گروه نرم افزاری آسمان

6847.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :شرح نهج البلاغه به نقل از عبدالرحمان بن عجلان : علی علیه السلام ، بذرِ کتّان ، ترتیزک ، زیره و سایر چیزها را میان مردم ، تقسیم می کرد .6848.عنه علیه السلام :شرح نهج البلاغه به نقل از شعبی : جوانی بودم که با گروهی از جوانان ، به میدانی در کوفه وارد شدم . علی علیه السلام را دیدم که بر توده ای از طلا و توده ای از نقره ایستاده و تازیانه ای در دست دارد که مردم را با آن ، دور می کند و باز می گردد و اموال را میان مردم ، تقسیم می کند ، تا آن که چیزی از آن ، باقی نماند . آن گاه بازگشت و به خانه خود ، چیزی نبُرد ، نه کم و نه زیاد .



من نزد پدرم بازگشتم و به او گفتم : امروز ، بهترینِ مردم یا نادان ترینِ آنها را دیدم!

گفت : کیست او پسرم؟

گفتم : علی بن ابی طالب ، امیر مؤمنان . او را دیدم که چنین و چنان می کرد ، و داستان را بازگفتم .

پدرم گریست و گفت : فرزندم! بهترینِ مردم را دیده ای .6849.عنه علیه السلام :امام باقر علیه السلام :برای علی علیه السلام ثروتی آورده شد . وی وزن کنندگان و صرّافان را نزد خود نشانْد . آن گاه ، توده ای از طلا و توده ای از نقره ساخت و فرمود : «ای قرمزها و ای سفیدها! سرخ و سفید شوید و جز مرا بفریبید .

این ، دستچین من و بهترین آن است

در حالی که هر میوه چین ، دستش به دهان خودش است [و خود می خورد]» . .


ص: 124

6850.الإمامُ الرِّضا علیه السلام :تاریخ دمشق عن أبی صالح السمّان :رَأیتُ عَلِیّا دَخَلَ بَیتَ المالِ ، فَرَأی فیهِ شَیئا ، فَقالَ : لا (1) أری هذا هاهُنا وبِالنّاسِ إلَیهِ حاجَهٌ ! ! فَأَمَرَ بِهِ فَقُسِمَ ، وأمَرَ بِالبَیتِ فَکُنِسَ ونُضِحَ ، فَصَلّی فیهِ ، أو قالَ (2) فیهِ ؛ یَعنی نامَ (3) . (4)6845.امام علی علیه السلام :الدعوات :کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام إذا أعطی ما فی بَیتِ المالِ أمرَ بِهِ فَکُنِس ، ثُمَّ صَلّی فیهِ ، ثُمَّ یَدعو ، فَیَقولُ فی دُعائِهِ : اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن ذَنبٍ یَحبِطُ العَمَلَ ، وأعوذُ بِکَ مِن ذَنبٍ یُعَجِّلُ النِّقَمَ ، وأعوذُ بِکَ مِن ذَنبٍ یُغَیِّرُ النِّعَمَ ، وأعوذُ بِکَ مِن ذَنبٍ یَمنَعُ الرِّزقَ ، وأعوذُ بِکَ مِن ذَنبٍ یَمنَعُ الدُّعاءَ ، وأعوذُ بِکَ مِن ذَنبٍ یَمنَعُ التَّوبَهَ ، وأعوذُ بِکَ مِن ذَنبٍ یَهتِکُ العِصمَهَ ، وأعوذُ بِکَ مِن ذَنبٍ یُورِثُ النَّدَمَ ، وأعوذُ بِکَ مِن ذَنبٍ یَحبِسُ القِسَمَ . (5) .

1- .فی المصدر : «ألا» ، والصحیح ما أثبتناه کما فی تاریخ دمشق «ترجمه الإمام علی علیه السلام » تحقیق محمّد باقر المحمودی (ج 3 ص 180 ح 1219) .
2- .من القیلوله : الاستراحه نصف النهار ، وإن لم یکن معها نوم (النهایه : ج 4 ص 133 «قیل») .
3- .فی الطبعه المعتمده : «قام» ، والصحیح ما أثبتناه کما فی تاریخ دمشق «ترجمه الإمام علیّ علیه السلام ، تحقیق محمّد باقر المحمودی» .
4- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 476 ، مسند ابن الجعد : ص 315 ح 2145 .
5- .الدعوات : ص 60 ح 150 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 93 ح 9 .

ص: 125

6846.امام باقر علیه السلام :تاریخ دمشق به نقل از ابو صالح سمّان : علی علیه السلام را دیدم که وارد بیت المال شد و در آن ، چیزی دید . پس فرمود : «این را این جا نبینم ، در حالی که مردم ، بدان نیاز دارند» .

سپس دستور داد آن را تقسیم کردند و دستور داد بیت المال ، جاروب و آبپاشی شد و در آن ، نماز گزارد یا در آن قیلوله (خواب قبل از ظهر) کرد ؛ یعنی خوابید .6847.امام صادق علیه السلام :الدعوات :امیر مؤمنان ، هرگاه اموال بیت المال را می بخشید ، دستور می داد جاروب شود و در آن ، نماز می گزارد و دعا می کرد و در دعایش می گفت : «بار خدایا! به تو پناه می برم از گناهی که عمل را تباه سازد ، و به تو پناه می برم از گناهی که کیفرها را سریع گردانَد،و به تو پناه می برم از گناهی که نعمت ها را تغییر دهد، و به تو پناه می برم از گناهی که روزی را باز دارد، و پناه می برم به تو از گناهی که از دعا جلوگیری کند ، و پناه می برم به تو از گناهی که از توبه جلوگیری کند ، و پناه می برم به تو از گناهی که پرده ها را بدَرَد ، و پناه می برم به تو از گناهی که پشیمانی آورَد ، و پناه می برم به تو از گناهی که بهره را حبس کند . .


ص: 126

5 / 10تَوزیعُ أموالِ العامَّهِ بِالسَّوِیَّهِ6850.امام رضا علیه السلام :الاختصاص فی بَیانِ خِصالِ وفَضائِلِ الإِمامِ عَلِیٍّ علیه السلام : القَسمُ بِالسَّوِیَّهِ ، وَالعَدلُ فِی الرَّعِیَّهِ ؛ وَلّی بَیتَ مالِ المَدینَهِ عَمّارَ بنَ یاسِرٍ وأبَا الهَیثَمِ بنَ التَّیِّهانِ فَکَتَبَ : العَرَبِیُّ وَالقُرَشِیُّ وَالأَنصارِیُّ وَالعَجَمِیُّ وکُلُّ مَن کانَ فِی الإِسلامِ مِن قَبائِلِ العَرَبِ وأجناسِ العَجَمِ سَواءٌ.

فَأَتاهُ سَهلُ بنُ حُنَیفٍ بِمَولیً لَهُ أسوَدَ ، فَقالَ : کَم تُعطی هذا ؟ فَقالَ لَهُ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : کَم أخَذتَ أنتَ ؟ قالَ : ثَلاثَهَ دَنانیرَ ، وکَذلِکَ أخَذَ النّاسُ . قالَ : فأَعطوا مَولاهُ مِثلَ ما أخَذَ ؛ ثَلاثَهَ دَنانیرَ . (1)6851.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الأمالی للطوسی عن إبراهیم بن صالح الأنماطی رفعه :لَمّا أصبَحَ عَلِیٌّ علیه السلام بَعدَ البَیعَهِ ، دَخَلَ بَیتَ المالِ ، فَدَعا بِمالٍ کانَ قَدِ اجتَمَعَ ، فَقَسَّمَهُ ثَلاثَهَ دَنانیرَ ثَلاثَهَ دَنانیرَ بَینَ مَن حَضَرَ مِنَ النّاسِ کُلِّهِم . فَقامَ سَهلُ بنُ حُنَیفٍ ، فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، قَد أعتَقتُ هذَا الغُلامَ ! فَأَعطاهُ ثَلاثَهَ دَنانیرَ ؛ مِثلَ ما أعطی سَهلَ بنَ حُنَیفٍ . (2)6852.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الکافی عن أبی مِخنَف :أتی أمیرَ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ رَهطٌ مِنَ الشَّیعَهِ، فَقالوا : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، لَو أخرَجتَ هذِهِ الأَموالَ فَفَرَّقتَها فی هؤُلاءِ الرُّؤَساءِ وَالأَشرافِ ، وفَضَّلتَهُم عَلَینا ، حَتّی إذَا استَوسَقَتِ الاُمورُ عُدتَ إلی أفضَلِ ما عَوَّدَکَ اللّهُ مِنَ القَسمِ بِالسَّوِیَّهِ ، وَالعَدلِ فِی الرَّعِیَّهِ ! ! فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : أ تَأمُرونّی وَیحَکُم أن أطلُبَ النَّصرَ بِالظُّلمِ وَالجَورِ فیمَن وُلّیتُ عَلَیهِ مِن أهلِ الإِسلامِ ! ! لا وَاللّهِ ، لا یَکونُ ذلِکَ ما سَمَرَ السَّمیرُ ، وما رَأَیتُ فِی السَّماءِ نَجما ، وَاللّهِ لَو کانَت أموالُهُم مالی لَساوَیتُ بَینَهُم ، فَکَیفَ وإنَّما هِیَ أموالُهُم ! ! (3) .

