فصل نهم : سیاست های جنگی
9 / 1 اهتمام به آموزش های نظامی
الف آموزش سپاهیان
فصل نهم : سیاست های جنگی9 / 1اهتمام به آموزش های نظامیالف آموزش سپاهیان7213.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام از سفارش او به زیاد بن نضر ، هنگامی که او را پیشاپیش سپاه به صفّین گسیل داشت : بدان که پیشروان سپاه ، دیده بانان آن اند و دیده بان ها ، پیشروان جاسوسان اند . پس هنگامی که از شهرهایت بیرون شدی و به دشمن نزدیک گشتی ، بی احساس خستگی ، دیده بان را به هر سو ، بویژه شیار کوه ها ، لابه لای درختان ، کمینگاه ها و هر جای دیگر بفرست . تا دشمن بر شما شبیخون نزند و برای شما کمین نگذاشته باشند .
دسته ها و واحدها را از صبح تا به شب ، راه مَبَر ، مگر برای آمادگی که اگر حادثه ای رُخ داد یا امر ناگواری به شما رسید ، پیشاپیش ، خود را مهیّا کرده باشید .
چون به دشمن رسیدید یا دشمن بر شما فرود آمد ، لشکرگاهتان را برفراز بلندی ها یا دامنه کوه ها یا بین رودخانه ها قرار دهید تا برای شما پناه و برای دشمن ، مانعی باشد ؛ و نبرد را از یک سو و دو سو قرار دهید ، و دیده بان ها را بر ستیغ کوه ها و فراز پشته ها و کناره نهرها بگمارید تا برای شما دیده بانی کنند که مبادا دشمن ، بر شما از جایی که می ترسید و یا جایی که از آن بیم ندارید ، فرود آید .
هنگامی که فرود آمدید ، با هم فرود آیید ، و وقتی کوچ کردید ، با هم بکوچید . هنگامی که شب شما را فرا گرفت و فرود آمدید ، لشکرگاه را با نیزه ها و سپرها بپوشانید و تیراندازها را پشتِ سپرها بگمارید که مبادا فریب بخورید یا غفلت بر شما مستولی گردد .
خود ، لشکرت را نگاهبانی کن و بپرهیز از آن که به خواب روی یا شب را به روزآوری ، مگر با خوابِ اندک یا در حدّ چشیدن ، و همین شیوه و روش را داشته باش تا به دشمن رسی .
بر تو باد درنگ در جنگ ؛ و بپرهیز از عجله ، مگر آن که فرصتی مناسبْ فراهم آید ؛ و بپرهیز از این که نبرد کنی ، مگر آن که آنان آغاز کنند یا دستور من به تو رسد . درود و رحمت خدا بر تو باد!
.
ص: 290
7214.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام ومِن وَصِیَّهٍ لَهُ علیه السلام لِمَعقِلِ بنِ قَیسٍ الرِّیاحِیِّ حینَ أنفَذَهُ إلَی الشّامِ فی ثَلاثَهِ آلافٍ مُقَدِّمَهً لَهُ : اِتَّقِ اللّهَ الَّذی لابُدَّ لَکَ مِن لِقائِهِ ولا مُنتَهی لَکَ دونَهُ . ولا تُقاتِلَنَّ إلّا مَن قاتَلَکَ . وسِرِ البَردَینِ . وغَوِّرِ بالنّاسِ . ورَفِّه فِی السَّیرِ . ولا تَسِر أوَّل اَللَّیلِ فَإِنَّ اللّهَ جَعَلَهُ سَکَناً وقَدَّرَهُ مُقاماً لا ظَعناً . فَأَرِح فیهِ بَدَنَکَ ورَوِّح ظَهرَکَ . فَإِذا وَقَفتَ حینَ یَنبَطِحُ السَّحَرُ أو حینَ یَنفَجِرُ الفَجرُ فَسِر عَلی بَرَکَهِ اللّهِ . فَإِذا لَقیتَ العَدُوَّ فَقِف مِن أصحابِکَ وَسَطا ، ولا تَدنُ مِنَ القَومِ دُنُوَّ مَن یُریدُ أن یُنشِبَ الحَربَ ، ولا تَباعَد عَنهُم تَباعُدَ مَن یَهابُ البَأسَ حَتّی یَأتِیَکَ أمری ، ولا یَحمِلَنَّکُم شَنَآنُهُم عَلی قِتالِهِم قَبلَ دُعائِهِم والإِعذارِ إلَیهِم . (1) .
1- .نهج البلاغه : الکتاب 12 .
ص: 291
7215.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام از سفارش او به معقل بن قیس ریاحی ، هنگامی که او را با سه هزار [ سپاهی ]به عنوان پیشرو به سوی شام روانه کرد : پروا دار از خدایی که حتماً او را ملاقات کنی و پایانی جز او نداری . نبرد مکن ، مگر با آنانی که با تو نبرد کنند . در خُنُکی بامداد و عصرْ حرکت کن و در میانه روز ، مردمان را فرود آور ، و در حرکتْ رفاه و آسایش را منظور دار و سرِشب ، راه مرو که خداوند ، آن را برای آرامش و بار انداختن قرار داده ، نه برای کوچ کردن . پس سرِشب ، خود را آسوده دار و مَرکبت را نیز از خستگی بیرون آر . پس چون شب را آسودی ، هنگامی که سحر پدیدار شود یا سپیده بامداد آشکار گردد ، در پناه برکت خداوندْ حرکت کن ، و چون دشمن را دیدی ، در میان لشکرت بایست و به دشمن ، نه چندان نزدیک شو ، مانند کسی که می خواهد دست به جنگ آرد ، و نه چنان دور باش ، مانند کسی که از کارزار بیم دارد ، تا دستور من به تو رسد ؛ و بدرفتاریِ آنان ، شما را وا ندارد که جنگ را آغاز کنید ، پیش از آن که آنان را [ به راه راست] فرا خوانید و درِ عذر را به رویشان ببندید . .
ص: 292
7216.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام مِن کِتابٍ لَهُ علیه السلام إلی بَعضِ اُمَراءِ جَیشِهِ : فَإِن عادوا إلی ظِلِّ الطّاعَهِ فَذاکَ الَّذی نُحِبُّ ، وإن تَوافَتِ الاُمورُ بِالقَومِ إلَی الشِّقاقِ وَالعِصیانِ فَانهَد (1) بِمَن أطاعَکَ إلی مَن عَصاکَ ، وَاستَغنِ بِمَنِ انقادَ مَعَکَ عَمَّن تَقاعَسَ عَنکَ ؛ فَإنَّ المُتَکارِهَ مَغیبُهُ خَیرٌ مِن مَشهَدِهِ ، وقُعودُهُ أغنی مِن نُهوضِهِ . (2)7217.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :إن زَحَفَ العَدُوُّ إلَیکُم فَصُفّوا عَلی أبوابِ الخَنادِقِ ، فَلَیسَ هُناکَ إلّا السُّیوفُ ، ولُزومُ الأَرضِ بَعدَ إحکامِ الصُّفوفِ ، ولا تَنظُروا فی وُجوهِهِم ، ولا یَهولَنَّکُم عَدَدُهُم ، وَانظُروا إلی أوطانِکُم مِنَ الأَرضِ . فَإِن حَمَلوا عَلَیکُم فَاجثُوا عَلَی الرُّکَبِ ، وَاستَتِروا بالأَترِسَهِ ، صَفّا مُحکَما لا خَلَلَ فیهِ ، وإن أدبَروا فَاحمِلوا عَلَیهِم بِالسُّیوفِ ، وإن ثَبَتوا فَاثبُتوا عَلَی التَّعابِیِّ ، وإنِ انهَزَموا فَارکَبُوا الخَیلَ وَاطلُبُوا القَومَ . (3)7218.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :إن کانَت وأعوذُ بِاللّهِ فیکُم هَزیمَهٌ فَتَداعَوا ، وَاذکُرُوا اللّهَ وما تَوعَّدَ بِهِ مَن فَرَّ مِنَ الزَّحفِ ، وبَکِّتوا (4) مَن رأَیتُموهُ وَلّی . وَاجمَعوا الأَلوِیَهَ ، وَاعتَقِدوا . وَلیُسرِع المُخِفُونَ فی رَدِّ مَنِ انهَزَمَ إلَی الجَماعَهِ وإلَی المُعَسکَرِ ، فَلیَنفِر مَن فیهِ إلَیکُم ، فَإذَا اجتَمَعَ أطرافُکُم ، وأتَت أمدادُکُم ، وَانصَرَفَ فَلُّکُم ، فَأَلحِقُوا النّاسَ بِقُوّادِهِم ، وأحکِموا تَعابِیَّهُم ، وقاتِلوا ، وَاستَعینوا بِاللّهِ ، وَاصبِروا ؛ وفِی الثَّباتِ عِندَ الهَزیمَهِ ، وحَملِ الرَّجُلِ الواحِدِ الواثِقِ بِشَجاعَتِهِ عَلَی الکَتیبَهِ ، فَضلٌ عَظیمٌ . (5) .
1- .المناهَدَه فی الحرب : المُناهَضه ، ونَهَدَ إلی العدوّ یَنْهَد : نهض (لسان العرب : ج 3 ص 429 «نهد»).
2- .نهج البلاغه : الکتاب 4 ، بحار الأنوار : ج 32 ص 67 ح 46 ؛ تذکره الخواصّ : ص 166 .
3- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 373 .
4- .التبکیت : التقریع والتوبیخ (النهایه : ج 1 ص 148 «بکت») .
5- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 373 .
ص: 293
7219.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام از نامه اش به گروهی از فرماندهان سپاهش : اگر [ دشمنان ]به سایه فرمانبری بازگشتند ، این همان است که ما دوست می داریم ، و اگر کار آنان به جدایی و نافرمانی کشید ، آن را که فرمانت بَرَد ، به سوی آن که نافرمانی کند ، برانگیز ؛ و بی نیاز باش بدان که فرمانت بَرَد از آن که از یاری ات پای پس نهد ؛ زیرا آن که جنگ را خوش ندارد ، نبودنش بهتر از بودن است و نشستنش از برخاستن ، سودمندتر است .7220.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :اگر دشمن بر شما یورش آورد ، پس بر درِ خندق ها آرایش گیرید که در آن جا جز شمشیرها چیزی نیست ، و پس از منظّم کردن صف ها بر زمین ، استوار باشید. به صورت دشمنان منگرید و شمارِ آنان ، شما را به وحشت نیندازد و به سرزمین ها [ و جبهه ]خود بنگرید ؛ و اگر بر شما حمله ور شدند ، بر روی اسب ها خم شوید و در پناه سپرها پنهان شوید ، [ چونان] دژی محکم که شکافی در آن نیست ؛ و اگر پشت کردند ، با شمشیرها بر آنها حمله ور شوید . اگر ایستادند ، شما هم در سمتی دیگر بایستید ، و اگر فرار کردند ، به سویشان بشتابید و به جستجویشان برخیزید .7221.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :اگر خدای ناکرده در میان شما شکستی رُخ داد ، جمع شوید و خدا را یاد کنید و یادآورید آنچه بر گُریختگان از نبرد ، وعده [ کیفر ]داده شده است و آن را که در حال پشت کردن به دشمن دیدید ، نکوهش کنید . پرچم ها را گردآورده ، یکی کنید . چابک سواران ، در بازگرداندن فراریان به سوی جمعیت و لشکر ، شتاب کنند ، و هرکس در مخفیگاه هاست ، به سوی شما کوچ کند . وقتی کناره های لشکر گِرد آمد و نیرو و توان به شما رسید و حالت شکست خوردگی از میان شما رخت بربست ، لشکر را به فرماندهان بسپارید و جهت ها (یگان ها) را استوار سازید و نبرد کنید ؛ و از خداوند یاری جویید و شکیبایی کنید که در پایداری به هنگام شکست و یورش مردی دلاور بر دشمن ، پاداشی بزرگ است . .
