پیکار نخست : جنگ جمل (فتنه ناکثین)
اشاره
پیکار نخست : جنگ جمل(فتنه ناکثین)فصل یکم : سیمای نبردفصل دوم : شخصیّت سران ناکثینفصل سوم : آمادگی ناکثین برای شورش بر ضد امامفصل چهارم : آمادگی امام برای رویارویی با ناکثینفصل پنجم : یاری خواستن امام از کوفیانفصل ششم : اشغال بصرهفصل هفتم : از ذی قار تا بصرهفصل هشتم : تلاش های امام برای جلوگیری از جنگفصل نهم : جنگفصل دهم : پس از پیروزی
.
ص: 486
الفصل الأول : مواصفات الحرب1 / 1تاریخُهاذکر بعض المؤرّخین أنّ معرکه الجمل وقعت فی جمادی الاُولی (1) عام (36 ه ) ، بینما أکّد بعض آخر أنّها وقعت فی جمادی الثانیه (2) من العام نفسه ، ولم تدُم أکثر من یوم واحد . (3) وتاریخ الرسالتین اللتین بعثهما الإمام إلی أهالی المدینه والکوفه بعد انتهاء الحرب یؤیّد الرأی الأوّل . فقد جاء فی ختام هاتین الرسالتین : «وکَتَبَ عُبَیدُ اللّهِ بنُ أبی رافِعٍ فی جُمادَی الاُولی مِن سَنَهِ سِتٍّ وثَلاثینَ مِنَ الهِجرَهِ» . (4) النقطه الجدیره بالاهتمام فیما یخصّ تاریخ وقوع أوّل حرب داخلیّه فی عهد حکومه الإمام علیه السلام هی أنّ هذه الحرب وقعت بعد خمسه أشهر فقط من مبایعه الناس إیّاه ، وأنّه بقی مشغولاً بإخماد الفتن الداخلیّه طوال عهد حکومته الذی استمرّ لأقلّ من خمس سنوات . وهذا یعنی أنّه لم تسنح له الفرصه للبناء ولتنفیذ سیاساته وخططه . ولکنّه فی الوقت ذاته لم یفرّط بأَیِ فرصه ، وقدّم فی عهد حکومته أفضل وأبدعها أسالیب الحکم، وخلّف أکبر رقم فی میدان البناء والإعمار.
.
1- .التاریخ الصغیر : ج 1 ص 120 ، مروج الذهب : ج 2 ص 360 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 485 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 310 ؛ تاریخ الیعقوبی¨ : ج 2 ص 182 .
2- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 411 ح 5570 ، الطبقات الکبری:ج3 ص224،تاریخ خلیفه بن خیّاط: ص135 و138 ، تاریخ الطبری¨ : ج 4 ص 501 و514 و 534 ، الأخبار الطوال : ص 147 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 333 ، العقد الفرید : ج 3 ص 314 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 239 .
3- .ذکرت بعض المصادر أنّ الحرب استغرقت أربع ساعات (راجع : تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 183) ، وحدّد زمانها بما بین الظهر والمغرب فی مصادر اُخری نظیر (أنساب الأشراف : ج 3 ص 38) ، کما ذکر أنّها استمرّت یوما فی بعضها کما فی (تاریخ الطبری : ج 4 ص 523) . ولا تعارض بین هذه الأقوال .
4- .الجمل : ص 396 و ص 399 .
ص: 487
فصل یکم : سیمای نبرد
1 / 1 زمان نبرد
فصل یکم : سیمای نبرد (1)1 / 1زمان نبردبرخی از مورّخان نوشته اند که جنگ جمل در جمادی اوّل سال 36 هجری اتّفاق افتاد ، در حالی که برخی دیگر تأکید کرده اند که در جمادی ثانی همان سال اتّفاق افتاد و بیش از یک روز به درازا نکشید. (2) تاریخ دو نامه ای که امام علی علیه السلام برای مردم مدینه و کوفه پس از پایان جنگ نوشت ، نظر اوّل را تأیید می کند ؛ زیرا در پایان این دو نامه ، چنین آمده است : عبید اللّه بن ابی رافع ، آن را در جمادی اوّل سال 36 هجری نوشت. نکته قابل توجّه در تاریخ نخستین جنگ داخلی در حکومت امام علی علیه السلام آن است که این جنگ ، تنها پس از پنج ماه از بیعت مردم با امام علیه السلام اتّفاق افتاد و او از آن پس ، سرگرم خاموش ساختن فتنه ها و بحران های داخلی ای بود که در تمام مدت زمامداری اش که کم تر از پنج سال طول کشید ادامه یافتند . معنای این سخن ، آن است که او فرصت سازندگی و اجرای سیاست ها و برنامه هایش را نیافت. با این همه ، امام علیه السلام هیچ فرصتی را از دست نداد و در دوران حکومتش برترین و انسانی ترین روش حکومت را ارائه داد و در عرصه سازندگی و عمران نیز آثاری ماندگار از خود بر جای نهاد.
