ه پنهان کردن آنچه به روحیه سپاه ، آسیب می رساند
7271.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الکافی به نقل از مالک بن اَعیَن : امیر مؤمنان ، مردم را در [ نبرد] صفّین ، تشویق کرد و فرمود : « ... خدایْ رحمت کند کسی را که برادرش را یاری رسانَد و حریفش را به برادرش وا مگذارد تا نزد او حریف خود و حریف برادرش جمع گردند و با این کار ، سرزنش کسب کند و مرتکب پستی گردد ؛ و چرا چنین نباشد ، که [ برادرش ]با دو نفر پیکار می کند و او [ از نبرد ]دست کشیده و حریفش را به برادرش وا نهاده ، در حالی که از حریف ، گریزان است و به دشمن و برادرش می نگرد . هرکه چنین کند ، خداوند ، او را دشمن دارد . پس خود را در معرض دشمنیِ خدای عز و جل قرار ندهید که همانا گذر شما به سوی خداوند است . خداوند عز و جل فرمود : «فرار ، شما را سودی نرساند ، اگر از مرگ یا پیکارْ بگریزید ، و در آن صورت ، جز اندکی بهره مند نخواهید شد» » .
به خدا سوگند ، اگر از شمشیر دنیا بگریزید ، از شمشیرهای آخرت در امان مباشید . پس از شکیبایی و راستی مدد گیرید که همانا پیروزی ، پس از شکیبایی فرود آید ، و در راه خدا به درستی پیکار کنید ؛ و نیرویی جز از خداوند نیست .ه پنهان کردن آنچه به روحیه سپاه ، آسیب می رساند7266.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :وقعه صفّین به نقل از ابو رَوق : زیاد بن نضر حارثی به عبد اللّه بن بدیل بن ورقاء گفت : به درستی که روز ما و آنان ، روزِ سختی است . بر آن شکیبایی نکند ، جز کسی که دلیرْ دل ، راستْ نیّت و استوارْ قلب باشد . به خدا سوگند ، گمان مبرم امروز از ما وآنان ، کسی باقی مانَد ، جز فرومایگان .
عبد اللّه بن بدیل گفت : به خدا سوگند ، من نیز چنین گمان می کردم .
علی علیه السلام فرمود : «این سخن ، در دل شما دو نفر پنهان باشد . آن را اظهار مدارید و کسی آن را از شما نشنود . به درستی که خداوند ، بر گروهی کشته شدن را نوشته و بر گروهی دیگر مرگ را ، و هرکس ، مرگش آن گونه که نوشته شده به سراغش آید . پس خوشا به حال پیکارکنندگان در راه خدا و کشته شدگان در راه پیروی او!
.
ص: 320
9 / 5الخُدعَه7269.امام حسین علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :إذا حَدَّثتُکُم عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله حَدیثا ، فَوَاللّهِ لَأَن أخِرَّ مِنَ السَّماءِ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن أکذِبَ عَلَیهِ . وإذا حَدَّثتُکُم فیما بَینی وبَینَکُم ، فَإِنَّ الحَربَ خُدعَهٌ . (1)7270.امام زین العابدین علیه السلام :الإمام الباقر علیه السلام :إنّ عَلِیّا علیه السلام کانَ یَقولُ: لَأَن تَخَطَّفَنِی الطَّیرُ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن أقولَ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ما لَم یَقُل ، سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ فی یَومِ الخَندَقِ: الحَربُ خُدعَهٌ . یَقولُ: تَکَلَّموا بِما أرَدتُم . (2)7271.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : کُن فِی الحَربِ بِحیلَتِکَ أوثَقَ مِنکَ بِشِدَّتِکَ ، وبِحَذَرِکَ أفرَحَ مِنکَ بِنَجدَتِکَ ؛ فَإِنَّ الحَربَ حَربُ المُتَهَوِّرِ ، وغَنیمَهُ المُتَحَذِّرِ . (3)7272.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الکافی عن عَدِیّ بن حاتِم :إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام قالَ یَومَ التقَی هُوَ ومُعاوِیَهُ بِصِفّینَ ورَفَع بِها صَوتَه لِیُسمِعَ أصحابَهُ : وَاللّهِ لَأَقتُلَنَّ مُعاوِیَهَ وأصحابَهُ ، ثُمَّ یَقولُ فی آخِرِ قَولِهِ : إن شاءَ اللّهُ یَخفِضُ بِها صَوتَهُ .
وکُنتُ قَریبا مِنهُ ، فَقُلتُ: یا أمیرَ المُؤمِنینَ إنَّکَ حَلَفتَ عَلی ما فَعَلتَ ، ثُمَّ استَثنَیتَ ، فَما أرَدتَ بِذلِکَ ؟ ! فَقالَ لی: إنَّ الحَربَ خُدعَهٌ ، وأنَا عِندَ المُؤمِنینَ غَیرُ کَذوبٍ ، فَأَرَدتُ أن اُحَرِّض أصحابی عَلَیهِم ؛ کَیلا یَفشَلوا ، وکَی یَطمَعوا فیهِم ، فَأَفقَهُهُم یَنتَفِعُ بِها بَعدَ الیَومِ إن شاءَ اللّهُ . (4) .
1- .صحیح البخاری : ج 6 ص 2539 ح 6531 و ج 3 ص 1322 ح3415، صحیح مسلم : ج 2 ص 746 ح 1066 ، سنن أبی داوود : ج 4 ص 244 ح 4767 ، مسند ابن حنبل : ج 1 ص 177 ح 616 وفیه «عن غیره فإنّما أنا رجل محارب» بدل «فیما بینی وبینکم» ، و ص 276 ح 1086 کلّها عن سوید بن غفله .
2- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 162 ح 298 عن إسحاق بن عمّار عن الإمام الصادق علیه السلام ، قرب الإسناد : ص 133 ح 466 عن أبی البختری عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام نحوه .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 312 ح 588 .
4- .الکافی : ج 7 ص 460 ح 1 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 163 ح 299 ، تفسیر القمّی : ج 2 ص 60 نحوه وفیهما «فافهم» بدل «فأفقههم» ، بحار الأنوار : ج 100 ص 27 ح 33 نقلاً عن تفسیر العیّاشی وفیه «فأفعلهم» بدل «فأفقههم» .
ص: 321
9 / 5 نیرنگ
9 / 5نیرنگ7274.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن گاه که از پیامبر خدا سخنی برای شما نقل می کنم ، به خدا سوگند ، اگر از آسمان فرو افتم ، برایم دوست داشتنی تر است از این که بر او دروغ ببندم ؛ و [ نیز ]آن گاه که میان خود و شما سخن می گویم : «به درستی که جنگ ، نیرنگ است» (1) .7275.عنه صلی الله علیه و آله :امام باقر علیه السلام :به درستی که علی علیه السلام می فرمود : «اگر پرندگان ، مرا برُبایند ، برایم دوست داشتنی تر است از این که چیزی را به پیامبر خدا نسبت دهم که نفرموده است . از پیامبر خدا شنیدم که در روز [ جنگ] خندق می فرمود : جنگ ، نیرنگ است . می فرمود : هر گونه که می خواهید ، سخن بگویید » .7276.الکافی :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : در نبرد ، به نیرنگ خویش بیشتر اعتماد کن تا به نیرویت ، و [ نیز ]به پرهیز و احتیاط خود ، شادمان تر باش تا به کارزار و دلیری ات ؛ چرا که جنگ ، جنگِ بی باکان ، و غنیمتِ محتاطان است .7277.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الکافی به نقل از عدی بن حاتم : به درستی که امیرمؤمنان،هنگامی که در صفّین با معاویه رو در رو شد، صدایش را بلند می کرد تا یارانش بشنوند ومی فرمود : «به خدا سوگند ، معاویه و یارانش را خواهم کُشت!» . آن گاه در آخر سخن ، صدایش را آهسته می کرد و می گفت : «إن شاء اللّه !» .
