77 ص 422 ح 41 .
2- .کنز العمّال : ج 16 ص 177 ح 44215 نقلاً عن وکیع والعسکری فی المواعظ .
3- .رَمَّ الشیء یَرُمّه : أصلحه (لسان العرب : ج 12 ص 252 «رمم») .
4- .نهج البلاغه : الحکمه 390 ، تحف العقول : ص 203 ، الأمالی للطوسی : ص 147 ح 240 عن أبی وجزه السعدی عن أبیه وفیهما «ساعه یحاسب فیها نفسه» بدل «ساعه یرمّ معاشه» ، بحار الأنوار : ج 103 ص 12 ح 56 .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 15 ص 147 .
ص: 83
6617.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :به درستی که جستجوی زندگی حلال ، [ آدمی را] از کار آخرتْ باز نمی دارد .6618.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام در نامه اش به فرزندش حسن علیه السلام : جستجوی آنچه را که حلال و گوارا است ، وا مگذار ؛ چرا که از زندگی ، به اندازه رفع حوایج ، چاره ای نیست و آنچه برایت مقدّر شده ، به تو خواهد رسید .6619.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :ساعت های [ زندگی] دیندار ، سه بخش است : در بخشی با پروردگارش راز و نیاز می کند ؛ در بخشی دیگر ، به زندگی اش سامان دهد ؛ و بخشی دیگر را در خوشی های حلال و شایسته می گذراند . سزاوار نیست که خردمند ، جز در یکی از این حالت ها باشد : ساماندهی زندگی ، گام برداشتن برای آخرت ، و یا خوشی های حلال .6620.عنه علیه السلام :شرح نهج البلاغه در گزارش صدقه های امیر مؤمنان : با دستانش کار می کرد ، زمین را می کاشت ، آبیاری می کرد ، درخت خرما می کاشت ، و همه اینها را شخصا خود انجام می داد .ر . ک : ج 1 ص 341 (جمع بین عبادت و کار کردن) و ص 353 (صدقه های علی) .
.
ص: 84
5 / 2عِمارَهُ البِلادِ (1)6624.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فی عَهدِهِ إِلی مالِکٍ الأَشتَرِ : هذا ما أمَرَ بِهِ عَبدُ اللّهِ عَلِیٌّ أمیرُ المُؤمِنینَ مالِکَ بنَ الحارِثِ الأَشتَرَ فی عَهدِهِ إِلَیهِ ، حینَ وَلاّهُ مِصرَ : جِبایَهَ خَراجِها ، وجِهادَ عَدُوِّها ، واستِصلاحَ أهلِها ، وعِمارَهَ بِلادِها . (2)6780.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام مِمّا کَتَبَهُ إلی قَرَظَهَ بنِ کَعبٍ الأَنصارِیِّ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ رِجالاً مِن أهلِ الذِّمَّهِ مِن عَمَلِکَ ذَکَروا نَهرا فی أرضِهِم قَد عَفا وَادُّفِنَ ، وفیهِ لَهُم عِمارَهٌ عَلَی المُسلِمینَ ، فَانظُر أنتَ وهُم ، ثُمَّ اعمُر وأصلِحِ النَّهرَ ؛ فَلَعَمری لَأَن یَعمُروا أحَبُّ إلَینا مِن أن یَخرُجوا وأن یَعجِزوا أو یُقَصِّروا فی واجِبٍ مِن صَلاحِ البِلادِ . وَالسَّلامُ . (3)6781.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :فَضیلَهُ السُّلطانِ عِمارَهُ البُلدانِ . (4)راجع : ص 104 (سیاسه أخذ الخراج) .
5 / 3التَّنمِیَهُ الزِّراعِیَّهُ6782.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :مَن وَجَدَ ماءً وتُرابا ثُمَّ افتَقَرَ فَأَبعَدَهُ اللّهُ . (5) .
1- .العماره لغهً : نقیض الخراب (مفردات ألفاظ القرآن: ص586 «عمر») . وعماره البلاد: هی کلّ عمل ما من شأنه توفیر الراحه والحیاه الإنسانیّه الکریمه. بعباره اُخری: عماره البلاد فیقاموس الثقافه المعاصره تعنی «التنمیه» بمفهومها العامّ الشامل للتنمیه الزراعیّه والصناعیّه والتجاریّه ، وکلّ ما یضمن رفاهیّه العیش لدی الإنسان من قبیل توفیر الماء و الکهرباء وحمایه البیئه ، و غیرها . ومن هنا فالعناوین التالیه تُعدّ من قبیل ذکر الخاص بعد العامّ .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 126 .
3- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 203 .
4- .غرر الحکم : ح 6562 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 357 ح 6044 .
5 / 2 آبادانی شهرها
5 / 3 توسعه کشاورزی
5 / 2آبادانی شهرها (1)6785.الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : این است آنچه را بنده خدا ، علی ، پیشوای مؤمنان ، به مالک پسر حارث اشتر ، در سفارش نامه اش به وی فرمان داد ، آن گاه که او را بر حکومت مصر گمارد : گردآوری مالیات ها ، نبرد با دشمنان ، بهبود زندگی شهروندان ، و آبادانی شهرها .6786.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام از نامه اش به قرظه بن کعب انصاری : پس از حمد و سپاس خداوند ؛ به درستی که مردانی از اهل ذمّه ، در قلمروِ حکومتی ات گزارش داده اند که نهری در سرزمین آنان ، از میان رفته و نابود شده است و در [پایداریِ] آن نهر ، آبادانی سرزمینِ مسلمانان است . در این باره ، تو و آنان بنگرید . پس نهر را آباد کرده ، سامان ده . به جانم سوگند که آباد کردن آنان ، برای ما دلپذیرتر است از آن که بیرون روند ، یا تهی دست شوند ، یا از وظیفه آبادی شهرها قصور ورزند . والسلام!6787.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :امام علی علیه السلام :برتری حکمران، در آبادانی شهرهاست.ر . ک : ص 105 (سیاست مالیاتی) .
5 / 3توسعه کشاورزی6786.امام زین العابدین علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که آب و خاکی بیابد و تنگ دست شود ، خداوند ، او را [ از رحمت خویش] دور سازد .
.
1- .آبادانی شهرها به هر کاری گفته می شود که سبب ازدیاد رفاه و زندگی انسانی با کرامت گردد ؛ یعنی همان توسعه به معنای عام که شامل توسعه کشاورزی ، صنعت ، بازرگانی و هر چیزی است که تأمین کننده رفاه زندگی باشد ، از قبیل آب ، برق ، محیط زیست . از این رو ، عنوان های بعدی خاص هستند و مصداق های این توسعه اند .