ص: 294
7222.عنه علیه السلام :تاریخ دمشق عن ابن عبّاس :عَقِمَ النِّساءُ أن یَأتینَ بِمِثلِ أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، وَاللّهِ ، ما رَأَیتُ ولا سَمِعتُ رَئیسا یُوزَنُ بِهِ ، لَرَأَیتُهُ یَومَ صِفّینَ وعَلی رَأسِهِ عِمامَهٌ قَد أرخی طَرَفَیها ، کأَنَّ عَینَیهِ سِراجا سَلیطٍ ، وهوَ یَقِفُ عَلی شِرذِمَهٍ یَحُضُّهُم ، حَتّی انتَهی إلَیَّ وأنَا فی کَنَفٍ مِنَ النّاسِ فَقالَ:
مَعاشِرَ المُسلِمینَ ! استَشعِرُوا الخَشیَهَ ، وغُضُّوا الأَصواتَ ، وتَجَلبَبُوا السَّکینَهَ ، وَاعملوا (1) الأَسِنَّهَ ، وأقلِقوا (2) السُّیوفَ قَبلَ السَّلَّهِ ، وَاطعُنوا الرّخرَ (3) ، ونافِحوا بِالظُّبا ، وصِلُوا السُّیوفَ بِالخُطا ، وَالنِّبالَ بِالرِّماحِ ، فَإِنَّکُم بِعَینِ اللّهِ ومَعَ ابنِ عَمِّ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله .
عاوِدُوا الکَرّ ، وَاستَحیوا مِنَ الفَرِّ ؛ فَإِنَّهُ عارٌ باقٍ فِی الأَعقابِ وَالأَعناقِ ، ونارٌ یَومَ الحِسابِ . وطیبوا عَن أنفُسِکُم أنفُسا ، وَامشوا إلَی المَوتِ أسححا (4) . وعَلَیکُم بِهذَا السَّوادِ الأَعظَمِ ، والرِّواقِ المطیّبِ (5) ، فَاضرِبوا ثَبَجَهُ (6) ؛ فَإِنَّ الشَّیطانَ راکِبٌ صَعبَهً ، ومُفرِشٌ ذِراعَیهِ ، قَد قَدَّمَ لِلوَثبَهِ یَدا ، وأخَّرَ لِلنُّکوصِ رِجلاً ، فَصَمدا صَمدا حَتّی یَتَجلّی لَکُم عَمودُ الدّینِ: «وَأَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَن یَتِرَکُمْ أَعْمَلَکُمْ» (7) . (8)7223.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :لا تَمیلوا بِرایاتِکُم ، ولا تُزیلوها ، ولا تَجعَلوها إلّا مَعَ شُجعانِکُم ؛ فَإِنَّ المانِعَ لِلذِّمارِ وَالصّابِرَ عِندَ نُزولِ الحَقائِقِ هُم أهلُ الحِفاظِ ... وَاعلَموا أنَّ أهلَ الحِفاظِ هُمُ الَّذینَ یَحُفّونَ بِرایاتِهِم ، ویَکتَنِفونَها ، ویَصیرونَ حِفافَیها ، ووَراءَها ، وأمامَها ، ولا یُضَیِّعونَها ، لا یَتَأَخَّرونَ عَنها فَیُسَلِّموها ، ولا یَتَقَدَّمونَ عَلَیها فَیُفرِدوها . (9) .
1- .فی تاریخ دمشق «ترجمه الإمام علیّ علیه السلام » تحقیق محمّد باقر المحمودی : «وأعلِموا» (ج 3 ص 145 ح 1191) .
2- .أقلقَ الشیءَ من مکانه وقَلَقَه : حرّکه (لسان العرب : ج 10 ص 324 «قلق») .
3- .کذا فی المصدر ، وفی نهج البلاغه : «واطعنوا الشَّزْرَ» .
4- .کذا فی المصدر ، وفی نهج البلاغه : «سُجُحا» . ومِشیَه سُجح : أی سهله (لسان العرب : ج 2 ص 475) .
5- .کذا فی المصدر ، وفی نهج البلاغه : «المطنّب» وهو أنسب .
6- .ثبَجُه : وسطه ومعظمه (النهایه : ج 1 ص 206 «ثبج») .
7- .محمّد : 35 .
8- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 460 ، مروج الذهب : ج 2 ص 389 ، عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 1 ص 110 ؛ نهج البلاغه : الخطبه 66 وفیه من «معاشر المسلمین ...» ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 75 ، بشاره المصطفی : ص 141 کلّها نحوه .
9- .الکافی : ج 5 ص 39 ح 4 عن مالک بن أعین ، بحار الأنوار : ج 32 ص 563 ح 468 وراجع نهج البلاغه : الخطبه 124 .
ص: 295
7215.امام علی علیه السلام :تاریخ دمشق به نقل از ابن عباس : زنان عقیم شدند از این که مانند امیر مؤمنان ، علی بن ابی طالب بزایند . به خدا سوگند ، ندیدم و نشنیدم که رئیسی با وی مقایسه شود . او را به هنگام نبرد صفّین دیدم که بر سرش عمامه ای بود که دو طرفش را رها کرده بود . دو چشمانش گویا به سان دو چراغ درشت بود . او بر گروهی اندکْ ایستاده بود و آنان را به نبردْ وا می داشت تا به من رسید ، در حالی که من در لابه لای مردم بودم .
پس فرمود : «ای گروه مسلمانان! خشیت [ از خدا ]را احساس کنید ، صداها را پایین آورید ، آرامش را بر تَن کنید ، نیزه ها را به کار گیرید (1) و پیش از کشیدن شمشیر ، آن را به حرکت آورید و از چپ و راست ، شمشیر زنید و با تیزی اش ضربه زنید ، و شمشیرها را با گام ها و تیرها را با نیزه ها هماهنگ سازید . به درستی که در دید خداوند و همراه پسرعموی پیامبر او قرار گرفته اید .
پی در پی حمله کنید و از فرار ، شرم کنید ؛ چرا که آن ، ننگی است که در نسل ها و گروه ها باقی مانَد ، و آتشی است در روز رستاخیز .
خود را خرّم و سرخوش دارید و با آسانی و سبُک جانی به سوی مرگْ گام بردارید . لشکر انبوهِ [ دشمن] و خیمه ای را که طناب هایش به اطراف کشیده شده ، هدف قرار دهید و قلب آن را نشانه بگیرید ؛ چرا که شیطان ، شتر سرکش را سوار شده و بازوانش را گسترانیده است ؛ دستی را برای حمله پیش دارد و پایی را برای فرار ، به عقب گذارد . پس استوار باشید و پایدار ، تا نور حق بر شما پرتو افکنَد ، «که شما برترید و خدا با شماست و از پاداش کردارتان نخواهد کاست» » .7216.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :پرچم هایتان را به این سو و آن سو متمایل مکنید و اطراف آن را خالی مکنید و آن را جز به دستِ دلاورمردان مسپارید ؛ چرا که پاسداران شرافت و آبرو، و شکیبا به هنگام فرود آمدن بلاها ، گِردِ پرچم حلقه می زنند ... و بدانید که پاسداران ، کسانی اند که گِرد پرچم های خود ، حلقه زنند و اطراف آن را نگه دارند و پیش و پس آن می گردند و آن را ضایع نمی سازند ؛ نه از آنْ پس می مانند که آن را به دشمن بسپارند ، و نه از آن پیش می افتند که تنهایش گذارند . .
1- .در برخی نسخه ها چنین آمده است : نیزه ها را آشکار سازید .
ص: 296
ب : تَنظیمُ الجَیشِ7218.امام علی علیه السلام :دعائم الإسلام :إنَّهُ [ علیّا علیه السلام ] کانَ إذا زَحَفَ لِلقِتالِ جَعَلَ مَیمَنَهً ومیسَرَهً وقَلبا یَکونُ هُوَ فیهِ ، ویَجعَلُ لَها رَوابِطُ ، ویُقَدِّمُ عَلَیها مُقَدّمینَ ، ویَأمُرُهُم بِخَفضِ الأَصواتِ ، وَالدُّعاءِ ، وَاجتِماعِ القُلوبِ ، وشَهرِ السُّیوفِ ، وإظهارِ العِدَّهِ ، ولُزومِ کُلِّ قَومٍ مَکانَهُم ، ورُجوعِ کُلِّ مَن حَمَلَ إلی مَصافِّهِ بَعدَ الحَملَهِ . (1)7219.امام علی علیه السلام :دعائم الإسلام :إنَّهُ [ علیّا علیه السلام ] کانَ إذا زَحَفَ لِلقِتالِ یُعَبِّئُ الکَتائِبَ ، ویُفَرِّقُ بَینَ القَبائِلِ ، ویُقَدِّمُ عَلی کُلِّ قَومٍ رَجُلاً ، ویُصَفِّفُ الصُّفوفَ ، ویُکَردِسُ الکَرادیسَ (2) ، ثُمَّ یَزحَفُ إلَی القِتالِ . (3)7220.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فی کَیفِیَّهِ القِتالِ : قَدِّمُوا الرَّجّالَهَ وَالرُّماهَ ؛ فَلیَرشُقوا بِالنَّبَلِ ، وَلیَتَناوَشِ الجَنبانِ (4) ، وَاجعَلُوا الخَیلَ الرَّوابِطَ وَالمُنتَجَبَهَ (5) رِدءا لِلِّواءِ والمُقَدِّمَهِ ، ولا تَنشُزوا (6) عَن مَراکِزِکُم لِفارِسٍ شَذَّ مِنَ العَدُوِّ . (7) .
1- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 372 .
2- .الکردوس : الخیل العظیمه ، وقیل : القطعه من الخیل العظیمه . والکرادیس : الفِرَق منهم ، ویقال : کَردسَ القائد خیلَه أی جعلَها کتیبه کتیبه (لسان العرب : ج 6 ص 195 «کردس») .
3- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 372 .
4- .الجَنْب : الناحیه (لسان العرب : ج 1 ص 278 «جنب») .
5- .المنتجَب : المختار من کلّ شیء (لسان العرب : ج 1 ص 748 «نجب») .
6- .یقال : نَشَزَ من مکانه نُشوزا ؛ إذا ارتفع عنه . ونَشَزَ الرجلُ من امرأته : تَرکَها (المصباح المنیر : ص 605 «نشز») .
7- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 372 .
ص: 297
ب آرایش سپاه
ب آرایش سپاه7222.امام علی علیه السلام :دعائم الاسلام درباره علی علیه السلام : او به هنگامی که برای نبرد آماده می شد ، برای سپاه ، [ یگان های ]راست و چپ و میانه قرار می داد که خود ، در میانه بود و برای آنها رابط هایی معیّن می کرد ، و پیشروانی جلو می فرستاد ، و آنان را به آهسته سخن راندن و نیایش و خاطرجمعی و بیرون کشیدن شمشیرها و آشکار ساختن توان و نیرو ، دستور می داد ، و به این که هر گروهی بر جای خود قرار گیرد و این که هر کس یورش بَرَد ، پس از یورش ، به جای خود برگردد .7223.امام علی علیه السلام :دعائم الاسلام درباره علی علیه السلام : به درستی که او به هنگامی که عازم نبرد می شد ، دسته ها را آماده می کرد و میان قبیله ها جدایی می افکند ، و بر هر گروهی فردی را می گماشت ، صف ها را منظّم می کرد و سواران را ستون ستون می کرد . آن گاه به نبرد می رفت .7224.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام در بیان چگونگی نبرد : پیاده ها و تیر اندازها را جلو بیندازید . پس آنان ، [ دشمن را ]تیرباران کنند و دو طرف ، با نیزه هجوم برند . سواره ها و نیروهای ویژه را پناهِ پرچم و پیشروان قرار دهید و جایگاه خود را به خاطر سواری از دشمن که تنها مانده ، ترک مکنید .
.
ص: 298
7225.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام فی وَصِیَّهٍ لَهُ علیه السلام وَصّی بِها جَیشا بَعَثَهُ إلَی العَدُوِّ : فَإِذا نَزَلتُم بِعَدُوٍّ أو نَزَلَ بِکُم فَلیَکُن مُعَسکَرُکُم فی قُبُلِ (1) الأَشرافِ ، أو سِفاحِ الجِبالِ ، أو أثناءِ الأَنهارِ ؛ کَیما یَکونَ لَکُم رِدءا ، ودونَکُم مَرَدّا . وَلتَکُن مُقاتَلَتُکُم مِن وَجهٍ واحِدٍ أوِ اثنَینِ .
وَاجعَلوا لَکُم رُقَباءَ فی صَیاصِی الجِبالِ ، ومَناکِبِ الهِضابِ ؛ لِئَلّا یَأتِیَکُمُ العَدُوُّ مِن مکَانِ مَخافَهٍ أو أمنٍ . وَاعلَموا أنَّ مُقَدِّمَهَ القَومِ عُیونُهُم ، وعُیونُ المُقَدِّمَهِ طَلائِعُهُم .
وإیّاکُم وَالتَّفَرُّقَ ، فَإِذا نَزَلتُم فَانزِلوا جَمیعا ، وإذَا ارتَحَلتُم فَارتَحِلوا جَمیعا . وإذا غَشِیَکُمُ اللَّیلُ فَاجعَلُوا الرِّماحَ کِفَّهً ، ولا تَذوقُوا النَّومَ إلّا غِرارا أو مَضمَضَهً . (2)ج : عَدَمُ مُفارَقَهِ السِّلاحِ فِی الحَربِ7227.عنه علیه السلام :دعائم الإسلام :إنَّهُ [عَلِیّا علیه السلام ] کَرِهَ أن یُلقِی الرَّجُلُ سِلاحَهُ عِندَ القِتالِ ؛ وقَد قالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ عِندَ ذِکرِ صَلاهِ الخَوفِ: «وَلْیَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ» ، وقالَ: «وَدَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِکُمْ وَأَمْتِعَتِکُمْ فَیَمِیلُونَ عَلَیْکُم مَّیْلَهً وَ حِدَهً» (3) ، فَأَفضَلُ الاُمورِ لِمَن کانَ فِی الجِهادِ أن لا یُفارِقَهُ السِّلاحُ عَلی کُلِّ الأَحوالِ . (4)راجع : ج 7 ص 86 (استشهاد محمّد بن أبی بکر) ، و ص 94 (حزن الإمام) .
.
1- .القُبُلُ بالضمّ من الجبل : سفحه ؛ یقال : انزل بقُبُل هذا الجبل أی بسفحه (تاج العروس : ج 15 ص 595 «قبل») .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 11 ، تحف العقول : ص 192 ، وقعه صفّین : ص 124 عن یزید بن خالد بن قَطَن ؛ الأخبار الطوال : ص 166 کلّها نحوه .
3- .النساء : 102 .
4- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 371 .
ص: 299
ج جدا نشدن از سلاح در جنگ
7229.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام در سفارشی که به سپاه کرد ، هنگامی که آن را به سوی دشمن گسیل داشت : هرگاه بر دشمن فرود آمدید یا دشمن بر شما فرود آمد ، لشکرگاهتان بر فراز بلندی ها یا دامنه کوه ها یا بین رودخانه ها باشد ، تا برای شما پناه و برای دشمن ، مانعی بر سر راه باشد ؛ و جنگتان از یک سو یا دو سو باشد و برای خود ، دیده بان هایی در ستیغ کوه ها و فراز پشته ها بگمارید ، تا مبادا دشمن از جایی که می ترسید و یا جایی که از آن بیم ندارید ، بر شما فرود آید ، و بدانید که پیشروان لشکر ، دیده بان های آن اند و دیده بان ها ، طلایه داران لشکرند .
بپرهیزید از پراکندگی! پس هرگاه فرود می آیید ، با هم فرود آیید ، و هر گاه کوچ می کنید ، با هم کوچ کنید ، و هرگاه شب شما را فرا گیرد ، نیزه ها را گِرداگِرد خود ، برپا دارید ، و مخوابید جز اندک ، یا آن را مَضمَضه کنید (لَختی بخوابید و لَختی بیدار مانید) .ج جدا نشدن از سلاح در جنگ7224.امام علی علیه السلام :دعائم الإسلام :به درستی که [ علی علیه السلام ]نمی پسندید که مردی به هنگام نبرد ، سلاحش را بیفکند . خداوند عز و جل به هنگام یاد کردِ نماز خوف فرمود : «و اسلحه هایشان را برگیرند» و فرمود : «آنان که کفر ورزیدند ، دوست می دارند که شما از اسلحه ها و وسایلتان غفلت ورزید که ناگهان به شما هجوم آورند» .
پس برترین کار برای آنان که در جهاد به سر می برند ، این است که اسلحه را به هیچ روی ، از خود جدا مسازند .ر . ک : ج 7 ص 87 (شهادت محمّد بن ابی بکر) و ص 95 (اندوه امام) .
.
ص: 300
د : اِنتِهازُ الفُرصَهِ7227.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فی وَصفِ القِتالِ : مَن رَأی فُرصَهً مِنَ العَدُوِّ فَلیَنشُز ، وَلیَنتَهِزِ الفُرصَهَ بَعدَ إحکامِ مَرکَزِهِ ، فَإِذا قَضی حاجَتَهُ عادَ إلَیهِ . (1)7228.امام علی علیه السلام :وقعه صفّین :أقبَلَ الأَحنَفُ بنُ قَیسٍ السَّعدِیُّ [فی حَربِ صِفّینَ] فَقالَ: یا أهلَ العِراقِ ، وَاللّهِ لا تُصیبونَ هذَا الأَمرَ أذَلَّ عُنُقا مِنهُ الیَومَ ، قَد کَشَفَ القَومُ عَنکُم قِناعَ الحَیاءِ ، وما یُقاتِلونَ عَلی دینٍ ، وما یَصبِرونَ إلّا حَیاءً ؛ فَتَقَدَّموا .
فَقالوا: إنّا إن تَقَدَّمنَا الیَومَ فَقَد تَقَدَّمنا أمسِ ، فَما تَقولُ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ؟ قالَ: تَقَدَّموا فی مَوضِعِ التَّقَدُّمِ ، وتَأَخَّروا فی مَوضِعِ التَّأَخُّرِ ؛ تَقَدَّموا مِن قَبلِ أن یَتَقَدَّموا إلَیکُم . (2)ه : الاِنسِحابُ التّاکتیکیّ7230.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :الفِرارُ فی أوانِهِ یَعدِلُ الظَّفَرَ فی زَمانِهِ . (3)7231.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام کانَ یَقولُ لِأَصحابِهِ عِندَ الحَربِ : لا تَشتَدَّنَّ عَلَیکُم فَرَّهٌ بَعدَها کَرَّهٌ ، ولا جَولَهٌ بَعدَها حَملَهٌ . (4)9 / 2تَأسیسُ القُوّاتِ الخاصَّهِ7234.عنه علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :کانوا شُرطَهُ (5) الخَمیسِ سِتَّهَ آلافِ رَجُلٍ أنصارهُ [أی عَلِیّ علیه السلام ] . (6) .
1- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 372 .
2- .وقعه صفّین : ص 406 ، بحار الأنوار : ج 32 ص 511 ح 437 .
3- .غرر الحکم : ح 2003 .
4- .نهج البلاغه : الکتاب 16 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 530 ح 9644 وفیه «صوله» بدل «حمله» .
5- .شُرَط السلطان : نخبه أصحابه الَّذین یقدّمهم علی غیرهم من جنده . وقال ابن الأعرابی : هم الشُّرَط ، والنسبه إلیهم : شُرَطِیٌّ ؛ والشُرْطه ، والنسبه إلیهم : شُرْطِیٌّ (النهایه : ج 2 ص 460 «شرط») .
6- .الاختصاص : ص 2 .
ص: 301
د بهره گیری از فرصت ها
ه عقب نشینی تاکتیکی
9 / 2 تشکیل نیروهای ویژه
د بهره گیری از فرصت ها7236.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در توصیف نبرد : آن که فرصتی را از سوی دشمن دید ، هجوم بَرَد و فرصت را غنیمت داند ، [ البته ]پس از محکم ساختن جایگاه خود ؛ و هرگاه خواسته اش را [ از هجوم ]برآورد ، به جایگاهش برگردد .7231.امام علی علیه السلام :وقعه صفّین :[ در جنگ صفّین] ، احنف بن قیس سعدی رو آورد و گفت : ای مردم عراق! به خدا سوگند ، با این مسئله ، گردن خمیده تر از امروز ، برخورد نخواهید کرد . اینان ، پرده های حیا را از برابر شما برگرفتند و برای دین ، نبرد نمی کنند ، و استقامت نمی کنند ، مگر از روی شرم . پس به پیش روید .