1- .الاختصاص : ص 152 ، بحار الأنوار : ج 40 ص 107 ح 117 .
2- .الأمالی للطوسی: ص686 ح1457، المناقب لابن شهر آشوب: ج 2 ص 111 عن مالک بن أوس بن الحدثان وفیه من «قام سهل ...» ، بحار الأنوار : ج 32 ص 38 ح 24 .
3- .الکافی : ج 4 ص 31 ح 3 ، تحف العقول : ص 185 ، نثر الدرّ : ج 1 ص 318 کلاهما نحوه وراجع الأمالی للمفید : ص 175 ح 6 والمناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 95 .

ص: 127



5 / 10 تقسیم برابر ثروت های عمومی

اشاره

5 / 10تقسیم برابر ثروت های عمومی6852.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الاختصاص در توصیف خصلت ها وفضیلت های امام علی علیه السلام :تقسیمش به برابری بود و در میان شهروندان ، دادگر بود . عمّار بن یاسر و ابو هیثم بن تیهان را مسئول بیت المال مدینه کرد و نوشت : «عرب و قریش و انصار و غیرعرب ، هر که مسلمان است از قبیله های عرب و تیره های غیر عرب ، برابرند» .

سهل بن حنیف ، آزادشده سیاهی را نزد او آورد و گفت : به این ، چه قدر می دهی؟

امیر مؤمنان فرمود : «تو چه قدر گرفته ای؟»

گفت : سه دینار ، و دیگران نیز همین اندازه گرفته اند .

فرمود : «به آزاد شده نیز به اندازه او اختصاص دهید : سه دینار» .6853.امام زین العابدین علیه السلام :الأمالی ، طوسی به نقل از ابراهیم بن صالح انماطی : علی علیه السلام ، در صبحگاه پس از بیعت ، وارد بیت المال شد . اموالی را که جمع شده بود ، سه دینارْ سه دینار ، میان حاضران تقسیم نمود .

سهل بن حنیف ، به پاخاست و گفت : ای امیر مؤمنان! این برده را آزاد کردم .

آن گاه به وی نیز سه دینار بخشید ، به همان اندازه که به سهل بن حنیف داد .6854.عنه علیه السلام :الکافی به نقل از ابو مخنف : گروهی از شیعیان ، نزد علی علیه السلام آمدند و گفتند : ای امیر مؤمنان! کاش این اموال را میان اشراف و بزرگان تقسیم کنی و آنان را بر ما برتری دهی تا هنگامی که کارها سامان یابد . آن گاه به بهترین خصلت هایی که خداوندْ تو را بدان عادت داد ، بازگردی ؛ یعنی تقسیم برابر و عدالت در میان شهروندان .

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود : «وای بر شما! مرا وا می دارید که پیروزی را با ستم و جور بر مسلمانانی که بر آنها حکومت یافتم ، طلب کنم؟! نه ؛ به خدا سوگند ، چنین نخواهد شد تا روزگارْ باقی است و تا زمانی که در آسمان ، ستاره ببینم . به خدا سوگند ، اگر اینها ثروت های شخصی ام بود ، به برابری میان آنها رفتار می کردم ، چه رسد که اینها اموال خودشان است» .

.


ص: 128

6855.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام مِن خُطبَهٍ لَهُ عِندما عوتِبَ عَلَی التَّسوِیَهِ فِی الفَیءِ :فَأَمّا هذَا الفَیءُ فَلَیسَ لِأَحَدٍ فیهِ عَلی أحَدٍ اُثرَهٌ (1) ، قَد فَرَغَ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ مِن قَسمِهِ ، فَهُوَ مالُ اللّهِ ، وأنتُم عِبادُ اللّهِ المُسلِمونَ ، وهذا کِتابُ اللّهِ ، بِهِ أقرَرنا ، وعَلَیهِ شَهِدنا ، ولَهُ أسلَمنا ، وعَهدُ نَبِیِّنا بَینَ أظهُرِنا ، فَسَلِّموا رَحِمَکُم اللّهُ ، فَمَن لَم یَرضَ بِهذا فَلیَتَوَلَّ کَیفَ شاءَ . (2)6856.الإمامُ الرِّضا علیه السلام :عنه علیه السلام مِن کِتابِهِ إلی مُصقَلَهَ بنَ هُبَیرهَ الشَّیبانِیِّ عامِلِهِ عَلی أردَشیر خُرَّه : ألا وإنَّ حَقَّ مَن قِبَلَکَ وقِبَلَنا مِن المُسلِمینَ فی قِسمَهِ هذَا الفَیءِ سَواءٌ ، یَرِدونَ عِندی عَلَیهِ ویَصدُرونَ عَنهُ . (3)6854.امام زین العابدین علیه السلام :عنه علیه السلام مِن کِتابِهِ إلی حُذَیفَهَ بنِ الیَمانِ والِی المَدائِنِ : آمُرُکَ أن تُجبِیَ خَراجَ الأَرَضینَ عَلَی الحَقِّ وَالنَّصَفَهِ ، ولا تَتَجاوَز ما قَدَّمتُ بِهِ إلَیکَ ، ولا تَدَع مِنهُ شَیئا ، ولا تَبتَدِع فیهِ أمرا ، ثُمَّ اقسِمهُ بَینَ أهلِهِ بِالسَّوِیَّهِ وَالعَدلِ . (4)6855.امام صادق علیه السلام :الغارات عن أبی إسحاق الهمدانی :إنَّ امرَأَتَینِ أتَتا عَلِیّا علیه السلام عِندَ القِسمَهِ ؛ إحداهُما مِنَ العَرَبِ ، وَالاُخری مِنَ المَوالی ، فَأَعطی کُلَّ واحِدَهٍ خَمسَهً وعِشرینَ دِرهَما وکُرّا مِنَ الطَّعامِ .

فَقالَتِ العَرَبِیَّهُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنِّی امرَأَهٌ مِنَ العَرَبِ ، وهذِهِ امرَأَهٌ مِنَ العَجَمِ ! ! فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : إنّی وَاللّهِ لا أجِدُ لِبَنی إسماعیلَ فی هذَا الفَیءِ فَضلاً عَلی بَنی إسحاقَ ! ! (5) .

1- .الاُثرَه والمأثَرَه والمأثُرَه : المکرمه (لسان العرب : ج 4 ص 7 «أثر») .
2- .تحف العقول: ص 184؛ المعیار والموازنه: ص 112 وفیه «فلیتبوّأ» بدل «فلیتولّ»، شرح نهج البلاغه: ج 7 ص 40.
3- .نهج البلاغه : الکتاب 43 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 516 ح 712 .
4- .إرشاد القلوب : ص 321 ، الدرجات الرفیعه : ص 289 ، بحار الأنوار : ج 28 ص 88 ح 3 .
5- .الغارات : ج 1 ص 70 وراجع الاختصاص : ص 151 والسنن الکبری : ج 6 ص 567 ح 12990 وکنز العمّال : ج 6 ص 610 ح 17095 .

