گروه نرم افزاری آسمان

فصل هفتم : سیاست های قضایی



7 / 1 گزینش نخبگان برای داوری

7 / 2 تأمین مالی قضات

فصل هفتم : سیاست های قضایی7 / 1گزینش نخبگان برای داوری7033.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : آن گاه برای داوری در میان مردم ، شایسته ترین فرد را از نظر خودت ، برگزین ؛ آن که کارها بر او دشوار نگردد ، و صاحبان دعوا او را به لجاجت نکشانند ، و در لغزش ها نماند ، و از بازگشت به حق ، آن گاه که آن را شناخت ، خودداری نورزد ، و به سبب طمع ، به هلاکت نیفتد ، و به جای فهم دقیق تر به اندکْ فهم ، اکتفا نکند ، و در شبهه ها درنگش از همه بیشتر باشد ، و از همه بیشتر به حجّت ها و استدلال ها بچسبد ، وکم تر از همه از مراجعه صاحبان دعوا به ستوه آید ، و در کشف کارها از همه شکیباتر باشد ، و قاطع ترینِ آنها به هنگام روشنی حکم باشد ، و ستایش فراوان ، او را به خودبینی نکشاند و تشویق و تحریک دیگران ، او را مجذوب نگرداند ؛ و اینان اندک اند .7 / 2تأمین مالی قضات7030.الإمامُ الرِّضا علیه السلام :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : آن گاه برای داوری میان مردم ، شایسته ترین فرد را از نظر خودت برگزین ... و در بخشش بدو ، گشاده دستی پیشه ساز ، چنان که کاستی اش را بزداید و نیازش به مردمان ، کم شود .

.


ص: 230

7 / 3الأَمنُ الوَظیفیُّ لِلقُضاهِ7027.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : ثُمَّ اختَر لِلحُکمِ بَینَ النّاسِ أفضَلَ رَعِیَّتِکَ فی نَفَسِکَ ... وأعطِهِ مِنَ المَنزِلَهِ لَدَیکَ ما لا یَطمَعُ فیهِ غَیرُهُ مِن خاصَّتِکَ ؛ لِیَأمَنَ بِذلِکَ اغتِیالَ الرِّجالِ لَهُ عِندَکَ فَانظُر فی ذلِکَ نَظَرا بَلیغاً ؛ فَإِنَّ هذَا الدّینَ قَد کانَ أسیراً فی أیدِی الأَشرارِ ، یُعمَلُ فیهِ بِالهَوی ، وتُطلَبُ بِهِ الدُّنیا . (1)

وفی روایَهِ تُحَفِ العُقولِ : ثُمَّ أکثِر تَعَهُّدَ قَضائِهِ ، وافتَح لَهُ فی البَذلِ ما یُزیحُ عِلَّتَهُ ، ویَستَعینُ بِهِ ، وتَقِلُّ مَعَهُ حاجَتُهُ إلَی النّاسِ ، وأعطِهِ مِنَ المَنزِلَهِ لَدَیکَ ما لا یَطمَعُ فیهِ غَیرُهُ مِن خاصَّتِکَ ؛ لِیَأمَنَ بِذلِکَ اغتِیالَ الرِّجالِ إیّاهُ عِندَکَ . وأحسِن تَوقیرَهُ فی صُحبَتِکَ ، وقُربَهُ فی مَجلِسِکِ ، وأمضِ قَضاءَهُ ، وأنفِذ حُکمَهُ ، وَاشدُد عَضُدَهُ ، وَاجعَل أعوانَهُ خِیارَ مَن تَرضی مِن نُظَرائِهِ مِنَ الفُقَهاءِ وأهلِ الوَرَعِ والنَّصیحَهِ للّهِِ ولِعِبادِ اللّهِ ؛ لِیُناظِرَهُم فیما شُبِّهَ عَلَیهِ ، ویَلطُفَ عَلَیهِم لِعِلمِ ما غابَ عَنهُ ، ویَکونونَ شُهَداءَ عَلی قَضائِهِ بَینَ النّاسِ إن شاءَ اللّهُ . (2)7 / 4تَأکیدُ عَلی آدابِ القَضاءِ7024.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام لِشُرَیحٍ : اُنظُر إلی أهلِ المَعکِ (3) وَالمَطلِ ، ودَفعِ حُقوقِ النّاسِ مِن أهلِ المَقدُرَهِ وَالیَسارِ مِمَّن یُدلی بِأَموالِ المُسلِمینَ إلَی الحُکّامِ ، فَخُذ لِلنّاسِ بِحُقوقِهِم مِنهُم ، وَبِع فیهَا العَقارَ والدِّیارَ ؛ فَإِنّی سَمِعتُ رسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : «مَطلُ المُسلِمِ الموسِرِ ظُلمٌ لِلمُسلِمِ ، ومَن لَم یَکُن لَهُ عَقارٌ ولا دارٌ ولا مالٌ فلا سَبیلَ عَلَیهِ» .

وَاعلَم أنَّهُ لا یَحمِلُ النّاسَ عَلَی الحَقِّ إلّا مَن وَرَّعَهُم عَنِ الباطِلِ ، ثُمَّ واسِ بَینَ المُسلِمینَ بِوَجهِکَ ومَنطِقِکَ ومَجلِسِکَ حَتّی لا یَطمَعَ قَریبُکَ فی حَیفِکَ ، ولا یَیأَسَ عَدُوُّکَ مِن عَدلِکَ ، وَرُدَّ الیَمینَ عَلَی المُدَّعی مَعَ بَیِّنَهٍ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ أجلی لِلعَمی وأثبَتُ فِی القَضاءِ .

وَاعلَم أنَّ المُسلِمینَ عُدولٌ بَعضُهُم عَلی بَعضٍ إلّا مَجلودا فی حَدٍّ لَم یَتُب مِنهُ ، أو مَعروفا بِشَهادَهِ زورٍ ، أو ظَنینا (4) . وإیّاکَ والتَّضَجُّرَ والتَّأَذِّیَ فی مَجلِسِ القَضاءِ الَّذی أوجَبَ اللّهُ فیهِ الأَجرَ ، ویُحسِنُ فیهِ الذُّخرَ لِمَن قَضی بِالحَقِّ .

وَاعلَم أنَّ الصُّلحَ جائِزٌ بَینَ المُسلِمینَ إلّا صُلحا حَرَّمَ حَلالاً أو أحَلَّ حَراما ، وَاجعَل لِمَنِ ادَّعی شُهودا غُیَّبا أمَدا بَینَهُما ؛ فَإِن أحضَرَهُم أخَذتَ لَهُ بِحَقِّهِ وإن لَم یُحضِرهُم أوجَبتَ عَلَیهِ القَضِیَّهَ ، فَإِیّاکَ أن تُنَفِّذَ فیهِ قَضِیَّهً فی قِصاصٍ أو حَدٍّ مِن حُدودِ اللّهِ أو حَقٍّ مِن حُقوقِ المُسلِمینَ حَتّی تَعرِضَ ذلِکَ عَلَیَّ إن شاءَ اللّهُ ، ولا تَقعُدَنَّ فِی مَجلِسِ القَضاءِ حَتّی تَطعَمَ . (5) .

1- .نهج البلاغه : الکتاب 53 .
2- .تحف العقول : ص 136 .
3- .المَعْک : المِطال واللَّیُّ بالدَّین ، ورجل مَعِک : شدید الخصومه (لسان العرب : ج 10 ص 490 «معک») .
4- .ظنین : أی مُتَّهم فی دینه ؛ فعیل بمعنی مفعول ، من الظِّنّه : التُّهَمه (النهایه : ج 3 ص 163 «ظنن») .
5- .الکافی : ج 7 ص 412 ح 1 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 225 ح 541 کلاهما عن سلمه بن کهیل ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 15 ح 3243 نحوه .

ص: 231



7 / 3 امنیت شغلی قُضات

7 / 4 اهتمام به آداب داوری

7 / 3امنیت شغلی قُضات7026.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : آن گاه برای داوری میان مردم ، شایسته ترین فرد را از نظر خودت برگزین ... و رتبت او را نزد خود ، چندان بالا بر که کسی از نزدیکانت در وی طمع نکند و از گزند مردمان ، نزد تو ایمن ماند . در این باره ، نیک بنگر که این دین ، در دست بدکاران گرفتار بود . در آن ، بر پایه هوس رفتار می شد و به نام آن ، دنیا طلب می شد .

[ در گزارش تحف العقول آمده است :] پس ، از داوری چنین کسی بسیار مراقبت کن و در بخشش به وی ، چنان گشاده دستی کن که کاستی اش را بزداید ، و بدان کمک جوید ، و نیازمندی اش به مردم در سایه آن اندک گردد ؛ و او را نزد خود ، مرتبتی ده که نزدیکانت در آن طمع نکنند ، تا بدان وسیله از گزند مردمانْ نزد تو ایمن ماند ، و در هم نشینی ات او را نیکو احترام کن و نزدیک خودت بنشان و داوری اش را امضا کن و حکمش را به اجرا گذار و بازوانش را محکم ساز . دستْ یارانش را از بهترین کسانی که می پسندی از همتایانش در میان دین شناسان ، پارسایان و خیرخواهان خدا و بندگانش قرار ده تا در اموری که بر او مشتبه گردد ، با آنان به بحث و گفتگو نشیند و در آنچه دانشش از او پنهان است ، به آنان رجوع کند و آنان ، گواهان داوری اش در میان مردم باشند . إن شاء اللّه !7 / 4اهتمام به آداب داوری7023.الکافی :امام علی علیه السلام به شریح : در حال تأخیرکنندگانِ در پرداخت حقوق مردم از توانمندان و بی نیازان ، که ثروت های مسلمانان را در اختیار حکمرانان می نهند ، بنگر . پس حقوق مردم را از آنان بستان و خانه ها و مستغلّات را بفروش که از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود : «تأخیر مسلمان توانمند ، ستم بر مسلمان است ، و آن که مستغلات و خانه و ثروت ندارد ، جبری بر او نیست» .