ص: 86
6787.امام باقر علیه السلام :عنه علیه السلام :إنَّ مَعایِشَ الخَلقِ خَمسَهٌ : الإِمارَهُ ، وَالعِمارَهُ ، وَالتِّجارَهُ ، وَالإِجارَهُ ، وَالصَّدَقاتُ ... وأمّا وَجهُ العِمارَهِ فَقَولُهُ تَعالی : «هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا» (1) ، فَأَعلَمَنا سُبحانَهُ أنَّهُ قَد أمَرَهُم بِالعِمارَهِ ؛ لِیَکونَ ذلِکَ سَبَبا لِمَعایِشِهِم بِما یَخرُجُ مِنَ الأَرضِ ؛ مِنَ الحَبِّ ، وَالثَّمَراتِ ، وما شاکَلَ ذلِکَ ، مِمّا جَعَلَهُ اللّهُ مَعایِشَ لِلخَلقِ . (2)6788.امام صادق علیه السلام :الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ عَلِیّا علیه السلام کانَ یَکتُبُ إلی اُمَراءِ الأَجنادِ : أنشُدُکُمُ اللّهَ فی فَلّاحِی الأَرضِ أن یُظلَموا قِبَلَکُم . (3)راجع : ص 104 (سیاسه أخذ الخراج) . التنمیه الاقتصادیه فی الکتاب والسنّه : الفصل الثالث : العمل / الحث علی الانتاج / الزرع والغرس .
5 / 4التَّنمِیَهُ الصِّناعِیَّهُ6792.الإمامُ الباقرُ علیه السلام ( فی قولِهِ تعالی : {Q} «لا تَقْرَبُوا الفَواحِشَ ) الإمام علیّ علیه السلام :حِرفَهُ (4) المَرءِ کَنزٌ . (5)6790.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ یُحِبُّ المُحتَرِفَ الأَمینَ . (6) .
1- .هود : 61 .
2- .وسائل الشیعه : ج 13 ص 195 ح 10 نقلاً عن تفسیر النعمانی عن غیاث بن إبراهیم عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 93 ص 46 و 47 .
3- .قرب الإسناد : ص 138 ح 489 عن أبی البختری عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 100 ص 33 ح 10 .
4- .الحرفه : الاسم من الاحتراف ؛ وهو الاکتساب بالصناعه والتجاره (مجمع البحرین : ج 1 ص 389) .
5- .المواعظ العددیّه : ص 55 .
6- .الکافی : ج 5 ص 113 ح 1 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 158 ح 3580 ، الخصال : ص 621 ح 10 عن أبی بصیر ومحمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، تحف العقول : ص 111 .
ص: 87
5 / 4 توسعه صنعتی
6791.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :به درستی که گذران زندگی مردم ، در پنج امر است : حکمرانی ، آبادانی ، تجارت ، اجاره ، و مالیات ها ... امّا توجیه و راهنمای آبادانی ، این سخن خداوند است که : «او شما را از زمین ، پدید آورد و از شما آبادانی آن را خواست» . [ این آیه ]به ما می فهماند که خداوندِ سبحان ، بندگانش را به آبادانی زمین ، فرمان داده است تا گذرانِ زندگی شود با آنچه از زمین می روید از دانه ها ، میوه ها و مانند آن از چیزهایی که خداوند ، سبب گذرانِ زندگی بندگان قرار داده است .6792.امام باقر علیه السلام ( درباره آیه «به کارهای زشت . . . نزدیک مشوید» ) امام باقر علیه السلام :به درستی که علی علیه السلام به فرماندهان لشکر می نوشت : «شما را به خدا سوگند که مبادا کشاورزان ، از جانب شما مورد ستم واقع شوند» .ر . ک : ص 105 (سیاست مالیاتی) . توسعه اقتصادی در قرآن وحدیث: بخش دوم / فصل سوم: کار / تشویق به تولید / کشاورزی و درختکاری.
5 / 4توسعه صنعتی6793.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :حرفه آدمی گنج است .6794.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خداوند عز و جل ، صاحب حرفه امانتدار را دوست می دارد .
.
ص: 88
6795.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : لا تَطلُب سُرعَهَ العَمَلِ ، وَاطلُب تَجویدَهُ ؛ فَإِنَّ النّاسَ لا یَسأَلونَ فی کَم فَرَغَ مِنَ العَمَلِ ، إنَّما یَسأَلونَ عَن جَودَهِ صَنعَتِهِ . (1)6796.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکافی عن اُمّ الحسن النَّخَعِیَّه :مَرَّ بی أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام فَقالَ : أیَّ شَیءٍ تَصنَعینَ یا اُمَّ الحَسَنِ ؟ قُلتُ : أغزِلُ . فَقالَ : أما إنَّهُ أحَلَّ الکَسبِ أو مِن أحَلِّ الکَسبِ . (2)6797.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :تفسیر العیّاشی عن محمّد بن خالد الضَّبِّیّ :مَرَّ إبراهیمُ النَّخَعِیُّ عَلَی امرَأَهٍ وهِیَ جالِسَهٌ عَلی بابِ دارِها بُکرَهً ، وکانَ یُقالُ لَها : اُمُّ بَکرٍ ، وفی یَدِها مِغزَلٌ تَغزِلُ بِهِ ، فَقالَ : یا اُمَّ بَکرٍ ، أ ما کَبِرتِ ! أ لَم یَأنِ لَکِ أن تَضَعی هذَا المِغزَلَ ؟ ! فَقالَت : وکَیفَ أضَعُهُ وسَمِعتُ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام یَقولُ : هوَ مِن طَیِّباتِ الکَسبِ ! (3)راجع : ص 88 (التنمیه التجاریّه) .
5 / 5التَّنمِیَهُ التِّجارِیَّهُ6801.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :تَعَرَّضوا لِلتِّجارَهِ ؛ فَإِنَّ فیها غِنیً لَکُم عَمّا فی أیدِی النّاسِ . (4)6796.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام لِلمَوالی : اِتَّجِروا ، بارَکَ اللّهُ لَکُم ؛ فَإِنّی قَد سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : الرِّزقُ عَشَرَهُ أجزاءٍ ؛ تِسعَهُ أجزاءٍ فِی التِّجارَهِ ، وَواحِدَهٌ فی غَیرِها . (5) .
1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 267 ح 103 .
2- .الکافی : ج 5 ص 311 ح 32 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 382 ح 1127 .
3- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 150 ح 494 ، بحار الأنوار : ج 103 ص 53 ح 15 .
4- .الکافی : ج 5 ص 149 ح 9 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 193 ح 3723 ، الخصال : ص 621 ح 10 عن أبی بصیر ومحمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام وزاد فی آخره «وإنّ اللّه عزّوجلّ یحبّ العبد المحترف الأمین» .
5- .الکافی : ج 5 ص 319 ح 59 عن الفضل بن أبی قرّه عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 192 ح 3722 ، عدّه الداعی : ص 72 .
ص: 89
5 / 5 توسعه تجاری
6797.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : به دنبال سرعت انجام کار مباش ؛ بلکه کیفیت نیکو را بجو . به درستی که مردم نمی پرسند که در چند روز ، کار به پایان رسیده است ؛ بلکه آنان فقط از کیفیت و خوبی کار ، می پرسند .6798.امام باقر علیه السلام :الکافی به نقل از امّ حسن نخعی : امیر مؤمنان از کنارم گذشت و پرسید : «امّ حسن! چه می کنی؟» .