ص: 129

6856.امام رضا علیه السلام :امام علی علیه السلام از سخنرانی وی هنگامی که بر تقسیم برابر ثروت ها سرزنش شد : در این ثروت ها کسی را بر کسی امتیازی نیست . خداوند عز و جل آن را قسمت کرده است . اینها مالِ خداوند است و شما بندگان مسلمانِ خداوندید ؛ و این ، کتاب خداست . بدان اقرار داریم و بر او گواهی دادیم و در برابرش تسلیم هستیم و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله ، در برابر ماست . پس تن در دهید . خداوند ، شما را رحمت کند! هرکه بدین امر خشنود نیست ، هر کجا می خواهد ، برود .6857.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام از نامه او به مصقله بن هبیره شیبانی ، کارگزارش در منطقه اردشیر خُرّه (1) : بدان مسلمانانی که نزد تو و ما به سر می برند ، حقّشان از این غنیمت ها یکسان است . [ برای گرفتن آن ]نزد من می آیند و باز می گردند .6858.الإمامُ علیٌّ علیه السلام ( لَمّا سُئلَ : أیُّ ذَنبٍ أعجَلُ عُقوبَهً لِصاحِ ) امام علی علیه السلام از نامه اش به حذیفه بن یمان ، فرماندار مدائن : به تو فرمان می دهم که خراج زمین ها را بر پایه حقّ و انصاف ، گِردآوری کنی و از آنچه برایت فرستادم ، تجاوز نکنی و چیزی را فرو مگذاری و بدعتی تازه بر پا مداری . آن گاه ، آن را به برابری و دادگری ، میان کسانی که سزاوار آن اند ، قسمت کن .6859.عنه علیه السلام :الغارات به نقل از ابو اسحاق همدانی : دو زن ، هنگام تقسیم ثروت ها نزد علی علیه السلام آمدند ، یکی عرب و دیگری غیر عرب . به هر کدام ، 25 درهم و پیمانه ای غذا داد .

زنِ عرب گفت : ای امیر مؤمنان! من زنی عربم و این زن ، غیر عرب است .

علی علیه السلام فرمود : به خدا سوگند ، من برای فرزندان اسماعیل ، برتری ای بر فرزندان اسحاق در این غنیمت ها نمی بینم . .

1- .از بزرگ ترین سرزمین های قدیمی فارس که اردشیر بابکان ، آن را بنا کرد و شیراز و کازرون ، بخشی از آن بود (ر . ک : معجم البلدان : ج 1 ص 146) .

ص: 130

6860.بحار الأنوار عن أبی حَمزَهَ الثُّمالی :أنساب الأشراف عن الحارث :کُنتُ عِندَ عَلِیٍّ ، فَأَتَتهُ امرَأَتانِ ، فَقالَتا : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنَّنا فَقیرَتانِ مِسکینَتانِ . فَقالَ : قَد وَجَبَ حَقُّکُما عَلَینا وعَلی کُلِّ ذی سَعَهٍ مِنَ المُسلِمینَ إن کُنتُما صادِقَتَینِ ، ثُمَّ أمَرَ رَجُلاً فَقالَ : اِنطَلِق بِهِما إلی سوقِنا ، فَاشتَر لِکُلِّ واحِدَهٍ مِنهُما کُرّا مِن طَعامٍ وثَلاثَهَ أثوابٍ فَذَکَرَ رِداءً أو خِمارا وإزارا وأعطِ کُلَّ واحِدَهٍ مِنهُما مِن عَطائِی مِئَهَ دِرهَمٍ .

فَلَمّا وَلَّتا ، سَفَرَت إحداهُما وقالَت : یا أمیرَ المُؤمِنینَ فَضِّلنی بِما فَضَّلَکَ اللّهُ بِهِ وشَرَّفَکَ ! قالَ : وبِماذا فَضَّلَنِی اللّهُ وشَرَّفَنی ؟ قالَت : بِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله . قالَ : صَدَقتِ ، وما أنتِ ؟ قالَت : أنَا امرَأَهٌ مِنَ العَرَبِ وهذِهِ مِنَ المَوالی . قالَ : فَتَناوَلَ شَیئا مِنَ الأَرضِ ، ثُمَّ قالَ : قَد قَرَأتُ ما بَینَ اللَّوحَینِ فَما رَأَیتُ لِوُلدِ إسماعیلَ عَلی وُلدِ إسحاقَ علیهماالسلامفَضلاً ولَو جَناحَ بَعوضَهٍ . (1)6857.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف عن مُصعَب :کانَ عَلِیٌّ یَقسِمُ بَینَنا کُلَّ شَیءٍ ، حَتّی یَقسِمَ العُطورَ بَینَ نِسائِنا . (2)6858.امام علی علیه السلام ( در پاسخ به این سؤال که کیفر کدام گناه زودتر دام ) أنساب الأشراف عن الحارث :سَمِعتُ عَلِیّا یَقولُ وهُوَ یَخطُبُ : قَد أمَرنا لِنِساءِ المُهاجِرینَ بِوَرسٍ وإبرٍ . قالَ : فأَمّا الإِبرُ فَأَخَذَها مِن ناسٍ مِنَ الیَهودِ مِمّا عَلَیهِم مِنَ الجِزیَهِ . (3) .

1- .أنساب الأشراف : ج 2 ص 376 .
2- .أنساب الأشراف : ج 2 ص 374 .
3- .أنساب الأشراف : ج 2 ص 374 .

ص: 131

6859.امام علی علیه السلام :أنساب الأشراف به نقل از حارث : نزد علی علیه السلام بودم که دو زن ، نزد او آمدند و گفتند : ای امیر مؤمنان! ما نیازمند و تهی دستیم .

فرمود : «اگر راستگو باشید ، حقوق شما بر ما و بر همه مسلمانانِ توانمند ، واجب است» .

آن گاه به مردی دستور داد : «به همراه این دو زن ، به بازارِ ما روانه شو و برای هریک ، پیمانه ای غذا و سه لباس (جامه ، چارقد و چادر) خریداری کن و به هریک ، از تقسیمی من ، صد درهم عطا کن» .

وقتی بازگشتند ، یکی از آنان ، از صورتش نقاب برداشت و گفت : ای امیر مؤمنان! مرا برتری ده بدانچه خداوند ، تو را بدان ، برتری و شرف داده است .

فرمود : «خداوند ، مرا به چه چیزی برتری و شرف داده است؟» .

گفت : به پیامبر خدا .

فرمود : «راست گفتی . تو کیستی؟» .

گفت من،زنی عرب هستم و این زن،از غیر عرب است.

[ حارث] گوید : چیزی را از زمین برگرفت و سپس فرمود : «آنچه را میان دو لوح بود ، مطالعه کردم . در آن ، فضیلتی برای فرزندان اسماعیل بر فرزندان اسحاق نیافتم ، ولو به اندازه بالِ پشه ای» .6860.بحار الأنوار ( به نقل از ابو حمزه ثمالی ) أنساب الأشراف به نقل از مصعب : علی علیه السلام ، همه چیز را میان ما تقسیم می کرد ، حتی عطرها را میان زنان ما قسمت می نمود .6861.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :أنساب الأشراف به نقل از حارث : شنیدم که علی علیه السلام در سخنرانی اش می فرمود : دستور دادیم تا به زنان مهاجر ، جامه های سرخ و سوزن [ بخشند]» . [ حارث ]گوید : سوزن ها را از گروهی یهودی به عنوان جزیه ستانده بود . .


ص: 132

6862.عنه علیه السلام :فضائل الصحابه لابن حنبل عن فَضالَه بن عبد المَلِک عن کریمه بنت همام الطابیه :کانَ عَلِیٌّ یَقسِمُ فینا الوَرس بِالکوفَهِ . قالَ فَضالَهُ : حَمَلناهُ عَلَی العَدلِ مِنهُ . (1)6863.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :المناقب لابن شهر آشوب عن حکیم بن أوس :کانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَبعَثُ إلَینا بِزِقاقِ (2) العَسَلِ فَیَقسِمُ فینا ، ثُمَّ یَأمُرُ أن یَلعَقوهُ . واُتِیَ إلَیهِ بِأَحمالِ فاکِهَهٍ ، فَأَمَرَ بِبَیعِها ، وأن یُطرَحَ ثَمَنُها فی بَیتِ المالِ. (3)6864.مستدرک الوسائل عن عمّار بنِ یاسرٍ :تاریخ دمشق عن کلیب :قَدِمَ عَلی عَلِیٍّ مالٌ مِن أصبَهانَ ، فَقَسَمَهُ عَلی سَبعَهِ أسهُمٍ ، فَوَجَدَ فیهِ رَغیفا ، فَکَسَرَهُ عَلی سَبعَهٍ ، وجَعَلَ عَلی کُلِّ قِسمٍ مِنها کِسرَهً ، ثُمَّ دَعا اُمَراءَ الأَشیاعِ فَأَقرَعَ بَینَهُم لِیَنظُرَ أیَّهُم یُعطی أوَّلاً . (4)6861.امام باقر علیه السلام :الغارات عن کُلَیب الجَرمِیّ :کُنتُ عِندَ عَلِیٍّ علیه السلام فَجاءَهُ مالٌ مِنَ الجَبَلِ ، فَقامَ وقُمنا مَعَهُ ، حَتّی انتَهَینا إلی خَربَندجن (5) وجَمّالینَ ، فَاجتَمَعَ النّاسُ إلَیهِ ، حَتّی ازدَحَموا عَلَیهِ ، فَأَخَذَ حِبالاً فَوَصَلَها بِیَدِهِ وعَقَدَ بَعضَها إلی بَعضٍ ، ثُمَّ أدارَها حَولَ المَتاعِ ، ثُمَّ قالَ : لا اُحِلُّ لأَِحَدٍ أن یُجاوِزَ هذَا الحَبلَ . فَقَعَدنا مِن وَراءِ الحَبلِ .