و بدان که مردم را بر حق وا ندارد ، جز کسی که آنان را از باطلْ دور سازد . آن گاه ، میان مسلمانان در چهره و سخن و نشستن ، به برابری رفتار کن تا نزدیکت در ستمگری ات طمع نورزند و دشمنت از عدالت تو ناامید نگردد ، و سوگند را بر مدّعی با آوردن بیّنه (دو شاهد) بازگردان ؛ چرا که این کار ، ابهام را برطرف سازد و داوری را استوار گردانَد .

و بدان که مسلمانان ، عادل اند و برخی بر برخی گواهی دهند ، مگر آن که در جرمی تازیانه خورده و از آن توبه نکرده است ، یا به شهادت نادرستْ شناخته شده است ، یا در مظان اتّهام قرار دارد ؛ و بپرهیز از شِکوه و اظهار رنج و درد در مجلس داوری ، که خداوند ، در آن پاداشی مقرّر داشته و ذخیره ای نیکوست برای آن که به حق ، داوری کند!

و بدان که صلح میان مسلمانان رواست ، مگر صلحی که حلالی را حرام گردانَد یا حرامی را حلال سازد ، و برای آن کس که مدّعیِ شهود غایب است ، مهلتی مقرّر ساز . اگر آنان را احضار کرد،حقّ او ستانده شود،و اگر آنان را حاضر ننمود ، قضیّه بر وی لازم گردد ؛ و بپرهیز از آن که قضاوتی را در باب قصاص و حدود الهی و حقوق مردم به اجرا گذاری ، مگر آن که آن را بر من عرضه داری! إن شاء اللّه ، و در مجلس داوری منشین ، مگر آن که غذا خورده باشی .

.


ص: 232

7022.امام علی علیه السلام :الکافی عن أحمد بن أبی عبد اللّه رفعه :قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام لِشُرَیحٍ : لا تُسارَّ أحَدا فی مَجلِسِکَ ، وإن غَضِبتَ فَقُم ؛ فَلا تَقضِیَنَّ وأنتَ (1) غَضبانُ . (2) .

1- .فی المصدر : «فأنت» ، والصحیح ما أثبتناه کما فی کتاب من لا یحضره الفقیه .
2- .الکافی : ج 7 ص 413 ح 5 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 14 ح 3239 .

ص: 233

7021.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از احمد بن ابی عبداللّه (به صورت مرفوع) : امیر مؤمنان به شریح فرمود : «در مجلس داوری ، با کسی در گوشی صحبت مکن ، و اگر خشمگین شدی ، به پاخیز . پس در حال خشم ، داوری مکن» . .


ص: 234

7023.الکافی :الإمام علیّ علیه السلام لَمّا بَلَغَهُ أنَّ شُرَیحا یَقضی فی بَیتِهِ : یا شُرَیحُ ، اجلِس فِی المَسجِدِ ؛ فَإِنَّهُ أعدلُ بَینَ النّاسِ ، وإنَّهُ وَهنٌ بِالقاضی أن یَجلِسَ فی بَیتِهِ . (1)7022.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام مِن کِتابِهِ إلی رِفاعَهَ لَمَّا استَقضاهُ عَلَی الأَهوازِ (2) : ذَرِ المَطامِعَ ، وخالِفِ الهَوی ، وزَیِّنِ العِلمَ بِسَمتٍ صالِحٍ ، نِعمَ عَونُ الدِّینِ الصَّبرُ ، لَو کانَ الصَّبرُ رَجُلاً لَکانَ رَجُلاً صالِحا .

وإیّاکَ وَالمَلالَهَ ؛ فَإِنَّها مِنَ السُّخفِ وَالنَّذالَهِ ، لا تُحضِر مَجلِسَکَ مَن لا یُشبِهُکَ ، وتَخَیَّر لِوِردکَ ، اِقضِ بِالظّاهِرِ ، وفَوَّض إلَی العالِمِ الباطِنَ ، دَع عَنکَ : «أظُنُّ وأحسَبُ وأری» لَیسَ فی الدّینِ إشکالٌ ، لا تُمارِ سَفیها ولا فَقیها ، أمَّا الفَقیهُ فَیَحرِمُکَ خَیرَهُ ، وأمَّا السَّفیهُ فَیُحزِنُکَ شَرُّهُ . لا تُجادِل أهلَ الکِتابِ إلّا بِالَّتی هِیَ أحسَنُ بِالکِتابِ وَالسُّنَّهِ . لا تُعَوِّد نَفسَکَ الضِّحکَ ؛ فَإِنَّهُ یَذهَبُ بِالبَهاءِ ، ویُجَرِّئُ الخُصومَ عَلَی الِاعتِداءِ ، إیّاکَ وقَبولَ التُّحَفِ مِنَ الخُصومِ . وحاذِرِ الدُّخلَهَ (3) . مَنِ ائتَمَنَ امرَأَهً حَمقاءَ ، ومَن شاوَرَها فَقَبِلَ مِنها نَدِمَ ، احذَر مِن دَمعَهِ المُؤمِنِ ؛ فَإِنَّها تَقصِفُ مَن دَمَّعَها ، وتُطفِئُ بُحورَ النّیرانِ عَن صاحِبِها ، لا تَنبُزِ الخُصومَ ، ولا تَنهَرِ السّائِلَ ، ولا تُجالِس فی مَجلِسِ القَضاءِ غَیرَ فَقیهٍ ، ولا تُشاوِر فِی الفُتیا ؛ فَإِنَّمَا المَشورَهَ فِی الحَربِ ومَصالِحِ العاجِلِ ، وَالدّینُ لَیسَ هوَ بِالرَّأیِ ، إنَّما هُوَ الِاتِّباعُ ، لا تُضَیِّعِ الفَرائِضَ وتَتَّکِلَ عَلَی النَّوافِلِ ، أحسِن إلی مَن أساءَ إلَیکَ ، وَاعفُ عَمَّن ظَلَمَکَ ، وَادعُ لِمَن نَصَرَکَ ، وأعطِ من حَرَمَکَ ، وتَواضَع لِمَن أعطاکَ ، وَاشکُرِ اللّهَ عَلی ما أولاکَ وَاحمَدهُ عَلی ما أبلاکَ ، العِلمُ ثَلاثَهٌ : آیَهٌ مُحکَمَهٌ ، وسُنَّهٌ مُتَّبَعَهٌ ، وفَریضَهٌ عادِلَهٌ ، ومِلاکُهُنَّ أمرُنا . (4) .

1- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 534 ح 1897 .
2- .الأَهْواز : مدینه کبیره من مدن إیران ، وهی مرکز محافظه خوزستان . تقع فی جنوب غرب إیران قرب الخلیج الفارسی . قیل : إنّ الَّذی بناها هو أردشیر بابکان .
3- .الدُّخله : بطانه الأمر (لسان العرب : ج 11 ص 241 «دخل») .
4- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 534 ح 1899 .

ص: 235

7021.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام هنگامی که به وی خبر رسید که شریح در خانه اش داوری می کند :ای شریح! در مسجد بنشین که آنْ عادلانه تر است میان مردم ، و به درستی که برای قاضی سبُک است که در خانه بنشیند .7020.امام صادق علیه السلام ( آنگاه که عبید از ایشان درباره کسی که نمازش را ب ) امام علی علیه السلام از نامه اش به رفاعه ، هنگامی که او را برای داوری اهواز خواست : آرزوها را کنار گذار ، و با هوسْ مخالفت کن ، و دانش را با سیمای شایسته بیارا . شکیبایی ، خوبْ کمک کاری است برای دین ؛ اگر شکیبایی مردی بود ، مردی شایسته بود .

بپرهیز از [ اظهار] افسردگی که آن ، از سبُکی و فرومایگی است! در مجلست آن را که مانند تو نیست ، حاضر مکن ، و مردان شجاع را برگزین . بر پایه ظاهر ، داوری کن و باطن کارها را به عالِم حقیقی (خداوند) وا گذار . این سخن را کنار گذار که : «گمان می کنم!» یا «به نظرم!» . در دین ، اشکالی نیست . (1) با سفیهان و دین شناسانْ جدال مکن ؛ اما دین شناس ، چون از برکتش تو را محروم سازد ؛ و سفیه ، بدی هایش تو را غمگین کند . با اهل کتاب ، بجز با روش پسندیده قرآن و حدیث ، جدال مکن . خود را به خنده عادت مده که هیبت آدمی را می ریزد و صاحبان دعوا را بر دشمنی جری سازد . از قبول هدیه از صاحبان دعوا بپرهیز و از باطن کارها برحذر باش!