گفتم : ریسندگی می کنم .
فرمود : «بدان که حلال ترین کسب و کار است» یا فرمود : «از حلال ترین کسب و کارهاست» .6799.امام صادق علیه السلام :تفسیر العیاشی به نقل از محمد بن خالد ضَبّی : ابراهیم نخعی ، بر زنی گذشت که صبحگاه ، بر درِ خانه اش نشسته بود و او را امّ بکر می نامیدند و در دستش دوکی بود که با آن ، ریسندگی می کرد . ابراهیم گفت : ای امّ بکر! دیگر پیر شده ای . آیا وقت آن نرسیده که دوک را بر زمین گذاری؟
امّ بکر گفت : چگونه آن را بر زمین بگذارم که شنیدم علی بن ابی طالب ، پیشوای مؤمنان ، می فرمود : «ریسندگی از گواراترین کسب و کارهاست» .ر . ک : ص 89 (توسعه تجاری) .
5 / 5توسعه تجاری6803.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :به تجارت بپردازید که تجارت ، سبب بی نیازی شماست از آنچه در دست دیگران است .6804.الإمامُ الرِّضا علیه السلام :امام علی علیه السلام به مسلمان غیر عرب : تجارت کنید . خداوند به شما برکت دهد . به درستی که از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود : «روزی ، ده قسمت است . نُه قسمت آن در تجارت است و یکی در چیزهای دیگر» .
.
ص: 90
6805.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : ثُمَّ استَوصِ بِالتُّجّارِ وذَوِی الصِّناعاتِ ، وأوصِ بِهِم خَیرا ، المُقیمِ مِنهُم وَالمُضطَرِبِ بِمالِهِ ، وَالمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ ؛ فَإِنَّهُم مَوادُّ المَنافِعِ ، وأسبابُ المَرافِقِ ، وجُلّابُها مِنَ المَباعِدِ وَالمَطارِحِ (1) ، فی بَرِّکَ وبَحرِکَ ، وسَهلِکَ وجَبَلِکَ ، وحَیثُ لا یَلتَئِمُ النّاسُ لِمَواضِعِها ، ولا یَجتَرِؤونَ عَلَیها ؛ فَإِنَّهُم سِلمٌ لا تُخافُ بائِقَتُهُ ، وصُلحٌ لا تُخشَی غائِلَتُهُ . وتَفَقَّد اُمورَهُم بِحَضرَتِکَ ، وفی حَواشی بِلادِکَ . (2)6802.امام کاظم علیه السلام :عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ (فی روایَهِ تُحَفِ العُقولِ) : ثُمَّ التُّجّارَ وذَوِی الصِّناعاتِ فَاستَوصِ وأوصِ بِهِم خَیراً ؛ المُقیمِ مِنهُم ، وَالمُضطَرِبِ (3) بِمالِهِ ، وَالمُتَرَفِّقِ بِیَدِهِ ؛ فَإِنَّهُم مَوادٌّ لِلمَنافِعِ ، وجُلّابُها فِی البِلادِ فی بَرِّکَ وبَحرِکَ وسَهلِکَ وجَبَلِکَ ، وحَیثُ لا یَلتَئِمُ النّاسُ لِمَواضِعِها ولا یَجتَرِئونَ عَلَیها مِن بِلادِ أعدائِکَ مِن أهلِ الصِّناعاتِ الَّتی أجرَی اللّهُ الرِّفقَ مِنها عَلی أیدیهِم فَاحفَظ حُرمَتَهُم ، وآمِن سُبُلَهُم ، وَخُذ لَهُم بِحُقوقِهِم ؛ فَإِنَّهُم سِلمٌ لا تُخافُ بائِقَتُهُ ، وصُلحٌ لا تُحذَرُ غائِلَتُهُ ، أحَبُّ الاُمورِ إلَیهِم أجمَعُها لِلأَمنِ وأجمَعُها لِلسُّلطانِ ، فَتَفَقَّد اُمورَهُم بِحَضرَتِکَ ، وفی حَواشی بِلادِکَ . (4)5 / 6مُراقَبَهُ السّوقِ مُباشَرَهً6805.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الباقر علیه السلام :کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام بِالکوفَهِ عِندَکُم یَغتَدی کُلَّ یَومٍ بُکرَهً مِنَ القَصرِ ، فَیَطوفُ فی أسواق الکوفَهِ سوقا سوقا ومَعَهُ الدِّرَّهُ عَلی عاتِقِهِ ، وکانَ لَها طَرَفانِ ، وکانَت تُسَمّی : السَّبیبَهَ ، فَیَقِفُ عَلی أهلِ کُلِّ سوقٍ ، فَیُنادی : یا مَعشَرَ التُّجّارِ ، اتَّقُوا اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ .
فَإِذا سَمِعوا صَوتَهُ علیه السلام ألقَوا ما بِأَیدیهِم ، وأرعَوا (5) إلَیهِ بِقُلوبِهِم ، وسَمِعوا بِآذانِهِم . فَیَقولُ علیه السلام : قَدِّمُوا الِاستِخارَهَ ، وتَبَرَّکوا بِالسُّهولَهِ ، وَاقتَرِبوا مِنَ المُبتاعینَ ، وتَزَیَّنوا بِالحِلمِ ، وتَناهَوا عَنِ الیَمینِ ، وجانِبُوا الکَذِبَ ، وتَجافَوا عَنِ الظُّلمِ ، وأنصِفُوا المَظلومینَ ، ولا تَقرَبُوا الرِّبا ، وأوفُوا الکَیلَ وَالمیزانَ ، ولا تَبخَسُوا النّاسَ أشیاءَهُم ، ولا تَعثَوا فِی الأَرضِ مُفسِدینَ . فَیَطوفُ علیه السلام فی جَمیعِ أسواقِ الکوفَهِ ، ثُمَّ یَرجِعُ فَیَقعُدُ لِلنّاسِ . (6) .
1- .الطَّرَح : البُعد والمکان البعید (لسان العرب : ج 2 ص 528 «طرح») .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 53 .
3- .المضطرب بماله : المتردّد به بین البلدان .
4- .تحف العقول : ص 140 .
5- .أرعی إلیه : استمع ، وأرعَیتُ فلانا سمعی : إذا استمعتَ إلی ما یقول وأصغیت إلیه (لسان العرب : ج 14 ص 327 «رعی») .
6- .الکافی : ج 5 ص 151 ح 3 ، تهذیب الأحکام : ج 7 ص 6 ح 17 ، الأمالی للمفید : ص 197 ح 31 کلّها عن جابر ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 193 ح 3726 ، الأمالی للصدوق : ص 587 ح 809 ولیس فی الثلاثه الأخیره من «اتّقوا اللّه عزّوجلّ» إلی «بآذانهم» ، السرائر : ج 2 ص 230 ، تحف العقول : ص 216 نحوه .