ودَخَلَ عَلِیٌّ علیه السلام فَقالَ : أینَ رُؤوسُ الأَسباعِ ؟ فَدَخَلوا عَلَیهِ ، فَجَعَلوا یَحمِلونَ هذَا الجوالِقَ إلی هذَا الجوالِقِ ، وهذا إلی هذا ، حَتّی قَسَموهُ سَبعَهَ أجزاءٍ .

قالَ : فَوَجَدَ مَعَ المَتاعِ رَغیفا ، فَکَسَرَهُ سَبعَ کِسَرٍ ، ثُمَّ وَضَعَ عَلی کُلِّ جُزءٍ کِسرَهً ، ثُمَّ قالَ :


هذا جَنایَ وخِیارُهُ فیه

إذ کُلُّ جانٍ یَدُهُ إلی فیه


قالَ : ثُمَّ أقرَعَ عَلَیها ، فَجَعَلَ کُلَّ رَجُلٍ یَدعو قَومَهُ ، فَیَحمِلونَ الجَوالِقَ . (6) .

1- .فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 1 ص 547 ح 920 ، ذخائر العقبی : ص 191 ، الریاض النضره : ج 3 ص 221 وفیهما «الطائیّه» بدل «الطابیه»؛ المناقب للکوفی: ج 2 ص 77 ح 559 عن کریمه بنت عقبه ولیس فیه ذیله.
2- .الزِّقّ : کلّ وعاء اتُّخذ للشراب وغیره ، وجمعه أزقاق ، وزِقاق ، وزُقّان (تاج العروس : ج 13 ص 196 «زقق») .
3- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 111 ، بحار الأنوار : ج 41 ص 117 ح 24 .
4- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 476 ، فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 1 ص 545 ح 913 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 442 ؛ الغارات : ج 1 ص 51 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 112 کلّها نحوه وراجع حلیه الأولیاء : ج 7 ص 300 .
5- .کذا فی المصدر ، وفی هامشه : والظاهر واللّه العالم أنّ العباره کانت هکذا «خر بنده جن وجمّالین» ، و«خر بنده جن» کلمه فارسیّه مرکّبه من کلمتی «خر» و«بنده» ومعناهما : صاحب الحمار ومؤجره ومکریه ، وکلمه «جن» فی آخرها علامه الجمع الفارسی ؛ معرّب «گان» بالکاف الفارسیّه ، و«خر بنده جن» معرّبه من «خر بندگان» .
6- .الغارات : ج 1 ص 52 ، بحار الأنوار : ج 100 ص 60 ح 10 .

ص: 133

6862.امام باقر علیه السلام :فضائل الصحابه ، ابن حنبل به نقل از فضاله بن عبدالملک ، از کریمه ، دختر همام طابیه : علی علیه السلام در کوفه ، جامه های سرخ را میان ما تقسیم می کرد . فضاله گوید : آن را بر دادگری او حمل کردیم .6863.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :المناقب ، ابن شهر آشوب به نقل از حکیم بن اوس : علی علیه السلام ظرف های عسل را به سوی ما می فرستاد و میان ما تقسیم می شد . آن گاه دستور می داد تا ظرف ها لیسیده شود . و چند بار میوه برایش آوردند . دستور داد آنها را بفروشند و پولش را در بیت المال بگذارند .6864.مستدرک الوسائل ( به نقل از عمار بن یاسر ) تاریخ دمشق به نقل از کلیب : مالی را از اصفهان برای علی علیه السلام آوردند . آنها را به هفت قسمت ، تقسیم کرد و در میان آنها نانی یافت . آن را نیز هفت قسمت کرد و برای هر سهمی از مال ها ، تکّه نانی قرار داد . آن گاه ، بزرگان تیره ها را فرا خواند و میان آنان ، قرعه زد که سهم کدام یک را نخست بدهد .6865.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الغارات به نقل از کلیب جرمی : نزد علی علیه السلام بودم که برایش اموالی از کوهستان آمد . او به پا خاست و ما نیز به همراهش برخاستیم تا به خَرَکچی ها (1) و شترداران رسیدیم . مردم ، گِردش جمع شدند و اطرافش ازدحام کردند . سپس ، ریسمانی را برداشت و آنها را به یکدیگر گره زد و آن را گرداگردِ اموال چرخانید و فرمود : «اجازه نمی دهم کسی از این ریسمان ، عبور کند» .

پشت ریسمان نشستیم . علی علیه السلام ، از ریسمان گذشت و فرمود : «بزرگانِ هفت تیره کجایند؟» .

آنها نزد او رفتند و شروع به جابه جا کردن جوال ها کردند تا آن را به هفت بخش ، قسمت نمودند .

[ کلیب] گوید : [ علی علیه السلام ] در میان اموال ، نانی را یافت . آن را هفت قسمت کرد و بر هر یک ، از هفت قسمت ، تکّه نانی گذاشت . آن گاه فرمود :

«این ، دستچین من و بهترین آن است /

در حالی که هر میوه چین دستش در دهان خودش است [و خود می خورد]» .

[ کلیب] گوید : سپس بر قسمت ها قرعه زد و هریک از سران قبیله ها ، تیره اش را صدا می زد و جوال ها را می بُردند . .

1- .در حاشیه کتاب الغارات نوشته شده است : به حسب ظاهر ، عبارت اصلی «خر بنده جن» و «جمّالین» بوده است . «خر بنده جن» ، کلمه ای فارسی است مرکّب از «خر» و «بندگان» ، به معنای صاحب الاغ و اجاره دهنده و کرایه دهنده آن . «خر بنده جن» ، معرّب «خر بندگان» است .

ص: 134

6866.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :مُروج الذَّهَب :اِنتَزَعَ عَلِیٌّ أملاکا کانَ عُثمانُ أقطَعَها جَماعَهً مِنَ المُسلِمینَ ، وقَسَمَ ما فی بَیتِ المالِ عَلَی النّاسِ ، ولَم یُفَضِّلُ أحَدا عَلی أحَدٍ . (1)6865.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مروج الذهب فی ذِکرِ حَربِ الجَمَلِ : قَبَضَ [عَلِیٌّ علیه السلام ] ما کانَ فی مُعَسکَرِهِم مِن سِلاحٍ ودابَّهٍ ومَتاعٍ وآلَهٍ وغَیرِ ذلِکَ فَباعَهُ ، وقَسَمَهُ بَینَ أصحابِهِ ، وأخَذَ لِنَفسِهِ کَما أخَذَ لِکُلِّ واحِدٍ مِمَّن مَعَهُ مِن أصحابِهِ وأهلِهِ ووُلدِهِ ؛ خَمسَمِئَهِ دِرهَمٍ .

فَأَتاهُ رَجُلٌ مِن أصحابِهِ ، فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنّی لَم آخُذ شَیئا ، وخَلَّفَنی عَنِ الحُضورِ کَذا وأدلی بِعُذرٍ فَأَعطاهُ الخَمسَمِئَهِ الَّتی کانَت لَهُ . (2)6866.امام علی علیه السلام :الجمل :ثُمَّ نَزَلَ علیه السلام [بَعدَ وَقعَهِ الجَمَلِ] ، وَاستَدعی جَماعَهً مِن أصحابِهِ ، فَمَشَوا مَعَهُ حَتّی دَخَلَ بَیتَ المالِ ، وأرسَلَ إلَی القُرّاءِ فَدَعاهُم ، ودَعَا الخُزّانَ ، وأمَرَهُم بِفَتحِ الأَبوابِ الَّتی داخِلُهَا المالُ ، فَلَمّا رَأی کَثرَهَ المالِ قالَ :


هذا جَنایَ وخِیارُهُ فیه


ثُمَّ قَسَمَ المالَ بَینَ أصحابِهِ ، فَأَصابَ کُلَّ رَجُلٍ مِنهُم سِتَّهَ آلافِ دِرهَمٍ ، وکانَ أصحابُهُ اثنَی عَشَرَ ألفا ، وأخَذَ هُوَ علیه السلام کَأَحَدِهِم . فَبَینا هُم عَلی تِلکَ الحالَهِ إذ أتاهُ آتٍ ، فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنَّ اسمی سَقَطَ مِن کِتابِکَ ، وقَد رَأَیتُ مِنَ البَلاءِ ما رَأَیتُ ! فَدَفَعَ سَهمَهُ إلی ذلِکَ الرَّجُلِ . (3) .