من نزدیک ایشان بودم و گفتم : ای امیرمؤمنان! به درستی که سوگند یاد کردی بر آنچه انجام می دهی . آن گاه «ان شاء اللّه » گفتی . مقصودت از این ، چه بود؟
فرمود : «جنگ ، نیرنگ است و من نزد مؤمنان ، دروغگو نیستم . خواستم تا یارانم را بر دشمن بشورانم تا سُستی نکنند و [ به نبردِ] با آنان ، رغبت پیدا کنند . پس در آینده، داناترین آنان، از این سخنْ سود بَرَد . إن شاء اللّه !».
.
1- .در مسند احمد بن حنبل ، این جمله این گونه نقل شده است : آن گاه که از غیر پیامبر صلی الله علیه و آله سخنی گویم ، پس همانا مردی در حال مبارزه ام .
ص: 322
7278.عنه علیه السلام :تفسیر القمّی فی ذِکرِ غَزوَهِ الخَندَقِ : مَرَّ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام یُهَروِلُ فی مَشیِهِ ... فَقالَ لَهُ عَمرٌو: مَن أنتَ ؟ قالَ: أنَا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ؛ ابنُ عَمِّ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وخَتَنُهُ . فَقالَ: وَاللّهِ إنَّ أباکَ کانَ لی صَدیقا قَدیما وإنّی أکرَهُ أن أقتُلَکَ ، ما أمِنَ ابنُ عَمِّکَ حینَ بَعَثَکَ إلَیَّ أن أختَطِفَکَ بِرُمحی هذا فَأَترُکَکَ شائِلاً بَینَ السَّماءِ وَالأَرضِ ؛ لا حَیٌّ ولا مَیِّتٌ ! !
فَقالَ لَهُ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : قَد عَلِمَ ابنُ عَمّی أنَّکَ إن قَتَلتَنی دَخَلتُ الجَنَّهَ وأنتَ فِی النّارِ ، وإن قَتَلتُکَ فَأَنتَ فِی النّارِ وأنَا فِی الجَنَّهِ .
فَقالَ عَمرٌو: وکِلتاهُما لَکَ یا عَلِیُّ ! تِلکَ إذا قِسمَهٌ ضیزی ! !
قالَ عَلِیٌّ علیه السلام : دَع هذا یا عَمرُو ، إنّی سَمِعتُ مِنکَ وأنتَ مُتَعَلِّقٌ بِأَستارِ الکَعبَهِ تَقولُ : «لا یَعرِضَنَّ عَلَیَّ أحَدٌ فِی الحَربِ ثَلاثَ خِصالٍ إلّا أجَبتُهُ إلی واحِدَهٍ مِنها» ، وأنَا أعرِضُ عَلَیکَ ثلاثَ خِصالٍ ، فَأَجِبنی إلی واحِدَهٍ ! قالَ: هاتِ یا عَلِیُّ !
قالَ: أحَدُها تَشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ ، وأنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ . قال: نَحِّ عَنّی هذِهِ ، فَاسأَلِ الثّانِیَهَ .
فَقالَ : أن تَرجِعَ وتَرُدَّ هذَا الجَیشَ عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ فَإِن یَکُ صادِقا فَأَنتُم أعلی بِهِ عَینا ، وإن یَکُ کاذِبا کَفَتکُم ذُؤبانُ العَرَبِ أمرَهُ ! فَقالَ : إذا لا تَتَحَدَّثُ نِساءُ قُرَیشٍ بِذلِکَ ، ولا تُنشِدُ (1) الشُّعَراءُ فی أشعارِها أنّی جَبَنتُ ورَجَعتُ عَلی عَقِبی مِنَ الحَربِ ، وخَذَلتُ قَوما رَأَّسونی عَلَیهِم ! !
فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : فَالثّالِثَهُ أن تَنزِلَ إلَیَّ ؛ فَإِنَّکَ راکِبٌ وأنَا راجِلٌ ؛ حَتّی اُنابِذَکَ ! فَوَثَبَ عَن فَرَسِهِ وعَرقَبَهُ ، وقالَ : هذِهِ خَصلَهٌ ما ظَنَنتُ أنَّ أحَدا مِنَ العَرَبِ یَسومُنی عَلَیها .
ثُمَّ بَدَأَ فَضَرَبَ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام بِالسَّیفِ عَلی رَأسِهِ ، فَاتَّقاهُ أمیرُ المُؤمِنینَ بِدَرَقَتِهِ ، فَقَطَعَها ، وَثَبَتَ السَّیفُ عَلی رَأسِهِ . فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام : یا عَمرُو ، أما کَفَاکَ أنّی بارَزتُکَ وأنتَ فارِسُ العَرَبِ ، حَتَّی استَعَنتَ عَلَیَّ بِظَهیرٍ ؟ ! فَالتَفَتَ عَمرٌو إلی خَلفِهِ ، فَضَرَبَهُ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام مُسرِعا عَلی ساقَیهِ [فَ] (2) قَطَعَهُما جَمیعا ، وَارتَفَعَت بَینَهُما عَجاجَهٌ ، فَقالَ المُنافِقونَ: قُتِلَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ . ثُمَّ انکَشَفَتِ (3) العَجاجَهُ فَنَظروا فَإِذا أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام عَلی صَدرِهِ ، قَد أخَذَ بِلِحیَتِهِ یُریدُ أن یَذبَحَهُ ، فَذَبَحَهُ ، ثُمَّ أخَذَ رَأسَهُ وأقبَلَ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَالدِّماءُ تَسیلُ عَلی رَأسِهِ مِن ضَربَهِ عَمرٍو ، وسَیفُهُ یَقطُرُ مِنهُ الدَّمُ ، وهُوَ یَقولُ وَالرَّأسُ بِیَدِهِ :
أنَا عَلِیٌّ وَابنُ عَبدِ المُطَّلِبِ
المَوتُ خَیرٌ لِلفَتی مِنَ الهَرَبِ
فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یاعَلِیُّ ما کَرتَهُ ؟ قالَ: نَعَم یا رَسولَ اللّهِ ؛ الحَربُ خَدیعَهٌ . (4) .
1- .فی بحار الأنوار نقلاً عن المصدر : «إذا تتحدّث نساء قریش بذلک ، وینشد الشعراء ...» ، وهو الأنسب .
2- .ما بین المعقوفین إضافه یقتضیها السیاق .
3- .فی المصدر : «انکشف» ، والتصحیح من بحار الأنوار .
4- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 183 ، بحار الأنوار : ج 20 ص 226 .
ص: 323
7279.عنه علیه السلام :تفسیر القمی در گزارش جنگ خندق : امیر مؤمنان ، در حالی که هَرْوَله می کرد ، [ از جایی ]گذشت ... عمرو [ بن عبد ود] به وی گفت : کیستی؟
گفت : «من ، علی بن ابی طالب ، پسر عموی پیامبر خدا و داماد اویم» .
عمرو گفت : به خدا سوگند ، پدرت در گذشته با من دوست بود و ناخوش دارم که تو را به قتل رسانم . پسر عمویت هنگامی که تو را به سویم فرستاد ، در امان نبود که تو را با نیزه ام برُبایم و میان زمین و آسمانْ رها سازم ، نه زنده و نه مرده!