آن که زنی نادان را امین شمارد و با او مشورت کند و بپذیرد ، پشیمان گردد . از اشک مؤمن ، برحذر باش ؛ چرا که هر که او را به گریه آورد ، بشکند و دریاهای آتش را از صاحب اشک ، خاموش سازد . صاحبان دعوا را تحقیر مکن و گدا را [ از خود ]مران . در مجلس داوری ، جز با دین شناسان هم نشینی مکن و در فتاوا مشورت منما (2) ؛ چرا که مشورت در جنگ و مصلحت های فوری باشد ، و امور دینی با رأی و نظر نیست ، بلکه با تبعیت و پیروی است . امور واجب را ضایع مساز ، در حالی که بر نافله ها (امور مستحب) تکیه کرده باشی .

به آن کس که به تو بدی کرد ، نیکی روا دار ، و از آن که به تو ستم کرد ، گذشت کن ، و برای آن که تو را یاری رسانْد ، دعا کن ، و بر آن کس که تو را محروم کرد ، ببخشای ، و در برابر آن که به تو بخشید ، فروتنی کن . خدا را بر آنچه به تو بخشید ، سپاس گو و او را بر آنچه تو را آزمود ، ستایش کن . دانش [و معارف دینی] ، سه چیز است : نشانه ای استوار ، سنّتی پیروی شده ، و فریضه ای معتدل ؛ و معیار این سه ، دستورات ماست . .

1- .ظاهرا مراد آن است که احکام الهی روشن و واضح است و جای جدل و فلسفه بافی ندارد . (م)
2- .ظاهرا بدین منظور است که احکام الهی در آن روزگار، روشن بود و جایی برای اجتهادهای پیچیده و دشوار نبود . (م)

ص: 236

7019.امام باقر علیه السلام ( در پاسخ زراره که درباره شخصی پرسید که کار خوبی ) عنه علیه السلام لِرِفاعَهَ : لا تَقضِ وأنتَ غَضبانُ ، ولا مِنَ النَّومِ سَکرانُ . (1)7018.عدّه الداعی :عنه علیه السلام فی کِتابِهِ إلی مُحَمَّدِ بنِ أبی بَکرٍ : وإذا أنتَ قَضَیتَ بَینَ النّاسِ فَاخفِض لَهُم جَناحَکَ ، ولَیِّن لَهُم جانِبَکَ ، وَابسُط لَهُم وَجهَکَ ، وآسِ بَینَهُم فی اللَّحظِ والنَّظَرِ ، حَتّی لا یَطمَعَ العُظَماءُ فی حَیفِکَ لَهُم ، ولا یَأیَسَ الضُّعَفاءُ مِن عَدلِکَ عَلَیهِم . (2)7017.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( آنگاه که به ایشان عرض شد : کسی کار خوبی انجام م ) عنه علیه السلام :مَنِ ابتُلِیَ بِالقَضاءِ فَلیُواسِ بَینَهُم فِی الإِشارَهِ وفِی النَّظَرِ ، وفِی المَجلِسِ . (3)7020.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ( لَمَّا سَألَهُ عُبیدٌ عن الرجُلِ یَدخُلُ فی الص ) عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلحاکِمِ أن یَدَعَ التَّلَفُّتَ إلی خَصمٍ دونَ خَصمٍ ، وأن یُقَسِّمَ النَّظَرَ فیما بَینَهُما بِالعَدلِ ، ولا یَدَعَ خَصما یُظهِرُ بَغیا عَلی صاحِبِهِ . (4)7019.الإمامُ الباقرُ علیه السلام ( لمّا سَألَهُ زرارهُ عن الرَّجُلِ یَعمَلُ الشیءَ ) الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ رَجُلاً نَزَلَ بِأَمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام ، فَمَکَثَ عِندَهُ أیّاما ، ثُمَّ تَقَدَّمَ إلَیهِ فی خُصومَهٍ لَم یَذکُرها لِأَمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام ، فَقالَ لَهُ : أ خَصمٌ أنتَ ؟ قالَ : نَعَم . قالَ : تَحَوَّل عَنّا ! إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله نَهی أن یُضافَ الخَصمُ إلّا ومَعَهُ خَصمُهُ . (5)7 / 5عَزلُ مَن تَخَلَّفَ عَنِ الآدابِ7016.امام صادق علیه السلام :عوالی اللآلی :إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ وَلّی أبَا (6) الأَسوَدِ الدُّؤلِیَّ القَضاءَ ثُمَّ عَزَلَهُ ، فَقالَ لَه: لِمَ عَزَلتَنی وما جَنَیتُ وما خُنتُ ؟ فَقالَ علیه السلام : إنّی رَأَیتُ کَلامَکَ یَعلو عَلی کَلامِ الخَصمِ . (7) .

1- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 537 ح 1909 ؛ دستور معالم الحکم : ص 63 .
2- .تحف العقول : ص 177 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 586 ح 733 .
3- .الکافی : ج 7 ص 413 ح 3 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 226 ح 543 کلاهما عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ؛ نصب الرایه : ج 4 ص 73 وفیه «فلیسوّ» بدل «فلیواس» .
4- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 533 ح 1895 .
5- .الکافی : ج 7 ص 413 ح 4 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 226 ح 544 کلاهما عن السکونی ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 12 ح 3236 وفیه «حکومه» بدل «خصومه» ؛ السنن الکبری : ج 10 ص 232 ح 20470 عن الحسن نحوه .
6- .فی المصدر : «أبو» ، وهو تصحیف .
7- .عوالی اللآلی : ج 2 ص 343 ح 5 .

ص: 237



7 / 5 عزل قُضات متخلّف از رعایت آداب

7015.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام به رفاعه : داوری مکن در حالی که خشمگینی ، و نیز آن گاه که مستِ خوابی .7014.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام در نامه اش به محمّد بن ابی بکر : و هرگاه در میان مردمْ داوری می کنی ، در برابر آنان فروتنی کن و به نرمی رفتار نما و گشاده رو باش و در نگاه کردن به گوشه چشم و خیره شدن ، با برابری رفتار کن ، تا بزرگان ، به ستمگری ات به سود آنان طمع نکنند و ناتوانان ، از عدالت تو بر آنها ناامید مباشند .7013.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که حرفه داوری را پیشه سازد ، باید میان مردم در اشاره و نگاه و نشستن ، برابری کند .7016.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام علی علیه السلام :سزاوار است که قاضی ، توجّه به یکی از صاحبان دعوا به تنهایی را کنار گذارد و نگاه خودش را میان آنان ، عادلانه تقسیم کند ، و مگذارد که صاحب دعوایی بر دیگری ستم روا دارد .7015.عنه علیه السلام :امام صادق علیه السلام :مردی بر امیر مؤمنان ، فرود آمد و چند روزی نزد او توقّف کرد . آن گاه نزاعی را بر او عرضه داشت که ابتدا به امیر مؤمنان ، یادآوری نکرده بود . امیر مؤمنان به وی فرمود : «آیا تو یک طرف دعوایی؟» . گفت : بلی . فرمود : «از نزد ما بیرون شو . به درستی که رسول خدا نهی کرد که یک طرف دعوا مهمان شود ، مگر آن که طرف دیگر دعوا با او باشد» .7 / 5عزل قُضات متخلّف از رعایت آداب7012.امام صادق علیه السلام :عوالی اللآلی :به درستی که امیرمؤمنان ، ابوالاسود دئلی را به سِمت قضاوتْ منصوب کرد . سپس او را عزل کرد . [ ابو الأسود] به وی گفت : چرا مرا عزل کردی ، در حالی که نه جنایت کردم و نه خیانت؟

فرمود : «دیدم صدای تو بلندتر از صدای صاحب دعواست» .

.


ص: 238

7 / 6مُراقَبَهُ قَضاءِ القُضاهِ7011.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ ، بَعدَ أن ذَکَرَ کَیفِیَّهَ اختِیارِ القُضاهِ : ثُمَّ أکثِر تَعاهُدَ قَضائِهِ . (1)7010.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام لِشُرَیحٍ : إیّاکَ أن تُنَفِّذَ قَضِیَّهً فی قِصاصٍ أو حَدٍّ مِن حُدودِ اللّهِ أو حَقٍّ مِن حُقوقِ المُسلِمینَ حَتّی تَعرِضَ ذلِکَ عَلَیَّ إن شاءَ اللّهُ . (2)7009.بحار الأنوار :الإمام الصادق علیه السلام :لَمّا وَلّی أمیرُ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ شُرَیحا القَضاءَ اشتَرَطَ عَلَیهِ أن لا یُنَفِّذَ القَضاءَ حَتّی یَعرِضَهُ عَلَیهِ . (3)7 / 7التَّحذیرُ مِنَ الجَورِ والجَهلِ فی القَضاءِ7009.بحار الأنوار :الإمام علیّ علیه السلام :أفظَعُ شَیءٍ ظُلمُ القُضاهِ . (4)7008.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن جارَت أقضِیَتُهُ زالَت قُدرَتُهُ . (5) .

1- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 605 ح 744 .
2- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 226 ح 541 ، الکافی : ج 7 ص 412 ح 1 کلاهما عن سلمه بن کهیل ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 16 ح 3243 نحوه .
3- .الکافی : ج 7 ص 407 ح 3 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 217 ح 510 کلاهما عن هشام بن سالم ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 534 ح 1898 نحوه .
4- .غرر الحکم : ح 3011 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 119 ح 2671 .
5- .غرر الحکم : ح 7943 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 454 ح 8161 .