1- .مروج الذهب : ج 2 ص 362 .
2- .مروج الذهب : ج 2 ص 380 وراجع شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 250 .
3- .الجمل : ص 400 وراجع شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 250 .

ص: 135

6867.عنه علیه السلام :مروج الذهب :علی علیه السلام املاکی را که عثمان به گروهی از مسلمانان بخشیده بود ، پس گرفت و آنچه در بیت المال بود ، میان مردمْ تقسیم کرد و کسی را بر کسی ترجیح نداد .6868.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :مروج الذهب در گزارش جنگ جمل : علی علیه السلام آنچه در لشکرگاه دشمن از اسلحه ، چارپا ، اموال و غیر آن بود ، برداشت و فروخت و آن را میان یارانش تقسیم کرد و برای خود ، به همان اندازه برداشت که به همراهان خود ، یاران و خانواده و فرزندانش ، داده بود ؛ یعنی پانصد درهم .

سپس مردی از یارانش نزد او آمد و گفت : ای امیر مؤمنان! من چیزی نگرفتم و به فلان سبب ، حضور نداشتم ؛ و عذری برای عدم حضور خود آورد . علی علیه السلام ، پانصد درهم خودش را به وی داد .6869.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الجمل :علی علیه السلام [ پس از رُخداد جمل] فرود آمد و گروهی از یارانش را فرا خواند . به همراه وی روانه شدند تا آن که ، داخل بیت المال شد . آن گاه در پی قاریان فرستاد و آنها را فرا خواند و خزانه داران را نیز فرا خواند و آنان را به گشودن درهایی که ثروت ها را در آن نهاده بودند ، فرمان داد . وقتی زیادی اموال را دید ، فرمود : «این ، دستچین من و بهترین آن است» .

آن گاه ، اموال را میان یارانش قسمت کرد و به هر یک ، شش میلیون درهم رسید و یارانش دوازده هزار نفر بودند ، و خود نیز به اندازه دیگران برداشت . در این هنگام ، مردی آمد و گفت : ای امیر مؤمنان! نام من از دیوان ها افتاده است و من ، به فلان مشکل مبتلا بودم . علی علیه السلام ، سهم خود را به آن مرد داد . .


ص: 136

6867.امام علی علیه السلام :الغارات عن المغیره الضَّبّیّ :کانَ أشرافُ أهلِ الکوفَهِ غاشّینَ لِعَلِیٍّ علیه السلام ، وکانَ هَواهُم مَعَ مُعاوِیَهَ ؛ وذلِکَ أنَّ عَلیّا کانَ لا یُعطی أحَدا مِنَ الفَیءِ أکثَرَ مِن حَقِّهِ ، وکانَ مُعاوِیَهُ بنُ أبی سُفیانٍ جَعَلَ الشَّرَفَ فی العَطاءِ ألفَی دِرهَمٍ . (1)6868.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فی ذَمِّ العاصینَ مِن أصحابِهِ : أوَلَیسَ عَجَبا أنَّ مُعاوِیَهَ یَدعُو الجُفاهَ الطَّغامَ فَیَتَّبِعونَهُ عَلَی غَیرِ مَعونَهٍ ولا عَطاءٍ ، وأنَا أدعوکُم وأنتُم تَریکَهُ (2) الإِسلامِ ، وبَقِیَّهُ النّاسِ إلَی المَعونَهِ أو طائِفَهٍ مِنَ العَطاءِ ، فَتَفَرَّقونَ عَنّی وتَختَلِفونَ عَلَیَّ ؟ ! (3)6869.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی قَومٍ مِن أهلِ المَدینَهِ لَحِقوا بِمُعاوِیَهَ : قَد عَرَفُوا العَدلَ ورَأَوهُ وسَمِعوهُ ووَعَوهُ ، وعَلِموا أنَّ النّاسَ عِندَنا فی الحَقِّ اُسوَهٌ ، فَهَرَبوا إلَی الأَثَرَهِ ، فَبُعدا لَهُم وسُحقا . (4)راجع : ص 182 (إقامه العدل) .

.

1- .الغارات : ج 1 ص 44 .
2- .التریکه : بیضه النعامه بعد أن یخرج منها الفرخ تترکها فی مجثمها (لسان العرب : ج 10 ص 405 «ترک») . والمراد : أنتم خَلَف الإسلام وعِوَض السَّلف .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 180 ، الغارات : ج 1 ص 291 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 107 عن عبد اللّه بن فقیم ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 316 کلّها نحوه .
4- .نهج البلاغه : الکتاب 70 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 113 وفیه من «وعلموا ...» ، بحار الأنوار : ج 33 ص 521 ح 714 ؛ أنساب الأشراف : ج 2 ص 386 وفیه من «وعلموا ...» .

ص: 137

6871.عنه صلی الله علیه و آله :الغارات به نقل از مغیره ضبّی : بزرگان کوفه با علی علیه السلام یک رنگ نبودند و میل آنان ، به معاویه بود ؛ چرا که علی علیه السلام به کسی بیش از حقّش از غنایم نمی بخشید ؛ [ امّا ]معاویه بن ابی سفیان ، برای هر یک از اشراف ، دو هزار درهم قرار داده بود .6872.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام در نکوهش یاران نافرمانش : شگفت نیست که معاویه ، بی سر و پاهای پست را می خواند ، و آنان پیروی اش می کنند ، بی آن که بدانان ، کمکی کند یا عطایی رساند ؛ ولی من ، شما را که یادگار اسلام و بازمانده نسل های گذشته اید ، می خوانم تا یاریتان دهم و یا بخششی برایتان مقرّر کنم ؛ امّا از گرد من پراکنده می شوید و با من ، مخالفت می ورزید .6870.بحار الأنوار :امام علی علیه السلام درباره گروهی از مردمان مدینه که به معاویه پیوستند : عدالت را شناختند و دیدند و شنیدند و آن را دریافتند و دانستند که مردم ، نزد ما در حق ، برابرند ؛ امّا گریختند به سوی برتری جویی و امتیازطلبی . پس دور باشند از رحمت خدا!ر . ک : ص 183 (به پا داشتن عدالت) .

.


ص: 138

. .


ص: 139



توضیحی در باره چگونگی تقسیم درآمدهای عمومی در صدر اسلام

1 . مصارف خاص

2 . مصارف عام

توضیحی در باره چگونگی تقسیم درآمدهای عمومی در صدر اسلاماصطلاح «بیت المال» در متون روایی،یک اصطلاح عام برای درآمدهای عمومی مسلمانان است که برای مصرف در اختیار حکومت اسلامی قرار می گیرد . از بررسی جامعِ روایات ، به طور کلّی دوگونه مورد مصرف برای بیت المال به دست می آید : مصارف خاص و مصارف عام .

1 . مصارف خاصاین قسم ، آن دسته از مصارف عمومی را که دارای عنوانی خاص هستند ، شامل می شود ، مانند : تأمین فقرا و مستمندان و از کارافتادگان و خانواده های شهدا ، تأمین حقوق کارگزاران بیت المال و قضات و سربازان ، آموزش و بهداشت،مخارج زندانیان، بدهی بدهکاران ، دیه مقتولانی که ضامن شخصی ندارند ، عمران و آبادی شهرها و ...

2 . مصارف عامدر صدر اسلام ، پس از تأمین مصارف خاص ، مازاد بیت المال بین عموم مسلمانان تقسیم می گردید . در متون روایی از این نوع مصرف ، به عنوان حقّ عام افراد در بیت المال ، یاد گردیده است .

.