.
1- .برای آگاهی بیشتر در خصوص این فصل ، به نقشه های ضمیمه کتاب مراجعه شود .
2- .برخی منابع یادآور شده اند که جنگ ، چهار ساعت به طول انجامید (ر . ک : تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 183) و برخی منابع ، زمان آن را میان ظهر و مغرب دانسته اند (مانند : أنساب الأشراف : ج 3 ص 38) ، و برخی منابع ، یادآور شده اند که جنگ ، یک روز به طول انجامید (چون : تاریخ الطبری : ج 4 ص 523) و میان این سخنان ، تعارضی نیست .
ص: 488
1 / 2مَکانُهاالبصره : مدینه تقع فی أقصی الجنوب الشرقی للعراق، قرب الحدود مع إیران والکویت . بُنیت البصره مع الکوفه فی عهد الخلیفه الثانی وبأمره . وکانت مرکزا عسکریّا تنطلق منه الجیوش الإسلامیّه لدی فتحها بلاد الشرق . (1) وعندما عزم الناکثون علی محاربه أمیر المؤمنین علیه السلام ، صاروا یبحثون عن مدینه عسکریّه . ولم تکن هناک مدینه تحمل هذه الخصوصیّه غیر البصره والکوفه . ونظرا لطبیعه علاقه أهالی الکوفه بالإمام علیّ علیه السلام ، وتنفُّذ بعض رؤوس الناکثین بین أهالی البصره ، فقد وقع اختیارهم علی البصره . وقعت معرکه الجمل فی الزّابوقه ؛ (2) التی هی فی ضواحی البصره ، أو فی الزاویه ؛ (3) التی کانت واحده من أحیاء البصره، أو فی الخریبه . (4)
.
1- .تاریخ الطبری : ج 3 ص 590 و 591 ، مروج الذهب : ج 2 ص 328 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 48 وفی کلّها قول آخر فی تمصیرها سنه ستّ عشره ، معجم البلدان : ج 1 ص 432 لمزید الاطّلاع علی البصره وتمصیرها راجع کتاب «موسوعه تاریخ البصره» ، الجزء الأوّل .
2- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 466 و 470 و 505 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 336 ، معجم البلدان : ج 3 ص 125 ، معجم ما استعجم : ج 2 ص 691 ، الفتوح : ج 2 ص 463 .
3- .مروج الذهب : ج 2 ص 370 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 135 .
4- .الأخبار الطوال : ص 146 ؛ تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 182 .
ص: 489
1 / 2 محل نبرد
1 / 2محل نبردبصره ، شهری در دورترین نقطه جنوب شرقی عراق و نزدیک مرزهای ایران و کویت است. بصره و کوفه در دوران حکومت خلیفه دوم و به فرمان او ساخته شدند و مراکزی نظامی بودند که سپاه اسلام برای فتح منطقه شرق از آن جا حرکت می کرد. هنگامی که ناکثینْ تصمیم بر پیکار با امیرمؤمنان گرفتند ، به جستجوی شهری نظامی پرداختند و از شهری با این خصوصیت ، جز بصره و کوفه ، نمونه ای وجود نداشت و از آن جا که مردمان کوفه به امام علی علیه السلام علاقه مند بودند و از سوی دیگر ، برخی سران ناکثین در میان مردم بصره نفوذ داشتند، قرعه انتخاب به نام بصره اصابت کرد. جنگ جمل در محلّی به نام زابوقه (در اطراف بصره) یا زاویه (یکی از محلّه های بصره) یا در خریبه (محلّی در نزدیکی بصره) اتّفاق افتاد .
.
ص: 490
1 / 3عَدَدُ المُشارِکینَ فیهابلغ قوام الجیشین فی معرکه الجمل خمسین ألفا ، شکّل جیش الإمام أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام عشرین ألفا منهم ، (1) وشکّل جیش الناکثین ثلاثین ألفا . (2) ومن اللافت للنظر فی جیش الإمام علیه السلام أنّ بین اُمرائه عددا من وجوه الصحابه المعروفین بطهرهم ، وجلالتهم ، والتزامهم ، وتعبّدهم .
1 / 4قادَهُ جَیشِ الإِمامِقائد الخیّاله : عمّار بن یاسر . (3) قائد الرجّاله : محمّد بن أبی بکر . (4) قائد الساقه : هند المرادی . (5) قائد المقدّمه : عبد اللّه بن عبّاس . (6) قائد المیمنه : الإمام الحسن علیه السلام . (7) قائد المیسره : الإمام الحسین علیه السلام . (8) صاحب الرایه : محمّد ابن الحنفیّه . (9)10
.
1- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 505 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 336 ، الفتوح : ج 2 ص 464 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 240 ؛ الجمل : ص 321 وفیه «فأحاط العسکر یومئذٍ من الفرسان المعروفین والرجّاله المشهورین علی ستّه عشر ألف رجل» .
2- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 505 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 336 ، الفتوح : ج 2 ص 464 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 240 .
3- .. تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 485 ، العقد الفرید : ج 3 ص 314 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 138 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 90 ؛ الجمل : ص 319 .
4- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 90 ؛ الجمل : ص 319 وزاد فیه «ثمّ الجملی» .
5- .تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 485 ، العقد الفرید : ج 3 ص 314 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 138 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 90 ، تاریخ الطبری¨ : ج 4 ص 480 وفیه «أبو لیلی بن عمر بن الجراح» ؛ الجمل : ص 319 .
6- .العقد الفرید : ج 3 ص 314 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 485 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 138 وفیهما «علباء بن الهیثم السدوسی ویقال : عبد اللّه بن جعفر ویقال : الحسن بن علیّ» علی نحو التردید بینهم ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 480 وفیه «عبد اللّه بن عبّاس» ، الأخبار الطوال : ص 147 وفیه «الأشتر» ، هامش تاریخ دمشق : ج 13 ص 260 .
7- .تاریخ دمشق : ج 14 ص 187 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 485 ، العقد الفرید : ج 3 ص 314 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 138 ، تاریخ الطبری¨ : ج 4 ص 480 وفیه «عمر بن أبی سلمه أو عمرو بن سفیان بن عبد الأسد» ، الأخبار الطوال : ص 147 وفیه «عمّار بن یاسر» .
8- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 480 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 485 ، العقد الفرید : ج 3 ص 314 ، الأخبار الطوال : ص 147 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 138 .
9- .لمزید الاطّلاع حول قاده جیش الإمام علیه السلام (راجع الفتوح : ج 2 ص 468) .
ص: 491
1 / 3 تعداد شرکت کنندگان در نبرد
1 / 4 فرماندهان سپاه امام علی
1 / 3تعداد شرکت کنندگان در نبردشمارِ نیروهای دو سپاه در جنگ جمل به پنجاه هزار نفر رسید که سپاه امام علی علیه السلام بیست هزار نفر بودند و سپاه ناکثین ، سی هزار نفر. از مطالب قابل توجّه در سپاه امام علی علیه السلام این است که در میان فرماندهانش تعدادی از بزرگان اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله بودند که به پاکی، بزرگی ، دینداری و تعبّد ، شُهره بودند.
1 / 4فرماندهان سپاه امام علیفرمانده سواره نظام : عمّار بن یاسر . فرمانده پیاده نظام : محمّد بن ابی بکر . فرمانده ساقه سپاه: هند مرادی . فرمانده پیش قراولان: عبد اللّه بن عبّاس . فرمانده طرف راست سپاه: امام حسن علیه السلام . فرمانده طرف چپ سپاه: امام حسین علیه السلام . پرچمدار سپاه: محمّد بن حنفیه (فرزند علی علیه السلام ) . (1)
.
1- .برای آگاهی بیشتر درباره فرماندهان سپاه امام علیه السلام (ر. ک: الفتوح : ج 2 ص 468) .
ص: 492
1 / 5قادَهُ جَیشِ النّاکِثینَقائد الحرب : الزبیر بن العوّام . (1) قائد الخیّاله : طلحه بن عبید اللّه . (2) قائد خیّاله المیمنه : مروان بن الحکم . (3) قائد خیّاله المیسره : هلال بن وکیع الدارمی . (4) قائد الرجّاله : عبد اللّه بن الزبیر . (5) قائد رجّاله المیمنه : عبد الرحمن بن عتاب بن أسید . (6) قائد رجّاله المیسره : عبد الرحمن بن الحارث . (7) صاحب الرایه : عبد اللّه بن حکیم . (8)(9)
.
1- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 89 ؛ الجمل : ص 324 .
2- .تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 485 ، العقد الفرید : ج 3 ص 314 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 138 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 89 ، الفتوح : ج 2 ص 461 ، الأخبار الطوال : ص 146 وفیه «محمّد بن طلحه» .
3- .الجمل : ص 324 ؛ الفتوح : ج 2 ص 461 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 89 وفیه «علی المقدّمه مروان» ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 485 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 138 وفیهما «علی المیسره» .
4- .الجمل : ص 324 ؛ الفتوح : ج 2 ص 461 .
5- .تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 485 ، العقد الفرید : ج 3 ص 314 ، الأخبار الطوال : ص 146 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص138 ، الإمامه والسیاسه : ج1 ص89 ، الفتوح : ج2 ص461.