امیرمؤمنان به وی گفت : «پسر عمویم می دانست که اگر تو مرا بکُشی ، من وارد بهشت شوم و تو در آتش باشی ، و اگر من تو را بکُشم ، تو در آتش باشی و من در بهشت» .
عمرو گفت : هر دوی آنها به سودِ توست ، ای علی! و این ، تقسیمِ ناعادلانه ای است!
علی علیه السلام فرمود : «این سخن ، بگذار . من از تو شنیدم که در حالی که پرده های کعبه را گرفته بودی ، می گفتی : هیچ کس در جنگ ، سه خواسته بر من عرضه ندارد ، جز آن که یکی از آنها مرا اجابت کنم و [ اینکْ] من سه خواسته بر تو عرضه می دارم ، یکی را اجابت کن» .
[ عمرو ]گفت : بگو آنها را ، ای علی!
فرمود : «یکی آن که شهادت دهی که خدایی جز خدای یگانه نیست و محمّد ، پیامبر خداست» .
[ عمرو ]گفت : این را رها کن و دومین خواسته را بپرس .
فرمود : «این که بازگردی و این سپاه را از [ رویارویی با ]پیامبر خدا بازگردانی . اگر [ پیامبر ]راستگو باشد ، شما نیز به واسطه او عزّت و برتری یابید ، و اگر دروغگو باشد ، دزدان و فرومایگان عرب [ برای از میان بُردن او ]بس باشند» .
عمرو گفت : آن وقت ، زنان قریش با یکدیگر گفتگو نمی کنند و شاعران در سروده هایشان [ نخواهند گفت] که من از جنگ ترسیدم و به عقب بازگشتم؟ [در این صورت، ]گروهی را که مرا برخود رئیس کردند ، یاری نکرده ام .
امیرمؤمنان فرمود: «[خواسته] سوم ، آن است که فرود آیی، تا با تو کارزار کنم ؛ چرا که تو سواره ای و من پیاده».
آن گاه از اسبش پایین پرید و آن را پی کرد وگفت : این ، خصلتی است که گمان نمی کردم یکی از عرب ها مرا بدان وادار نماید .
آن گاه [ کارزار را ]شروع کرد و با شمشیر بر سرِ علی علیه السلام زد . امیرمؤمنان ، خود را در پناه سپرش گرفت ؛ اما [ شمشیر ]سپر را بُرید و بر سرش نشست .
علی علیه السلام بدو فرمود : «ای عمرو! آیا همین که من با تو کارزار می کنم و تو جنگاور عرب هستی ، تو را بس نیست برای مبارزه با من ، از یاورْ کمک گرفتی؟» .
عمرو به پشت سرش نگاه کرد . امیرمؤمنان ، به سرعت ضربه ای بر دو ساقش فرود آورد و هر دو را قطع کرد . گَرد و غباری از میان آنان بلند شد .
منافقان گفتند : علی بن ابی طالب ، کشته شد .
سپس گَرد و غبار خوابید و نگاه کردند . در این هنگام ، امیر مؤمنان را بر روی سینه عمرو دیدند که ریش او را گرفته و می خواهد سر او را از تن جدا کند . سپس سرش را بُرید و آن را گرفت و به سوی پیامبر خدا آمد ، در حالی که بر اثر ضربتِ عمرو ، خون از سرش جاری بود و از شمشیرش خون می چکید ، و در حالی که سرِ عمرو در دستش بود ، چنین رجز می خواند :
«من ، علی و پسر عبدالمطّلبم
مرگ برای جوانمرد ، از فرار بهتر است» .
آن گاه پیامبر خدا فرمود : «ای علی! بر او نیرنگ کردی؟» .
گفت : بلی ای پیامبر خدا! جنگ ، نیرنگ است . .
ص: 324
. .
ص: 325
. .
ص: 326
9 / 6أخلاقُ الحَربِأ : النَّهیُ عَنِ الاِبتِداءِ بِالقِتالِ7276.الکافی :تاریخ الطبری عن جُندَب الأَزدِیّ :إنَّ عَلِیّا علیه السلام کانَ یَأمُرُنا فی کُلِّ مَوطِنٍ لَقینا فیهِ مَعَهُ عَدُوّا فَیَقولُ: لا تُقاتِلُوا القَومَ حَتّی یَبدَؤوکُم ، فَأَنتُم بِحَمدِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ عَلی حُجَّهٍ ، وتَرکُکُم إیّاهُم حَتّی یَبدَؤوکُم حُجَّهٌ اُخری لَکُم ، فَإِذا قاتَلتُموهُم فَهَزَمتُموهُم فَلا تَقتُلوا مُدبِرا ، ولا تُجهِزوا عَلی جَریحٍ ، ولا تَکشِفوا عَورَهً ، ولا تُمَثِّلوا بِقَتیلٍ . فَإِذا وَصَلتُم إلی رِحالِ القَومِ فَلا تَهتِکوا سِترا ، ولا تَدخُلوا دارا إلّا بِإِذنٍ ، ولا تَأخُذوا شَیئا مِن أموالِهِم إلّا ما وَجَدتُم فی عَسکَرِهِم ، ولا تُهَیِّجُوا امرَأَهً بِأَذیً ، وإن شَتَمنَ أعراضَکُم وسَبَبنَ اُمَراءَکُم وصُلَحاءَکُم ، فَإِنَّهُنَّ ضِعافُ القُوی وَالأَنفُسِ . (1)7277.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فی کِتابِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ قَبلَ وَقعَهِ صِفّینَ : إیّاکَ أن تَبدَأ القَومَ بِقِتالٍ إلّا أن یَبدَؤوکَ ، حَتّی تَلقاهُم ، وتَسمَعَ مِنهُم ، ولا یَجرِمَنَّکَ شَنَآنُهُم عَلی قِتالِهِم قَبلَ دُعائِهِم وَالإِعذارِ إلَیهِم مَرَّهً بَعدَ مَرَّهٍ ! (2)7278.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام مِن وَصِیَّهٍ لَهُ لِعَسکَرِهِ قَبلَ لِقاءِ العَدُوِّ بِصِفّینَ : لا تُقاتِلوهُم حَتّی یَبدَؤوکُم ؛ فَإِنَّکُم بِحَمدِ اللّهِ عَلی حُجَّهٍ ، وتَرکُکُم إیّاهُم حَتّی یَبدَؤوکُم حُجَّهٌ اُخری لَکُم عَلَیهِم . فَإِذا کانَتِ الهَزیمَهُ بِإِذنِ اللّهِ فَلا تَقتُلوا مُدبِرا ، ولا تُصیبوا مُعوِرا ، ولا تُجهِزوا عَلی جَریحٍ . (3) .
1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 10 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 370 ، الفتوح : ج 3 ص 32 نحوه .
2- .وقعه صفّین : ص 153 ، بحار الأنوار : ج 32 ص 414 ح 374 .
3- .نهج البلاغه : الکتاب 14 ، وقعه صفّین : ص 203 .
