پیکار دوم : جنگ صفّین (فتنه قاسطین)
اشاره
پیکار دوم : جنگ صِفّین(فتنه قاسطین)فصل یکم : سیمای نبردفصل دوم : شخصیت سران قاسطینفصل سوم : سیاست های علیفصل چهارم : نبرد تبلیغاتیفصل پنجم : آماده شدن معاویه برای جنگفصل ششم : حرکت امام به سوی صفّینفصل هفتم : رویارویی دو سپاهفصل هشتم : نبردفصل نهم : اوج گرفتن نبردفصل دهم : سخت ترین روزهافصل یازدهم : فرو ایستادن جنگفصل دوازدهم : گزینش داورفصل سیزدهم : بازگشت از صفّینفصل چهاردهم : در سراپرده داوری
.
ص: 280
الفصل الأول : مواصفات الحرب1 / 1تَأریخُهابعد مضی حوالی أربعه أشهر علی إخماد فتنه الناکثین بقیاده عائشه وطلحه والزبیر وفی وقت لم تکن جراحها قد اندملت ودماؤها قد جفّت ، واجه الإسلام العلوی فتنه القاسطین بقیاده معاویه . فخرج الإمام علیّ علیه السلام فی الخامس من شوّال عام 36 للهجره من الکوفه لإخماد هذه الفتنه . (1) وفی أواخر ذی القعده (2) وأثناء حطّ الرحال فی صفّین وقعت معرکه خاطفه للسیطره علی شریعه الفرات التی سیطر علیها جیش معاویه قبل وصول الإمام وجیشه ، وقد انتهت هذه المعرکه بانتصار جیش الإمام علیّ علیه السلام . وفی شهر ذی الحجّه وقعت مناوشات بین الجیشین ، (3) إلی أن اُعلنت الهدنه بین الفریقین فی محرّم من عام 37 ، (4) وما إن انتهت حتی وقعت الحرب الحقیقیّه بینهما فی بدایه صفر عام 37 (5) وحَمِیَ وطیسها فی الثامن من صفر . وفی العاشر منه (6) حینما کان جیش الإمام علی وشک إحراز الانتصار الحاسم ، إلّا أنّها انفضّت بحیله من عمرو بن العاص ، وعاد الإمام إلی الکوفه .
.
1- .مروج الذهب : ج 2 ص 384 ؛ وقعه صفّین : ص 131 .
2- .راجع تاریخ الطبری : ج 4 ص 573 والکامل فی التاریخ : ج 2 ص 365 ومروج الذهب : ج 2 ص 386 .
3- .راجع تاریخ الطبری : ج 4 ص 575 و البدایه والنهایه : ج 7 ص 260 و وقعه صفّین : ص 196 .
4- .راجع تاریخ الطبری : ج 4 ص 575 و ج 5 ص 5 والکامل فی التاریخ : ج 2 ص 367 والبدایه والنهایه : ج 7 ص 260 ومروج الذهب : ج 2 ص 387 ووقعه صفّین : ص 196 .
5- .راجع تاریخ الطبری : ج 5 ص 10 ومروج الذهب : ج 2 ص 387 وتاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 538 ووقعه صفّین : ص 202 .
6- .راجع مروج الذهب : ج 2 ص 400 وتاریخ الطبری : ج 5 ص 48 والبدایه والنهایه : ج 7 ص 273 .
ص: 281
فصل یکم : سیمای نبرد
1 / 1 زمان نبرد
فصل یکم : سیمای نبرد (1)1 / 1زمان نبردپس از گذشت چهار ماه از خاموش شدن فتنه ناکثین (به رهبری عایشه، طلحه و زبیر) و در زمانی که هنوز زخم های آن پیکار ، بهبود نیافته بود و خون های ریخته شده ، نخشکیده بود ، اسلام علوی با فتنه قاسطین (به رهبری معاویه) رو به رو گردید. امام علی علیه السلام در پنجم شوال سال 36 هجری برای خاموش کردن این فتنه از کوفه حرکت کرد و در اواخر ماه ذی قعده و به هنگام بار افکندن سپاهیان در صفّین، درگیری غافلگیر کننده ای برای مسلّط شدن بر شریعه فرات ، رخ داد ؛ چرا که پیش از آمدن علی علیه السلام و سپاهیانش ، لشکریان معاویه بر آن ، مسلّط شده بودند و این درگیری به پیروزی سپاه امام علی علیه السلام انجامید . در ماه ذی حجه نیز درگیری های شدیدی میان دو سپاه ، صورت گرفت تا این که در محرّم سال 37 ، میان دو گروه ، آتش بس اعلام گردید؛ ولی جنگ ، پایان نیافت تا این که پیکار حقیقی در آغاز ماه صفر سال 37 ، میان دو سپاه ، رُخ داد و در هشتم صفر ، تنور جنگ ، داغ گردید و در دهم صفر ، هنگامی که سپاه امام علی علیه السلام در آستانه پیروزی قطعی قرار گرفته بود ، با حیله عمرو بن عاص ، فرصت پیروزی از دست رفت و امام علی علیه السلام به کوفه بازگشت.