ص: 91
5 / 6 بازرسی مستقیم بازار
6806.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : اینک سفارش مرا در حقّ بازرگانان و پیشه وران را بپذیر و درباره آنان به نیکویی سفارش کن ؛ چه کسی که مقیم باشد یا آن که با مال خود،از این سو به آن سو رود و با دست رنج خودْ سود کند ، که آنان ، مایه های منفعت و پدیدآورنده اسباب آسایش و راحتی اند ، و آورنده آن ، از جاهای دوردست و دشوار ، در بیابان و دریا و دشت و کوهسار ؛ جایی که مردمان در آن جا گِرد نیایند و در رفتن بدان جا دلیری نکنند . این بازرگانان ، مردمی آرام اند که از دشمنی آنان ، هراسی نیست ، و آشتی جویند که از فتنه آنان ، ترسی نیست . به کارهای آنان ، رسیدگی کن ؛ چه در آن جایی باشند که خود به سر می بری و چه در شهرهای دیگر .6807.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر (بر پایه گزارش تحف العقول) : آن گاه به بازرگانان و پیشه وران ، نیکی کن و آنان را به نیکویی درباره دیگران ، سفارش نما ؛ چه آن که مقیم باشد یا آن که با مال خود ، از این سو به آن سو رود و با دست رنج خودْ سود کند ، که آنان ، مایه های منفعت و پدید آورنده اسباب آسایش و راحتی اند ، و آورنده آن به شهرها از بیابان و دریا و دشت و کوهسارند ؛ جایی که مردمان در آن جا گِرد نیایند و در رفتن بدان جا دلیری نکنند ، مانند کشورهای دشمن تو که صنعتگرانی دارند که خداوند ، آسایش را بر دستان آنان ، جاری ساخته است .
پس حرمت آنان را نگه دار ، و راه هایشان را امن ساز ، و حقوقشان را بستان ؛ زیرا که آنان ، مردمی آرام اند که از دشمنی آنان ، هراسی نیست ، و آشتی جویند که از فتنه آنان ، ترسی نیست . دوست داشتنی ترین کار برایشان ، حفظ امنیت و اقتدار آنان است . پس به کارهای آنان ، رسیدگی کن ؛ چه در آن جایی باشند که خود به سر می بری و چه در شهرهای دیگر .5 / 6بازرسی مستقیم بازار6810.الکافی عن زیدُ الشحّامُ :امام باقر علیه السلام :امیر مؤمنان ، در کوفه میان شما بود . صبحگاهان ، از دارالحکومه بیرون می رفت و در بازارهای کوفه ، یکی یکی می گشت و تازیانه ای با او بود که آن را بر دوش داشت و دوسویه بود و «سبیبه» نامیده می شد . در برابر اهالی بازارها می ایستاد و فریاد می کرد : «ای بازرگانان! از خداوند عز و جل پروا کنید!» .
آن گاه که بازاریان ، صدای او را می شنیدند ، آنچه در دست داشتند ، رها می کردند و به وی دل می دادند و با گوش می شنیدند .
آن گاه می فرمود : «خیرخواهی پیشه سازید . از آسانگیری تبرّک جویید . به خریداران ، نزدیک شوید . خود را به بردباری بیارایید . از سوگند ، بپرهیزید و از دروغ ، کناره گیرید . از ستم ، دوری گزینید و داد ستمدیدگان ، بستانید . به رباخواری نزدیک نشوید و وزن و ترازو را تمام کنید . اموال مردم را کم ندهید و در زمین ، به فساد سر بر مَدارید» .
در تمام بازارهای کوفه می گشت . سپس برمی گشت و برای [ رسیدگی به کارهای ]مردم می نشست .
.
ص: 92
6806.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الحسین علیه السلام :إنَّهُ [عَلِیّاً علیه السلام ] رَکِبَ بَغلَهَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله الشَّهباءَ بِالکوفَهِ ، فَأَتی سوقا سوقا ، فَأَتی طاقَ اللَّحّامینَ ، فَقالَ بِأَعلی صَوتِهِ : یا مَعشَرَ القَصّابینَ ، لا تَنخَعوا ، ولا تَعجَلُوا الأَنفُسَ حَتّی تَزهَقَ ، وإیّاکُم وَالنَّفخَ فِی اللَّحمِ لِلبَیعِ ؛ فَإِنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَنهی عَن ذلِکَ .
ثُمَّ أتَی التَّمّارینَ فَقالَ : أظهِروا مِن رَدیِّ بَیعِکُم ما تُظهِرونَ مِن جَیِّدِهِ .
ثُمَّ أتَی السَّمّاکینَ فَقالَ : لا تَبیعوا (1) إلّا طَیِّبا ، وإیّاکُم وما طَفا . (2)
ثُمَّ أتَی الکُناسَهَ فَإِذا فیها أنواعُ التِّجارَهِ ؛ مِن نَحّاسٍ ، ومِن مائِعٍ ، ومِن قَمّاطٍ ، ومِن بائِعِ إبَرٍ ، ومِن صَیرَفِیٍّ ، ومِن حَنّاطٍ ، ومِن بَزّازٍ ، فَنادی بِأَعلی صَوتِهِ : إنَّ أسواقَکُم هذِهِ یَحضُرُهَا الأَیمانُ ، فَشوبوا أیمانَکُم بِالصَّدَقَهِ ، وکُفّوا عَنِ الحَلفِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ عَزَّ وَجَلَّ لا یُقَدِّسُ مَن حَلَفَ بِاسمِهِ کاذِبا . (3) .
1- .فی المصدر : «تبیعون» وهو تصحیف ، والصحیح ما أثبتناه کما فی دعائم الإسلام .
2- .فی المصدر : «وما حلفا» ، والصحیح ما أثبتناه کما فی دعائم الإسلام .
3- .الجعفریّات : ص 238 ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 538 ح 1913 عن الأصبغ نحوه .
ص: 93
6807.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام حسین علیه السلام :به درستی که علی علیه السلام در کوفه بر استرِ سیاه و سفید پیامبر صلی الله علیه و آله سوار شد و به بازارها ، یکی یکی ، سر زد . وارد بازارچه گوشتْ فروش ها شد و با صدای بلند فرمود : «ای گروه قصابان! نخاع را نَبُرید و در گرفتن جان [ حیوان] ، تعجیل روا مدارید . [ بگذارید] به آرامی روح از بدن ، خارج گردد . از دمیدن در گوشت به هنگام فروش بپرهیزید ؛ به درستی که شنیدم پیامبر خدا از این کار ، نهی می کرد» .
آن گاه نزد خرمافروشان آمد و فرمود : «محصول بد را به همان اندازه آشکار سازید که خوب را آشکار می سازید» .
آن گاه ، نزد ماهی فروشان آمد و فرمود : «جز ماهی های پاکْ مفروشید ، و بپرهیزید از آنچه مُرده به سطح آب آمده است» .