ص: 140

توزیع مطلوب بیت المال از دیدگاه اسلام ، دو ویژگی اساسی را مورد تأکید قرار می دهد : 1) رعایت عدالت در تقسیم ، 2) حبس نکردن حقوق عمومی . 1 . رعایت عدالت در تقسیم : عدالت اقتصادی در توزیع امکانات عمومی در اسلام ، دارای دو معیار اصلی است : اولویت تأمین اجتماعی و رسیدگی به طبقات محروم و آسیب پذیر جامعه و افزایش رفاه آنان ؛ رعایت مساوات در زمینه استحقاق های برابر . شفاف ترین مصادیق این دو معیار ، در سیاست های توزیعی امام علی علیه السلام قابل مشاهده است . در نامه هایی که آن حضرت به کارگزاران خویش نوشته است ، اختصاص بخشی از منابع بیت المال بر طبقات محروم و کم درآمد ، همواره مورد تأکید قرار گرفته است و تأکید فراوان ایشان بر لغو امتیازات ناروا و موهوم و اعطای حقوق برابر بر خویشاوند و بیگانه ، عرب و عجم ، زن و مرد ، و افراد باسابقه و مشهور و افراد گم نام ، تصویر تابناکی از عدالت انسانی را برای عدالتجویان جهان به نمایش گذاشته است . 2 . حبس نکردن حقوق عمومی : تسریع در انفاق و پرهیز از حبس حقوق عامّه ، یکی از ویژگی های اساسی سیاست اقتصادی در اسلام است . اسلام با همه تأکیداتی که بر لزوم اعتدال و میانه روی و حتی برنامه ریزی و اندازه گیری در انفاق ابراز نموده است ، در عین حال ، حبس بی جهت حقوق عامّه را شدیدا مذمّت کرده و بر تسریع در انفاق ، تأکید نموده است . وضعیت مطلوب در انفاق بیت المال را با توجّه به این دو ویژگی می توان چنین بیان نمود که هرگاه بر اساس یک برنامه ریزی ، بخشی از درآمدها برای مورد خاصی درنظر گرفته شود ، به گونه ای که هم درآمد و هم محل مصرف ، هر دو فعلی

.


ص: 141

(موجود) باشند ، تأخیر انفاق در چنین مواردی «ادّخار» و «امساک» محسوب می شود و موضوع روایات «اجتناب از انباشته شدن بیت المال» نیز چنین مواردی است. اهتمام پیامبر اکرم در رعایت این اصل ، به گونه ای بود که هرگاه حتّی مقدار کمی از اموالی که باید به دست مستحقّان آن می رسید ، نزد ایشان باقی می ماندْ ، آثار اندوه در چهره آن حضرت نمایان می گردید . در زمان عمر که درآمدهای بیت المال به گونه بی سابقه ای افزایش یافته بود ، حکومت ، اقدام به تأسیس بیت المال و تشکیل دیوان نمود . درآمدهای بیت المال ، در طول سال ، در بیت المال جمع و ذخیره می گردید و در پایان سال به صورت سرانه در میان عموم مسلمانان تقسیم می شد . امام علی علیه السلام پس از تصدّی حکومت ، با ردّ این سیاست ، روش پیامبر صلی الله علیه و آله را در پیش گرفت . خودداری آن حضرت از تأخیر در تقسیم بیت المال ، حتی به میزان یک شب ، و تأکید ایشان بر تقسیم هر آنچه در بیت المال وجود داشت ، شدّت اهتمام ایشان را در اجتناب از انباشته شدن بیت المال ، نشان می دهد .

.


ص: 142

5 / 11تَأمینُ الحاجاتِ الضَّرورِیَّهِ لِلجَمیعِ6877.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ فَرَضَ فی أموالِ الأَغنِیاءِ أقواتَ الفُقَراءِ ، فَما جاعَ فَقیرٌ إلّا بِما مُتِّعَ بِهِ غَنِیٌّ ؛ وَاللّهُ تَعالی سائِلُهُم عَن ذلِکَ . (1)6878.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ فَرَضَ عَلَی الأَغنِیاءِ فی أموالِهِم بِقَدرِ ما یَکفی فُقَراءَهُم ؛ فَإِن جاعوا وعَرَوا جَهَدوا فی مَنعِ الأَغنِیاءِ ؛ فَحَقٌّ عَلَی اللّهِ أن یُحاسِبَهُم یَومَ القیامَهِ ویُعَذِّبَهُم عَلَیهِ . (2)6879.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ما أصبَحَ بِالکوفَهِ أحَدٌ إلّا ناعِما ؛ إنَّ أدناهُم مَنزِلَهً لَیَأکُلُ مِنَ البُرِّ ویَجلِسُ فِی الظِّلِّ ویَشرَبُ مِن ماءِ الفُراتِ . (3)6880.عنه صلی الله علیه و آله ( لَمّا سَألَهُ رَجُلٌ : ما الذی یَمحو عَنّی الخَ ) تهذیب الأحکام عن محمّد بن أبی حمزه عن رجل بلغ به أمیر المؤمنین علیه السلام :مَرَّ شَیخٌ مَکفوفٌ کَبیرٌ یَسأَلُ ، فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : ما هذا ؟ فَقالوا : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، نَصرانِیٌّ ! قالَ : فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : أستَعمَلتُموهُ ، حَتّی إذا کَبِرَ وعَجَزَ مَنَعتُموهُ ؟ ! أنفِقوا عَلَیهِ مِن بَیتِ المالِ . (4) .

1- .نهج البلاغه : الحکمه 328 ، روضه الواعظین : ص 497 نحوه ، عیون الحکم والمواعظ : ص 152 ح 3343 ؛ ینابیع المودّه : ج 2 ص 249 ح 699 وفیها «منع» بدل «مُتِّع به» .
2- .السنن الکبری : ج 7 ص 37 ح 13206 عن محمّد بن علیّ ، کنز العمّال : ج 6 ص 528 ح 16840 .
3- .فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 1 ص 531 ح 883 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 8 ص 157 ح 15 کلاهما عن عبد اللّه بن سخبره ، کنز العمّال : ج 14 ص 172 ح 38276 نقلاً عن هنّاد ؛ المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 99 ، بحار الأنوار : ج 40 ص 327 .
4- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 293 ح 811 .

ص: 143



5 / 11 فراهم ساختن نیازمندی های ضروری برای همه

5 / 11فراهم ساختن نیازمندی های ضروری برای همه6876.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خداوندِ سبحان ، روزیِ تهی دستان را در مال های توانگران ، واجب کرد . پس تهی دستی گرسنه نمانْد ، جز آن که توانگری از حقّ او بهره بُرده است ، و خداوند ، توانگران را در این امر ، بازخواست کند .6877.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خداوند ، واجب کرد در ثروت توانگران ، به اندازه ای که تهی دستان را کفایت کند . اگر تهی دستانْ گرسنه و برهنه بمانند ، باید در جلوگیری از توانگران ، تلاش کنند . سزاست که خداوند ، روز رستاخیز ، توانگران را حسابرسی کند و آنان را بر این کار ، عذاب کند .6878.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :در کوفه کسی نیست ، جز آن که از رفاه برخوردار است . پایین ترینِ مردمان کوفه از نظر جایگاه [ اقتصادی ، چنان است که] نان گندم می خورَد و در سایه می نشیند و از آب فرات می نوشد .6879.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تهذیب الأحکام به نقل از محمد بن ابی حمزه ، از مردی که امیرمؤمنان با او برخورد : پیرمردی نابینا که گدایی می کرد ، عبور کرد . امیر مؤمنان پرسید : «این کیست؟» .

گفتند : ای امیر مؤمنان! نصرانی است .

[ راوی ]گوید : امیر مؤمنان فرمود : «او را به کار گرفتید تا آن جا که پیر و ناتوان شد و [ اکنون] از او دریغ می کنید؟ بر او از بیت المال ، انفاق کنید» .

.


ص: 144

5 / 12حِمایَهُ الطَّبَقَهِ السُّفلی6882.امام علی علیه السلام ( درباره بیماری کودکان ) الإمام علیّ علیه السلام مِن کِتابِهِ إلی قُثَمِ بنِ العَبّاسِ : وانظُر إلی ما اجتَمَعَ عِندَکَ مِن مالِ اللّهِ فَاصرِفهُ إلی مَن قِبَلَکَ مِن ذَوِی العِیالِ وَالمَجاعَهِ ، مُصیبا بِهِ مَواضِعِ الفاقَهِ وَالخَلّاتِ (1) ، وما فَضَلَ عَن ذلِکَ فاحمِلهُ إلینا لِنَقسِمَهُ فیمَن قِبَلَنا . (2)6883.بحار الأنوار :عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : ثُمَّ اللّهَ اللّهَ فِی الطَّبَقَهِ السُّفلی مِنَ الَّذینَ لا حیلَهَ لَهُم ، مِنَ المَساکینِ وَالمُحتاجینَ وأهلِ البُؤسی وَالزَّمنی (3) ؛ فَإِنَّ فی هذِهِ الطَّبَقَهِ قانِعا ومُعتَرّا (4) ، وَاحفَظ للّهِِ ما استَحفَظَکَ مِن حَقِّهِ فیهِم،وَاجعَل لَهُم قِسما مِن بَیتِ مالِکَ،وقِسما مِن غَلّاتِ صَوافِی (5) الإِسلامِ فی کُلِّ بَلَد ، فَإِنَّ لِلأَقصی مِنهُم مِثلَ الَّذی لِلأَدنی،وکُلٌّ قَدِ استُرعیتَ حَقَّهُ، فَلا یَشغَلَنَّکَ عَنهُم بَطَرٌ ، فَإِنَّکَ لا تُعذَرُ بِتَضییعِکَ التّافِهَ لِاءحکامِکَ الکَثیرَ المُهِمَّ ، فَلا تُشخِص هَمَّکَ عَنهُم ، ولا تُصَعِّر خَدَّکَ لَهُم .