ص: 239



7 / 6 مراقبت از قضاوت قُضات

7 / 7 پرهیزاندن از قضاوت ستمگرانه و ناآگاهانه

7 / 6مراقبت از قضاوت قُضات7005.امام صادق علیه السلام ( در پاسخ به سؤال علاء بن فضیل از تفسیر این آیه « ) امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر ، پس از آن که چگونگی گزینش قُضات را گوشزد کرد : آن گاه ، از داوری او بسیار مراقبت کن .7004.امام صادق علیه السلام ( در تفسیر همان آیه ) امام علی علیه السلام به شریح : بپرهیز از آن که حکمی را درباره قصاص یا حدود الهی یا حقوق مسلمانان ، به اجراگذاری ، مگر آن که آن را بر من عرضه داری . إن شاء اللّه !7007.مستدرک الوسائل :امام صادق علیه السلام :آن گاه که امیر مؤمنان ، شریح را به سمت قضاوت منصوب کرد ، با وی شرط کرد که داوری ها را به اجرا نگذارد ، مگر آن که بر او عرضه دارد .7 / 7پرهیزاندن از قضاوت ستمگرانه و ناآگاهانه7004.عنه علیه السلام ( أیضا فی تفسیرِ الآیهِ ) امام علی علیه السلام :زشت ترین کار ، ستمِ قُضات است .7003.امام صادق علیه السلام ( درباره آیه «هرکه امید دیدار پروردگارش را دارد . ) امام علی علیه السلام :آن که داوری هایش ستم باشد ، قدرتش نابود شود .

.


ص: 240

7002.امام باقر علیه السلام :عنه علیه السلام :إنَّ مِن أبغَضِ الخَلقِ إلَی اللّهِ عَزَّوجَلَّ لَرَجُلینِ : ... ورَجُلٌ قَمَشَ (1) جهلاً فی جُهّالِ النّاسِ ، عانٍ بِأَغباشِ الفِتنَهِ (2) ، قَد سَمّاهُ أشباهُ النّاسِ عالِما ولَم یَغنَ فیهِ یَوما سالِما ، بَکَّرَ فَاستَکثَرَ ، ما قَلَّ مِنهُ خَیرٌ مِمّا کَثُرَ ، حَتّی إذَا ارتَوی مِن آجِنٍ (3) وَاکتَنَزَ مِن غَیرِ طائِلٍ جَلَسَ بَینَ النّاسِ قاضِیاً ضامِنا لِتَخلیصِ مَا التَبَسَ عَلی غَیرِهِ ، وإن خالَفَ قاضِیا سَبَقَهُ ، لَم یَأمَن أن یَنقُضَ حُکمَهُ مَن یَأتی بَعدَهُ ، کَفِعلِهِ بِمَن کانَ قَبلَهُ ، وإن نَزَلَت بِهِ إحدَی المُبهَماتِ المُعضِلاتِ هَیَّأَ لَها حَشواً مِن رَأیِهِ ، ثُمّ قَطَعَ بِهِ ، فَهُوَ مِن لَبسِ الشُّبُهاتُ فی مِثلِ غَزلِ العَنکَبوتِ لا یَدری أصابَ أم أخطَأَ ، لا یَحسَبُ العِلمَ فی شَیءٍ مِمّا أنکَرَ ، ولا یَری أنَّ وراءَ ما بَلَغَ فیهِ مَذهَبا ، إن قاسَ شَیئا بِشَیءٍ لَم یُکَذِّب نَظَرَهُ ، وإن أظلَمَ عَلَیهِ أمرٌ اِکتَتَمَ بِهِ ، لِما یَعلَمُ مِن جَهلِ نَفسِهِ ، لِکَیلا یُقالَ لَهُ : لا یَعلَمُ ، ثُمَّ جَسَرَ فَقَضی ، فَهُوَ مِفتاحُ عَشَواتٍ ، رَکّابُ شُبُهاتٍ ، خَبّاطُ جَهالاتٍ ، لا یَعتَذِرُ مِمّا لا یَعلَمُ فَیَسلَمَ ، ولا یَعَضُّ فِی العِلمِ بِضِرسٍ قاطِعٍ فَیَغنَمَ ، یَذرِی الرِّوایاتِ ذَرو الرّیحِ الهَشیمِ ، تَبکی مِنهُ المَواریثُ ، وتَصرُخُ مِنهُ الدِّماءُ ، یُستَحَلُّ بِقَضائِهِ الفَرجُ الحَرامُ ، ویُحَرَّمُ بِقَضائِهِ الفَرجُ الحَلالُ ، لا مَلیءٌ (4) بِإِصدارِ ما عَلَیهِ وَرَد ، ولا هُوَ أهلٌ لِما مِنهُ فَرَطَ مِنِ ادِّعائِهِ عِلمَ الحَقِّ . (5)راجع : الإرشاد : ج 1 ص 194 222 . قضاء أمیر المؤمنین علیه السلام للتستری .

.

1- .القَمْش: جمع الشیء (لسان العرب: ج 6 ص 338 «قمش»).
2- .العانی : الأسیر ، وأغباش الفتنه : ظُلمها (النهایه : ج 3 ص 314 «عنا» و ص 339 «غبش») .
3- .الماء المتغیّر الطعم واللون (النهایه: ج 1 ص 26 «أجن»).
4- .الملیء : الثقهُ الغنیُّ (النهایه : ج 4 ص 352 «ملأ») .
5- .الکافی : ج 1 ص 55 ح 6 عن ابن محجوب رفعه ، نهج البلاغه : الخطبه 17 ، الإرشاد : ج 1 ص 231 ، الاحتجاج : ج 1 ص 621 ح 143 کلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 2 ص 284 ح 2 وراجع المعیار والموازنه : ص 289 .

ص: 241

7000.عدّه الداعی :امام علی علیه السلام :به درستی که دشمن ترینِ آفریدگان ، نزد خداوند عز و جل دو کس اند : ... و کسی که مردانی را از میان نادانان گرد می آورد ، گرفتار تاریکی فتنه هاست . آدم نمایان ، او را دانا نامیده اند در حالی که یک روز را به سلامت نگذرانده است . آغاز می کند و چیزی را فراوان گِرد می آورَد که اندکش از بسیارش بهتر است ، تا آن گاه که از آبِ بدمزه ، سیراب شود و دانش بیهوده اندوزد . پس میان مردم ، به داوری می نشیند و خود را عهده دار گشودن مشکل دیگری می بیند ؛ و اگر با [نظر ]قاضیِ پیش از خود مخالفت کند ، در امان نیست که آن [قاضی] که پس از او می آید ، حکم او را بشکند ، آن گونه که او با پیشینیان کرد ؛ و اگر کارِ سربسته و دشواری نزد او ببَرَند ، یاوه هایی چند از رأی خود ، آماده می گردانَد و سپس حکم قطعی می دهد .

پس او با فرورفتن در امور مشتبه ، گویا در تنیده های عنکبوت است که نمی داند بر خطاست یا به حقیقت رسیده است . آنچه را خود نپذیرد ، علم به حساب نمی آورَد و جز آنچه خود بدان رسیده ، مذهبی را نمی بیند . اگر چیزی را به چیزی قیاس کند [ و به اشتباه خویش هم پی ببرد] ، رأی خود را تکذیب نمی کند و اگر حکمی را نداند ، آن را می پوشانَد ؛ چرا که از نادانی خویش آگاه است ، تا درباره وی نگویند که نمی داند . آن گاه جسارت می ورزد و داوری می کند . پس او کلید تاریکی هاست ، مرتکب شبهات است و سرگردان جهالت ها .

از آنچه نمی داند ، عذر نخواهد تا سالم مانَد و به دانش ، از روی قطع و یقین نچسبد تا بهره بَرَد . روایت ها را می پراکَنَد ، چنان که باد ، کاه را زیر و رو می سازد . ارثیه ها[ ی به ناحق تقسیم شده] از او می گریند و خون ها از او فریاد می کنند . با دادرسی اش ، ناموس حرام ، حلال می گردد و حلال ، حرام می شود . نه در صدور حکم آنچه بر او وارد شود ، مورد اعتماد است ، و نه در آنچه از او سر می زند ، شایسته است ؛ چرا که مدّعی دانستن حقیقت است . .