گفتند : اگر امروز بتازیم ، دیروز هم به پیش تاختیم . ای امیر مؤمنان! شما چه می گویی؟
فرمود : «به هنگام تاختن ، بتازید و به هنگام پس کشیدن ، عقب بکشید . بتازید ، پیش از آن که آنان بر شما بتازند» .ه عقب نشینی تاکتیکی7233.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :فرارِ به هنگام ، برابر است با پیروزی در زمان خود .7234.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام به هنگام نبرد به یارانش می گفت : فراری که پس از آن یورش باشد ، یا عقب نشینی ای که پس از آن حمله باشد ، بر شما گران نیاید .9 / 2تشکیل نیروهای ویژه7237.عنه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :سپاه ویژه ، شش هزار نفر از یاران علی علیه السلام بودند .
.
ص: 302
7238.عنه صلی الله علیه و آله :الاختصاص عن علیّ بن الحکم :أصحابُ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام الَّذینَ قالَ لَهُم : تَشَرَّطوا ، فَأَنَا اُشارِطُکُم عَلَی الجَنَّهِ ، ولَستُ اُشارِطُکُم عَلی ذَهَبٍ ولا فِضَّهٍ ؛ إنَّ نَبِیَّنا صلی الله علیه و آله فیما مَضی قالَ لِأَصحابِهِ : تَشَرَّطوا ، فَإِنّی لَستُ اُشارِطُکُم إلّا عَلَی الجَنَّهِ وهُم : سَلمانُ الفارِسیُّ ، وَالمِقدادُ ، وأبو ذَرِّ الغِفارِیُّ ، وعَمّارُ بنُ یاسِرٍ ، وأبو ساسانَ وأبو عَمرٍو الأَنصارِیّانِ ، وسَهلٌ بَدرِیٌّ وعُثمانُ ابنا حُنَیفٍ الأَنصارِیُّ ، وجابِرُ بنُ عَبدِ اللّهِ الأَنصارِیُّ .
ومِن أصفیاءِ أصحابِهِ ، عَمرُو بنُ الحَمِقِ الخُزاعِیُّ عَرَبیٌّ ، ومَیثَمٌ التَّمّارُ وهُوَ مَیثَمُ بنُ یَحیی ، مَولی ، ورُشَیدٌ الهَجَرِیُّ ، وحَبیبُ بنُ مُظَهَّرٍ الأَسَدِیُّ ، ومُحَمَّدُ بنُ أبی بَکرٍ .
ومِن أولیائِهِ : العَلَمُ الأَزدِیُّ ، وسُوَیدُ بنُ غَفَلَهَ الجُعِفیُّ ، وَالحارِثُ بنُ عَبدِ اللّهِ الأَعوَرِ الهَمدانِیُّ ، وأبو عَبدِ اللّهِ الجَدَلِیُّ ، وأبو یَحیی حَکیمُ بنُ سَعدٍ الحَنَفِیُّ .
وکانَ مِن شُرطَهِ الخَمیسِ: أبُو الرَّضِیِّ عَبدُ اللّهِ بنُ یَحیَی الحَضرَمِیُّ ، وسَلیمُ بنُ قَیسٍ الهِلالِیُّ ، وعُبَیدَهُ السَّلمانِیُّ المُرادِیُّ ، عَرَبِیٌّ .
ومِن خَواصِّهِ : تَمیمُ بنُ حِذیَمٍ النّاجی وقَد شَهِدَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام ، [ و ] قَنبَرٌ مَولی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ ، [ و ] أبو فاخِتَهَ مَولی بَنی هاشِمٍ ، وعُبَیدُ اللّهِ بنُ أبی رافِعٍ وکانَ کاتِبَهُ . (1)7239.بحار الأنوار :رجال الکشّی عن أبی الجارود :قُلتُ لِلأَصبَغِ بنِ نُباتَهَ : ما کانَ مَنزِلَهُ هذَا الرَّجُلِ [عَلِیٍّ علیه السلام ]فیکُم ؟ قالَ : ما أدری ما تَقولُ ! إلّا أنَّ سُیوفَنا کانَت عَلی عَواتِقِنا ، فَمَن أومی إلَیهِ ضَرَبناهُ بِها . وکانَ یَقولُ لَنا : تَشَرَّطوا ، فَوَاللّهِ مَا اشتِراطُکُم لِذَهَبٍ ولا لِفِضَّهٍ ، ومَا اشتِراطُکُم إلّا لِلمَوتِ ، إنَّ قَوما مِن قَبلِکُم مِن [ بَنی إسرائیلَ ] (2) تَشارَطوا بَینَهُم ، فَما ماتَ أحَدٌ مِنهُم حَتّی کانَ نَبِیَّ قَومِهِ ، أو نَبِیَّ قَریَتِهِ ، أو نَبِیَّ نَفسِهِ ، وإنَّکُم لَبِمَنزِلَتِهِم ، غَیرَ أنَّکُم لَستُم بِأَنبِیاءَ . (3) .
1- .الاختصاص : ص 2 ؛ الفهرست لابن الندیم : ص 223 وفیه إلی «إلّا علی الجنّه» .
2- .سقط ما بین المعقوفین من المصدر وأثبتناه من بحار الأنوار .
3- .رجال الکشّی : ج 1 ص 19 الرقم 8 ، بحار الأنوار : ج 42 ص 150 ح 16 .
ص: 303
7237.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الاختصاص به نقل از علی بن حکم : یاران امیرمؤمنان ، کسانی بودند که به آنان فرمود : «پیمان بندید! من با شما بر بهشتْ پیمان بندم ، نه بر طلا و نقره . پیامبر ما در گذشته به یارانش فرمود : پیمان بندید که من با شما جز بر بهشتْ پیمان نبندم » .
و آنان عبارت بودند از : سلمان فارسی ، مقداد ، ابوذر غفاری ، عمّار بن یاسر ، ابو ساسان انصاری ، ابو عمرو انصاری ، سهل (بدری) و عثمان ، پسران حنیف انصاری ، و جابر بن عبداللّه انصاری .
و از برگزیدگان یاران او بودند : عمرو بن حُمق خزاعی عرب و میثم تمّار (میثم بن یحیی ، برده آزاد شده) ، رُشید هجری ، حبیب بن مظهّر اسدی و محمد بن ابی بکر .
و از دوستان او بودند : عَلَم ازدی ، سوید بن غفله جعفی ، حارث بن عبد اللّه اعور همدانی ، ابو عبداللّه جدلی و ابو یحیی حکیم بن سعد حنفی .
و از نیروهای ویژه اش بودند : ابو رضی عبد اللّه بن یحیی حضرمی ، سلیم بن قیس هلالی و عبیده سلمانی مرادی عرب .
و از یاران خاصّ او بودند : تمیم بن حذیم ناجی (که در همراهی علی علیه السلام به شهادت رسید) ، قنبر (آزاد شده علی بن ابی طالب علیه السلام ) ، ابو فاخته (آزاده شده بنی هاشم) و عبید اللّه بن ابی رافع (که منشی علی علیه السلام بود) .7238.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رجال الکشی به نقل از ابو جارود : به اصبغ بن نباته گفتم : جایگاه این مرد (علی علیه السلام ) در میان شما چیست؟
گفت : نمی دانم چه می گویی ؛ اما شمشیرهای ما بر دوشمان بود و هر کس را که وی اشاره می کرد ، با شمشیر می زدیم . علی علیه السلام به ما می گفت : «پیمان ببندید! به خدا سوگند که پیمان شما برای طلا و نقره نیست ، و پیمان شما جز برای مرگ نیست . به درستی که گروهی از پیشنیان بنی اسرائیل ، میان خودْ پیمان بستند . پس هیچ یک از آنان از دنیا نرفت ، مگر آن که پیامبرِ قومش یا روستایش و یا خودش بود ، و شما به سان آنانید ، جز آن که پیامبر نیستید» . .
ص: 304
7239.بحار الأنوار :رجال الکشّی :رُوِیَ عَن أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام أنَّهُ قالَ لِعَبدِ اللّهِ بنِ یَحیَی الحَضرَمِیِّ یَومَ الجَمَلِ : أبشِر یَابنَ یَحیی ؛ فَأَنتَ وأبوکَ مِن شُرطَهِ الخَمیِس حَقّا ، لَقَد أخبَرَنی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِاسمِکَ وَاسمِ أبیکَ فی شُرطَهِ الخَمیسِ ، وَاللّهُ سَمّاکُم شُرطَهَ الخَمیسِ عَلی لِسانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله . وذَکَرَ أنّ شُرطَهَ الخَمیسِ کانوا سِتَّهَ آلافِ رَجُلٍ ، أو خَمسَهَ آلافٍ . (1)9 / 3العِنایَهُ الخاصَّهُ بِالقُوّات المُسَلَّحَهِ7240.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : ثُمَّ تَفَقَّد مِن اُمورِهِم ما یَتَفَقَّدُهُ الوالِدانِ مِن وَلَدِهِما ، ولا یَتَفاقَمَنَّ فی نَفسِکَ شَیءٌ قَوَّیتَهُم بِهِ . ولا تَحقِرَنَّ لُطفا تَعاهَدتَهُم بِهِ وإن قَلَّ ؛ فَإِنَّهُ داعِیَهٌ لَهُم إلی بَذلِ النَّصیحَهِ لَکَ ، وحُسنِ الظَّنِّ بِکَ . ولا تَدَع تَفَقُّدَ لَطیفِ اُمورِهِمُ اتِّکالاً عَلی جَسیمِها ؛ فَإِنَّ لِلیَسیرِ مِن لُطفِکَ مَوضِعا یَنتَفِعونَ بِهِ ، ولِلجَسیمِ مَوقِعا لا یَستَغنونَ عَنهُ .
وَلیَکُن آثَرُ رُؤوسِ جُندِکَ عِندَکَ مَن واساهُم فی مَعونَتِهِ ، وأفضَلَ عَلَیهِم مِن جِدَتِهِ بِما یَسَعُهُم ویَسَعُ مَن وَراءَهُم مِن خُلوفِ أهلیهِم ، حَتّی یَکونَ هَمُّهُم هَمّا واحِدا فی جِهادِ العَدُوِّ؛ فَإِنَّ عَطفَکَ عَلَیهِم یَعطِفُ قُلوبَهُم عَلَیکَ. وإنَّ أفضَلَ قُرَّهِ عَینِ الوُلاهِ استِقامَهُ العَدلِ فی البِلادِ ، وظُهورُ مَوَدَّهِ الرَّعِیَّهِ ، وإنَّهُ لا تَظهَرُ مَوَدَّتُهُم إلّا بِسَلامَهِ صُدورِهِم ، ولا تَصِحُّ نَصیحَتُهُم إلّا بِحیطَتِهِم عَلی وُلاهِ اُمورِهِم ، وقِلَّهِ استِثقالِ دُوَلِهِم ، وتَرکِ استبِطاءِ انقِطاع مُدَّتِهِم .