6- .الجمل : ص 324 ؛ الفتوح : ج 2 ص 461 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 89 وفیه «عبد الرحمن بن عباده» ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 507 وفیه «إلی المیسره» .
7- .الجمل : ص 324 ؛ الأخبار الطوال : ص 147 وفیه «وإلی المیسره» ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 507 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 337 وفیهما «کان قائد المیمنه ، وفی الأخیر : عبد الرحمن بن الحرث» ، الفتوح : ج 2 ص 461 وفیه «حاتم بن بکیر الباهلی» ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 89 وفیه «وعلی المیسره هلال بن وکیع» .
8- .الجمل : ص 324 ؛ تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 485 ، العقد الفرید : ج 3 ص 314 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 138 ، الأخبار الطوال : ص 146 وفیه «عبد اللّه بن حرام بن خویلد» .
9- .لمزید الاطّلاع حول قاده جیش واقعه الجمل (راجع الفتوح : ج 2 ص 461) .
ص: 493
1 / 5 فرماندهان سپاه ناکثین
1 / 5فرماندهان سپاه ناکثینفرمانده جنگ : زبیر بن عوام . فرمانده سواره نظام: طلحه بن عبید اللّه . فرمانده سمت راست سواره نظام: مروان بن حکم. فرمانده سمت چپ سواره نظام: هلال بن وکیع دارمی. فرمانده پیاده نظام: عبد اللّه بن زبیر. فرمانده سمت راست پیاده نظام: عبد الرحمان بن عتّاب بن اسید. فرمانده سمت چپ پیاده نظام: عبد الرحمان بن حارث. پرچمدار: عبد اللّه بن حکیم . (1)
.
1- .برای آگاهی بیشتر درباره فرماندهان سپاه جمل (ر . ک : الفتوح : ج 2 ص 461) .
ص: 494
1 / 6أکابِرُ أصحابِ الإِمامِشارک الکثیر من أکابر أصحاب الرسول صلی الله علیه و آله فی معرکه الجمل إلی جانب الإمام علیّ علیه السلام ، إلّا أنّ الروایات تختلف فی ذکر عددهم ؛ فبعض المصادر یصرّح بأنّ عددهم کان ثمانین من أهل بدر ، وألفا وخمسمئه من أصحاب رسول اللّه صلی الله علیه و آله . ویذکر آخر أنّ عدد المشارکین فی هذه المعرکه من أصحاب الرسول کان ثمانمئه من الأنصار ، وأربعمئه ممّن شهدوا بیعه الرضوان . ومن بین الشخصیّات البارزه التی شارکت فی جیش الإمام علیّ علیه السلام یمکن الإشاره إلی کلّ من : أبی أیّوب الأنصاری وأبی الهیثم بن التیّهان وخزیمه بن ثابت وعبد اللّه بن بدیل وعبد اللّه بن عبّاس وعثمان بن حنیف وعدیّ بن حاتم وعمّار بن یاسر وعمرو بن الحمق وعمر بن أبی سلمه وهاشم بن عتبه . وشخصیّات کبیره اُخری مثل : اُویس القرنی ، جاریه بن قدامه ، حجر بن عدیّ ، زید بن صوحان ، سیحان بن صوحان ، صعصعه بن صوحان ، مالک الأشتر ، شریح بن هانی ، محمّد بن أبی بکر ومحمّد ابن الحنفیّه . وکان بین اُولئک الذین وقفوا إلی جانب الإمام علیه السلام شخصیّتان مؤثّرتان جدّا : الاُولی : عمّار بن یاسر ، فبالنظر إلی اشتهار ما تنبّأ به الرسول صلی الله علیه و آله حول مصیره ، کان وجوده فی جیش الإمام علیّ علیه السلام کفیلاً بعدم وقوف کلّ من یؤمن بالرسول صلی الله علیه و آله ضدّ جیش الإمام . ولهذا یُروی أنّ الزبیر لمّا بلغه أنّ عمّارا مع علیّ علیه السلام «اِرتابَ بِما کانَ فیهِ» . والثانیه : ابن اُمّ سلمه ، وکان وجوده دلیلاً علی تأیید زوجه رسول اللّه صلی الله علیه و آله لجبهه الإمام . وهذا التأیید وإن کان لا یرقی إلی مکانه عائشه الحسّاسه یوم الجمل ، ولکن کان له تأثیر کبیر فی أذهان عموم الناس .
.