ص: 242

7 / 8مُباشَرَهُ الإِمامِ القَضاءَ بِنَفسِهِ7002.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :عوالی اللآلی :رُوِیَ عَن عَلِیٍّ علیه السلام أنَّهُ کانَ یَفعَلُ ذلِکَ [ أی القَضاءَ ] فی مَسجِدِ الکوفَهِ ، ولَهُ بِهِ دَکَّهٌ مَعروفَهٌ بِدَکَّهِ القَضاءِ . (1)6989.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :إرشاد القلوب :رُوِیَ أنَّهُ علیه السلام کانَ إذا یَفرُغُ مِنَ الجِهادِ یَتَفَرَّغُ لِتَعلیمِ النّاسِ ، وَالقَضاءِ بَینَهُم . (2)6988.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام ومِن کَلامٍ لَهُ علیه السلام وقَد جَمَعَ النّاسَ وحَضَّهُم عَلَی الجِهادِ فَسَکَتوا مَلِیّا ، فَقالَ علیه السلام : ما بالُکُم ؟ أ مُخرَسونَ أنتُم ؟ فَقالَ قَومٌ مِنهُم: یا أمیرَ المُؤمِنینَ إن سِرتَ سِرنا مَعَکَ . فَقالَ علیه السلام :

ما بالُکُم ؟ لا سُدِّدتُم لِرُشدٍ ، ولا هُدیتُم لِقَصدٍ ! أ فی مِثلِ هذا یَنبَغی لی أن أخرُجَ ؟ وإنَّما یَخرُجُ فی مِثلِ هذا رَجُلٌ مِمَّن أرضاهُ مِن شُجعانِکُم وذَوی بَأسِکُم ، ولا یَنبَغی لی أن أدَعَ الجُندَ وَالمِصرَ وبَیتَ المالِ وجِبایَهَ الأَرضِ وَالقَضاءَ بَینَ المُسلِمینَ وَالنَّظَرَ فی حُقوقِ المُطالِبینَ ، ثُمَّ أخرُجَ فی کَتیبَهٍ أتبَعُ أُخرَی أتَقَلقَلُ تَقَلقُلَ القِدحِ فِی الجَفیرِ (3) الفارِغِ ، وإنَّما أنَا قُطبُ الرَّحا تَدورُ عَلَیَّ وأنَا بِمَکانی ، فَإِذا فَارَقتُهُ استَحارَ مَدارُها وَاضطَرَبَ ثِفالُها (4) ، هذا لَعَمرُ اللّهِ الرَّأیُ السّوءُ . (5) .

1- .عوالی اللآلی : ج 2 ص 344 ح 8 .
2- .إرشاد القلوب : ص 218 ، عدّه الداعی : ص 101 ، بحار الأنوار : ج 103 ص 16 ح 70 .
3- .القِدْح : السهم ، والجَفیر : الکنانه والجَعْبه الَّتی تُجعل فیها السهام (النهایه : ج 4 ص 20 «قدح» و ج 1 ص 278 «جفر») .
4- .الثِّفال : جلده تُبْسط تحت رحا الید لیقع علیها الدقیق (النهایه : ج 1 ص 215 «ثفل») .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 119 .

ص: 243



7 / 8 داوری مستقیم امام

7 / 8داوری مستقیم امام6985.امام علی علیه السلام :عوالی اللآلی :از علی علیه السلام گزارش شده که خود ، در مسجد کوفه به قضاوت می نشست و برای او سکّویی بود ، معروف به «سکّوی قضاوت» .6984.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :إرشاد القلوب :گزارش شده وقتی علی علیه السلام از جهادْ فراغت می یافت ، به آموزش مردم و داوری میان آنان می پرداخت .6983.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام از سخنان او به هنگامی که مردم را گِرد آورد و به جهاد ترغیب کرد و همه سکوت کردند : «چه شده است شما را؟ آیا لالید؟» .

گروهی گفتند : ای امیر مؤمنان! اگر تو حرکت کنی ، ما با تو حرکت کنیم .

آن گاه فرمود : «چه شده است شما را؟ توفیق رستگاری نیابید و به راه انصاف و عدل ، هدایت مشوید! آیا در این هنگامه سزاوار است که من بیرون شوم؟ برای چنین کاری مردی از شما باید بیرون رود که او را در دلیری و تدبیر ، بپسندم . نشاید که شهر و سپاه و بیت المال و جمع آوری خراج و قضاوت میان مسلمانان و نگریستن در حق طلبکاران را واگذارم . آن گاه با دسته ای بیرون روم و به دنبال دسته ای دیگر راه بیفتم و چون تیرِ در تیردانِ خالی ، از این سو به آن سو درغلتم . همانا من قطب آسیابم که بر گردِ من بچرخد و من برجا ایستاده ام . اگر از آن جدا شوم ، مدارِ آن بلرزد و سنگ زیرین ، به اضطراب در آید . به خدا که این ، رأیی خطاست» .

.


ص: 244

7 / 9رَفعُ اختِلافُ القُضاهِ فِی الأَحکامِ6984.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : ... ثُمَّ حَمَلَهُ الأَخبارِ لِأَطرافِکَ قُضاهٌ تَجتَهِدُ فیهِم نَفسَهُ ، لا یَختَلِفونَ ولا یَتَدابَرونَ فی حُکمِ اللّهِ وسُنَّهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ فَإِنَّ الِاختِلافَ فِی الحُکمِ إضاعَهٌ لِلعَدلِ وغِرَّهٌ فِی الدّینِ وسَبَبٌ مِنَ الفُرقَهِ . وقَد بَیَّنَ اللّهُ ما یَأتونَ وما یُنفِقونَ ، وأمَرَ بِرَدِّ ما لا یَعلَمونَ إلی مَنِ استَودَعَهُ اللّهُ عِلمَ کِتابِهِ ، وَاستَحفَظَهُ الحُکمَ فیهِ ، فَإِنَّمَا اختِلافُ القُضاهِ فی دُخولِ البَغیِ بَینَهُم واکتِفاءُ کُلِّ امرِیً مِنهُم بِرَأیِهِ دونَ مَن فَرَضَ اللّهُ وِلایَتَهُ ، لَیسَ یَصلُحُ الدّینُ ولا أهلُ الدّینِ عَلی ذلِکَ . ولکِن عَلَی الحاکِمِ أن یَحکُمَ بِما عِندَهُ مِنَ الأَثَرِ وَالسُّنَّهِ ، فَإِذا أعیاهُ ذلِکَ رَدَّ الحُکمَ إلی أهلِهِ ، فَإِن غابَ أهلُهُ عَنهُ ناظَرَ غَیرَهُ مِن فُقَهاءِ المُسلِمینَ لَیسَ لَهُ تَرکُ ذلِکَ إلی غَیرِهِ .

ولَیسَ لِقاضِیَینِ مِن أهلِ المِلَّهِ أن یُقیما عَلَی اختِلافٍ فی الحُکمِ دونَ ما رُفِعَ ذلِکَ إلی وَلِیِّ الأَمرِ فیکُم فَیَکونُ هوَ الحاکِمَ بِما عَلَّمَهُ اللّهُ ، ثُمَّ یَجتَمِعانِ عَلی حُکمِهِ فیما وافَقَهُما أو خالَفَهُما ، فَانظُر فی ذلِکَ نَظَرا بَلیغا ؛ فَإِنَّ هذَا الدّینَ قَد کانَ أسیرا بِأَیدِی الأَشرارِ ، یُعمَلُ فیهِ بِالهَوی ، وتُطلَبُ بِهِ الدُّنیا .

وَاکتُب إلی قُضاهِ بُلدانِکَ فَلیَرفَعوا إلَیکَ کُلَّ حُکمٍ اِختَلَفوا فیهِ عَلی حُقوقِهِ . ثُمَّ تَصَفَّح تِلکَ الأَحکامَ ؛ فَما وافَقَ کِتابَ اللّهِ وسُنَّهَ نَبِیِّهِ وَالأَثَرَ مِن إمامِکَ فَأَمضِهِ وَاحمِلهُم عَلَیهِ . ومَا اشتَبَهَ عَلَیکَ فَاجمَع لَهُ الفُقَهاءَ بِحَضرَتِکَ فَناظِرهُم فیهِ ، ثُمَّ أمضِ ما یَجتَمِعُ عَلَیهِ أقاویلُ الفُقَهاءِ بِحَضرَتِکَ مِنَ المُسلِمینَ ؛ فَإِنَّ کُلَّ أمرٍ اختَلَفَ فیهِ الرَّعِیَّهُ مَردودٌ إلی حُکمِ الإِمامِ ، وعَلَی الإِمامِ الاِستِعانَهُ بِاللّهِ ، وَالاِجتِهادُ فی إقامَهِ الحُدودِ ، وجَبرُ الرَّعِیَّهِ عَلی أمرِهِ ، ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ . (1) .

1- .تحف العقول : ص 136 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 251 ح 1 .

ص: 245



7 / 9 وحدت رویّه قضایی

7 / 9وحدت رویّه قضایی6981.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : ... سپس به گزارشگران اخبار قضایی از اطراف حکومتت [ توجّه کن ]که قاضیانی برای اطراف مملکت [ انتخاب شوند ]که اختلاف نمی ورزند و به حکم خدا و سنّت پیامبر خدا پشت نمی کنند ؛ چرا که اختلاف در حکم ، موجب تباه سازی عدل و خطری برای دین و سبب جدایی است . به درستی که خداوند ، بیان کرده که چه بیاورند و به چه بپردازند ، و دستور داده آنچه را که نمی دانند ، به کسانی که خداوندْ دانشِ کتابش را به آنان سپرده، برگردانند.

همه اختلاف قُضات آن است که بین خود ، سر به طغیان آورند و بی توجّه به [ نظر] آن کس که خداوند ، ولایت او را واجب کرده ، هر یکْ خودسرانه رأی دهند که کار دین و دینداران ، با چنین روشی به اصلاح و نیکی نینجامد ؛ ولی بر حاکم است که به موجب قانون و سنّتی که در دست دارد ، داوری کند و چون از آن درمانْد ، داوری را به شایستگانش (ولیّ امر) رجوع دهد ، و اگر به او دسترس نداشت ، با دیگر دین شناسان مسلمان ، رایزنی و مباحثه کند و حق ندارد راه دیگری را انتخاب نماید .