ص: 327
9 / 6 اخلاق جنگ
الف پرهیز از آغاز کردن پیکار
9 / 6اخلاق جنگالف پرهیز از آغاز کردن پیکار7282.الکافی عن حُذیفه بنِ المنصور :تاریخ الطبری به نقل از جندب ازدی : به درستی که در هر جا که با دشمن برخورد می کردیم ، علی علیه السلام به ما فرمان می داد و می فرمود : «با آنان پیکار مکنید تا آن که آنان شروع کنند ، که شما بحمداللّه عز و جلحجّت دارید و رها ساختن آنان که [ نبردِ با شما را ]آغاز کنند ، حجّتی دیگر است برای شما . پس هرگاه با آنان پیکار کردید و آنان را شکست دادید ، پشت کرده به جنگ را مکشید ، مجروحان را به قتل نرسانید ، پرده دری مکنید ، کشته ها را مُثله نکنید ، وقتی به سراپرده دشمن رسیدید ، پرده دری نکنید ، و بدون اجازه برخانه ای وارد نشوید ، چیزی از آنان مَسِتانید ، مگر آنچه در لشکرگاه یافتید ، و زنی را با آزار ، به هیجان نیاورید ، گرچه به ناموس شما دشنام دهد و به فرماندهان و نیکان شما فحش گوید ؛ چرا که [زنان] ، دارای نیرو و توانی کم و ضعیف النفس اند .7283.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در نامه اش به مالک اشتر ، پیش از رُخداد صفّین : بپرهیز از این که با این گروه ، نبرد را آغاز کنی ، مگر آن که آنان آغاز کنند ، تا این که با آنان رو در رو شوی و سخن آنان را بشنوی ؛ و بدی های آنان ، تو را به نبرد وا ندارد ، قبل از دعوت آنان [ به هدایت ]و مکرّر ، راه بهانه جویی را بر آنان بستن .7284.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام از سفارش وی به لشکرش پیش از رو در رویی با دشمن در صفّین : با آنان کارزار مکنید ، تا آن که آغاز کنند ؛ چرا که شما بحمداللّه ، حجّت دارید ، و رها ساختن آنان که [ جنگ با] شما را آغاز کنند ، حجّت دیگری است به سود شما و بر زیان آنها . وقتی به خواست خدا شکست خوردند ، پشت کرده به جنگ را مکشید ، و به کسی که ناتوان است ، آسیب مرسانید و زخمی را از پادر میاورید .
.
ص: 328
ب : النَّهیُ عَنِ الدَّعوَهِ إلَی المُبارَزَهِ7280.امام باقر علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام لِابنِهِ الحَسَنِ علیه السلام : لا تَدعُوَنَّ إلی مُبارَزَهٍ ، وإن دُعیتَ إلَیها فَأَجِب ؛ فَإِنَّ الدّاعِیَ إلَیها باغٍ ، وَالباغِیَ مَصروعٌ . (1)ج : الحَصانَهُ السِّیاسِیَّهُ لِلرُّسُلِ7282.الکافی ( به نقل از حذیفه بن منصور ) الإمام علیّ علیه السلام :إن ظَفِرتُم بِرَجُلٍ مِن أهلِ الحَربِ فَزَعَمَ أنَّهُ رَسولٌ إلَیکُم ؛ فَإِن عُرِفَ ذلِکَ مِنهُ وجاءَ بِما یَدُلُّ عَلَیهِ فَلا سَبیلَ لَکُم عَلَیهِ حَتّی یُبلِغَ رَسالاتِهِ ویَرجِعَ إلی أصحابِهِ ، وإن لَم تَجِدوا عَلی قَولِهِ دَلیلاً فَلا تَقبَلوا مِنهُ . (2)د : إقامَهُ الحُجَّهِ قَبلَ الحَربِ7284.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :السنن الکبری عن البَراءِ بن عازِب :بَعَثَنی عَلِیٌّ علیه السلام إلَی النَّهرِ إلَی الخَوارِجِ ، فَدَعَوتُهُم ثَلاثا قَبلَ أن نُقاتِلَهُم . (3)7285.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام مِن کِتابِهِ إلی مَن شاقَّ وغَدَرَ مِن أهلِ الجَنَدِ وصَنعاءَ : إذا أتاکُم رَسولی فَتَفَرَّقوا وَانصَرِفوا إلی رِحالِکُم أعفُ عَنکُم ، وأصفَح عَن جاهِلِکُم ، وأحفَظ قاصِیَکُم ، وأعمَل فیکُم بِحُکمِ الکِتابِ . فَإِن لَم تَفعَلوا فَاستَعِدّوا لِقُدومِ جَیشٍ جَمِّ الفُرسانِ ، عَظیمِ الأَرکانِ ، یَقصُدُ لِمَن طَغَی وعَصی ، فَتُطحَنوا کَطحنِ الرَّحا ؛ فَمَن أحسَنَ فَلِنَفسِهِ ، ومَن أساءَ فَعَلَیها ، وما رَبُّکَ بِظَلّامٍ لِلعَبیدِ (4) . (5)راجع : ج 5 ص 580 (إقامه الحجّه فی ساحه القتال) . ج 6 ص 462 (إقامه الحجّه فی ساحه القتال) .
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 233 ، عیون الحکم والمواعظ: ص 527 ح 9587 ، بحار الأنوار: ج 33 ص 454 ح 668 .
2- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 376 .
3- .السنن الکبری : ج 8 ص 309 ح 16739 .
4- .إشاره إلی الآیه 46 من سوره فصّلت .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 5 .
ص: 329
ب پرهیز از دعوت به پیکار
ج مصونیت سیاسی فرستادگان
د اقامه حجّت ، پیش از نبرد
ب پرهیز از دعوت به پیکار7287.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام به فرزندش حسن علیه السلام : تو هیچ گاه به پیکارْ دعوت مکن ، و اگر به پیکار دعوت شدی ، پاسخ ده ؛ چرا که دعوت کننده به پیکار ، ستمکار است و ستمکار ، شکست خورده [و خوار] است .ج مصونیت سیاسی فرستادگان7289.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام اگر بر مردی از دشمنْ دست یافتید و او ادّعا داشت که فرستاده به سوی شماست ، اگر این امر از او محرز شد و شاهدی بر آن آورد ، پس به او آسیبی مرسانید تا پیغامش را برسانَد و نزد یارانش باز گردد ؛ امّا اگر شاهدی بر سخنش نیافتید ، این ادّعا را از او نپذیرید .د اقامه حجّت ، پیش از نبرد7291.عنه صلی الله علیه و آله :السنن الکبری به نقل از براء بن عازب : علی علیه السلام مرا به سوی خوارج در نهروان فرستاد . پیش از کارزار ، سه مرتبه آنان را [ به هدایتْ] دعوت نمودم .7292.بحار الأنوار :امام علی علیه السلام از نامه اش به کسانی از مردم صنعا (1) و جَنَد (2) که دشمنی نمودند و پیمان شکستند : هنگامی که فرستاده ام به سوی شما آمد ، پراکنده شوید و به محلّ سکونت خودْ بازگردید ، تا شما را عفو کنم و از نادانتان بگذرم و دور شده را حفظ کنم و در میان شما با حکم قرآن، رفتار کنم . امّا اگر چنین نکنید ، آماده آمدن سپاهی باشید نیرومند،با انبوه سواره ها که سراغ آن کسی بروند که طغیان و نافرمانی کند ، و لِه شوید ، مانند لِه شدن در آسیاب .
آن که نیکی کند ، به خود نیکی کرده است ، و آن که بدی کند ، به خود بدی کرده است ؛ و پروردگار تو ستم کننده بر بندگان نیست .ر . ک : ج 5 ص 581 (حجت آوردن در میدان نبرد) . ج 6 ص 463 (دلیل آوری در میدان نبرد) .
.
1- .پایتخت یمن . در جنوب حجاز و شمال عدن قرار گرفته است . صنعا از مهم ترین شهرهای شبه جزیره آن روزگار بوده است (تقویم البلدان : ص 91) .
2- .شهری در 45 فرسخی صنعا که در آن ، مسجد جامع معاذ بن جبل قرار دارد و اکثر ساکنان آن شیعه اند .