ص: 495
1 / 6 بزرگان صحابه در سپاه امام
1 / 6بزرگان صحابه در سپاه امامبسیاری از بزرگان صحابیان پیامبر صلی الله علیه و آله به همراه امام علی علیه السلام در جنگ جمل شرکت جُستند ؛ لیکن روایت ها در گزارش تعداد آنان متفاوت است. برخی مصادر ، تصریح دارند که هشتاد نفر بدری و هزار و پانصد صحابی پیامبر صلی الله علیه و آله در سپاه علی علیه السلام بودند. برخی دیگر از مصادر ، بیان می دارند که تعداد صحابیان شرکت کننده در این جنگ ، هشتصد نفر از انصار بود و چهارصد نفر از کسانی که در بیعت رضوان حضور داشتند . از میان شخصیت های برجسته ای که در سپاه امام علی علیه السلام شرکت جستند ، می توان به این افراد اشاره کرد: ابو ایّوب انصاری، ابو هیثم بن تیّهان، خزیمه بن ثابت، عبد اللّه بن بدیل، عبد اللّه بن عبّاس، عثمان بن حنیف، عدیّ بن حاتم، عمّار بن یاسر، عمرو بن حمق ، عمر بن ابی سلمه و هاشم بن عتبه. شخصیت های بزرگ دیگری چون: اویس قرنی، جاریه بن قدامه، حجر بن عدی، زید بن صوحان، سلیمان بن صوحان ، صعصعه بن صوحان ، مالک اشتر، شریح بن هانی، محمّد بن ابی بکر و محمّد بن حنفیه نیز درمیان سپاه او بودند. از میان کسانی که در کنار امام علیه السلام بودند، دو شخصیت ، بسیار تأثیرگذار بودند: نخست ، عمّار بن یاسر. با توجّه به خبر دادن پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد آینده زندگی عمّار، حضور او در سپاه امام علی علیه السلام ضامن آن بود که کسانی که به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان آورده اند ، در صف مخالف امام علیه السلام قرار نگیرند و از این رو ، گزارش شده است که زبیر ، وقتی شنید عمّار به همراه علی علیه السلام است ، در وضعیت خود تردید کرد. دوم ، پسر اُمّ سلمه. حضور او در سپاه امام ، دلیلی بود بر تأیید جبهه امام علی علیه السلام توسط همسر پیامبر صلی الله علیه و آله . این تأیید ، گرچه به منزلت و جایگاه حسّاس عایشه در جنگ جمل نمی رسید ، ولی تأثیر بسیاری در افکار عمومی داشت.
.
ص: 496
7695.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الأمالی للطوسی عن عبد الرحمن بن أبی لیلی :شهد مع علیّ علیه السلام یوم الجمل ثمانون من أهل بدر ، وألف وخمسمِئهٍ من أصحاب رسول اللّه صلی الله علیه و آله . (1) .
1- .الأمالی للطوسی : ص 726 ح 1527 ، شرح الأخبار : ج 1 ص 401 ح 350 ؛ مروج الذهب : ج 2 ص 367 وفیه «أربعمئه من المهاجرین والأنصار منهم : سبعون بدریّا وباقیهم من الصحابه» ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 484 عن السدّی وفیه «مئه وثلاثون بدریّا وسبعمئه من أصحاب النبیّ صلی الله علیه و آله » .
ص: 497
7693.امام صادق علیه السلام ( در پاسخ به هشام بن حکم که به ایشان عرض کرد : از ) الأمالی ، طوسی به نقل از عبد الرحمان بن ابی لیلی : در جنگ جمل ، به همراه علی علیه السلام ، هشتاد نفر از اهل بدر و هزار و پانصد نفر از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله حضور داشتند. .
ص: 498
7694.امام صادق علیه السلام ( در پاسخ به عبد اللّه بن فضل هاشمی که از ایشان پ ) تاریخ الإسلام للذهبی عن سعید بن جبیر :کانَ مَعَ عَلِیٍّ یَومَ وَقعَهِ الجَمَلِ ثَمانُمِئَهٍ مِنَ الأَنصارِ ، وأربَعُمِئَهٍ مِمَّن شَهِدَ بَیعَهَ الرِّضوانِ . (1)7695.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الأخبار الطوال :إنَّ الزُّبَیرَ لَمّا عَلِمَ أنَّ عَمّارا مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام ارتابَ بِما کان فیهِ ؛ لِقَولِ رَسولِ اللّه صلی الله علیه و آله : «الحَقُّ مَعَ عَمّارٍ» ، و«تَقتُلُکَ الفِئَهُ الباغِیَهُ» . (2)7696.عنه صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری عن عبد الرحمن بن أبی عمره :قامَت اُمُّ سَلَمَهَ فَقالَت : یا أمیرَ المُؤمِنینَ، لَولا أن أعصِیَ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ وأنَّکَ لا تَقبَلُهُ مِنّی؛ لَخَرَجتُ مَعَکَ ، وهذَا ابنی عُمَرُ وَاللّهِ ، لَهُوَ أعَزُّ عَلَیَّ مِن نَفسی یَخرُجُ مَعَکَ فَیَشهَدُ مَشاهِدَکَ .