.
1- .برای آگاهی بیشتر در خصوص این فصل ، به نقشه های ضمیمه کتاب مراجعه شود .
ص: 282
1 / 2مَکانُهاصِفّین بکسرتین وتشدید الفاء موضع بقرب الرقّه (1) علی شاطئ الفرات من الجانب الغربی بین الرقّه وبالس . (2)(3) وتبلغ المسافه بین دمشق والرقّه وهی بقرب صفّین 550 کیلو مترا تقریبا . (4)
1 / 3عَدَدُ المُشارِکینَ فیهاذکرت أعداد متضاربه عن عدد جیشی الإمام علیّ علیه السلام ومعاویه . ولعلّ سبب ذلک یعود إلی أنّ بعضهم ذکر عدد المقاتلین فقط ، بینما أضاف بعضٌ آخر الخدم والغلمان . وزاد علیهم آخرون کلَّ مَن یرافق الجیوش عادهً من جماعات المیره ، والنساء والأطفال . ومع أنّ النصوص التاریخیّه أشارت إلی أنّ جیش الإمام علیّ علیه السلام بلغ قوامه 120 ألفا (5) أو 150 ألفا (6) أو 95 ألفا (7) أو أکثر من 100 ألف (8) أو 50 ألفا (9) علی اختلافٍ بینها ، إلّا أنّ المشهور هو أنّ عدد جیش الإمام کان تسعین ألفا . (10) وتضاربت الروایات أیضا بخصوص عدد جیش معاویه ما بین 60 ألفا (11) و 70 ألفا (12) و83 ألفا (13) و90 ألفا (14) ومائه ألف 15 ومائه وعشرین ألفا 16 و130 ألفا ، 17 إلّا أنّ الروایات التی تصرّح بأن عددهم کان خمسهً وثمانین ألفا هی الأشهر . 18
.
1- .الرَّقَّه : من مدن سوریا الحالیّه ، وهی مدینه مشهوره تقع علی الفرات ، بینها وبین حرّان ثلاثه أیّام ، وهی قریبه من صفّین (راجع معجم البلدان : ج 3 ص 59) .
2- .بَالِس : بلده بالشام بین حلب والرَّقّه فی الساحل الغربی من الفرات أسفل صفّین (راجع معجم البلدان : ج 1 ص 328) .
3- .معجم البلدان : ج 3 ص 414 .
4- .جدول المسافات للقطر العربی السوری : ص 127 .
5- .معجم البلدان : ج 3 ص 414 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 275 عن صفوان بن عمرو .
6- .البدایه والنهایه : ج 7 ص 261 عن جابر الجعفی عن الإمام الباقر علیه السلام وزید بن أنس وغیرهما .
7- .العقد الفرید : ج 3 ص 332 عن ابن أبی شیبه .
8- .البدایه والنهایه : ج 7 ص 261 .
9- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 97 .
10- .مروج الذهب : ج 2 ص 384 ، الفتوح : ج 2 ص 544 ، معجم البلدان : ج 3 ص 414 .
11- .البدایه والنهایه : ج 7 ص 275 عن صفوان بن عمرو .
12- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 123 ، الفتوح : ج 2 ص 538 .
13- .معجم البلدان : ج 3 ص 414 .
14- .مروج الذهب : ج 2 ص 384 ، العقد الفرید : ج 3 ص 332 وفیه «بضع وثمانون ألفا» .
ص: 283
1 / 2 محلّ نبرد
1 / 3 تعداد شرکت کنندگان در نبرد
1 / 2محلّ نبردصِفّین ، مکانی است نزدیک شهر رَقَّه (1) و در کناره غربی فرات ، میان رَقَّه و بالس (2) . فاصله میان دمشق و رقَّه که صفّین از توابع آن است 550 کیلومتراست.