ص: 330
ه : الدُّعاءُ إذا أرادَ القِتالَ7289.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام کانَ إذا أرادَ القِتالَ قالَ هذِهِ الدَّعَواتِ: اللّهُمَّ إنَّکَ أعلَمتَ سَبیلاً مِن سُبُلِکَ ، جَعَلتَ فیهِ رِضاکَ ، وَنَدبتَ إلَیهِ أولِیاءَکَ ، وجَعَلتَهُ أشرَفَ سُبُلِکَ عِندَک ثَوابا ، وأکرَمَها لَدَیکَ مَآبا ، وأحَبَّها إلَیکَ مَسلَکا ، ثُمَّ اشتَرَیتَ فیهِ مِنَ المُؤمِنینَ أنفُسَهُم وأموالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّهَ یُقاتِلونَ فی سَبیلِ اللّهِ فَیَقتُلونَ ویُقتَلونَ وَعدا عَلَیکَ حَقّا ، فَاجعَلنی مِمَّنِ اشتَری فیهِ مِنکَ نَفسَهُ ثُمَّ وَفی لَکَ بِبَیعِهِ الَّذی بایَعَکَ عَلَیهِ ، غَیرَ ناکِثٍ ولا ناقِضٍ عَهدا ، ولا مُبَدِّلاً تَبدیلاً ، بَلِ استیجابا لِمَحَبَّتِکَ ، وتَقَرُّبا بِهِ إلَیکَ ، فَاجعَلهُ خاتِمَهَ عَمَلی ، وصَیِّر فیهِ فَناءَ عُمُری ، وَارزُقنی فیهِ لَکَ وبِهِ (1) مَشهدا توجِبُ لی بِهِ مِنکَ الرِّضا ، وتَحُطُّ بِهِ عَنِّی الخَطایا ، وتَجعَلُنی فِی الأَحیاءِ المَرزوقینَ بِأَیدِی العُداهِ وَالعُصاهِ ، تَحتَ لِواءِ الحَقِّ ورایَهِ الهُدی ، ماضِیا عَلی نُصرَتِهِم قُدُما ، غَیرَ مُوَلٍّ دُبُرا ، ولا مُحدِثٍ شَکّا ، اللّهُمَّ وأعوذُ بِکَ عِندَ ذلِکَ مِنَ الجُبنِ عِندَ مَوارِدِ الأَهوالِ ، ومِنَ الضَّعفِ عِندَ مُساوَرَهِ (2) الأَبطالِ ، ومِنَ الذَّنبِ المُحبِطِ لِلأَعمالِ ، فَاُحجِمَ مَن شَکٍّ ، أو أمضِیَ (3) بِغَیرِ یَقینٍ ، فَیَکون سَعیی فی تَبابٍ ، وعَمَلی غَیرَ مَقبولٍ . (4)7290.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :وقعه صفّین عن تمیم :کانَ عَلِیٌّ إذا سارَ إلَی القِتالِ ذَکَرَ اسمَ اللّهِ حینَ یَرکَبُ ، ثُمَّ یَقولُ : الحَمدُ للّهِِ عَلی نِعَمِهِ عَلَینا ، وفَضلِهِ العَظیمِ ، «سُبْحَنَ الَّذِی سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَ مَا کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ * وَ إِنَّآ إِلَی رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ» (5) ، ثُمَّ یَستَقبِلُ القِبلَهَ ، ویَرفَعُ یَدَیهِ إلَی اللّهِ ، ثُمَّ یَقولُ : اللّهُمَّ إلَیکَ نُقِلَتِ الأَقدامُ ، واُتعِبَتِ الأَبدانُ ، وأفضَتِ القُلوبُ ، ورُفِعَتِ الأَیدی ، وشَخَصَتِ الأَبصارُ ، «رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنَا وَبَیْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَأَنتَ خَیْرُ الْفَتِحِینَ» (6) ، سیروا عَلی بَرَکَهِ اللّهِ .
ثُمَّ یَقولُ : اللّهُ أکبَرُ ، اللّهُ أکبَرُ ، لا إلهَ إلّا اللّهُ وَاللّهُ أکبَرُ ، یا اللّهُ ، یا أحَدُ ، یا صَمَدُ ، یا رَبَّ مُحَمَّدٍ ، بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، لا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ العَلِیِّ العَظیمِ ، «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ * الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ * مَلِکِ یَوْمِ الدِّینِ * إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» (7) ، اللّهُمَّ کُفَّ عَنّا بَأسَ الظّالِمینَ .
فَکانَ هذا شِعارَهُ بِصِفّینَ . (8) .
1- .قوله علیه السلام : «وبه مشهدا» عطف علی «فیه» ، ولعلّه زید من النسّاخ أو صُحّف (مرآه العقول : ج 18 ص 384) ، وفی تهذیب الأحکام : «وارزقنی فیه لک وبک مشهدا» ولعلّه أصوب .
2- .ساوَرَه مساوَرَه وسِوارا : واثَبَه ، والإنسان یُساوِر إنسانا : إذا تناول رأسه (لسان العرب : ج 4 ص 385 «سور») .
3- .فی الطبعه المعتمده : «مضی» ، والتصحیح من بحار الأنوار نقلاً عن المصدر .
4- .الکافی : ج 5 ص 46 ح 1 عن میمون ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 81 ح 237 عن عبد اللّه بن میمون عن الإمام الصادق عن أبیه عن الإمام زین العابدین عن الإمام علیّ علیهم السلام نحوه ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 113 ح 143 عن عبد اللّه بن میمون القدّاح وفیه إلی «تبدیلاً» ، بحار الأنوار : ج 33 ص 452 ح 664 .
5- .الزخرف : 13 و 14 .
6- .الأعراف : 89 .
7- .الفاتحه : 2 5 .
8- .وقعه صفّین : ص 230 و 231 نحوه ، بحار الأنوار : ج 32 ص 460 ح 397 و ج 100 ص 36 ح 31 .
ص: 331
ه نیایش به هنگام نبرد
ه نیایش به هنگام نبرد7292.بحار الأنوار ( به نقل از کافور خادم ) امام صادق علیه السلام :به درستی که امیرمؤمنان هنگامی که قصد نبرد می کرد ، این نیایش ها را بر زبان می آورد :
«بار خدایا! به درستی که تو راهی از راه هایت را نشان دادی و خشنودی ات را در آن نهادی ، و دوستانت را به سویش دعوت کردی و آن را برترین راه نزد خودت از جهت پاداش ، وگرامی ترینِ آنها از جهت بازگشت ، و دوست داشتنی ترینِ آنها نزد خودت از جهتِ روش قرار دادی . آن گاه در این راه ، از مؤمنان ، جان و مالشان را خریدی که در مقابل بهشت ، در راه خدا پیکار کنند ، می کُشند و کشته می شوند ؛ [ و این ، ]وعده ای است حق از جانب تو .
پس مرا از آنانی قرار ده که جانش را از او خریده ای و سپس ، او به داد و ستدی که با او داشتی ، وفا کرد ، پیمانی را نشکست و نقض نکرد و آن را تغییر نداد ؛ بلکه پاسخی به محبّت هایت و برای نزدیک شدن به تو قرارش داد .
پس آن را پایان کارم قرار ده و پایان عمرم را در این راه ، مقرّر ساز و در این راه ، شهادتی روزی ام کن که سبب خشنودی تو گردد و لغزش هایم را بدان پاک گردانَد ، و مرا در زمره زندگان که از دست دشمنان و نافرمانان روزی خورده اند ، در زیر پرچم حقّ و هدایت ، قرار ده که در [ راه ]پیروزی بر آنان ، گام بر می دارد ، پشت کننده [ به نبرد] نیست ، و شک آور نباشد .