وتَفَقَّد اُمورَ مَن لا یَصِلُ إلَیکَ مِنهُم مِمَّن تَقتَحِمُهُ العُیونُ ، وتَحْقِرُهُ الرِّجالُ ، فَفَرِّغ لِاُولئِکَ ثِقَتَکَ مِن أهلِ الخَشیَهِ وَالتَّواضُعِ . فَلیَرفَع إلَیکَ اُمورَهُم ، ثُمَّ اعمَل فیهِم بِالإِعذارِ إلَی اللّهِ یَومَ تَلقاهُ ، فَإِنَّ هؤُلاءِ مِن بَینِ الرَّعِیَّهِ أحوَجُ إلَی الإِنصافِ مِن غَیرِهِم ، وکُلٌّ فَأَعذِر إلَی اللّهِ فی تَأدِیَهِ حَقِّهِ إلَیهِ .

وتَعَهَّد أهلَ الیُتمِ وذَوی الرِّقَّهِ (6) فِی السِّنِّ مِمَّن لا حیلَهَ لَهُ ، ولا یَنصِبُ لِلمَسأَلَهِ نَفسَهُ . وذلِکَ عَلَی الوُلاهِ ثَقیلٌ ، وَالحَقُّ کُلُّهُ ثَقیلٌ . (7) .

1- .جَمْع خَلَّه : الحاجه والفَقْر (اُنظر النهایه : ج 2 ص 72 «خلل») .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 67 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 497 ح 702 .
3- .جَمْع زَمِین . ورجلٌ زَمِنٌ وزَمِینٌ : أی مُبْتَلیً بَیِّنُ الزَّمانَه . والزَّمانه : العاهَه (اُنظر لسان العرب : ج 13 ص 199 «زمن») .
4- .المُعْتَرّ : هو الَّذی یتعرّض للسؤال من غیر طلب (النهایه : ج 3 ص 205 «عرر») .
5- .الصَّوافی : الأملاک والأرض الَّتی جَلا عنها أهلُها أو ماتوا ولا وارث لها ، واحدتها صافِیه (لسان العرب : ج 14 ص 463 «صفا») .
6- .یقال : رقّت عظام فلان إذا کبر وأسنَّ (لسان العرب : ج 10 ص 122 «رقق») .
7- .نهج البلاغه : الکتاب 53 وراجع دعائم الإسلام : ج 1 ص 366 .

ص: 145



5 / 12 حمایت از طبقه های پایین جامعه

5 / 12حمایت از طبقه های پایین جامعه6886.الدعوات عن رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام از نامه اش به قثم بن عباس : در آنچه از اموال خدا نزد تو گرد آمده است ، بنگر . پس آنها را در اختیار عائله مندان و گرسنگان ، که نزدیک تواند ، قرار ده [ و تلاش کن] که به دست نیازمندان و تهی دستان برسد ، و آنچه باقی ماند ، به سوی ما بفرست تا در میان آنها که نزد مایند ، قسمت کنیم .6887.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : پس خدا را ، خدا را در طبقه پایین دست از مردم! آنان که چاره ای ندارند از تنگ دستان و نیازمندان و بینوایان و زمینگیران ، که در میان آنان ، هم افراد قانع هست و هم نیازمندانی که روی سؤال ندارند ؛ و پاس دار حقّی را که خداوند برای آنان ، نگهبانی اش را به تو سپرده است ؛ و بخشی از بیت المال را به آنان اختصاص ده و بخشی از غلّه زمین های غنیمتی و خالص در هر شهر را به آنان ببخش ؛ چرا که دوردستان آنان را همان حقّی است که برای نزدیکان آنهاست و تو نگهبان حقوق همه آنهایی . مبادا فرو رفتن در نعمت ، تو را از آنان باز دارد ؛ چرا که پرداختن به کارهای مهم ، تو را معذور نمی دارد در ضایع کردن کارهای کوچک . پس از رسیدگی به کارشان دریغ مدار و به آنان ، روی ترش مکن .

و به کارهای کسی که به تو دسترس ندارد ، بنگر . آنان که دیده ها خوارشان شمارند و مردم ، تحقیرشان کنند . برای رسیدگی به حال اینان ، جماعتی بگذار که بدانها اعتماد داری از خداترسان و فروتنان ، تا خواست های آنان را به تو رساند ، و در میان آنان ، چنان رفتار کن که عذری نزد خداوند داشته باشی آن روز که او را ملاقات می کنی ؛ چرا که این گروه از میان مردمان ، به انصافْ نیازمندتر از دیگران اند و در ادای حقّ همگان ، چنان باش که نزد خداوند ، معذور باشی .

یتیمان و کهن سالانی را که چاره ای ندارند و خود را در معرض سؤال قرار نمی دهند ، بر عهده گیر ؛ و این کار ، بر زمامداران ، گران است و حق ، تمامش گران است .

.


ص: 146

6888.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ (فی روایَهِ تُحَفِ العُقولِ) : وتَعَهَّد أهلَ الیُتمِ وَالزَّمانَهِ وَالرِّقَّهِ فِی السِّنِّ مِمَّن لا حیلَهَ لَهُ ، ولا یَنصِبُ لِلمَسأَلَهِ نَفسَهُ ؛ فَأَجرِ لَهُم أرزاقاً ، فَإِنَّهُم عِبادُ اللّهِ ، فَتَقَرَّب إلَی اللّهِ بِتَخَلُّصِهِم ووَضعِهِم مَواضِعَهُم فی أقواتِهِم وحُقوقِهِم ، فَإِنَّ الأَعمالَ تَخلُصُ بِصِدقِ النِّیّاتِ . ثُمَّ إنَّهُ لا تَسکُنُ نُفوسُ النّاسِ أو بَعضِهِم إلی أنَّکَ قَد قَضَیتَ حُقوقَهُم بِظَهرِ الغَیبِ دونَ مُشافَهَتِکَ بِالحاجاتِ ، وذلِکَ عَلَی الوُلاهِ ثَقیلٌ ، وَالحَقُّ کُلُّهُ ثَقیلٌ ، وقَد یُخَفِّفُهُ اللّهُ عَلی أقوامٍ طَلَبُوا العاقِبَهَ فَصَبَّروا نُفوسَهُم ، ووَثِقوا بِصِدقِ مَوعودِ اللّهِ لِمَن صَبَرَ وَاحتَسَبَ ، فَکُن مِنهُم وَاستَعِن بِاللّهِ . (1)6883.بحار الأنوار :عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ ، وهُوَ فی بَیانِ طَبَقاتِ النّاسِ :اِعلَمْ أنَّ الرَّعِیَّهَ طَبَقاتٌ ... ثُمَّ الطَّبَقَهُ السُّفلی مِن أهلِ الحاجَهِ وَالمَسکَنَهِ الَّذینَ یَحِقُّ رِفدُهُم ومَعونَتُهُم . وفِی اللّهِ لِکُلٍّ سَعَهٌ ، ولِکُلٍّ عَلَی الوالی حَقٌّ بِقَدرِ ما یُصلِحُهُ . (2)6884.امام رضا علیه السلام :عنه علیه السلام مِن کِتابِهِ إلی بَعضِ عُمّالِهِ ، وقَد بَعَثَهُ عَلَی الصَّدَقَهِ : إنَّ لَکَ فی هذِهِ الصَّدَقَهِ نَصیبا مَفروضا ، وحَقّا مَعلوما ، وشُرَکاءَ أهلَ مَسکَنَهٍ ، وضُعَفاءَ ذَوی فاقَهٍ ، وإنّا مُوَفّوکَ حَقَّکَ ، فَوَفِّهِم حُقوقَهُم ، وإلّا تَفعَل فَإِنَّکَ مِن أکثَرِ النّاسِ خُصوما یَومَ القِیامَهِ ، وبُؤسی لِمَن خَصمُهُ عِندَ اللّهِ الفُقَراءُ وَالمُساکینُ ، وَالسّائِلونَ ، وَالمَدفوعونَ ، وَالغارِمونَ ، وَابنُ السَّبیلِ ! (3)6885.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دعائم الإسلام :إنَّهُ [عَلِیّاً علیه السلام ]أوصی مِخنَفَ بنَ سُلَیمٍ الأَزدِیَّ وقَد بَعَثَهُ عَلَی الصَّدَقَهِ بِوَصِیَّهٍ طَویلَهٍ أمَرَهُ فیها بِتَقوَی اللّهِ رَبِّهِ ، فی سَرائِرِ اُمورِهِ وخَفِیّاتِ أعمالِهِ ، وأن یَلقاهُم بِبَسطِ الوَجهِ ، ولینِ الجانِبِ ، وأمَرَهُ أن یَلزِمَ التَّواضُعَ ، ویَجتَنِبَ التَّکَبُّرَ ؛ فَإِنَّ اللّهَ یَرفَعُ المُتَواضِعینَ ویَضَعُ المُتَکَبِّرینَ . ثُمَّ قالَ لَهُ : یا مِخنَفَ بنَ سُلَیمٍ ، إنَّ لَکَ فی هذِهِ الصَّدَقَهِ نَصیبا وحَقّا مَفروضا، ولَکَ فیهِ شُرَکاءَ: فُقَراءَ، ومَساکینَ، وغارِمینَ، ومُجاهِدینَ ، وأبناءَ سَبیلٍ ، ومَملوکینَ ، ومُتَأَ لَّفینَ ، وإنّا مُوَفّوکَ حَقَّکَ ، فَوَفِّهِم حُقوقَهُم ، وإلّا فَإِنَّکَ مِن أکثَرِ النّاسِ یَومَ القِیامَهِ خُصَماءَ ، وبُؤسا لِامرِیً أن یَکونَ خَصمُهُ مِثلَ هؤُلاءِ ! (4) .