1 / 3تعداد شرکت کنندگان در نبردرقم های متفاوتی درباره سپاه امام علی علیه السلام و معاویه ذکره شده است. شاید اختلاف رقم ها بدان برگردد که برخی از تاریخ نویسان ، تنها عدد رزمندگان را گزارش کرده اند و برخی شمار خدمت گزاران و بردگان را هم بدان افزوده اند و گروهِ دیگری تمام همراهان سپاه ، یعنی زنان و کودکان و گروه های پشتیبان (آورندگان آذوقه) را نیز بر آن افزوده اند. متون تاریخی اشاره دارند که سپاه امام علی علیه السلام به یکصد وبیست هزار یا یکصد و پنجاه هزار یا 95 هزار یا بیش از یکصد هزار یا بیش از پنجاه هزار نفر می رسید (با اختلافی که میان آنها وجود دارد)؛ لیکن رأی مشهورْ آن است که تعداد سپاه امام علیه السلام نود هزار نفر بود. همچنین گزارش های تاریخی درباره تعداد لشکریان معاویه ، میان شصت هزار، هفتاد هزار، 83 هزار، نود هزار، یکصد هزار، یکصد و بیست هزار و یکصد و سی هزار نفر متفاوت است ؛ لیکن گزارش هایی که تصریح می کند تعداد آنان 85 هزار تن بود، مشهورتر است.
.
1- .شهری باستانی بر ساحل فرات ، در شرق سوریه امروزی .
2- .بالس ، شهری است در شام ، میان حَلَب و رَقّه ، که در ساحل غربی فرات ، قرار گرفته است (معجم البلدان : ج 3 ص 414) .
ص: 284
1 / 4قادَهُ جَیشِ الإِمامِقائد خیّاله الکوفه : مالک الأشتر . (1) قائد خیّاله البصره : سهل بن حنیف . قائد رجّاله الکوفه : عمّار بن یاسر . قائد قرّاء أهل البصره : مسعر بن فدکی التمیمی . (2) قائد قرّاء أهل الکوفه: عبد اللّه بن بُدَیل وعمّار بن یاسر . (3) صاحب اللواء : هاشم بن عتبه . (4) آمر المیمنه : الأشعث بن قیس . آمر المیسره : عبد اللّه بن عبّاس . آمر رجّاله المیمنه : سلیمان بن صُرَد الخزاعی . آمر رجّاله المیسره : الحارث بن مُرّه العبدی . قلب الجیش : قبیله مُضَر . (5) میمنه الجیش : أهل الیمن . (6) میسره الجیش : قبیله ربیعه . 7
.
1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 11 ، الأخبار الطوال : ص 171 ؛ وقعه صفّین: ص205 و 208 وفیها «علی الخیل: عمّار بن یاسر».
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 11 ؛ وقعه صفّین : ص 208 وفیه «مسعود» بدل «مسعر» .
3- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 11، الأخبار الطوال : ص 171؛ وقعه صفّین: ص 205 وفیهما «علی الرجّاله : عبد اللّه بن بُدَیل» و ص 208 .
4- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 11 ، الأخبار الطوال : ص 171 ؛ وقعه صفّین : ص 205 .
5- .الأخبار الطوال : ص 171 ؛ وقعه صفّین : ص 205 .
6- .. وقعه صفّین : ص 205 ؛ الأخبار الطوال : ص 171 وفیه «وفی المیمنه : ربیعه وفی المیسره : أهل الیمن» .
ص: 285
1 / 4 فرماندهان سپاه امام علی
1 / 4فرماندهان سپاه امام علیفرمانده سواره نظام کوفه: مالک اشتر. فرمانده سواره نظام بصره: سهل بن حنیف. فرمانده پیاده نظام کوفه: عمّار بن یاسر. فرمانده قاریان بصره: مسعر بن فدکی تمیمی. فرمانده قاریان کوفه: عبد اللّه بن بدیل و عمّار بن یاسر. پرچمدار : هاشم بن عتبه. فرمانده سمت راست لشکر: اشعث بن قیس. فرمانده سمت چپ لشکر : عبد اللّه بن عباس. فرمانده سمت راست پیاده نظام: سلیمان بن صُرَد خزاعی. فرمانده سمت چپ پیاده نظام: حارث بن مُرّه عبدی. قلب سپاه : قبیله مُضَر. سمت راست سپاه : اهل یمن. سمت چپ سپاه : قبیله ربیعه.
.