بار خدایا! به تو پناه می برم در این هنگام ، از ترس به هنگام وحشت ها و از سُستی به هنگام یورش قهرمانان ، و از گناهی که اعمالم را تباه سازد . پس ، از روی شکْ باز ایستم ، یا بدون یقین بگذرانم ، و [ در نتیجه ]تلاشم بیهوده و عملم پذیرفته نشده باشد» .7293.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ( لَمّا قالَ بعضُ أصحابِهِ : مَدُّ الرِّقابِ أحَب ) وقعه صفّین به نقل از تمیم : [ علی علیه السلام ] هنگامی که به سوی نبرد حرکت می کرد ، نام خدا را به هنگام سوار شدن بر زبان می آورد و می گفت : «سپاسْ خدا را بر نعمت هایش بر ما و عطای بزرگش! «پاک است کسی که این را برای ما رام کرد ؛ و[ گرنه ، ]ما را یارای [ رام ساختن ]آنها نبود ، و به راستی که ما به سوی پروردگارمان بازخواهیم گشت» » .
آن گاه رو به قبله می کرد و دستانش را به سوی خدا بالا می برد و می گفت : «بار خدایا! به سوی تو گام ها برداشته شد و بدن ها خسته گشت و دل ها به تو متوجّه شد و دست ها بلند شد و دیدگان ، تیز شدند . «پروردگارا! میان ما و قوم ما به حق گشایش ده که تو بهترین گشایش دهندگانی!» . به برکت الهی حرکت کنید!» .
آن گاه می گفت : «خدا بزرگ تر است ! خدا بزرگ تر است! خدایی جز خدای یگانه نیست و خدا بزرگ تر است! ای خدا! ای یگانه! ای بی نیاز! ای پروردگار محمّد! «به نام خداوند بخشنده مهربان! توان و نیرویی جز از خدای برتر و بزرگ نیست! ستایشْ خدایی را که پروردگار جهانیان است ! مهربان و بخشنده و صاحبِ روز جزاست . تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم» . بار خدایا! ستم ستمگران را از ما بازدار!» .
این ، شعار علی علیه السلام در صفّین بود .
.
ص: 332
و : البَدءُ بِالقِتالِ بَعدَ الزَّوالِ7294.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ لا یُقاتِلُ حَتّی تَزولَ الشَّمسُ ویَقولُ : تُفتَحُ أبوابُ السَّماءِ ، وتُقبِلُ الرَّحمَهُ ، ویَنزِلُ النَّصرُ . ویَقولُ: هُوَ أقرَبُ إلَی اللَّیلِ ، وأجدَرُ أن یَقِلَّ القَتلُ ، ویَرِجعَ الطّالِبُ ، ویُفلِتَ المُنهَزِمُ . (1)ز : إعانَهُ الضَّعیفِ7294.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام لِأَصحابِهِ فی ساحَهِ الحَربِ بِصِفّینَ : أیُّ امرِیً مِنکُم أحَسَّ مِن نَفسِهِ رَباطَهَ جَأشٍ عِندَ اللِّقاءِ ، ورَأی مِن أحَدٍ مِن أخوانِهِ فَشَلاً ، فَلیَذُبَّ عَن أخیهِ بِفَضلِ نَجدَتِهِ الَّتی فُضِّلَ بِها عَلَیهِ ، کَما یَذُبُّ عَن نَفسِهِ ، فَلَو شاءَ اللّهُ لَجَعَلَهُ مِثلَهُ . (2) .
1- .الکافی : ج 5 ص 28 ح 5 ، علل الشرائع : ص 603 و ص 70 وفیه «التوبه» بدل «الرحمه» وکلاهما عن یحیی بن أبی العلاء .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 123 ، الإرشاد : ج 1 ص 253 ، الجمل : ص 334 ولیس فیهما «بفضل نجدته» .
ص: 333
و آغاز کردن نبرد بعد از ظهر
ز کمک کردن به ناتوان
و آغاز کردن نبرد بعد از ظهر7296.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :امیرمؤمنان که درود خدا بر او باد ، پیکار نمی کرد ، مگر بعد از ظهر و می فرمود : «در این هنگام ، درهای آسمان ، گشوده می شود ، رحمت و مهربانی پذیرفته می گردد ، و پیروزی فرود می آید» .
و می فرمود : «این زمان (عصر) ، به شب نزدیک تر است و مناسب تر است برای آن که کشتارْ کم شود و جنگجو [ از تعقیب دشمن] باز گردد ، و شکست خوردگان ، نجات یابند» .ز کمک کردن به ناتوان7298.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام به یارانش در میدان جنگ در صفّین فرمود : هریک از شما که هنگام برخورد با دشمن ، در خود دلاوری دید و از یکی از برادرانش سُستی دید ، باید از برادرش دفاع کند ، پس اگر خدا بخواهد ، او را همچون وی قرار دهد .
.
ص: 334
7296.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إذا رَأَیتُم مِن إخوانِکُم فِی الحَربِ الرَّجُلَ المَجروحَ ، أو مَن قَد نُکِّلَ بِهِ ، أو مَن قَد طَمعَ عَدُوُّکُم فیهِ ، فَقَوُّوهُ بِأَنفُسِکُم . (1)ح : حُسنُ المُعامَلَهِ مَعَ بَقایَا العَدُوِّ7298.امام علی علیه السلام :تاریخ الیعقوبی عن إسماعیل بن علیّ :إنَّ أوَّلَ مَن عَلَّمَ قِتالَ أهلِ القِبلَهِ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ، ولم یَکُن یَقتُلُ أسیرا ، ولا یَتبَعُ مُنهَزِما ، ولا یُجهِزُ عَلی جَریحٍ . (2)7299.عنه علیه السلام ( مِن کتابِهِ إلی معاویهَ ) العقد الفرید عن أبی الحسن فی ذِکرِ حَوادِثِ وَقعَهِ صِفّینَ : کانَ مُنادی عَلِیٍّ یَخرُجُ کُلَّ یَومٍ ویُنادی : أیُّهَا النّاسُ ، لا تُجهِزُنَّ عَلی جَریحٍ ، ولا تَتبَعُنَّ مُوَلِّیا ، ولا تَسلُبُنَّ قَتیلاً ، ومَن ألقی سِلاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ . (3) .
1- .الخصال : ص 617 ح 10 عن أبی بصیر ومحمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، تحف العقول : ص 107 ، بحار الأنوار : ج 100 ص 21 ح 8 .
2- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 383 .
3- .العقد الفرید : ج 3 ص 333 ، هذا الموقف من العدوّ کان یمثّل السیره العملیّه للإمام أمیر المؤمنین علیه السلام فی حروبه جمیعها ، راجع وقعه صفّین : ص 204 والغیبه للنعمانی : ص 231 ح 15 وتفسیر القمّی : ج2 ص 321 . کما فعل مع عدوّه فی حرب الجمل ، راجع الکافی : ج 5 ص 33 ح 3 و ح 5 و ص 12 ح 2 وتهذیب الأحکام : ج 6 ص 155 ح 274 و ص 156 ح 276 و ص 137 ح 230 والخصال : ص 276 ح 18 والأمالی للمفید : ص 59 ح 3 والجمل : ص 341 و 342 و 403 ودعائم الإسلام : ج 1 ص 394 وتحف العقول : ص 290 والمناقب لابن شهر آشوب : ج 1 ص 274 وشرح الأخبار : ج 1 ص 388 ح 330 و ص 395 ح 334 والاختصاص : ص 95 والمستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 168 ح 2661 وتذکره الخواصّ: ص 72 وکنز العمّال: ج 4 ص 478 ح 11424 و ج 11 ص 335 ح 31675 . وکذلک فی حرب صفّین راجع : المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 167 ح 2660 والسنن الکبری : ج 8 ص 315 ح 16753 وتحف العقول : ص 480 . وقد استلهم الإمام علیه السلام هذا الموقف حیال العدوّ من سیره النبیّ صلی الله علیه و آله ، الکافی : ج 5 ص 12 ح 2 و 3 وتهذیب الأحکام : ج 6 ص 137 ح 230 و ص 155 ح 274 وتحف العقول : ص 290 .