فَخَرَجَ، فَلَم یَزَل مَعَهُ . (3)1 / 7وُجوهُ أصحابِ الجَمَلِکان وجوه أصحاب الجمل من أصحاب الرسول صلی الله علیه و آله والمقرّبین إلیه ، وکان فی جیشهم أیضا أشراف وأکابر آخرون . فقد کان فیهم عائشه وطلحه والزبیر ومروان بن الحکم وعبد اللّه بن عامر وکعب بن سور ، وغیرهم ممّن کانوا یؤیّدون عثمان أو لا یطیقون تحمّل عداله الإمام علیه السلام . وقد کان حضور أشخاصٍ کطلحه والزبیر وعائشه فی المعرکه باعثا علی وقوع غیر ذوی البصیره ممّن ینظرون إلی الحقّ من خلال الشخصیّات البارزه فی الشک والحیره ، أو الانضمام إلی جیش أصحاب الجمل . ولأجل تنویر عقول أمثال هؤلاء الناس قال أمیر المؤمنین علیه السلام قولته المشهوره : «إنَّ الحَقَّ لا یُعرَفُ بِالرِّجالِ ؛ اِعرِفِ الحَقَّ تَعرِف أهلَهُ» .
.
1- .تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 484 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 138 ، العقد الفرید : ج 3 ص 314 ؛ شرح الأخبار : ج 2 ص 9 ح 393 وفیه «وتسعمئه» بدل «وأربعمئه» و ج 1 ص 382 ح 324 نحوه وفیه «سبعمئه رجل من المهاجرین والأنصار» بدل «ثمانمِئه من الأنصار» .
2- .الأخبار الطوال : ص 147 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 335 و ص 337 ، نهایه الأرب : ج 20 ص 68 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 240 وفیها «کفّ الزبیر عن قتال عمّار لقوله صلی الله علیه و آله » وراجع تاریخ الطبری : ج 4 ص 510 .
3- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 451 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 323 وفیه «هذا ابن عمّی» بدل «ابنی عمر» ، الفتوح : ج 2 ص 456 نحوه وفیه کتابها إلی الإمام علیه السلام .
ص: 499
1 / 7 سرشناسان سپاه جمل
7700.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :تاریخ الإسلام ، ذهبی به نقل از سعید بن جبیر : در روز جنگ جمل ، هشتصد نفر از انصار و چهارصد نفر از کسانی که در بیعت رضوان حضور داشتند، با علی علیه السلام همراه بودند.7696.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الأخبار الطوال:زبیر ، آن گاه که دانست عمّار به همراه علی علیه السلام است ، در موقعیت خود تردید کرد ، به خاطر سخن پیامبر خدا که : «حق با عمّار است» و «تو را [ ای عمّار! ]گروه سرکش می کشند».7697.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ الطبری به نقل از عبد الرحمان بن ابی عمره : امّ سلمه به پا خاست و گفت : ای امیر مؤمنان! اگر نافرمانی خداوند عز و جل و نپذیرفتن تو نبود، به همراه تو [ برای جنگ ، از خانه] بیرون می آمدم. این است فرزندم عمر که به خدا سوگند ، از جان خودم برایم عزیزتر است . او به همراه تو می آید و در تمامی صحنه ها[ ی جنگ ]حضور می یابد.
وی آمد و همواره با امام علی علیه السلام بود.1 / 7سرشناسان سپاه جملسرشناسان سپاه جمل ، از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و نزدیکان وی بودند . همچنین در سپاه آنان ، اشراف و بزرگان دیگر نیز حضور داشتند. در میان آنان، عایشه ، طلحه ، زبیر، مروان بن حکم، عبد اللّه بن عامر ، کعب بن سور و افراد دیگری وجود داشتند که یا حامی عثمان بودند و یا تاب تحمّل عدالت امام علیه السلام را نداشتند. حضور شخصیت های برجسته ای چون طلحه و زبیر و عایشه در جنگ، سبب شد گروهی ناآگاه که حقیقت را در شخصیت های برجسته می بینند، در شک و تردید افتند یا به لشکر جمل بپیوندند. برای بیدار ساختنِ خِرَد چنین انسان هایی ، امیر مؤمنان ، آن سخن مشهور خود را بر زبان آورد که : «حقیقت با شخصیت ها شناخته نمی شود . حق را بشناس تا اهل حق را بشناسی».
.
ص: 500
راجع : ج 5 ص 28 (التباس الأمر علی من لا بصیره له) .