و دو قاضی ملّت اسلام را نشاید که در اختلاف حکم خود ، پافشاری کنند و آن را به ولیّ امر بین خود ، رجوع ندهند تا او طبق دانشی که خداوند به او آموخته ، داوری کند و هر دو به داوری او ، چه موافق و چه مخالف نظر ایشان باشد ، رضا دهند . در این باره نیکْ نظر کن ؛ زیرا این دین [ و آیین دادرسی ]روزگاری به دست تبهکاران ، اسیر بوده است وبه هوای نفس با آن رفتار می شده و دنیا را بدان می خواسته اند .

به قاضیان شهرهای خود بنویس تا هر حکمی را که در حق و ناحق بودنش اختلاف دارند ، به تو ارجاع دهند . سپس آن احکام را بررسی کن و هرچه را موافق کتاب خدا و سنّت پیامبر او و دستور امام توست ، امضا کن و آنان را به اجرای آن وا دار ؛ و هرچه بر تو مشتبه شد ، دین شناسانی را که نزدت هستند ، گِرد آور و با ایشان ، مباحثه کن . آن گاه ، آرای دین شناسان مسلمان حاضر ، بر هرچه قرار گرفت ، همان را امضا کن ؛ زیرا هر حکمی که مورد اختلاف شهروندان است ، به امام ارجاع می شود و بر امام است که از خدا یاری جوید و در برپاداری حدود و وا داشتن شهروندان به فرمان خدا بکوشد ، و نیرویی جز به خداوند نباشد .

.


ص: 246

6980.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام فی ذَمِّ اختِلافِ العُلَماءِ فِی الفُتیا : تَرِدُ عَلی أحَدِهِمُ القَضِیَّهُ فی حُکمٍ مِنَ الأَحکامِ فَیَحکُمُ فیها بِرَأیِهِ ، ثُمَّ تَرِدُ تِلکَ القَضِیَّهُ بِعَینِها عَلی غَیرِهِ فَیَحکُمُ فیها بِخِلافِ قَولِهِ ، ثُمَّ یَجتَمِعُ القُضاهُ بِذلِکَ عِندَ الإِمامِ الَّذِی استَقضاهُم ، فَیُصَوِّبُ آراءَهُم جَمیعا وإلهُهُم واحِدٌ ! ونَبِیُّهُم واحِدٌ ! وکِتابُهُم واحِدٌ !

أفَأَمَرَهُمُ اللّهُ سُبحانَهُ بِالاِختِلافِ فَأَطاعوهُ ! أم نَهاهُم عَنهُ فَعَصَوُه ! أم أنزَلَ اللّهُ سُبحانَهُ دینا ناقِصا فَاستَعانَ بِهِم عَلی إتمامِهِ ! أم کانوا شُرَکاءَ لَهُ ، فَلَهُم أن یَقولوا ، وعَلَیهِ أن یَرضی ! أم أنزَلَ اللّهُ سُبحانَهُ دینا تامّا فَقَصَّرَ الرَّسولُ صلی الله علیه و آله عَن تَبلیغِهِ وأدائِهِ ، وَاللّهُ سُبحانَهُ یَقولُ: «مَّا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَبِ مِن شَیْ ءٍ» (1) وفیهِ تِبیانٌ لِکُلِّ شَیءٍ ، وذَکَرَ أنَّ الکِتابَ یُصَدِّقُ بَعضُهُ بَعضا ، وأنَّهُ لَا اختِلافَ فیهِ ، فَقالَ سُبحانَهُ : «وَلَوْ کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلَفًا کَثِیرًا» (2) وإنَّ القُرآنَ ظاهِرُهُ أنیقٌ وباطِنُهُ عَمیقٌ، لا تَفنی عَجائِبُهُ، ولا تَنقَضی غَرائِبُهُ، ولاتُکشَفُ الظُّلُماتُ إلّا بِهِ . (3)7 / 10إقامَهُ الحُدودِ عَلَی القَریبِ وَالبَعیدِ6998.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فی خُطبَهٍ لَهُ : إنَّ أحَقَّ ما یُتَعاهَدُ الرّاعی مِن رَعِیَّتِهِ أن یَتَعاهَدَهُم بِالَّذی للّهِِ عَلَیهِم فی وَظائِفِ دِینِهِم ، وإنَّما عَلَینا أن نَأمُرَکُم بِما أمَرَکُم اللّهُ بِهِ ، وأن نَنهاکُم عَمّا نَهاکُمُ اللّهُ عَنهُ ، وأن نُقیم أمرَ اللّهِ فی قَریبِ النّاسِ وبَعیدِهِم لا نُبالی فیمَن جاءَ الحقُّ عَلَیهِ . (4) .

1- .الأنعام : 38 .
2- .النساء : 82 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 18 ، الاحتجاج : ج 1 ص 620 ح 142 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 284 ح 1 .
4- .الغارات : ج 2 ص 501 عن الأصبغ بن نباته ، بحار الأنوار : ج 27 ص 254 ح 15 .

ص: 247



7 / 10 به پا داشتن حدود ، بر نزدیک و دور

6996.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام در نکوهش اختلاف عالمان در فتوا : بر یکی از آنان ، واقعه ای در حوزه یکی از احکام ، عرضه می گردد و او بر پایه رأی خود ، در آن حکم می کند . آن گاه ، همان واقعه بر دیگری عرضه می گردد و او برخلاف اوّلی حکم می کند . آن گاه ، قُضاتْ نزد پیشوایی که آنان را به قضاوت گمارده ، جمع می شوند و او رأی همه را درست می داند ، با آن که خدایشان یکی است ، پیامبرشان یکی است ، و کتابشان یکی است .

آیا خداوند سبحان به آنان دستور داد که اختلاف کنند و آنان ، پیروی کردند؟! یا آن که خداوند ، از اختلافْ بازشان داشت و آنان نافرمانی کردند؟ آیا خداوند سبحان ، دینی ناتمام فرو فرستاد و از آنان برای تکمیلش کمک جُست؟! یا آنان با خداوند ، شریک اند و رواست که نظر دهند و بر خداوند است که بپذیرد؟! یا آن که خداوند سبحان ، دینِ کاملی فرو فرستاد وپیامبر صلی الله علیه و آله در رساندنش کوتاهی کرد؟! چرا که خداوند سبحان می گوید : «ما در آن کتاب ، چیزی را فروگذار نکردیم» ، و در آن کتاب ، تبیین هر چیزی است و [ خداوند ]یاد کرد که پاره ای از قرآن ، پاره دیگرش را تصدیق می کند و در آن ، اختلافی نیست و فرمود : «اگر از نزد غیر خدا بود ، در آن اختلاف فراوان می یافتند» ، و قرآن ، ظاهری زیبا و باطنی ژرف دارد ، شگفتی هایش سپری نگردد ، غرایب آن به پایان نرسد ، و تاریکی ها جز بدان زدوده نشوند .7 / 10به پا داشتن حدود ، بر نزدیک و دور6999.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ( و قد رَآهُ شَدَّادُ بنُ أوسٍ یَبکی فَسَألَهُ عم ) امام علی علیه السلام در سخنرانی اش : شایسته ترین چیزی که زمامدار از شهروند باید مراقبت کند ، مواظبت بر انجام دادن اموری است که خداوند بر آنان ، در حوزه وظایف دینی حق دارد ، و همانا بر ماست که به شما فرمان دهیم بدانچه خداوند ، بدان فرمان داده است ، و باز داریم شما را از آنچه خداوندْ باز داشته است ، و این که دستور خداوند را بر مردمان نزدیک و دور ، به پا داریم و پروا نکنیم که حق ، درباره چه کسی جاری می شود .

.


ص: 248

7000.عدّه الداعی عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام أمَرَ قَنبَرا أن یَضرِبَ رَجُلاً حَدّا ، فَغَلُظَ قَنبَرٌ فَزادَهُ ثَلاثَهَ أسواطٍ ، فَأَقادَهُ عَلِیٌّ علیه السلام مِن قَنبَرٍ ثَلاثَهَ أسواطٍ . (1)7001.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام لِعُمَرَ بنِ الخَطَّابِ : ثَلاثٌ إن حَفِظتَهُنَّ وعَمِلتَ بِهنَّ کَفَتکَ ما سِواهُنَّ ، وإن تَرَکتَهُنَّ لَم یَنفَعکَ شَیءٌ سِواهُنَّ ، قالَ : وما هُنَّ یا أبَا الحَسَنِ ؟

قالَ : إقامَه الحُدودِ عَلَی القَریبِ وَالبَعیدِ ، وَالحُکمُ بِکِتابِ اللّهِ فِی الرِّضی والسُّخطِ ، وَالقَسمُ بِالعَدلِ بَینَ الأَحمَرِ والأَسوَدِ .

قالَ عُمَرُ : لَعَمْری لَقَد أوجَزتَ وأبلَغتَ . (2)راجع : ج 6 ص 578 (النجاشی) و ص 580 (طارق بن عبداللّه ) .