آن گاه وارد منطقه کُناسه (1) شد که در آن ، انواع داد و ستد ، رواج داشت ، از فروشنده مس ، مایعات ، قُنداق بچه و سوزن،تا صرّاف و فروشنده کافور و پارچه.پس به صدای بلند ، ندا داد : «به درستی که در بازارهای شما ، سوگندها حضور می یابند . سوگندهای خود را با صدقه درآمیزید ، و از سوگند ، خودداری ورزید که خداوند عز و جل ، پاک نگردانَد کسی را که به نامش به دروغ ، سوگند یاد کند» . .
1- .نام محلّه ای در کوفه ، در همین محلّه بود که یوسف بن عمر ثقفی و زید بن علی بن الحسین با یکدیگر جنگیدند (معجم البلدان : ج 4 ص 481) .
ص: 94
6808.امام باقر علیه السلام :فضائل الصحابه لابن حنبل عن أبی الصَّهباء :رَأَیتُ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ بِشَطِّ الکَلَاَ یَسأَلُ عَنِ الأَسعارِ . (1)6809.امام صادق علیه السلام :دعائم الإسلام :إنَّهُ [عَلیّا علیه السلام ] کانَ یَمشی فِی الأَسواقِ ، وبِیَدِهِ دِرَّهٌ یَضرِبُ بِها مَن وَجَدَ مِن مُطَفِّفٍ أو غاشٍّ فی تِجارَهِ المُسلِمینَ .
قالَ الأَصبَغُ : قُلتُ لَهُ یَوما أنَا أکفیکَ هذا یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، وَاجلِس فی بَیتِکَ ! قالَ : ما نَصَحتَنی یا أصبَغُ . (2)6810.الکافی : ( به نقل از زید شحّام ) تاریخ دمشق عن أبی سعید :کانَ عَلِیٌّ یَأتِی السّوقَ فَیَقولُ : یا أهلَ السّوقِ ، اتَّقُوا اللّهَ ، وإیّاکُم وَالحَلفَ ؛ فَإِنَّ الحَلفَ یُنفِقُ السِّلعَهَ ، ویَمحَقُ البَرَکَهَ . وإنَّ التّاجِرَ فاجِرٌ ، إلّا مَن أخَذَ الحَقَّ ، وأعطَی الحَقَّ ، وَالسَّلامُ عَلَیکُم . (3)6811.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :ربیع الأبرار :کانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَمُرُّ فِی السّوقِ عَلَی الباعَهِ ، فَیَقولُ لَهُم : أحسِنوا ، أرخِصوا بَیعَکُم عَلَی المُسلِمینَ ؛ فإِنَّهُ أعظَمُ لِلبَرَکَهِ . (4) .
1- .فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 1 ص 547 ح 919 ، ذخائر العقبی : ص 192 .
2- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 538 ح 1913 .
3- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 409 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 5 ص 260 ح 4 عن زاذان نحوه ولیس فیه ذیله من «وإنّ التاجر» ؛ الغارات : ج 1 ص 110 .
4- .ربیع الأبرار : ج 4 ص 154 .
ص: 95
6812.عنه صلی الله علیه و آله :فضائل الصحابه ، ابن حنبل به نقل از ابوالصهباء : علی بن ابی طالب علیه السلام را در کناره علفزاری دیدم که از قیمت ها می پرسید .6811.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دعائم الإسلام :به درستی که [ علی علیه السلام ] در بازارها راه می رفت و تازیانه ای در دست داشت که با آن ، کم فروشان و نیرنگبازان در تجارت مسلمانان را تنبیه می کرد .
اصبغ گوید : روزی به وی گفتم : ای امیرمؤمنان! شما در خانه بنشینید و من ، به جای شما این کار را بر عهده می گیرم . فرمود : «ای اصبغ! برایم خیرخواهی نکردی» .6812.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ دمشق به نقل از ابو سعید : علی علیه السلام به بازار می آمد و می گفت : «ای بازرگانان! از خدا پروا کنید و از سوگند ، بپرهیزید! به درستی که سوگند ، کالا را از بین می برد و برکت را نابود می سازد . به درستی که بازرگان ، تبهکار است ، مگر آن که به حق دریافت کند و حق را بپردازد . والسلام علیکم!» .6813.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :ربیع الأبرار :علی علیه السلام در بازار بر فروشندگان می گذشت و به آنان می فرمود : «نیکی کنید . کالاها را به ارزانی به مسلمانان بفروشید که آن ، برکت را بزرگ تر گردانَد» . .
ص: 96
6814.الإمامُ الباقرُ علیه السلام ( لمّا سُئِلَ عن الکبائرِ ) تاریخ دمشق عن زاذان :إنّهُ [عَلیّا علیه السلام ] کانَ یَمشی فِی الأَسواقِ وَحدَهُ وهُوَ والٍ ، یُرشِدُ الضّالَّ ، ویُعینُ الضَّعیفَ ، ویَمُرُّ بِالبَیّاعِ وَالبَقّالِ فَیَفتَحُ عَلَیهِ القُرآنَ . وقَرَأَ : «تِلْکَ الدَّارُ الْأَخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا» (1) ، فَقالَ : نَزَلَت هذِهِ فی أهلِ العَدلِ وَالتَّواضُعِ مِنَ الوُلاهِ ، وأهلِ القُدرَهِ مِن سائِرِ النّاسِ . (2)6815.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ( فی قولِ اللّه ِ عزّ و جلّ : {Q} «إنْ تَجْتَنِبُ ) مکارم الأخلاق عن وشیکه :رَأَیتُ عَلِیّا علیه السلام یَتَّزِرُ فَوقَ سُرَّتِهِ ، ویَرفَعُ إزارَهُ إلی أنصافِ ساقَیهِ ، وبِیَدِهِ دِرَّهٌ یَدورُ فِی السّوقِ ، یَقولُ : اِتَّقُوا اللّهَ ، وأوفُوا الکَیلَ ، کَأَنَّهُ مُعَلِّمُ صِبیانٍ . (3)6816.عنه علیه السلام :الطبقات الکبری عن جُرموز :رَأَیتُ عَلِیّا وهُوَ یَخرُجُ مِنَ القَصرِ وعَلَیهِ قِطرِیَّتانِ : إزارٌ إلی نِصفِ السّاقِ ، ورِداءٌ مُشَمَّرٌ قَریبٌ مِنهُ ، ومَعَهُ دِرَّهٌ لَهُ یَمشی بِها فِی الأَسواقِ ، ویَأمُرُهُم بِتَقوَی اللّهِ ، وحُسنِ البَیعِ ، ویَقولُ : أوفُوا الکَیلَ وَالمیزانَ ، وَیقولُ : لا تَنفَخُوا اللَّحمُ . (4)6817.عنه علیه السلام :مکارم الأخلاق عن عبد اللّه بن عبّاس :لَمَّا رَجَعَ مِنَ البَصرَهِ وحَمَلَ المالَ ودَخَلَ الکوفَهَ وَجَدَ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام قائِما فِی السّوقِ ، وهُوَ یُنادی بِنَفسِهِ : مَعاشِرَ النّاسِ ، مَن أصَبناهُ بَعدَ یَومِنا هذا یَبیعُ الجِرِّیَّ وَالطّافِیَ وَالمارماهی عَلَوناهُ بِدِرَّتِنا هذِهِ وکانَ یُقالُ لِدِرَّتِهِ : السِّبِتیَّهُ .