ص: 335
ح خوش رفتاری با باقی مانده دشمن
7300.عنه علیه السلام ( مِن کلامٍ له علیه السلام کَلَّمَ به الخوارجَ ) امام علی علیه السلام :هرگاه در جنگ یکی از برادرانتان را زخم خورده یافتید ، یا کسی را که به وی آسیبی رسیده است ، یا کسی را که دشمن در او طمع کرده [ و به وی نزدیک شده ]است ، او را با جانتان نیرومند سازید .ح خوش رفتاری با باقی مانده دشمن7299.امام علی علیه السلام ( در نامه خود به معاویه ) تاریخ الیعقوبی به نقل از اسماعیل بن علی : نخستین کسی که [ چگونگی ]نبرد با اهل قبله را آموخت ، علی بن ابی طالب علیه السلام بود . او اسیران را نمی کُشت ، به دنبال شکست خوردگان نمی رفت و زخمی ها را از پا در نمی آورد .7300.امام علی علیه السلام ( به خوارج ) العقد الفرید به نقل از ابوالحسن ، در گزارش رخدادهای جنگ صفّین : منادی علی علیه السلام ، هر روز بیرون می آمد و بانگ بر می آورد : ای مردم! زخم خورده را مکشید ، پشت به جنگ کرده را دنبال مکنید ، کشته ها را عریان مکنید ؛ و هر کس اسلحه اش را بر زمین افکنَد ، در امان است . (1)
.
1- .این موضع در برابر دشمن را امام علی علیه السلام در جنگ های دیگر هم داشت ، ر . ک : وقعه صفّین : ص 204 ، الکافی : ج 5 ص 33 ح 3 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 167 ح 2660 وآن را از سیره پیامبر صلی الله علیه و آله الهام گرفته بود . الکافی : ج 5 ص12 ح 2 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 137 ح 230 ، همان : ص 155 ح 274 .
ص: 336
7301.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی عن عبد اللّه بن شریک عن أبیه :لَما هُزم النّاسُ یَومَ الجَمَلِ ، قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : لا تَتبَعوا مُوَلِّیا ، ولا تُجیزوا (1) عَلی جَریحٍ ، ومنَ أغلَقَ بابَهُ فَهُوَ آمِنٌ .
فَلَمّا کانَ یَومُ صِفّینَ ، قَتَلَ المُقبِلَ وَالمُدبِرَ ، وأجازَ عَلی جَریحٍ . فَقالَ أبانُ بنُ تَغلِبَ لِعَبدِ اللّهِ بنِ شَریکٍ : هذِهِ سیرَتانِ مُختَلِفَتانِ ! فَقالَ: إنَّ أهلَ الجَمَلِ قُتِلَ (2) طَلحَهُ وَالزُّبَیرُ ، وإنَّ مُعاوِیَهَ کانَ قائِما بِعَینِهِ وکانَ قائِدَهُم . (3)7302.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :السنن الکبری عن أبی فاخِتَهَ :إنَّ عَلِیا علیه السلام اُتِیَ بِأَسیرٍ یَومَ صِفّینَ ، فَقالَ: لا تَقتُلنی صَبرا . فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : لا أقتُلُکَ صَبرا ؛ إنّی أخافُ اللّهَ رَبَّ العالَمینَ . فَخَلّی سَبیلَهُ ، ثُمَّ قالَ: أ فیکَ خَیرٌ تُبایِعُ ؟ (4)7303.عنه علیه السلام :المصنّف لابن أبی شیبه عن یزید بن بِلال :شَهِدتُ مَعَ عَلِیٍّ یَومَ صِفّینَ ، فَکانَ إذا اُتِیَ بِالأَسیرِ قالَ: لَن أقتُلَکَ صَبرا ؛ إنّی أخافُ اللّهَ رَبَّ العالَمینَ . وکانَ یَأخُذُ سِلاحَهُ ، ویُحَلِّفُهُ لا یُقاتِلُهُ ، ویُعطیهِ أربَعَهَ دَراهِمَ . (5)7304.عنه علیه السلام ( لمّا کَتَبَ غلامُهُ إلَیهِ : أنّی قد أصَبتُ قَو ) المصنّف لابن أبی شیبه عن أبی جعفر :کان عَلِیٌّ إذا اُتِیَ بِأَسیرِ صِفّینَ أخَذَ دابَّتَهُ وسِلاحَهُ ، وأخَذَ عَلَیهِ أن [ لا ] (6) یَعودَ ، وخَلّی سَبیلَهُ . (7)7305.کنز العمّال :الإمام علیّ علیه السلام بَعدَ التَّحریضِ عَلَی القِتالِ فی صِفّینَ : ولا تُمَثِّلوا بِقَتیلٍ ، وإذا وَصَلتُم إلی رِحالِ (8) القَومِ فَلا تَهتِکوا سِترا ، ولا تَدخُلوا دارا ، ولا تَأخُذوا شَیئا مِن أموالِهِم إلّا ما وَجَدتُم فی عَسکَرِهِم ، ولا تُهَیِّجُوا امرَأَهً بِأَذیً وإن شَتَمنَ أعراضَکُم وسَبَبنَ اُمَراءَکُم وصُلَحاءَکُم ؛ فَإِنَّهُنَّ ضِعافُ القُوی وَالأَنفُسِ وَالعُقولِ ، وقَد کُنّا نُؤمَرُ بِالکَفِّ عَنهُنَّ وهُنَّ مُشرِکاتٌ ! وإن کانَ الرَّجُلُ لَیَتَناوَلُ المَرأَهَ فَیُعَیَّرُ (9) بِها وعَقِبَهُ مِن بَعدِهِ . (10) .
1- .أجزتُ علی الجریح: لغه فی أجهزت. وجهز علی الجریح وأجهز: أثبتَ قتله (تاج العروس: ج 8 ص 40 «جوز» و41 «جهز»).
2- .کذا فی جمیع المصادر ، ولعلّ المراد : «قُتل قادتهم» أو نحو ذلک .
3- .الکافی : ج 5 ص 33 ح 5 ، رجال الکشّی : ج 2 ص 482 الرقم 392 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 446 ح 657 .
4- .السنن الکبری : ج 8 ص 315 ح 16754 ، کنز العمّال : ج 11 ص 348 ح 31706 .
5- .المصنّف لابن أبی شیبه : ج 8 ص 725 ح 25 ، کنز العمّال : ج 11 ص 345 ح 31703 .
6- .إضافه یقتضیها السیاق أثبتناها من کنز العمّال .
7- .المصنّف لابن أبی شیبه : ج 8 ص 724 ح 23 ، کنز العمّال : ج 11 ص 345 ح 31702 .
8- .فی المصدر : «رجال» ، والصحیح ما أثبتناه کما فی فروع الکافی ، الطبعه الحجریّه : ج 1 ص 338 .
9- .فی المصدر : «فیعبّر» ، والصحیح ما أثبتناه کما فی فروع الکافی ، الطبعه الحجریّه : ج 1 ص 338 .