فَافسَح فی آمالِهِم ، وواصِل فی حُسنِ الثَّناءِ عَلَیهِم ، وتَعدیدِ ما أبلی ذَوُو البَلاءِ مِنهُم ؛ فَإِنَّ کَثرَهَ الذِّکرِ لِحُسنِ أفعالِهِم تَهُزُّ الشُّجاعَ ، وتُحَرِّضُ النّاکِلَ إن شاءَ اللّهُ . ثُمَّ اعرِف لِکُلِّ امرِیً مِنهُم ما أبلی ، ولا تَضُمَّنَّ بَلاءَ امرِیً إلی غَیرِهِ ، ولا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دونَ غایَهِ بَلائِهِ ، ولا یَدعُوَنَّکَ شَرَفُ امرِیً إلی أن تُعظِمَ مِن بَلائِهِ ما کانَ صَغیرا ، ولا ضَعَهُ امرِیً إلی أن تَستَصغِرَ مِن بَلائِهِ ما کانَ عَظیما . (2) .
1- .رجال الکشّی : ج 1 ص 24 الرقم 10 ، بحار الأنوار : ج 42 ص 151 ح 18 .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 137 ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 361 کلاهما نحوه .
ص: 305
9 / 3 اهتمام ویژه به نیروهای مسلّح
7241.امام علی علیه السلام :رجال الکشّی :از امیر مؤمنان گزارش شده است که در جنگ جمل ، به عبد اللّه بن یحیی حضرمی فرمود : «بشارت باد بر تو ای پسر یحیی! چرا که تو و پدرت حقیقتاً از نیروهای ویژه هستید . پیامبر خدا به من خبر داد که نام تو و پدرت جزو نیروهای ویژه است . خداوند ، شما را بر زبان پیامبرش نیروی ویژه (شُرطهُ الخمیس) نامید» و فرمود : «نیروهای ویژه ، شش یا پنج هزار تن اند» .9 / 3اهتمام ویژه به نیروهای مسلّح7244.عنه علیه السلام ( فی قولِهِ تعالی : {Q} «و اتَّقُوا اللّه َ الَّذ ) امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : پس در کار سپاهیان ، چنان بنگر که پدر و مادر در کار فرزندشان می نگرند ، و مباد آنچه که آنان را بدان نیرومند می کنی ، نزد تو بزرگ نماید . نیکویی ات درباره ایشان ، هرچند اندک باشد ، خُرد نیاید که آن نیکی ، آنان را به خیرخواهی تو خوانَد و گمانشان را درباره ات نیکو گرداند ، و رسیدگی به کارهای خُرد آنان را به اعتماد وارسی کارهای بزرگْ وا مگذار ؛ چرا که لطف کوچک را جایی است که از آن بهره برگیرند ، و لطف بزرگ را جایی است که از آن ، بی نیاز نباشند .
و باید گزیده ترینِ سران سپاه در نزد تو کسی باشد که کمک خود را ارزانی شان دارد و از آنچه دارد ، بر آنان ببخشاید ، آن اندازه که آنان و کسانشان را که باز مانده اند ، وسعت دهد ، تا عزم آنان در نبرد با دشمنْ یکی شود ؛ چرا که مهربانی تو به آنان ، دل هایشان را بر تو مهربان گردانَد ، و برترین چشم روشنیِ زمامداران ، برقراری عدالت در شهرها وپدیدارشدن دوستی میان شهروندان است ، و دوستی آنان آشکار نشود ، مگر هنگامی که دل هایشان وارسته [از کینه ]باشد ، و خیرخواهی آنان راست نیاید ، مگر این که گِرد زمامداران حلقه زنند و از وجود دولتْ مردان ، احساس سنگینی نکنند و از دراز شدن دولت آنان را به نیکی ، به ستوه نیایند .
پس امیدشان را برآر ، و ستودن آنان را به نیکی و برشمردن رنج سختی کشیدگان آنها را پیوسته دار ؛ چرا که یاد کردن بسیار از کارهای نیک آنان ، شجاع را برانگیزد و بزدل را به کوشش وا دارد . إن شاء اللّه !
آن گاه برای هریک از آنان ، رنجی را که کشیده است ، در نظر دار و رنج یکی را به حساب دیگری مگذار ، و در [ پاداش ]رنجی که کشیده ، کوتاهی مکن ، و بزرگی کسی تو را وا مدارد که رنج کوچکش را بزرگ شماری ، و فرودستی کسی تو را وا مدارد که رنج بزرگش را کوچک شماری .
.
ص: 306
9 / 4الِاهتِمامُ بِمَعنَوِیّاتِ الجَیشِأ : التَّحریض7245.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ( لَمّا سَألَهُ الجهمُ بنُ حمیدٍ : تکونُ لی القَر ) الکافی عن أبی صادق :سَمِعتُ عَلِیّا علیه السلام یُحَرِّضُ النّاسَ فی ثَلاثَهِ مَواطِنَ : الجَمَلِ ، وصِفّینَ ، ویَومِ النَّهرِ ؛ یَقولُ : عِبادَ اللّهِ ، اتَّقُوا اللّهَ ، وغُضُّوا الأَبصارَ ، وَاخفِضُوا الأَصواتَ ، وأقِلُّوا الکَلامَ ، ووَطِّنوا أنفُسَکُم عَلَی المُنازَلَهِ ، وَالمُجادَلَهِ ، والمُبارَزَهِ ، وَالمُناضَلَهِ ، وَالمُنابَذَهِ ، وَالمُعانَقَهِ ، وَالمُکادَمَهِ (1) ، وَاثبُتوا «وَاذْکُرُواْ اللَّهَ کَثِیرًا لَّعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * وَأَطِیعُواْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَزَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُواْ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّبِرِینَ» (2) . (3) .
1- .الکَدْم : العضّ بأدنی الفم کما یکدُمُ الحمار ، وقیل : هو العضّ عامه ، أو کدَمَه : أثّر فیه بحدیده ، وکدَمَ الصیدَ کدما : طردَه وجدّ فی طلبه حَتّی یغلبَه (تاج العروس : ج 17 ص 604 «کدم») .
2- .الأنفال :45 46 .
3- .الکافی : ج 5 ص 38 ح 2 ، الإرشاد : ج 1 ص 265 ، وقعه صفّین : ص 204 عن الحضرمی ؛ المعیار والموازنه : ص 158 ، شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 26 کلّها نحوه .
ص: 307
9 / 4 اهتمام به روحیه سپاه
الف تشویق
9 / 4اهتمام به روحیه سپاهالف تشویق7249.عنه صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از ابو صادق : شنیدم که علی علیه السلام مردم را در سه جا [ به جنگ ]تشویق می کرد . جمل ، صفّین و نهروان .
می فرمود : «بندگان خدا! از خدا پروا کنید ، دیده ها را فرو نهید ، صداها را پایین آورید ، سخن را کوتاه کنید ، و خود را برای پیکار ، جدال ، رو در رو شدن ، درگیری ، نبرد ، دست به گردن شدن و رزمِ خشن ، آماده سازید و پایدار باشید «و خدا را بسیار یاد کنید ، باشد که رستگار شوید ، و خدا و رسولش را پیروی کنید و با هم نزاع مکنید ، که سست شوید و مهابت شما از بین برود ، و صبر کنید که خدا با شکیبایان است» » .
.
ص: 308
7245.امام صادق علیه السلام ( آنگاه که جهم بن حمید به ایشان عرض کرد : خویشاون ) الإمام علیّ علیه السلام مِن کَلامٍ لَهُ علیه السلام لِابنِهِ مُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِیَّهِ لَمّا أعطاهُ الرّایَهَ یَومَ الجَمَلِ : تَزولُ الجِبالُ ولا تَزُل ، عَضَّ عَلی ناجِذِکَ . أعِرِ اللّهَ جُمجُمَتَکَ . تِد فِی الأَرضِ قَدَمَک . ارمِ بِبَصَرِکَ أقصَی القَومِ ، وغُضَّ بَصَرَکَ ، وَاعلَم أنَّ النَّصرَ مِن عِندِ اللّهِ سُبحانَهُ . (1)7246.الکافی ( به نقل از ابو بصیر ) عنه علیه السلام مِمّا کانَ یَقولُهُ لِأَصحابِهِ عِندَ الحَربِ : لا تَشتَدَّنَّ عَلَیکُم فَرَّهٌ بَعدَها کَرَّهٌ ، ولا جَولَهٌ بَعدَها حَملَهٌ ، وأعطُوا السُّیوفَ حُقوقَها . ووَطِّئوا لِلجُنوبِ مَصارِعَها ، وَاذمُروا (2) أنفُسَکُم عَلَی الطَّعن الدَّعسِیِّ (3) وَالضَّربِ الطِّلَحفِیِّ (4) . وأمیتُوا الأَصواتَ ؛ فَإِنَّهُ أطرَدُ لِلفَشَلِ . فَوَالَّذی فَلَقَ الحَبَّهَ وبَرَأَ النَّسَمَهَ ما أسلَموا ، ولکِنِ استَسلَموا ، وأسَرُّوا الکُفرَ ، فَلَمّا وَجَدوا أعوانا عَلَیهِ أظهَروهُ . (5)7247.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی حَثِّ أصحابِهِ عَلَی القِتالِ : فَقَدِّمُوا الدّارِعَ ، وأخِّرُوا الحاسِرَ ، وعَضُّوا عَلَی الأَضراسِ ؛ فَإِنَّهُ أنبی (6) لِلسُّیوفِ عَنِ الهامِ . وَالتَووا فی أطرافِ الرِّماحِ ؛ فَإِنَّهُ أموَرُ (7) لِلأَسِنَّهِ . وغُضُّوا الأَبصارَ ؛ فَإِنَّهُ أربَطُ لِلجَأشِ ، وأسکَنُ لِلقُلوبِ . وأمیتُوا الأَصواتَ ؛ فَإِنَّهُ أطرَدُ لِلفَشَلِ . ورایَتَکُم فَلا تُمیلوها ، ولا تُخِلّوها ، ولا تَجعَلوها إلّا بِأَیدی شُجعانِکُم وَالمانِعینَ الذِّمارَ مِنکُم ؛ فَإِنَّ الصّابِرینَ عَلی نُزولِ الحَقائِقِ هُمُ الَّذینَ یَحُفّونَ بِرایاتِهِم ، ویَکتَنِفونَها ؛ حَفافَیها و وراءَها وأمامَها ، لا یَتَأَخَّرونَ عَنها فیُسلِموها ، ولا یَتَقَدَّمونَ عَلَیها فَیُفرِدوها .