قالَ ابنُ عَبّاسٍ : فَسَلَّمتُ عَلَیهِ ، فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلامَ ، ثُمَّ قالَ : یَابنَ عَبّاسٍ ، ما فَعَلَ المالُ ؟ فَقُلتُ : ها هُوَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، وحَمَلتُهُ إلَیهِ ، فَقَرَّبَنی ، ورَحَّبَ بی .
ثُمَّ أتاهُ مُنادٍ ومَعَهُ سَیفُهُ یُنادی عَلَیهِ بِسَبعَهِ دَراهِمَ ، فَقالَ : لَو کانَ لی فی بَیتِ مالِ المُسلِمینَ ثَمَنُ سِواکِ أراکٍ ما بِعتُهُ ، فَباعَهُ ، وَاشتَری قَمیصا بِأَربَعَهِ دَراهِمَ لَهُ ، وتَصَدَّقَ بِدِرهَمَینِ ، وأضافَنی بِدِرهَمٍ ثَلاثَهَ أیّامٍ . (5) .
1- .القصص : 83 .
2- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 489 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 5 ؛ المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 104 نحوه ولیس فیه من «فقال : نزلت ...» ، مجمع البیان : ج 7 ص 420 وراجع فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 2 ص 621 ح 1064 .
3- .مکارم الأخلاق : ج 1 ص 247 ح 732 .
4- .الطبقات الکبری : ج 3 ص 28 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 484 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 645 ؛ شرح الأخبار : ج 2 ص 364 ح 725 نحوه .
5- .مکارم الأخلاق : ج 1 ص 249 ح 740 .
ص: 97
6813.امام علی علیه السلام :تاریخ دمشق به نقل از زاذان : به درستی که [ علی علیه السلام ] به تنهایی در بازارها می گشت ، در حالی که زمامدار بود . گمشده ها را راهنمایی می کرد ، و به بینوایان ، کمک می نمود ، و بر فروشندگان و مغازه داران که می گذشت ، قرآن را می گشود و [ این آیه را] تلاوت می کرد : «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین ، خواستار برتری و فساد نیستند» . آن گاه می فرمود : «این آیه ، درباره زمامدارانِ عدالت پیشه و متواضع ، و مردم توانمند فرود آمده است» .6814.امام باقر علیه السلام ( در پاسخ به سؤال از گناهان کبیره ) مکارم الأخلاق به نقل از وشیکه : علی علیه السلام را دیدم که کمر خویش را بسته بود و جامه اش را تا نیمه ساق ها بالا زده بود ، در دستش تازیانه ای بود و در بازار می گشت و می فرمود : «از خداوند ، پروا کنید و پیمانه را کامل کنید» . گویا آموزگارِ کودکان است!6815.امام صادق علیه السلام ( درباره آیه «اگر از گناهان بزرگی که شما را از آن ) الطبقات الکبری به نقل از جرموز : علی علیه السلام را دیدم که از دارالحکومه بیرون آمد و دو پوشاک بر تن داشت : پوشاکی که تا نیمه ساقش بود و ردایی که تا نزدیک پوشاک نخست تا خورده بود . به همراه او تازیانه ای بود که با آن در بازارها قدم می زد و بازاریان را به پروای الهی و داد و ستد درست ، فرمان می داد و می فرمود : «پیمانه و ترازو را کامل کنید» و می فرمود : «در گوشت نَدَمید» .6816.امام صادق علیه السلام :مکارم الأخلاق به نقل از عبد اللّه بن عباس : هنگامی که [ ابن عباس] از بصره بازگشت و اموال را آورد و وارد کوفه شد ، امیر مؤمنان را در بازار ، ایستاده دید که فریاد می کرد : «ای مردم! از این پس ، هر که را مشاهده کنم که اسبله ماهی ، ماهی در آب مرده و مارماهی می فروشد ، با این تازیانه او را ادب می کنم» ؛ و تازیانه او «سبتیّه» نامیده می شد .
ابن عباس گوید : بر او سلام کردم و او پاسخم را داد و سپس فرمود : «ای ابن عباس! مال ها چه شد؟» .
گفتم : این جاست ، ای امیر مؤمنان! و آن را نزد او بردم . مرا نزدیک خود گرفت و به من خوشامد گفت .
آن گاه ، جارچی نزد او (علی علیه السلام ) آمد که شمشیر وی را به هفت درهم برای فروش ، اعلام دارد و فرمود : «اگر در بیت المال مسلمانان ، به اندازه بهای چوب مسواک اراکْ بهره ای داشتم ، آن را نمی فروختم» .
شمشیر را فروخت و پیراهنی برای خود به چهار درهم خرید و دو درهم را صدقه داد و با یک درهم ، سه روز مرا میهمان کرد . .
ص: 98
6818.عنه علیه السلام :فضائل الصحابه لابن حنبل عن أبی مَطَرٍ البصری :أنَّهُ شَهِدَ عَلِیّا علیه السلام أتی أصحابَ التَّمرِ وجارِیَهٌ تَبکی عِندَ التَّمّارِ ، فَقالَ : ما شَأنُکِ ؟ قالَت : باعَنی تَمرا بِدِرهَمٍ ، فَرَدَّهُ مَولایَ ، فَأَبی أن یَقبَلَهُ .
قالَ : یا صاحِبَ التَّمرِ ، خُذ تَمرَکَ ، وأعطِها دِرهَمَها ؛ فَإنّها خادِمٌ ، ولَیسَ لَها أمرٌ . فَدَفَعَ عَلِیّا علیه السلام ، فَقالَ لَهُ المُسلِمونَ : تَدری مَن دَفَعتَ ؟ ! ! قالَ : لا . قالوا : أمیرَ المُؤمِنینَ ! ! فَصَبَّ تَمرَها ، وأعطاها دِرهَمَها .
قالَ : اُحِبُّ أن تَرضی عَنّی ! قالَ : ما أرضانی عَنکَ إذا أوفَیتَ النّاسَ حُقوقَهُم . (1)6819.عنه علیه السلام :مکارم الأخلاق عن مُختار التمّار :کُنتُ أبیتُ فی مَسجِدِ الکوفَهِ ، وأنزِلُ فی الرَّحبَهِ ، وآکُلُ الخُبزَ مِنَ البَقّالِ وکانَ مِن أهلِ البَصرَهِ . فَخَرَجتُ ذاتَ یَومٍ ، فَإِذا رَجُلٌ یُصَوِّتُ بی : اِرفَع إزارَکَ ؛ فَإِنَّهُ أنقی لِثَوبِکَ ، وأتقی لِرَبِّکَ . فَقُلتُ : مَن هذا ؟ فَقیلَ : عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ .
فَخَرَجتُ أتبَعُهُ وهُوَ مُتَوَجِّهٌ إلی سوقِ الإِ بِلِ ، فَلَمّا أتاها وَقَفَ ، وقالَ : یا مَعشَرَ التُّجّارِ ، إیّاکُم وَالیَمینَ الفاجِرَهَ ؛ فَإِنَّها تُنفِقُ السِّلعَهَ ، وتَمحَقُ البَرَکَهَ .
ثُمَّ مَضی حَتّی أتی إلَی التَّمّارینَ ، فَإِذا جارِیَهٌ تَبکی عَلی تَمّارٍ ، فَقالَ : ما لَکِ ؟ قالَت : إنّی أمَهٌ ، أرسَلَنی أهلی أبتاعُ لَهُم بِدِرهَمٍ تَمرا، فَلَمّا أتَیتُهُم بِهِ لَم یَرضَوهُ، فَرَدَدتُهُ، فَأَبی أن یَقبَلَهُ ! فَقالَ : یا هذا ، خُذ مِنهَا التَّمرَ ، ورُدَّ عَلَیها دِرهَمَها . فَأَبی ، فَقیلَ لِلتَّمّارِ : هذا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ، فَقَبِلَ التَّمرَ ، ورَدَّ الدِّرهَمَ عَلَی الجارِیَهِ ، وقالَ : ما عَرَفتُکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، فَاغفِر لی . فَقالَ :یا مَعشَرَ التُّجّارِ ، اتَّقُوا اللّهَ ، وأحسِنوا مُبایَعَتَکُم ، یَغفِرُ اللّهُ لَنا ولَکُم .
ثُمَّ مَضی ، وأقبَلَتِ السَّماءُ بِالمَطَرِ ، فَدَنا إلی حانوتٍ ، فَاستَأذَنَ ، فَلَم یَأذَن لَهُ صاحِبُ الحانوتِ ودَفَعَهُ ، فَقالَ : یا قَنبَرُ ، أخرِجهُ إلَیَّ ، فَعَلاهُ بِالدِّرَّهِ ، ثُمَّ قالَ : ما ضَرَبتُکَ لِدَفعِکَ إیّایَ ، ولکِنّی ضَرَبتُکَ لِئَلّا تَدفَعَ مُسلِما ضَعیفا فَتَکسِرَ بَعضُ أعضائِهِ فَیَلزَمَکَ .
ثُمَّ مَضی حَتّی أتی سوقَ الکَرابیسِ ، فَإِذا هُوَ بِرَجُلٍ وَسیمٍ ، فَقالَ : یا هذا ، عِندَکَ ثَوبانِ بِخَمسَهِ دَراهِمَ ؟ فَوَثَبَ الرَّجُلُ فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، عِندی حاجَتُکَ . فَلَمّا عَرَفَهُ مَضی عَنهُ . فَوَقَفَ عَلی غُلامٍ ، فَقالَ : یا غُلامُ ، عِندکَ ثَوبانِ بِخَمسَهِ دَراهِمَ ؟ قالَ : نَعَم عِندی ، فَأَخَذَ ثَوبَینِ ؛ أحَدَهُما بِثَلاثَهِ دَراهِمَ ، وَالآخَرُ بِدِرهَمَینِ ، فَقالَ : یا قَنبَرُ ، خُذِ الَّذی بِثَلاثَهٍ . فَقالَ : أنتَ أولی بِهِ ؛ تَصعَدُ المِنبَرَ ، وتَخطُبُ النّاسَ . قالَ : وأنتَ شابٌّ ولَکَ شِرَّهُ الشَّبابِ ، وأنَا أستَحیی مِن رَبّی أن أتَفَضَّلَ عَلَیکَ ؛ سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : ألبِسوهُم مِمّا تَلبَسونَ ، وأطعِموهُم مِمّا تَطعَمونَ .
فَلَمّا لَبِسَ القَمیصَ مَدَّ یَدَهُ فی ذلِکَ ، فَإِذا هُوَ یَفضُلُ عَن أصابِعِهِ ، فَقالَ : اِقطَع هذَا الفَضلَ ، فَقَطَعَهُ ، فَقالَ الغُلامُ : هَلُمَّ أکُفَّهُ ، قالَ : دَعهُ کَما هُوَ ؛ فَإِنَّ الأَمرَ أسرَعُ مِن ذلِکَ . (2) .
1- .فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 2 ص 621 ح 1062 ، ربیع الأبرار : ج 4 ص 153 نحوه وراجع المناقب للکوفی : ج 2 ص 60 ح 547 .
2- .مکارم الأخلاق : ج 1 ص 224 ح 659 وراجع الغارات : ج 1 ص 105 والمناقب للکوفی : ج 2 ص 602 ح 1103 وفضائل الصحابه لابن حنبل : ج 1 ص 528 ح 878 والمنتخب من مسند عبد بن حمید : ص 62 ح 96 وتاریخ دمشق : ج 42 ص 485 وصفه الصفوه : ج 1 ص 134 والمناقب للخوارزمی: ص 121 ح 136 والبدایه والنهایه: ج 8 ص 4 .
ص: 99
6820.الإمامُ علیٌّ علیه السلام ( لَمّا سُئِلَ عن أکبَرِ الکبائرِ ) فضائل الصحابه ، ابن حنبل از ابو مطر بصری : وی علی علیه السلام را دید که نزد خرمافروشان آمد . کنیزکی نزد خرمافروش می گریست . پرسید : «تو را چه شده است؟» .
کنیز گفت : خرمایی را به یک درهم به من فروخت ؛ ولی آقایم آن را برگرداند و [ خرمافروش ]آن را بازپس نمی گیرد .
[ علی علیه السلام ] فرمود : «ای دارنده خرما! خرمایت را بستان و درهمش را برگردان که او خدمتگزاری است و اختیاری ندارد» .
خرمافروش ، علی علیه السلام را عقب راند . مسلمانان به وی گفتند : می دانی چه کسی را عقب راندی؟ گفت : نه . گفتند : امیر مؤمنان را!
آن گاه ، خرمای کنیزک را بر روی خرماها ریخت و درهم را به وی بازگرداند .
[ سپس خطاب به علی علیه السلام ] گفت : دوست دارم از من خشنود باشی .
[ علی علیه السلام ]فرمود : «خشنودی من از تو وقتی است که حقوق مردم را کامل بپردازی» .6817.امام صادق علیه السلام :مکارم الأخلاق به نقل از مختار تمّار : من شب ها را در مسجد کوفه سپری می کردم و در میدان ، فرود می آمدم و از بقّال ها نان تهیه می کردم (وی از مردمان بصره بود) . روزی بیرون آمدم که ناگهان مردی خطاب به من گفت : «لباست را بالا گیر که برای پاکیزگی آن ، بهتر است و با تقوای پروردگار ، سازگارتر» .