7 / 11الخُضوعُ لِلقَضاءِ6989.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکامل فی التاریخ عن الشعبی :وَجَدَ عَلِیٌّ دِرعا لَهُ عِندَ نَصرانِیٍّ ، فَأَقبَلَ بِهِ إلی شُرَیحٍ وجَلَسَ إلی جانِبِهِ ، وقالَ: لَو کانَ خَصمی مُسلِما لَساوَیتُهُ ، وقالَ: هذِهِ دِرعی . فَقالَ النَّصرانِیُّ: ماهِیَ إلّا دِرعی ، ولَم یَکذِب أمیرُ المُؤمِنینَ . فَقالَ شُرَیحٌ لِعَلِیٍّ: أ لَکَ بَیِّنَهٌ ؟ قالَ: لا ، وهوَ یَضحَکُ . فَأَخَذَ النَّصرانِیُّ الدِّرعَ ومَشی یَسیرا ثُمَّ عادَ وقالَ:

أشهَدُ أنَّ هذِهِ أحکامُ الأَنبِیاءِ ، أمیرُ المُؤمِنینَ قَدَّمَنی إلی قاضِیهِ ، وقاضیهِ یَقضی عَلَیهِ !

ثُمَّ أسلَمَ وَاعتَرَفَ أنَّ الدِّرعَ سَقَطَت مِن عَلِیٍّ عِندَ مَسیرِهِ إلی صِفّینَ ، فَفَرِحَ عَلِیٌّ بِإِسلامِهِ ووَهَبَ لَهُ الدِّرعَ وفَرَسا ، وشَهِدَ مَعَهُ قِتالَ الخَوارِجِ . (3) .

1- .الکافی : ج 7 ص 260 ح 1 عن الحسن بن صالح الثوری ، تهذیب الأحکام : ج 10 ص 278 ح 1085 عن الحسن بن صالح بن حیّ عن الإمام الصادق علیه السلام ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 444 ح 1552 نحوه .
2- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 227 ح 547 عن الحلبی ، تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 208 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 147 وراجع دعائم الإسلام : ج 2 ص 443 ح 1543 .
3- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 443 ، جواهر المطالب : ج 2 ص 127 .

7 / 11 تسلیم در برابر داوری

6990.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام باقر علیه السلام :همانا امیر مؤمنان دستور داد که قنبر بر مردی به عنوان حد ، تازیانه زند . قنبر آن حد را افزون کرد و سه تازیانه بیشتر زد . علی علیه السلام از قنبر برای مرد تازیانه خورده ، سه تازیانه قصاص گرفت .6991.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام صادق علیه السلام :امیرمؤمنان به عمربن خطاب فرمود : «سه چیزند که اگر آنها را پاس داری و بدانها عمل کنی ، از غیر آنها بی نیازت کنند ، و اگر آن سه را رها کنی ، سایر امور برایت سودمند نباشند» .

عمر گفت : آن سه چیستند ای ابوالحسن؟

فرمود : «جاری ساختن حدود بر نزدیک و دور ؛ داوری براساس کتاب خداوند در خشنودی و خشم ؛ و تقسیم عادلانه میان سرخ و سیاه» .

عمر گفت : به جانم سوگند ، کوتاه و رسا گفتی .ر . ک : ج 6 ص 579 (نجاشی) و ص 581 (طارق بن عبد اللّه ) .

7 / 11تسلیم در برابر داوری6949.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکامل فی التاریخ به نقل از شعبی : علی علیه السلام سپرش را نزد مردی نصرانی یافت . او را پیش شُرَیح آورد و در کنارش نشست و فرمود : «اگر طرف نزاع من مسلمانی بود ، با او برابری می کردم» و فرمود : «این ، سپرِ من است» .

نصرانی گفت : این ، سپر من است و امیر مؤمنان ، دروغ نمی گوید!

شریح به علی علیه السلام گفت : آیا بیّنه داری؟

در حالی که می خندید ، فرمود : «نه» .

نصرانی سپر را برداشت و مقداری رفت و سپس برگشت و گفت : گواهی می دهم که اینها ، دستورات پیامبران است . امیر مؤمنان ، مرا نزد قاضی خود برد و قاضی اش بر زیان او حکم کرد .

آن گاه مسلمان شد و اعتراف کرد که سپر ، از علی علیه السلام ، هنگامی که به صفّین می رفت ، افتاده است . علی علیه السلام از اسلام آوردن او خشنود گشت و سپر و اسبی به وی بخشید و آن نصرانی ، در جنگ با خوارج ، به همراه او حضور یافت .

.


ص: 250

6994.عنه صلی الله علیه و آله :الغارات عن الشعبیّ :وَجَدَ عَلِیٌّ علیه السلام دِرعا لَهُ عِندَ نَصرانِیٍّ ، فَجاءَ بِهِ إلی شُرَیحٍ یُخاصِمُهُ إلَیهِ ، فَلَمّا نَظَرَ إلَیهِ شُرَیحٌ ذَهَبَ یَتَنَحّی فَقالَ: مَکانَکَ ، وجَلَسَ إلی جَنبِهِ ، وقالَ: یا شُرَیحُ ، أما لَو کانَ خَصمی مُسلِما ما جَلَستُ إلّا مَعَهُ ! ولکِنَّهُ نَصرانِیٌّ ؛ وقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «إذا کُنتُم وإیّاهُم فی طَریقٍ فَأَلجِؤوهُم إلی مَضایِقِهِ ، وصَغِّروا بِهِم کَما صَغَّرَ اللّهُ بِهِم فی غَیرِ أن تَظلِموا» .

ثُمَّ قالَ عَلِیٌّ علیه السلام : إنَّ هذِهِ دِرعی لَم أبِع ولَم أهَب . فَقالَ لِلنَّصرانِیِّ: ما یَقولُ أمیرُ المُؤمِنینَ ؟ فَقالَ النَّصرانِیُّ: ما الدِّرعُ إلّا دِرعی ، وما أمیرُ المُؤمِنینَ عِندی بِکاذِبٍ . فَالتَفَتَ شُرَیحٌ إلی عَلِیٍّ علیه السلام فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، هَل مِن بَیِّنَهٍ ؟ قالَ: لا . فَقَضی بِها لِلنَّصرانِیِّ ، فَمَشی هُنَیَّهَ ثُمَّ أقبَلَ فَقالَ:

أمّا أنَا فَأَشهَدُ أنَّ هذِهِ أحکامُ النَّبِیِّینَ ، أمیرُ المُؤمِنینَ یَمشی بِی إلی قاضیهِ ، وقاضیهِ یَقضی عَلَیهِ ! أشهَدُ أن لا إلهَ إلّا اللّهَ ، وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، وأنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ ورَسولُهُ ، الدِّرعُ وَاللّهِ دِرعُکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ؛ انبَعَثَ الجَیشُ وأنتَ مُنطَلِقٌ إلی صِفّینَ ، فَخَرَّت مِن بَعیرِکَ الأَورَقِ (1) ، فَقالَ: أمّا إذا أسلَمتَ فَهِیَ لَکَ ، وحَمَلَهُ عَلی فَرَسٍ . (2) .

1- .الأورق : الأسمر (النهایه : ج 5 ص 175 «ورق») .
2- .الغارات : ج 1 ص 124 ، بحار الأنوار : ج 101 ص 290 ح 4 ؛ البدایه والنهایه : ج 8 ص 4 نحوه .

ص: 251

6995.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الغارات به نقل از شعبی : علی علیه السلام سپرش را نزد یک نصرانی یافت . او را نزد شریح برد و شکایت کرد . شریح ، وقتی به او نگاه کرد ، خواست به سمت دیگری برود .

[ علی علیه السلام ] فرمود : «در جایت باش» و در کنارش نشست و فرمود : «ای شریح! اگر طرف دعوایم مسلمان بود ، حتماً در کنارش می نشستم ؛ ولی او نصرانی است و پیامبر خدا فرمود : اگر شما و آنان (اهل کتاب) در راهی قرار گرفتید ، آنان را به تنگی راه وادارید و آنان را کوچک شمارید ، آن گونه که خدا کوچک شمرده است ؛ ولی ستم نکنید » .

آن گاه علی علیه السلام فرمود : «این ، سپرِ من است . آن را نفروخته ام و نبخشیده ام» .

شریح به نصرانی گفت : امیر مؤمنان ، چه می گوید؟

نصرانی گفت : این سپر ، سپر من است و امیر مؤمنان ، به نظر من دروغگو نیست .

شریح رو به علی علیه السلام کرد و گفت : ای امیر مؤمنان! آیا بیّنه داری؟

فرمود : «نه» .

پس شریح به نفع نصرانی حکم کرد .

پس [ نصرانی] شادمان ، راه افتاد و سپس برگشت و گفت : بدانید که من گواهی می دهم که این داوری ، [ از سنخ ]داوری های پیامبران است . امیر مؤمنان ، مرا نزد قاضی خود می آورد و او بر زیانش داوری می کند! گواهی می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست ، یکتاست و همتایی ندارد و محمّد بنده و فرستاده اوست. به خدا سوگند ای امیر مؤمنان! سپر ، سپر توست . سپاه به راه افتاده بود و تو به سوی صفّین می رفتی که از شتر گندمگون تو افتاد .

آن گاه امیر مؤمنان فرمود : «حالا که اسلام آوردی ، سپر از آنِ تو» و او را بر اسبی [که بدو بخشید ]سوار کرد . .