أجزَأَ امرُؤٌ قِرنَه (8) ، وآسی أخاهُ بِنَفسِهِ ، ولَم یَکِل قِرنَهُ إلی أخیهِ ، فَیَجتَمِعَ عَلَیهِ قِرنُهُ وقِرنُ أخیهِ . وَایمُ اللّهِ لَئِن فَرَرتُم مِن سَیفِ العاجِلَهِ لا تَسلَموا مِن سَیفِ الآخِرَهِ ، وأنتُم لَهامیمُ (9) العَرَبِ ، وَالسِّنامُ الأَعظَمُ ؛ إنَّ فِی الفِرارِ مَوجِدَهَ اللّهِ ، وَالذُّلَّ اللّازِمَ ، وَالعارَ الباقِیَ . وإنَّ الفارَّ لَغَیرُ مَزیدٍ فی عُمُرِهِ ، ولا مَحجوزٍ بَینَهُ وبَینَ یَومِهِ . مَنِ الرّائِحُ إلَی اللّهِ کَالظَّمآنِ یَرِدُ الماءَ ؟ الجَنَّهُ تَحتَ أطرافِ العَوالی ! الیَومَ تُبلَی الأَخبارُ ! وَاللّهِ لَأَنَا أشوَقُ إلی لِقائِهِم مِنهُم إلی دِیارِهِم ! !
اللّهُمّ فَإِن رَدُّوا الحَقَّ فَافضُض جَماعَتَهُم ، وشَتِّت کَلِمَتَهُم ، وأبسِلهُم بِخَطایاهُم ، إنَّهُم لَن یَزولوا عَن مَواقِفِهِم دونَ طَعنٍ دِراکٍ ؛ یَخرُجُ مِنهُمُ النَّسیمُ ، وضَربٍ یَفلِقُ الهامَ ، ویُطیحُ العِظامَ ، ویُندِرُ (10) السَّواعِدَ وَالأَقدامَ ، وحَتّی یُرمَوا بِالمَناسِرِ تَتبَعُهَا المَناسِرُ ، ویُرجَموا بِالکَتائِبِ تَقفوهَا الحَلائِبُ ، وحَتّی یُجَرَّ بِبِلادِهِمُ الخَمیسُ یَتلوهُ الخَمیسُ ، وحَتّی تَدعَقَ (11) الخُیولُ فی نَواحِرِ أرضِهِم ، وبِأَعنانِ مَسارِبِهِم ومَسارِحِهِم . (12) .
1- .نهج البلاغه : الخطبه 11 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 155 .
2- .أی نشّطوا (أساس البلاغه : ص 145) .
3- .الدَّعْس : شدّه الوط ء (لسان العرب : ج 6 ص 84 «دعس») . والمراد هنا الطعن الشدید.
4- .ضَربَه ضَربا طَلَحْفا : أی شدیدا (لسان العرب : ج 9 ص 223 «طلحف») .
5- .نهج البلاغه : الکتاب 16 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 530 ح 9644 نحوه ولیس فیه من «فوالَّذی ...» .
6- .نَبا السیفُ عن الضریبه : کَلَّ ولم یَحِک فیها (لسان العرب : ج 15 ص 301 «نبا») .
7- .مارَ الشیءیَمورُ مَورا: تَرَهْیَأ؛ أی تحرّک وجاء وذهب کما تتکفّأ النخله العیدانه (لسان العرب: ج 5 ص 186 «مور»).
8- .أجزأه الشیء : کفاه (لسان العرب : ج 1 ص 46 «جزأ») .
9- .لِهْمیم ولُهْموم: جواد سابق یجری أمام الخیل؛ لالتهامه الأرض، الجمع لَهامیم (لسان العرب : ج 12 ص 554 «لهم»).
10- .نَدَر : أی سقط ووقع (النهایه : ج 5 ص 35 «ندر») .
11- .قال الشریف الرضی : الدعق : الدقّ ؛ أی تدقّ الخیول بحوافرها أرضهم . ونَواحرُ أرضهم : متقابلاتها ، ویقال : منازل بنی فلان تتناحر ، أی تتقابل (نهج البلاغه : ذیل الخطبه 124) .
12- .نهج البلاغه : الخطبه 124 وراجع الإرشاد : ج 1 ص 266 ووقعه صفّین : ص 235 .
ص: 309
7248.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام از سخنش به محمّد بن حنفیه ، هنگامی که در روز جنگ جمل ، پرچم را به او سپرد : کوه ها از جای کَنده شوند و تو استوار باش . دندان هایت را برهم بفشار و کاسه سرت را به خدا عاریه ده . پایت را بر زمین بکوب و چشمت را به دورترین نقطه سپاه بیفکن و چشم فرو نِه و بدان که پیروزی ، از سوی خداوند سبحان است .7249.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام از سخنان او که هنگام نبرد به یارانش می فرمود: گریزی که پس از آنْ بازگشت باشد ، یا عقب نشینی ای که پس از آنْ حمله باشد بر شما سخت نیاید . حقّ شمشیرها را ادا کنید وپهلوها[ ی دشمن ]را به خاک درآرید . بکوشید تا نیزه را هرچه کارگرتر فرو برید و ضربت را هرچه سخت تر وارد سازید ، و صداها را بمیرانید ، که دورکننده تر است سستی و اضطراب را . به خدایی که دانه را شکافت وجانداران را آفرید ، [ منافقان ]اسلام را نپذیرفته اند ، بلکه تسلیم شده اند و کفر را پنهان ساخته اند و هر گاه یاورانی بیابند ، کفر را آشکار سازند .7250.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در تشویق یارانش به نبرد : زرهپوشان را پیش دارید و بی زرهان را عقب اندازید . دندان ها را سخت برهم بفشارید که جلوگیرنده شمشیرهاست از این که به کاسه سر رسند . در برابر نیزه ها به خود پیچ و خم دهید ، زیرا که نیزه ها را از سر بیشتر دور می کند . و چشم ها را فرو نهید که نیرو بخش تر است برای دل ها و آرامش دهنده تر است برای قلب ها ، و صداها را بمیرانید که از بین برنده تر است سُستی را ، و پرچم خود را نیمه افراشته مدارید و اطراف آن را خالی مگذارید و آن را جز به دست دلیران و حافظان شرافت و آبرویتان مسپارید ؛ چرا که شکیبایان به هنگام فرود آمدن بلاها ، کسانی اند که خود را گِرد پرچم بدارند و دو سوی آن ، یعنی پشت و جلوی آن را پُر سازند . نه از آن پس می مانند تا به دشمنش بسپارند ، و نه از آن ، پیش می افتند که تنهایش گذارند . هر کسی ، حریف خود را کفایت کند و به برادرش نیز یاری رساند و حریفِ خود را به برادرش وا نگذارد تا حریف وی و حریف برادرش نزد او جمع گردند .
به خدا سوگند ، اگر از شمشیر این جهان گریختید ، از شمشیر آن جهانْ سالم نمانید . شما دلاوران عرب و از شناخته شدگانید . در گریختن ، خشم خداوند و خواری همیشگی و ننگ جاودان است ، و فرارکننده ، زیاد کننده عمر خود نیست و میان او و روزی [که برای مرگش مقدّر شده ، فرار] مانع نخواهد شد . آن که به سوی خدا روی آرد ، مانند تشنه ای است که بر آبْ وارد شود . بهشت ، زیر لبه های نیزه هاست ؛ امروز ، روزی است که آن خبرها آشکار گردد . به خدا سوگند ، من به دیدار آنان (دشمنان) شیفته ترم از آنان به بازگشت به خانه هایشان!
بار خدایا! اگر از حق سر باز زدند ، جمعیتشان را پریشان ساز و میانشان اختلاف افکن و به خاطر خطاکاریشان ، هلاکشان کن . آنان از جایگاهشان برکَنده نشوند ، مگر با نیزه سوراخ کننده تنِ آنان ؛ چنان که نسیم از آن بیرون آید ، و ضربتی که کاسه سر را بدرانَد ، و استخوان ها را خُرد کند و بازوها و پاها را از کار اندازد ، تا آن که با حمله پیاپی لشکر ، تیرباران شوند و با قبیله ها و گروه ها سنگ باران شده باشند و سپاهیان ، هزار هزار ، به شهرهایشان درآیند ، و اسبان سرزمین هایشان را که روی در روی یکدیگرند ، زیر سُم بسایند . .
ص: 310
7251.عنه صلی الله علیه و آله :الکافی عن مالک بن أعین :حَرَّضَ أمیرُ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ النّاسَ بِصِفّینَ ، فَقالَ : إنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ دَلَّکُم عَلی تِجارَهٍ تُنجیکُم مِن عَذابٍ ألیمٍ ، وتُشفی (1) بِکُم عَلَی الخَیرِ ، وَالإِیمانِ بِاللّهِ ، وَالجِهادِ فی سَبیلِ اللّهِ، وجَعَلَ ثَوابَهُ مَغفِرَهً لِلذَّنبِ ، ومَساکِنَ طَیِّبَهً فی جَنّاتِ عَدنٍ ، وقالَ عَزَّ وجَلَّ : «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقَتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُم بُنْیَنٌ مَّرْصُوصٌ» (2) . فَسَوّوا صُفوفَکُم کَالبُنیانِ المَرصوصِ .
فَقَدِّمُوا الدّارِعَ ، وأخِّرُوا الحاسِرَ ، وعَضّوا عَلَی النَّواجِذِ ؛ فَإِنَّهُ أنبی لِلسُّیوفِ عَلَی الهامِ ، وَالتَووا عَلی أطرافِ الرِّماحِ ؛ فَإِنَّهُ أموَرُ لِلأَسِنَّهِ ، وغُضُّوا الأَبصارَ ؛ فَإِنَّهُ أربَطُ لِلجَأشِ ، وأسکَنُ لِلقُلوبِ ، وأمیتُوا الأَصواتَ ؛ فَإِنَّهُ أطرَدُ لِلفَشَلِ ، وأولی بِالوَقارِ . (3) .
1- .أشفی علی الشیء : أشرف علیه (لسان العرب : ج 14 ص 436 «شفی»).
2- .الصفّ : 4 .
3- .الکافی : ج 5 ص 39 ح 4 .
ص: 311
7252.عنه صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از مالک بن اَعیَن : امیر مؤمنان که درود خدا بر او باد ، مردم را در صفّین تشویق کرد و فرمود : «خداوند عز و جل شما را بر داد و ستدی راهنمایی کرد که از عذاب دردناک ، رهایی بخشد و به خیر ، ایمان به خداوند و پیکار در راه خدا وا دارد و پاداش خود را آمرزش گناه و جایگاه های پاک در بهشت های برین قرار داد و خدای عز و جل فرمود : «در حقیقت ، خدا کسانی را که در راه او صف در صف ، چنان که گویی بنایی ریخته شده از سُرب اند ، جهاد می کنند ، دوست می دارد» .