پرسیدم : این کیست؟
گفته شد : علی بن ابی طالب علیه السلام .
به دنبالش حرکت کردم . او به سمت بازار شتران می رفت . وقتی بدان جا رسید ، ایستاد و فرمود : «ای بازرگانان! بپرهیزید از سوگند ناروا ، که متاع را از میان می بَرَد و برکت را نابود می سازد» .
سپس از آن جا گذشت تا به خرمافروشان رسید . در این هنگام ، کنیزکی در برابر خرمافروشی گریه می کرد . پرسید : «تو را چه می شود؟» .
گفت : کنیزی هستم که خانواده ام مرا فرستاده اند تا برایشان با یک درهم ، خرما خریداری کنم . وقتی خرما را نزد آنان بُردم ، نپسندیدند . آن را برگرداندم و این مرد ، نمی پذیرد .
فرمود:«ای مرد! خرما را بگیر و درهم او را بازگردان».
[ فروشنده] امتناع ورزید . به خرمافروش گفتند : این ، علی بن ابی طالب علیه السلام است . آن گاه ، خرما را گرفت و درهم را به کنیز بازگرداند و گفت : ای امیر مؤمنان! شما را نشناختم . بر من ببخشای .
فرمود : «ای بازرگانان! تقوای الهی پیشه سازید و به نیکی داد و ستد کنید . خدا بر ما و شما ببخشاید!» .
از آن جا نیز گذشت . آسمان شروع به باریدن کرد . به مغازه ای نزدیک شد و اجازه خواست [ پناه گیرد] ؛ امّا صاحب مغازه ، اجازه نداد و او را پس زد .
[ علی علیه السلام ] فرمود : «ای قنبر! او را نزد من آور» .
پس با تازیانه او را ادب کرد و فرمود : «تو را نزدم از آن رو که مرا پس زدی ؛ بلکه تو را زدم تا مبادا مسلمانی ناتوان را بیرون اندازی و برخی اعضایش بشکند و بر عهده ات آید» .
از آن جا نیز گذشت تا به بازار کرباس فروشان رسید و به مردی زیباروی ، برخورد . پس فرمود : «ای مرد! آیا دو لباس با قیمت پنج درهم ، نزد تو هست؟» .
مرد به پا خاست و گفت : ای امیر مؤمنان! خواسته ات نزد من است . چون مردْ او را شناخت ، از او گذشت و به جوانی رسید و فرمود : «ای جوان! آیا دو لباس به پنج درهم داری؟» .
گفت : بلی .
دو لباس ستانْد ، یکی به سه درهم ، و دیگری به دو درهم . سپس فرمود : «ای قنبر! لباس سه درهمی را بردار» .
قنبر گفت : شما بدان سزاوارتری . منبر می روی و برای مردم ، سخنرانی می کنی .
فرمود : «و تو جوانی و خواسته های جوانی داری ، و من ، از پروردگارم شرم می کنم که بر تو برتری جویم . از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود : بپوشانید بردگان را از آنچه خود می پوشید ، و بخورانید به آنان ، از آنچه خود می خورید » .
وقتی لباس را پوشید ، دستش را در آن دراز کرد و دریافت که از انگشتانش بلندتر است . فرمود : «زیادی را بِبُر» . آن را بُرید .
جوان گفت : نزدیک آی تا آن را سردوزی کنم .
فرمود : «بگذار همان طور باشد ؛ چرا که زندگی زودتر از این ، به سر آید» . .
ص: 100
. .
ص: 101
. .
ص: 102
6818.امام صادق علیه السلام :تاریخ الطبری عن یزید بن عدی بن عثمان :رَأَیتُ عَلِیّا علیه السلام خارِجا مِن هَمدانَ ، فَرَأی فِئَتَینِ یَقتَتِلانِ ، فَفَرَّقَ بَینَهُما ، ثُمَّ مَضی ، فَسَمِعَ صَوتا : یاغَوثاه بِاللّهِ ! فَخَرَجَ یَحضُرُ نَحوَهُ حَتّی سَمِعتُ خَفقَ نَعلِهِ وهوَ یَقولُ : أتاکَ الغَوثُ ، فَإِذا رَجُلٌ یُلازِمُ رَجُلاً ، فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، بِعتُ هذا ثَوبا بِتِسعَهِ دَراهِمَ ، وشَرَطتُ عَلَیهِ ألّا یُعطِیَنی مَغموزا (1) ولا مَقطوعا وکانَ شَرطَهُم یَومَئِذٍ فَأَتَیتُهُ بِهذِهِ الدَّراهِمِ لِیُبدِلَها لی ، فَأَبی ، فَلَزِمتُهُ ، فَلَطَمَنی !
فَقالَ : أبدِلهُ . فَقالَ : بَیِّنَتُکَ عَلَی اللَّطمَهِ ؟ فَأَتاهُ بِالبَیِّنَهِ . فَأَقعَدَهُ ، ثُمَّ قالَ : دونَکَ فَاقتَصِّ ! فَقالَ : إنّی قَد عَفَوتُ یا أمیرَ المُؤمِنینَ . قالَ : إنّما أرَدتُ أن أحتاطَ فی حَقِّکَ ، ثُمَّ ضَرَبَ الرَّجُلَ تِسعَ دَرّاتٍ ، وقالَ : هذا حَقُّ السُّلطانِ . (2)5 / 7مَنعُ الاِحتِکارِ6821.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام مِن کِتابِهِ إلی رِفاعَهَ : اِنهَ عَنِ الحُکرَهِ ، فَمَن رَکِبَ النَّهیَ فَأَوجِعهُ ، ثُمَّ عاقِبهُ بِإِظهارِ مَا احتَکَرَ . (3)6822.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : ثُمَّ استَوصِ بِالتُّجّارِ وذَوِی الصِّناعاتِ ... وَاعلَم مَعَ ذلِکَ أنَّ فی کَثیرٍ مِنهُم ضیقا فاحِشا ، وشُحّا قَبیحا ، وَاحتِکارا لِلمَنافِعِ ، وتَحَکُّما فی البِیاعاتِ ، وذلِکَ بابُ مَضَرَّهٍ لِلعامَّهِ ، وعَیبٌ عَلَی الوُلاهِ ، فَامنَع مِنَ الاِحتِکارِ ، فَإِنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مَنَعَ مِنهُ .
وَلیَکُن البَیعُ بَیعا سَمحا ، بِمَوازینِ عَدلٍ ، وأسعارٍ لا تُجحِفُ بِالفَریقَینِ مِنَ البائِعِ وَالمُبتاعِ .
فَمَن قارَفَ حُکرَهً بَعدَ نَهیِکَ إیّاهُ فَنَکِّل بِهِ ، وعاقِبهُ فی غَیرِ إسرافٍ . (4) .
1- .لیس فیه مغْمَزَه : أی عیب (مجمع البحرین : ج 2 ص 1335) .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 156 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 442 نحوه وفیه «رجلین» بدل «فئتین» .
3- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 36 ح 80 .
4- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 140 .
ص: 103