ص: 252

6991.امام صادق علیه السلام :ربیع الأبرار :اِستَعدی رَجُلٌ عُمَرَ عَلی عَلِیٍّ ، وعَلِیٌّ جالِسٌ ، فَالتَفَتَ عُمَرُ إلَیهِ فَقالَ : یا أبَا الحَسَنِ ، قُم فَاجلِس مَعَ خَصمِکَ ، فَقامَ فَجَلَسَ مَعَ خَصمِهِ فَتَناظَرا ، وَانصَرَفَ الرَّجُلُ ، فَرَجَعَ عَلِیٌّ إلی مَجلِسِهِ ، فَتَبَیَّنَ عُمَرُ التَّغَیُّرَ فی وَجهِهِ ، فَقالَ :

یا أبَا الحَسَنِ ، ما لی أراکَ مُتَغَیِّرا ؟ أکَرِهتَ ما کانَ ؟

قالَ : نَعَم .

قالَ : وما ذاکَ ؟

قالَ : کَنَّیتَنی بِحَضرَهِ خَصمی ، فَأَلّا قُلتَ لی : یا عَلِیُّ ، قُم فَاجلِس مَعَ خَصمِکَ ؟

فَأَخَذَ عُمَرُ بِرَأسِ عَلِیٍّ فَقَبَّلَ بَینَ عَینَیهِ ، ثُمَّ قالَ : بِأَبی أنتُم ، بِکُم هَدانَا اللّهُ ، وبِکُم أخرَجَنا مِنَ الظُّلُماتِ إلَی النّورِ . (1)7 / 12مَوقِعُ مَصالِحِ النِّظامِ الإِسلامیِّ فی صُدورِ الأَحکامِ6994.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الغارات عن شُرَیح :بَعَثَ إلَیَّ عَلِیٌّ علیه السلام أن اقضِ بِما کُنتَ تَقضی حَتّی یَجتَمِعَ أمرُ النّاسِ . (2)6995.امام صادق علیه السلام :شرح نهج البلاغه فی شَرحِ قَولِهِ علیه السلام : «لَو قَدِ استَوَت قَدَمایَ مِن هذِهِ المَداحِضِ لَغَیَّرتُ أشیاءَ» قالَ : لَسنا نَشُکُّ أنَّهُ کانَ یَذهَبُ فی الأَحکامِ الشَّرعِیَّهِ وَالقَضایا إلی أشیاءَ یُخالِفُ فیها أقوالَ الصَّحابَهِ ، نَحوَ قَطعِهِ یَدَ السّارِقِ مِن رُؤوسِ الأَصابِعِ ، وبَیعِهِ اُمَّهاتِ الأَولادِ ، وغَیرِ ذلِکَ ، وإنَّما کانَ یَمنَعُهُ مِن تَغَیُّرِ أحکامِ مَن تَقَدَّمَهُ اشتِغالُهُ بِحَربِ البُغاهِ وَالخَوارِجِ ، وإلی ذلِکَ یُشیرُ بِالمَداحِضِ الَّتی کان یُؤَمِّلُ استِواءَ قَدَمَیهِ مِنها ، ولِهذا قالَ لِقُضاتِهِ : «اِقضوا کَما کُنتُم تَقضونَ حَتّی یَکونَ لِلنّاسِ جَماعَهٌ» ، فَلَفظَهُ «حَتّی» هاهُنا مُؤَذِّنَهٌ بِأَنَّهُ فَسَحَ لَهُم فی اتِّباعِ عادَتِهِم فی القَضایا والأَحکامِ الَّتی یَعهَدونَها إلی أن یَصیرَ لِلنّاسِ جَماعَه ، وما بَعدَ «إلی» و«حَتّی» یَنبَغی أن یَکونَ مُخالِفا لِما قَبلَهُما . (3) .

1- .ربیع الأبرار : ج 3 ص 595 ، المناقب للخوارزمی : ص 98 ح 99 عن عبد اللّه بن عبّاس ، شرح نهج البلاغه : ج 17 ص 65 کلاهما نحوه .
2- .الغارات : ج 1 ص 123 .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 19 ص 161 .

ص: 253



7 / 12 جایگاه مصلحت نظام اسلامی در صدور حکم

6996.عنه علیه السلام :ربیع الأبرار :مردی از علی علیه السلام نزد عمر شکایت کرد ، در حالی که علی علیه السلام نشسته بود . عمر به وی رو کرد و گفت : ای ابوالحسن! برخیز و نزد طرف دعوایت بنشین . علی علیه السلام برخاست و در کنار طرفِ دعوایش نشست و آن دو با یکدیگر ، بحث و گفتگو کردند و آن مرد ، مراجعت کرد و علی علیه السلام بر جای خود بازگشت .

عمر ، چهره او را دگرگون یافت و پرسید : ای ابوالحسن! چرا تو را دگرگون می بینم؟ آیا از آنچه اتفاق افتاد ، ناراحتی؟

فرمود : «بلی» .

گفت : چرا؟

فرمود : «مرا در حضور طرف دعوا با کنیه صدا زدی . چرا نگفتی : یا علی! برخیز و در کنار طرف دعوایت بنشین ؟» .

عمر ، سر علی علیه السلام را گرفت و میان دو چشمانش را بوسید . سپس گفت : پدرم فدای تو باد! خداوند به واسطه شما ما را هدایت کرد و به وسیله شما ما را از تاریکی ها به سوی روشنی بُرد .7 / 12جایگاه مصلحت نظام اسلامی در صدور حکم6954.بحار الأنوار :الغارات به نقل از شریح : علی علیه السلام نزد من فرستاد که همان گونه که در گذشته قضاوت می کردی ، قضاوت کن تا وحدت و هماهنگی امور مردم ، حفظ شود .6955.المناقب لابن شهر آشوب :شرح نهج البلاغه در شرح سخن علی علیه السلام که «اگر پاهایم در این لغزشگاه استوار مانَد ، اموری را دگرگون سازم» گوید : تردیدی نداریم که او در پاره ای احکام شرعی و رخدادها به سویی می رفت که با اقوال صحابیان مخالف بود ، مانند بریدن دست دزد از سرِ انگشت ها و فروش کنیزان فرزنددار و مانند آن ؛ و آنچه او را باز می داشت که احکام گذشتگان را دگرگون سازد ، درگیری اش در جنگ با یاغیان و خوارج بود و به همین مطلب با واژه «مَداحض (لغزشگاه ها)» اشاره می کند که آرزو دارد در آنها پایش استوار گردد و از همین رو ، به قاضیانش دستور داد «همان گونه که در گذشته قضاوت می کردید ، قضاوت کنید تا وحدت مردم ، حفظ گردد» . پس واژه «حتی» اشاره دارد که به آنان اجازه داد که از عادات گذشته در داوری و از احکامی که مردم بدانها خو گرفته اند ، پیروی کنند تا وحدت مردمْ حاصل گردد ، و [ روشن است که ]جمله های پس از واژه «إلی» و «حتّی» با جمله های قبلی مغایرت دارند (یعنی وقتی وحدتْ حاصل گشت ، دیگر از عادت و رویه گذشته پیروی نکنید) .

.


ص: 254

. .


ص: 255

. .


ص: 256

الفصل الثامن : السیاسه الأمنیّه8 / 1أهَمِّیَّهُ الأَمنِ6959.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :شَرُّ البِلادِ بَلَدٌ لا أمنَ فیهِ ، ولاخِصبَ . (1)6960.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام :اللّهُمَّ إنَّکَ تَعلَمُ أنَّهُ لَم یَکُنِ الَّذی کانَ مِنّا مُنافَسَهً فی سُلطانٍ ، ولا التِماسَ شَیءٍ مِن فُضولِ الحُطامِ ، ولکِن لِنَرِدَ المَعالِمَ مِن دِینِکَ ، ونُظهِرَ الإِصلاحَ فی بِلادِکَ ، فَیَأمَنَ المَظلومونَ مِن عِبادِکَ ، وتُقامَ المُعَطَّلَهُ مِن حُدودِکَ . (2)6956.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : الجُنودُ بِإِذنِ اللّهِ حُصونُ الرَّعِیَّهِ ، وزَینُ الوُلاهِ ، وعِزُّ الدّینِ ، وسُبُلُ الأَمنِ ، ولَیسَ تَقومُ الرَّعِیَّهُ إلّا بِهِم ... لا تَدفَعَنَّ صُلحا دَعاکَ إلَیهِ عَدوُّکَ وللّهِِ فیهِ رِضَیً ، فَإِنَّ فِی الصُّلحِ دِعَهً لِجُنودِکَ ، وراحَهً مِن هُمومِکَ ، وأمنا لِبِلادِکَ . (3)6957.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لابُدَّ لِلنّاسِ مِن أمیرٍ بَرٍّ أو فاجِرٍ ؛ یَعمَلُ فی إمرَتِهِ المُؤمِنُ ، ویَستَمتِعُ فیهَا الکافِرُ ، ویُبَلِّغُ اللّهُ فیهَا الأَجَلَ ، ویُجمَعُ بِهِ الفَیءُ ، ویُقاتَلُ بِهِ العَدُوُّ ، وتَأمَنُ بِهِ السُّبُلُ ، ویُؤخَذُ بِهِ لِلضَّعیفِ مِنَ القَوِیِّ ؛ حَتّی یَستَریحَ بَرٌّ ، ویُستَراحَ مِن فاجِرٍ . (4) .

1- .غرر الحکم : ح 5684 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 294 ح 5253 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 131 ؛ تذکره الخواصّ : ص 120 عن عبد اللّه بن صالح العجلی .
3- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 131 وفیه «وسبیل الأمن والخَفْض» بدل «وسُبُل الأمن» و ص 145 وراجع دعائم الإسلام : ج 1 ص 357 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 40 .