پسْ صف هاتان را همچون بنایی ریخته شده از سرب ، منظّم و یکنواخت کنید و زرهپوشان را پیش فرستید و بی زرهان را عقب اندازید و دندان ها را سخت به هم بفشارید که آن ، جلوگیرنده شمشیرهاست از این که به کاسه سر رسند . در برابر نیزه ها به خود پیچ و خم دهید که نیزه ها را از سر بیشتر دور می کند . و چشم ها را فرو نهید که نیروبخش تر است برای دل ها ، و آرامش دهنده تر است برای قلب ها ، وصداها را بمیرانید که برای زدودن سستی و افزودن بر متانت ، بهتر است . .
ص: 312
7253.فاطمهُ الزَّهراءُ علیها السلام :الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : لا یَصبِرُ عَلَی الحَربِ ویَصدُقُ فِی اللِّقاءِ إلّا ثَلاثَهٌ: مُستَبصِرٌ فی دینٍ ، أو غَیرانُ عَلی حُرمَهٍ ، أو مُمتَعِضٌ (1) مِن ذُلٍّ . (2)ب : الشِّعار7255.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أمَرَ بِإِعلانِ الشِّعارِ قَبلَ الحَربِ ، وقالَ: لِیَکُن فی شِعارِکُمُ اسمٌ مِن أسماءِ اللّهِ . (3)7256.عنه علیه السلام :وقعه صفّین عن الأصبَغ بن نُباتَه :ما کانَ عَلِیٌّ فی قِتالٍ قَطُّ إلّا نادی : «کهیعص» . (4)7250.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :شِعارُنا : «یا مُحَمَّدُ یا مُحَمَّدُ» ، وشِعارُنا یَومَ بَدرٍ: «یا نَصرَ اللّهِ اقتَرِبِ اقتَرِب» ، وشِعارُ المُسلِمینَ یَومَ اُحُدٍ: «یانَصرَ اللّهِ اقتَرِب» ، ویَومَ بِنَی النَّضیرِ: «یا روحَ القُدُسِ أرِح» ، ویَومَ بَنی قَینُقاعَ: «یا رَبَّنا لا یَغلِبَنَّکَ» ، ویَومَ الطّائِفِ: «یا رِضوانُ» ، وشِعارُ یَومِ حُنَینٍ: «یا بَنی عَبدِ اللّهِ یا بَنی عَبدِ اللّهِ» ، ویَومِ الأَحزابِ: «حم لا یُبصِرونَ» ، ویَومِ بَنی قُرَیظَهَ: «یا سَلامُ أسلِمهُم» ، ویَومِ المُرَیسیعِ ؛ وهُوَ یَومُ بَنِی المُصطَلِقِ: «ألا إلَی اللّهِ الأَمرُ» ، ویَومِ الحُدَیبِیَّهِ: «ألا لَعنَهُ اللّهِ عَلَی الظّالِمینَ» ، ویَومِ خَیبَرٍ ؛ یَومِ القَموصِ: «یا عَلِیُّ آتِهِم مِن عَلِ (5) » ، ویَومِ الفَتحِ: «نَحنُ عِبادُ اللّهِ حَقّا حَقّا» ، ویَومِ تَبوکَ: «یا أحَدُ یا صَمَدُ» ، ویَومِ بَنی المَلوحِ: «أمِت أمِت» ، ویَومِ صِفّینَ: «یا نَصرَ اللّهِ» ، وشِعارُ الحُسَینِ علیه السلام : «یا مُحَمَّدُ» ، وشِعارُنا: «یامُحَمَّدُ» . (6) .
1- .مَعِض من ذلک الأمر یَمعضُ مَعْضا ومَعَضا ، وامتَعَضَ منه : غضب وشقّ علیه واُوجعه (لسان العرب : ج 7 ص 234 «معض») .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 288 ح 292 .
3- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 370 .
4- .وقعه صفّین : ص 231 ، بحار الأنوار : ج 32 ص 461 ح 398 و ج 100 ص 36 ح 32 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 5 ص 176 .
5- .أتیتُه من عَلِ الدار بکسر اللام وضمّها ، وأتیته من عَلَی ، ومن عالٍ ، کلّ ذلک أی من فوق (تاج العروس : ج 19 ص 696 «علو») .
6- .الکافی : ج 5 ص 47 ح 1 عن معاویه بن عمّار ، بحار الأنوار : ج 19 ص 163 ح 1 .
ص: 313
ب شعار
7251.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : در جنگ ، شکیبایی نکند و صادقانه با آن رو به رو نگردد ، مگر سه گروه : آن که روشن بینی در دین دارد ؛ یا آن که غیرتمند بر حریم است ؛ و یا آن که خواری و ذلّت ، برای او درد آور و ناراحت کننده است .ب شعار7253.فاطمه زهرا علیها السلام :امام علی علیه السلام :به درستی که پیامبر خدا به آشکار ساختن شعارها پیش از جنگ ، فرمان داد و فرمود : «در شعارتان ، نامی از نام های الهی باشد» .7254.امام حسین علیه السلام :وقعه صفین به نقل از اصبغ بن نباته : علی علیه السلام در هیچ نبردی قرار نگرفت، مگر آن که فریاد کرد: «کهیعص!».7255.امام باقر علیه السلام :امام صادق علیه السلام :شعار ما «یا محمّد ، یا محمّد!» است .
وشعار مسلمانان در روز بدر ، «ای پیروزی الهی ، نزدیک شو ، نزدیک شو!» بود .
و شعار مسلمانان در جنگ احد «ای پیروزی الهی ، نزدیک شو!» بود .
و شعار روز [ نبرد] بنی نضیر ، «روح القدس ، آسایش ده!» بود .
و شعار روز [ نبرد] بنی قینقاع ، «ای پروردگار ما ، هرگز بر تو غالب نگردند!» بود .
و شعار روز [ نبرد] طایف ، «یا رضوان!» بود .
و شعار روز حُنین ، «ای فرزندان عبد اللّه ، ای فرزندان عبد اللّه !» بود .
و شعار روز [جنگ] احزاب «حم،آنها نمی بینند!» بود.
و شعار روز [ نبرد] بنی قریظه ، «ای سلام ، آنان را سالم بدار!» بود .
و شعار روز مریسیع ، یعنی [ نبرد] بنی مصطلق ، «بدانید کارها به خدا منتهی گردد» بود .
و شعار روز حدیبیه ، «بدانید که نفرین خدا بر ستمگران باد!» بود .
و شعار روز خیبر ، یعنی روز قموص ، (1) «ای علی ، بر آنان از روی بزرگی ببخش!» بود .
و شعار روز فتح [ مکّه] ، «ما بندگان خداییم ، حقیقتاً حقیقتاً!» بود .
و شعار روز [ نبرد] تبوک ، «یا احد! یا صمد!» بود .
و شعار روز [ نبرد] بنی ملوح ، «بمیران ، بمیران!» بود .
و شعار روز صفّین ، «ای پیروزی الهی!» بود .
و شعار حسین علیه السلام ، «یا محمّد!» بود .
و شعار ما «یا محمد!» است .
.
1- .نام قلعه ای از قلعه های خیبر . حیوانی که سوار خود را بجنباند . شیر درنده مضطرب که در جایی قرار نگیرد .
ص: 314
7256.امام باقر علیه السلام :شرح نهج البلاغه عن سلام بن سُوَید عن الإمام علیّ علیه السلام فی کَلِمَهِ «اللّهُ أکبَرُ» قالَ : هِیَ آیَهُ النَّصرِ .
قالَ سَلامٌ : کانَت شِعارَهُ علیه السلام ، یَقولُها فِی الحَربِ ، ثُمَّ یَحمِلُ فَیورِدُ وَاللّهِ مَنِ اتَّبَعَهُ ومَن حادَّهُ حِیاضَ المَوتِ . (1)7257.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :وقعه صفّین عن تمیم :کانَ عَلِیٌّ إذا سارَ إلَی القِتالِ ذَکَرَ اسمَ اللّهِ حینَ یَرکَبُ ... ثُمَّ یَقولُ : اللّهُ أکبَرُ ، اللّهُ أکبَرُ ، لا إلهَ إلَا اللّهُ واللّهُ أکبَرُ ، یا اللّهُ ، یا أحَدُ ، یا صَمَدُ ، یا رَبَّ مُحَمَّدٍ ، بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، لا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ العَلِیِّ العَظیمِ ، «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ * الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ * مَلِکِ یَوْمِ الدِّینِ * إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» اللّهُمَّ کُفَّ عَنّا بَأسَ الظّالِمینَ . فَکانَ هذا شِعارَهُ بِصِفّینَ . (2)7258.الإمامُ الهادیُّ علیه السلام :وقعه صفّین :کانَت علامَهُ أهلِ العِراقِ بِصِفّینَ الصّوفَ الأَبیَضَ ؛ قَد جَعَلوهُ فی رُؤوسِهِم ، وعَلی أکتافِهِم . وشِعارُهُم: «یا اللّهُ ، یا أحَدُ ، یا صَمَدُ ، یارَبَّ مُحَمَّدٍ ، یارَحمنُ یا رَحیمُ» .
وکانَ عَلامَهُ أهلِ الشّامِ خِرَقا صُفرا قَد جَعَلوها عَلی رُؤوسِهِم وأکتافِهِم ، وکانَ شِعارُهُم: «نَحنُ عِبادُ اللّهِ حَقّا حَقّا ، یا لَثاراتِ عُثمانَ» . (3) .
1- .شرح نهج البلاغه : ج 5 ص 177 ؛ بحار الأنوار : ج 32 ص 461 ح 400 و ج 100 ص 37 ح 35 .
2- .وقعه صفّین : ص 230 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 5 ص 176 عن جابر الجعفی .
3- .وقعه صفّین : ص 332 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 27 ح 380 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 8 ص 15 .
ص: 315
7259.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :شرح نهج البلاغه به نقل از سلام بن سوید ، از امام علی علیه السلام ، درباره عبارت «اللّه اکبر!» : این،آیه پیروزی است.