1- .تحف العقول : ص 141 .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 132 وفیه «فی فیء اللّه » بدل «فی اللّه » وراجع دعائم الإسلام : ج 1 ص 357 .
3- .نهج البلاغه : الکتاب 26 .
4- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 252 ، بحار الأنوار : ج 96 ص 85 ح 7 .

ص: 147

6886.الدعوات :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر (بر پایه گزارش تحف العقول): یتیمان و زمینگیران و کهن سالانی را که چاره ای ندارند و خود را در معرض سؤال قرار نمی دهند ، برعهده گیر . برای آنان ، روزی مستمر قرار ده ؛ چرا که آنان ، بندگان خدایند و به خداوند ، تقرّب جوی ، با رها ساختن آنان و قرار دادن آنها در جایگاهشان ، از جهت روزی و حقوق ، که کار ، با نیّت صادقْ خالص گردد .

آن گاه ، بدان که جان های مردم یا برخی از آنان ، آرامش نیابد که خواسته هایشان را غایبانه برآوری ، بدون آن که حضوری با نیازمندی ها درگیر شوی ، و این بر زمامداران ، گران است و حق ، تمامش گران است ، و گاه خداوند ، آن را سبُک گرداند ، بر گروه هایی که فرجام [ نیک] را جویند و خودشان را به شکیبایی وا دارند ؛ و به راست بودن وعده خداوند درباره آنان که شکیبایی کنند و اخلاص ورزند ، اطمینان داشته باشند . پس ، از اینان باش و از خداوند ، مدد جو .6887.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر ، در بیان طبقات مردم : بدان که مردم ، طبقاتی دارند . پس طبقه فرودست ، از نیازمندان و تهی دستان اند که شایسته است یاری رساندن و کمک کردن به آنان ؛ در نزد خداوند ، برای هر یک از این اصناف ، گشایشی است ، و هریک را بر زمامدار ، حقّی است ، به اندازه ای که او را سامان بخشد .6888.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام از نامه اش به یکی از کارگزاران که او را برای گرفتن مالیات فرستاده بود : برای تو در این مالیات ها ، نصیبی معیّن و حقّی آشکار و شریکانی نیازمند و تهی دستانی حاجتمند است . به درستی که ما حقّ تو را کامل ادا می کنیم . تو هم حقوق آنان را کامل ادا کن ؛ و گرنه ، در روز رستاخیز ، پُر دشمن ترینِ مردم خواهی بود ؛ و بدا به حال کسی که نزد خداوند ، دشمنانش تهی دستان ، تنگ دستان ، درخواست کنندگان ، رانده شدگان ، بدهکاران و در راه ماندگان باشند .6889.بحار الأنوار :دعائم الإسلام :به درستی که [ علی علیه السلام ] به مخنف بن سلیم ازدی که او را برای گردآوری مالیات ها فرستاده بود ، به سفارشی طولانی سفارش کرد . او را به پروای خدا فرمان داد که پروردگار اوست در امور پنهان و کارهای ناپیدا ، و این که مردم را با روی گشاده و نرمی ملاقات کند ، و به او دستور داد به این که فروتنی پیشه سازد و از کبر ، اجتناب ورزد ؛ چرا که خداوند ، فروتنان را بالا بَرَد و متکبّران را پست کند .

سپس به مخنف فرمود : «ای مخنف بن سلیم! برای تو در این مالیات ها بهره و حقّی معیّن است و تو در آن ، شریکانی داری : تنگ دستان ، تهی دستان ، بدهکاران ، مجاهدان ، در راه ماندگان ، بردگان ، ونیازمندان به الفت و مهربانی . (1) به درستی که ما حقّ تو را کامل ادا کنیم . تو نیز حقوق آنان را کامل ادا کن ، وگرنه در روز رستاخیز ، پُر دشمن ترینِ مردم خواهی بود ؛ و بدا به حال کسی که دشمنش اینها باشند!» . .

1- .مراد «مؤلّفه قلوبهم» است ؛ یعنی غیر مسلمانانی که اگر با آنان با مهربانی شود ، از مسلمان حمایت می کنند و یا لااقل با دشمن مسلمانان ، همراهی نمی کنند . (م)

ص: 148

5 / 13العِنایَهُ الخاصَّهُ بِالأَیتامِ6892.الإمامُ الرِّضا علیه السلام :الکافی عن حبیب بن أبی ثابت :جاءَ إلی أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام عَسَلٌ وتینٌ مِن هَمَدانَ (1) وحُلوانَ (2) ، فَأَمَرَ العُرَفاءَ (3) أن یَأتوا بِالیَتامی ، فأَمکَنَهُم مِن رُؤوسِ الأَزقاقِ (4) یَلعَقونَها وهُوَ یَقسِمُها لِلنّاسِ قَدَحا قَدَحا ، فَقیلَ لَهُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، ما لَهُم یَلعَقونَها ؟ فَقالَ : إنَّ الإِمامَ أبُو الیَتامی ، وإنَّما ألعَقتُهُم هذا بِرِعایَهِ الآباءِ . (5)6889.بحار الأنوار :ربیع الأبرار عن أبی الطُّفیل :رَأَیتُ عَلِیّا کَرَّمَ اللّهُ وَجهَهُ یَدعُو الیَتامَی فَیُطعِمُهُمُ العَسَلَ، حَتّی قالَ بَعضُ أصحابِهِ : لَوَدِدتُ أنّی کُنتُ یَتیما . (6) .

1- .هَمَدان : مدینه تقع فی غرب إیران ، وهی مرکز محافظه همدان ، قریبه من مدینه کرمانشاه .
2- .حلوان : مدینه عامره لیس بأرض العراق بعد الکوفه والبصره وواسط وبغداد وسرّ مَن رأی أکبر منها ، وهی بقرب الجبل ، ولیس للعراق مدینه بقرب الجبل غیرها (معجم البلدان : ج 2 ص 291) .
3- .جَمْع عَرِیف : وهو القیِّم باُمور القبیله أو الجماعه من النّاس یَلی اُمورَهم ویتعرّف الأمیرُ منه أحوالهم (النهایه : ج 3 ص 218 «عرف») .
4- .الزِّقّ : السِّقاء یُنْقَل فیه الماءُ ، أو جِلدٌ یُجَزّ شَعْرُه ولا یُنْتَف نَتْفَ الأدِیم . وقیل : الزِّقّ من الاُهُب : کلّ وعاءٍ اتُّخِذ للشراب وغیره . والجمع أزْقاق وزِقاق وزُقّان (تاج العروس : ج 13 ص 196 «زقق») .
5- .الکافی : ج 1 ص 406 ح 5 ، بحار الأنوار : ج 41 ص 123 ح 30 .
6- .ربیع الأبرار : ج 2 ص 148 ، المعیار والموازنه : ص 251 نحوه ؛ المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 75 .