1 / 8عَدَدُ القَتلی فیهاقُتل فی معرکه الجمل من جیش الإمام علیّ علیه السلام خمسه آلاف . (1) وتُجمع النصوص التاریخیّه کلّها علی هذا العدد بدون أدنی اختلاف . ولکن هناک اختلاف کبیر بین هذه النصوص حول عدد قتلی جیش الجمل، بحیث لا یمکن التعویل کثیرا علی أیٍّ منها . فقد ذکرت بعض الأخبار التاریخیّه أنّ عدد من قُتل منهم عشرون ألفا (2) ، بینما جاء فی أخبار اُخری أنّه قُتل منهم ثلاثه عشر ألفا (3) ، وعلی خبرٍ آخر عشره آلاف (4) ، أو خمسه آلاف (5) . وجاء فی نقل سیف بن عمر أنّه قُتل منهم خمسه آلاف ، وهو فی العاده ینقل الأخبار الکاذبه ، أو یختلقها من عنده . وما ذُکر من أنّ عدد قتلی أصحاب الجمل کان عشره آلاف ، وإن لم یأتِ فی مصادر تاریخیّه کثیره ، إلّا أنّ نبوءه الإمام علیّ علیه السلام فی عدد قتلاهم تؤیّد هذا المعنی . فقد قال لمّا بلغه خروج عائشه : «وقَد وَاللّهِ عَلِمتُ أنَّهَا الرّاکِبَهُ الجَمَلَ؛ لا تَحُلُّ عُقدهً، ولا تَسیرُ عَقَبَهً، ولا تَنزِلُ مَنزِلاً إلّا إلی مَعصِیَهٍ ، حَتّی تُورِدَ نَفسَها ومَن مَعَها مَورِدا یُقتَلُ ثُلُثُهُم ، ویَهرُبُ ثُلُثُهُم ، ویَرجَعُ ثُلُثُهُم» . (6) وبما أنّ عدد أصحاب الجمل کان ثلاثین ألفا (7) ، فیجب أن یکون عدد قتلاهم عشره آلاف . وذکر الشیخ المفید فی کتاب الجمل أنّ مجموع القتلی بلغ خمسهً وعشرین ألفا ، فإذا نقص منها خمسه آلاف ممّن قتلوا فی جیش الإمام یبقی العدد عشرون ألفا ، وهذا یؤیّد النصّ الوارد فی أنّ عدد من قُتل منهم عشرون ألفا . وواصل الشیخ المفید یقول : وروی عبد اللّه بن الزبیر روایه شاذّه أنّهم کانوا خمسه عشر ألفا . قیل : ویوشک أن یکون قول ابن الزبیر أثبت . ولکنّ القول بذلک باطل ؛ لبعده عن جمیع ما قاله أهل العلم به . (8) وکلام اُمّ أفعی مع عائشه الذی ورد فی عیون الأخبار یؤیّد صحّه هذا القول . علی أنّه ذکرت بعض المصادر أنّ مجموع قتلی الفریقین کان ثلاثین ألفا (9) ، فیما ذکرت اُخری أنّه کان عشرین ألفا . (10)
.
1- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 539 ، العقد الفرید : ج 3 ص 324 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 346 ، مروج الذهب : ج 2 ص 360 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 245 .
2- .العقد الفرید : ج 3 ص 324 .
3- .مروج الذهب : ج 2 ص 360 .
4- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 539 .
5- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 539 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 346 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 245 .
6- .الإرشاد : ج 1 ص 246 .
7- .راجع : ص 490 (عدد المشارکین فیها) .
8- .الجمل : ص 419 .
9- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 183 ؛ تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 484 .
10- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 59 .
ص: 501
1 / 8 تعداد کشتگان در جنگ
ر . ک : ج 5 ص 29 (مشتبه شدن امور بر کسانی که چشم بصیرت نداشتند) .