[ سلام گوید :] «اللّه اکبر!» ، شعار علی علیه السلام بود که در جنگ ها آن را بر زبان می آورد و آن گاه یورش می برد ، و به خدا سوگند ، هرکس را که از او پیروی می کرد یا با او دشمنی می کرد ، بر آبگاه مرگ می رسانْد .7260.الإمامُ علیٌّ علیه السلام ( لِنَوفٍ ) وقعه صفّین به نقل از تمیم : علی علیه السلام هرگاه به سوی پیکار حرکت می کرد ، به هنگام سوار شدن ، نام خدا را بر زبان می آورد ... آن گاه می گفت : «اللّه اکبر ، اللّه اکبر! خدایی جز خدای یگانه نیست و خدا بزرگ تر است! ای خدا! ای یگانه! ای بی نیاز! ای پروردگار محمّد! به نام خداوند بخشنده مهربان! نیرو و توانی جز از خدای برترِ بزرگ نیست . «ستایشْ خدایی را که پروردگار جهانیان است ؛ بخشایشگرِ مهربان و صاحب روز جزاست . [ بارالها! ]تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم» بار خدایا! نیرو و قدرت ستمگران را از ما باز دار!» . این ، شعار علی علیه السلام در صفّین بود .7261.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ( لمُیسّر ) وقعه صفّین :نشانه مردم عراق در [ نبرد] صفّین ، پارچه پشمی سفیدی بود که بر سرها و روی شانه ها می نهادند و شعارشان «ای خدا! ای یگانه! ای بی نیاز! ای پروردگار محمّد! ای بخشنده! ای مهربان!» بود .
و نشانه مردم شام ، تکّه پارچه ای زرد رنگ بود که بر سر و روی شانه ها نهاده بودند و شعار آنان : «ما بندگان خداییم ، حقیقتاً حقیقتاً ، ای خونخواهان عثمان!» بود . .
ص: 316
ج : تَحدیثُ النَّفسِ بِالغَلَبَهِ7258.امام هادی علیه السلام :الجمل عن عمرو بن دینار :قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام لِابنِهِ مُحَمَّدٍ: خُذِ الرّایَهَ وَامضِ وعَلِیٌّ علیه السلام خَلفَهُ ، فَناداهُ: یا أبَا القاسِمِ ! فَقالَ: لَبَّیکَ یا أبَه . فَقالَ: یابُنَیَّ لا یَستَفِزَّکَ ما تَری ، قَد حَمَلتُ الرّایَهَ وأنَا أصغَرُ مِنکَ فَمَا استَفَزَّنی عَدُوّی وذلِکَ أنَّنی لَم ألقَ أحَدا إلّا حَدَّثَتنی نَفسی بِقَتلِهِ ، فَحَدِّث نَفسَکَ بِعَونِ اللّهِ بِظُهورِکَ عَلَیهِم ، ولا یَخذُلکَ ضَعفُ النَّفسِ بِالیَقینِ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ أشَدُّ الخِذلانِ . قالَ: فَقُلتُ: یا أبَه ، أرجو أن أکونَ کَما تُحِبُّ ، إن شاءَ اللّهُ . (1)د : التَّحذیرُ مِنَ الفِرارِ7260.امام علی علیه السلام ( به نوف بکالی ) الإمام علیّ علیه السلام :الفِرارُ مِنَ الزَّحفِ مِنَ الکَبائِرِ . (2)7261.امام صادق علیه السلام ( به میسّر ) عنه علیه السلام :الفِرارُ أحَدُ الذُّلَّینِ . (3)7262.بحار الأنوار عن مُیسّر :عنه علیه السلام :عاوِدُوا الکَرَّ ، وَاستَحیوا مِنَ الفَرِّ ؛ فَإِنَّهُ عارٌ فِی الأَعقابِ ، ونارٌ یَومَ الحِسابِ . وطیبوا عَن أنفُسِکُم نَفسا ، وَامْشوا إلَی المَوتِ مَشیا سُجُحا . (4)7263.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لِیَعلَمِ المُنهَزِمُ بِأَنَّهُ مُسخِطٌ رَبَّهُ ، وموبِقٌ نَفسَهُ ، إنَّ فِی الفِرارِ مَوجِدَهَ اللّهِ ، وَالذُّلَّ اللّازِمَ ، وَالعارَ الباقِیَ ، وفَسادَ العَیشِ عَلَیهِ . وإنَّ الفارَّ لَغَیرُ مَزیدٍ فی عُمُرِهِ ، ولا مَحجوزٌ بَینَهُ وبَینَ یَومِهِ ، ولا یُرضی رَبَّهُ . ولَمَوتُ الرَّجُلِ مَحقا قَبلَ إتیانِ هذِهِ الخِصالِ خَیرٌ مِنَ الرِّضی بِالتَّلبیسِ بِها ، وَالإِقرارِ عَلَیها ! (5) .
1- .الجمل : ص 368 .
2- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 370 ؛ المصنّف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 733 ح 6 عن مالک بن جریر الحضرمی .
3- .غرر الحکم : ح 1663 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 66 ؛ تاریخ دمشق : ج 42 ص 460 وفیه «فإنّه عار باق فی الأعقاب والأعناق» .
5- .الکافی : ج 5 ص 41 ح 4 عن مالک بن أعین ، بحار الأنوار : ج 32 ص 472 ح 411 عن زید بن وهب نحوه وفیه «الإصرار» بدل «الإقرار» وراجع المعیار والموازنه : ص 150 .
ص: 317
ج تلقین پیروزی
د پرهیزاندن از گریز
ج تلقین پیروزی7262.بحار الأنوار ( به نقل از میسّر ) الجمل به نقل از عمرو بن دینار : امیر مؤمنان به فرزندش محمد فرمود : «پرچم را بگیر و حرکت کن» و علی علیه السلام پشت سرِ او بود . پس [ علی علیه السلام ]او را صدا کرد : «ای ابو القاسم!» .
گفت : بله ، ای پدر!
فرمود : «فرزندم! آنچه می بینی ، تو را به وحشت نیندازد . من در حالی که کوچک تر از تو بودم ، پرچم را بر دوش می کشیدم ، ولی دشمن ، مرا به وحشت نینداخت ؛ چرا که با کسی رو به رو نشدم ، جز آن که به خود تلقین می کردم که او را می کشم . پس به کمک خداوند ، به خود ، تلقین کن که بر آنان پیروز می شوی ، و کم اعتمادی به خود ، تو را ناتوان نسازد که این ، بدترین درماندگی است» .
[ محمّد ]گوید که گفتم : ای پدر! امیدوارم چنان باشم که شما دوست می داری . إن شاء اللّه !د پرهیزاندن از گریز7264.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :گریختن از پیکار،از گناهان بزرگ است.7265.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :گریختن ، یکی از خواری هاست .7266.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :پی در پی یورش برید و از گریختن ، شرم کنید ، که ننگی است در نسل ها و آتشی است در روز رستاخیز .
خود را خرّم و شادمان دارید و با آسانی و سبُکْ جانی به سوی مرگْ گام بردارید .7267.الخصال عن أبی ذَرٍّ :امام علی علیه السلام :فرار کننده باید بداند که پروردگارش را به خشم آورده و هلاک کننده خویش است . به درستی که در فرار ، دشمنی خداوند ، خواری همیشگی ، ننگ جاودان و زندگی ناخوشایند است ، و فرارکننده ، زیاد کننده عمر خویش نیست و میان او و روزی که برای مرگش مقدّر شده، فاصله نشود و خداوند را خشنود نکند. مردن آدمی به راستی و حقیقت ، پیش از ارتکاب این خصلت ها (فرار از نبرد) ، بهتر است از درآمیختن با این خصلت ها و پذیرش آنها .
.
ص: 318
7268.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکافی عن مالک بن أعیَن :حَرَّضَ أمیرُ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ النّاسَ بِصِفّینَ فَقالَ : ... رَحِمَ اللّهُ امرَأً واسی أخاهُ بِنَفسِهِ ، ولَم یَکِل قِرنَهُ إلی أخیهِ ؛ فَیَجتَمِعَ قِرنُهُ وقِرنُ أخیهِ ، فَیَکتَسِبَ بِذلِکَ اللّائِمَهَ ، ویَأتِیَ بِدَناءَهٍ ؛ وکَیفَ لا یَکونُ کَذلِکَ وهُوَ یُقاتِلُ الاِثنَینِ ، وهذا مُمسِکٌ یَدَهُ قَد خَلّی قِرنَهُ عَلی أخیهِ ، هارِبا مِنهُ ، یَنظُرُ إلَیهِ وهذا ! ! فَمَن یَفعَلهُ یَمقُتهُ اللّهُ ، فَلا تَعَرَّضوا لِمَقتِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ ؛ فَإِنَّما مَمَرُّکُم إلَی اللّهِ ، وقَد قالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : «لَن یَنفَعَکُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذًا لَا تُمَتَّعُونَ إِلَا قَلِیلاً» (1) .
وَایمُ اللّهِ ، لَئِن فَرَرتُم مِن سُیوفِ العاجِلَهِ لا تَسلَمونَ مِن سُیوفِ الآجِلَهِ ، فَاستَعینوا بِالصَّبرِ وَالصِّدقِ ؛ فَإِنَّما یَنزِلُ النَّصرُ بَعدَ الصَّبرِ ، فَجاهِدوا فِی اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ . ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ . (2)ه : کِتمانُ ما یَضُرُّ بِمَعنَوِیّاتِ الجَیشِ7270.الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :وقعه صفّین عن أبی رَوقٍ :قالَ زِیادُ بنُ النَّضرِ الحارِثِیُّ لِعَبدِ اللّهِ بنِ بُدیلِ بنِ وَرقاءَ: إنَّ یَومَنا ویَومَهُم لَیَومٌ عَصیبٌ ؛ ما یَصبِرُ عَلَیهِ إلّا کُلُّ مُشَیَّعِ القَلبِ ، صادِقُ النِّیَّهِ ، رابِطُ الجَأشِ ، وَایمُ اللّهِ ، ما أظُنُّ ذلِکَ الیوَمَ یُبقی مِنّا ومِنهُم إلَا الرُّذّالَ ! قالَ عَبدُ اللّهِ بنُ بُدیلٍ: وَاللّهِ أظُنُّ ذلِکَ .
فَقالَ عَلِیٌّ: لِیَکن هذَا الکَلامُ مَخزونا فی صُدورِکُما، لا تُظهِراهُ، ولا یَسمَعهُ مِنکُما سامِعٌ ؛ إنَّ اللّهَ کَتَبَ القَتلَ عَلی قَومٍ ، وَالمَوتَ عَلی آخَرینَ ، وکُلٌّ آتیهِ مَنِیَّتُهُ کَما کَتَبَ اللّهُ لَهُ ، فَطوبی لِلمُجاهِدینَ فی سَبیلِ اللّهِ ، وَالمَقتولینَ فی طاعَتِهِ . (3) .
1- .الأحزاب : 16 .
2- .الکافی : ج 5 ص 39 ح 4 ، وقعه صفّین : ص 235 عن عبد الرحمن بن محمّد بن زیاد المحاربی ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 16 عن أبی عمره الأنصاری وکلاهما نحوه وراجع نهج البلاغه : الخطبه 124 .
3- .وقعه صفّین: ص111، بحار الأنوار: ج32 ص403 ح369373؛ شرح نهج البلاغه:ج3 ص183 وفیه «عصبصب» بدل «عصیب».