10- .الکافی : ج 5 ص 39 ح 4 عن مالک بن أعین ، وقعه صفّین : ص 204 عن جندب وزاد فیه «إلّا بإذنی» بعد «دارا» ، نهج البلاغه : الکتاب 14 وفیه من «ولا تُهیِّجوا ...» ، بحار الأنوار : ج 32 ص 563 ح 468 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 25 وزاد فیه «إلّا بإذن» بعد «دارا» .
ص: 337
7306.الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام :الکافی به نقل از عبداللّه بن شریک از پدرش : وقتی مردم (خوارج) در نبرد جملْ شکست خوردند ، امیر مؤمنان فرمود : «به دنبال پشت کردگان به جنگ مروید و زخم خورده ها را مکشید . آن که درِ خانه اش را ببندد ، در امان است» .
وقتی نبرد صفّین شد ، جنگجو و پشت کرده به جنگ را می کُشت ، و زخم خورده ها را از پا در می آورد . ابان بن تغلب به عبداللّه بن شریک گفت : این ، دو روشِ گوناگون است .
[ عبد اللّه بن شریک] گفت : در جنگ جمل ، [ فرماندهان آنان ]طلحه و زبیر ، کشته شدند ؛ ولی معاویه ، خود ایستاده است و رهبری می کند .7302.امام علی علیه السلام :السنن الکبری به نقل از ابو فاخته : در نبرد صفّین ، اسیری را نزد علی علیه السلام آوردند . [ آن اسیر ]گفت : مرا به زجر مکشید .
علی علیه السلام فرمود : «تو را به زجر نمی کشم . به درستی که از خداوند ، پروردگار جهانیان می ترسم» .
او را رها کرد و سپس فرمود : «آیا در تو خیری هست که بیعت کنی؟» .7303.امام علی علیه السلام :المصنّف ، ابن ابی شیبه به نقل از یزید بن بلال : به همراه علی علیه السلام در صفّین حضور داشتم . وقتی اسیری را نزد او می آوردند ، می فرمود : «تو را به زجر نکُشم . به درستی که از خداوند ، پروردگار جهانیان ، می ترسم» ، و سلاح وی را می گرفت و او را سوگند می داد که [ دیگر ]با او پیکار نکند و به وی ، چهار درهم می بخشید .7304.امام علی علیه السلام ( در جواب نامه کارگزارش که از حضرت سؤال کرد : من ) المصنّف ، ابن ابی شیبه به نقل از ابوجعفر : در نبرد صفّین ، هرگاه اسیری را نزد علی علیه السلام می آوردند ، چارپا و سلاح او را می گرفت و از او پیمان می گرفت که باز نگردد . سپس آزادش می کرد .7305.کنز العمّال :امام علی علیه السلام پس از وا داشتن [ مردم] به جنگ در صفّین : کشته ها را مُثله مکنید . هنگامی که به سراپرده این گروه رسیدید ، پرده دری مکنید ، به خانه ها وارد نشوید ، و چیزی از اموالشان مستانید ، مگر آنچه در لشکرگاهشان یافتید ؛ و زنی را با آزار ، به هیجان وا مدارید ، گرچه به ناموس شما دشنام گوید و به فرماندهان و نیکان شما فحش دهد ؛ چرا که [ زنان ،] دارای توانی کم و ضعیف النفس اند و ما دستور داشته ایم که حتی اگر آنان مشرک باشند ، با آنها کاری نداشته باشیم ؛ و اگر کسی متعرّض زنی شود ، بدان کار سرزنش شود ، و نسل های پس از او نیز سرزنش شوند . .
ص: 338
7306.امام زین العابدین علیه السلام :تاریخ الطبری فی ذِکرِ وَقعَهِ الجَمَلِ : خَرَجَ إلَیهِ الأَحنَفُ بنُ قَیسٍ وبَنو سَعدٍ مُشَمِّرینَ قَد مَنَعوا حُرقوصَ بنَ زُهَیرٍ ولا یَرَونَ القِتالَ مَعَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ فَقالَ : یا عَلِیُّ ، إنَّ قَومَنا بِالبَصرَهِ یَزعُمونَ أنَّکَ إن ظَهَرتَ عَلَیهِم غَدا أنَّکَ تَقتُلُ رِجالَهُم ، وتُسبی نِساءَهُم ! فَقالَ : ما مِثلی یُخافُ هذا مِنهُ ، وهَل یَحِلُّ هذا إلّا مِمَّن تَوَلّی وکَفَرَ ! ! أ لَم تَسمَع إلی قَولِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ : «لسْتَ عَلَیْهِم بِمُصَیْطِرٍ * إِلَا مَن تَوَلَّی وَ کَفَرَ» (1) !! (2)7307.الإمامُ الباقرُ علیه السلام ( لَمَّا سَألَهُ محمّدُ بنُ مسلمٍ عَن المُرتَدِّ ) الکامل فی التاریخ :کانَ فِی الخَوارِجِ أربَعونَ رَجُلاً جَرحی ، فَأَمَرَ عَلِیٌّ بِإِدخالِهِمُ الکوفَهَ ومُداواتِهِم حَتّی بَرِؤوا . (3) .
1- .الغاشیه : 22 و 23 .
2- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 496 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 334 .
3- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 424 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 248 .
ص: 339
7308.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :تاریخ الطبری در گزارش رُخداد جمل : احنف بن قیس و فرزندان سعد ، با شتاب به سوی علی علیه السلام بیرون رفتند ، در حالی که حرقوص بن زهیر را منع می کردند (آنان نبرد با علی بن ابی طالب علیه السلام را روا نمی دانستند) .
پس [ حرقوص ]گفت : ای علی! مردم ما در بصره گمان می کنند که اگر فردا بر آنان پیروز شوی ، مردانشان را می کُشی وزنانشان را به اسارت می گیری!
فرمود : «از مانندِ من واهمه چنین کارهایی نباشد ؛ و آیا این کار سر می زند ، جز از کسی که [ از دین خدا ]سرْ باز زده و کافر شده؟! آیا سخن خداوند عز و جل را نشنیده ای که : «بر آنان تسلّطی نداری ، مگر کسی که روی بگردانَد و کفر ورزد» ؟» .7309.عنه علیه السلام :الکامل فی التاریخ :در میان خوارج ، چهل مرد زخمی بود . پس علی علیه السلام فرمان داد تا آنان را وارد کوفه کنند و مداوا کنند تا بهبود یابند . .
ص: 340
الفصل العاشر : السیاسه الدولیّه10 / 1ما یوجِبُ بَقاءُ الدُّوَلِ10 / 1 1إقامَهُ العَدلِ7312.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام لَمّا سُئِلَ عَنِ العَدلِ وَالجودِ أیُّهُما أفضَلُ ؟ : العَدلُ یَضَعُ الاُمورَ مَواضِعَها ، وَالجودُ یُخرِجُها مِن جِهَتِها ، وَالعَدلُ سائِسٌ عامٌّ ، وَالجودُ عارِضٌ خاصٌّ ، فَالعَدلُ أشرَفُهُما ، وأفضَلُهُما . (1)7313.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن عَمِلَ بِالعَدلِ حَصَّنَ اللّهُ مُلکَهُ . (2)7314.الإمامُ الرِّضا علیه السلام :عنه علیه السلام :اعدِل تَمِلک . (3)7310.امام باقر علیه السلام :عنه علیه السلام :اعدِل تَحکُم . (4) .
1- .نهج البلاغه : الحکمه 437 ، روضه الواعظین : ص 511 .
2- .غرر الحکم : ح 8722 .
3- .غرر الحکم : ح 2253 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 82 ح 1981 .
4- .غرر الحکم : ح 2223 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 78 ح 1886 .