1 / 8تعداد کشتگان در جنگاز سپاه امام علی علیه السلام در جنگ جمل ، پنج هزار نفر کشته شدند و تمام متون تاریخی ، بدون کم ترین اختلافی بر این عدد ، اتّفاق دارند ؛ ولی متون تاریخی درباره تعداد کشته های لشکر جمل ، اختلاف بسیار دارند که نمی توان بر هیچ یک از آنها اعتماد کرد. در برخی گزارش ها آمده است که تعداد کشتگان آنها بیست هزار نفر بود ، با آن که در گزارش های دیگری آمده که سیزده هزار نفر از آنان کشته شدند و در خبر دیگری ده هزار یا پنج هزار نفر آمده است. در گزارش سیف بن عمر آمده است که : «پنج هزار نفر از لشکر جمل کشته شدند» که البته او معمولاً اخبار دروغ و یا خبرهای ساخته خود را گزارش می کند. آنچه گزارش شده که : «تعداد کشته های لشکر جمل ، ده هزار نفر بود»، گرچه در مصادر تاریخی فراوانی نیامده ، ولی با خبر امام علی علیه السلام درباره تعداد کشتگان آنها تأیید می شود. هنگامی که خبر شورش عایشه به علی علیه السلام رسید ، فرمود : «به خدا سوگند ، می دانم آن زن شترسوار ، گِرِهی نمی گشاید و از گردنه ای نمی گذرد و به منزلی فرود نمی آید ، مگر به سوی گناه، تا خود و کسانی را که به همراه اویند ، در مَهلکه ای قرار دهد که یکْ سومِ آنان کشته شوند، یک سوم آنان فرار کنند و یک سوم بازگردند» و از آن جا که تعداد سپاه جملْ سی هزار نفر بود، (1) تعداد کشته های آنان باید ده هزار نفر باشد. شیخ مفید در کتاب الجمل آورده است که مجموع کشته ها[ ی دو سپاه] به 25 هزار نفر رسید و اگر از این رقم ، پنج هزار نفری را که در سپاه امام علیه السلام کشته شدند، کم کنیم ، بیست هزار نفر خواهند ماند و این ، تأیید کننده متونی است که تعداد کشته های سپاه جمل را بیست هزار نفر می دانند. شیخ مفید ، سپس می گوید : عبد اللّه بن زبیر ، در روایتی شاذ ، گزارش کرده که تعداد سپاه آنها [ در جمل] ، پانزده هزار نفر بود. گفته اند: «شاید سخن فرزند زبیر ، صحیح تر باشد» ؛ ولی این ، روایتی نادرست است ؛ زیرا با تمام آنچه اهل علم گفته اند ، فاصله دارد. سخن اُمّ اَفعی با عایشه که در عیون الأخبار آمده، این سخن را تأیید می کند ، گذشته از آن که برخی مصادر ، دلالت دارند که مجموع کشته های دو سپاه ، سی هزار نفر بوده است و برخی دیگر آن را بیست هزار نفر آورده اند.
.
1- .ر . ک : ص 491 (تعداد شرکت کنندگان در نبرد) .
ص: 502
. .
ص: 503
. .
ص: 504
7705.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ( عند ما سَألَه أبو بصیرٍ عنِ الرُّوحِ عِندَ النّ ) عیون الأخبار لابن قتیبه :دَخَلَت اُمُّ أفعَی العَبدِیَّهُ عَلی عائِشَهَ [بَعدَ وَقعَهِ الجَمَلِ ]فَقالَت :
یا اُمَّ المُؤمِنینَ ، ما تَقولینَ فِی امرَأَهٍ قَتَلَت ابنا لَها صَغیرا ؟
قالَت : وَجَبَت لَهَا النّارُ .
قالَت : فَما تَقولینَ فِی امرَأَهٍ قَتَلَت مِن أولادِها الأَکابِرِ عِشرینَ ألفا ؟!
قالَت : خُذوا بِیَدِ عَدُوَّهِ اللّهِ . (1) .
1- .عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 1 ص 202 ، العقد الفرید : ج 3 ص 328 وفیه «اُمّ أوفی العبدیّه» وراجع الأساب الأشراف : ج 3 ص 59 .
ص: 505
7706.الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :عیون الأخبار ، ابن قتیبه :اُمّ اَفعی عبدیه [ پس از جنگ جمل] به نزد عایشه رفت و گفت : ای اُمّ المؤمنین! درباره زنی که فرزند خردسالش را به قتل رسانده ، چه نظری داری؟
گفت : دوزخ بر او لازم است.
گفت : نظرت درباره کسی که بیست هزار از فرزندان بزرگ سالش را بکشد ، چیست؟
عایشه گفت : این دشمن خدا را دستگیر کنید! .
ص: 506
الفصل الثانی : هویّه رؤساء الناکثینتُعدّ معرکه الجمل من الحوادث الجدیره بالتأمّل فی التاریخ الإسلامیّ ؛ وإنّ فی التعرّف علی دوافع مسعّریها وأهدافهم تذکیرا للمرء وتنبیها له لمعرفه رجاله الذین یقتدی بهم ویسیر علی نهجهم . إنّنا نلحظ فی النصوص التاریخیّه التی تحدّثت عن تنظیم القوّات وأهدافها وبواعثها نقاطا تثیر التأمّل . منها : الأهواء ، والنزعات الدنیویّه ، واستغلال بعض الوجهاء لتحفیز عامّه الناس . ومنها : ممارسات مکتنزی الثروات ، وطلّاب السلطه ، ومَنْ وجد حیاته المترفه مهدّده بالخطر . النقطه الاُخری التی ینبغی ألّا ننساها هی کیفیّه مواجهه أشخاصٍ من الصحابه علیّا علیه السلام ، فی حین أنّهم کانوا یدّعون الإسلام والسبق إلیه ! ومن جانب آخر ، وجاهه عامّه الأشخاص الذین کان موقفهم فی معرکه الجمل یتعارض تماما مع موقفهم فی زمان عثمان . وننقل فیما یأتی بإیجاز نصوصا تتحدّث عن حیاه الذین أوقدوا تلک الحرب ، وندعوا القرّاء إلی التأمّل فیها .
.