ص: 286
1 / 5قادَهُ جَیشِ القاسِطینَقائد المیمنه : ابن ذی الکلاع الحمیری . (1) قائد المیسره : حبیب بن مسلمه الفهری . (2) قائد خیّاله الشام : عمرو بن العاص . (3) قائد رجّاله الشام : الضحّاک بن قیس . (4) قائد الخیّاله : عبید اللّه بن عمر بن الخطّاب . (5) قلب الجیش : أهل دمشق ، وعلیهم الضحّاک بن قیس الفهری . (6) میمنه الجیش : أهل حمص (7) وقِنّسرین . (8)9 میسره الجیش : أهل الاُردنّ وفلسطین . 10 صاحب اللواء : عبد الرحمن بن خالد بن الولید . 11
.
1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 11 ؛ وقعه صفّین : ص 213 و 206 وفیهما «ذا الکلاع الحمیری» .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 11 ، الأخبار الطوال : ص 172 ؛ وقعه صفّین : ص 213 و 206 .
3- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 12 ؛ وقعه صفّین : ص 213 .
4- .وقعه صفّین : ص 213 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 12 ، الأخبار الطوال : ص 172 .
5- .وقعه صفّین : ص 206 .
6- .حِمْص : أحد قواعد الشام ، وتقع إلی الشمال من مدینه دمشق ، تبعد عنها 150 کیلومتراً وهی ذات بساتین ، وشربها من نهر العاصی . دخلت هذه المدینه تحت سیطره المسلمین فی سنه 15 للهجره (راجع تقویم البلدان : ص 261) .
7- .قنِّسرِین : مدینه فی سوریا تقع بین حلب وحمص .
8- .. وقعه صفّین : ص 206 .
ص: 287
1 / 5 فرماندهان سپاه قاسطین
1 / 5فرماندهان سپاه قاسطینفرمانده سمت راست سپاه: ابن ذی کِلاع حِمْیری. فرمانده سمت چپ سپاه: حبیب بن مسلمه فهری. فرمانده سواره نظام شام : عمرو بن عاص. فرمانده پیاده نظام شام : ضحّاک بن قیس. فرمانده سواره نظام : عبید اللّه بن عمر بن خطّاب. قلب لشکر : اهالی دمشق ، به فرماندهی ضحّاک بن قیس فهری. سمت راست سپاه : اهالی حِمص و قِنِّسرین. سمت چپ سپاه : اهالی اردن و فلسطین. پرچمدار: عبد الرحمان بن خالد بن ولید.
.
ص: 288
1 / 6أکابِرُ أصحابِ الإِمامِشارک فی حرب صفّین إلی جانب أمیر المؤمنین علیه السلام الکثیر من أکابر صحابه الرسول صلی الله علیه و آله وغیرهم ممّن بذل کلّ غالٍ ونفیس فی سبیل إرساء دعائم الإسلام . وتختلف الروایات فی ذکر عددهم ؛ فمنها ما یشیر إلی أنّ عددهم کان بین 70 و 80 من البدریّین ، و 800 ممّن شهدوا بیعه الرضوان ، و 400 من سائر الصحابه . وفی مقابل ذلک کان عدد الذین شارکوا فی جیش معاویه من الصحابه لا یتجاوز عدد أصابع الید وهم ممّن أسلموا بعد الفتح . من الشخصیّات الصحابیّه البارزه التی وقفت إلی جانب الإمام علیّ علیه السلام یمکن الإشاره إلی کلّ من : الإمام الحسن علیه السلام ، الإمام الحسین علیه السلام ، عمّار بن یاسر ، سهل بن حنیف ، قیس بن سعد ، عدیّ بن حاتم ، هاشم بن عتبه ، عبد اللّه بن بدیل ، عبد اللّه بن عبّاس ، اُویس القرنی ، أبو الهیثم مالک بن التیّهان ، عبد اللّه بن جعفر ، خزیمه بن ثابت ، سلیمان بن صرد الخزاعی ، عمرو بن حمق الخزاعی . ومن الأعلام الآخرین الذین لم یدرکوا عهد الرسول صلی الله علیه و آله وکانوا فی جیش الإمام علیه السلام فی معرکه صفّین : محمّد ابن الحنفیّه ، مالک الأشتر ، الأحنف بن قیس ، سعید بن قیس الهمدانی ، حجر بن عدیّ ، أصبغ بن نباته ، صعصعه بن صوحان ، شریح بن هانئ ، عبد اللّه بن هاشم بن عتبه ، جعده بن هبیره ، زیاد بن النضر .
.
ص: 289
1 / 6 یاران برجسته امام
1 / 6یاران برجسته امامدر نبرد صفّین، به همراه امیرمؤمنان ، بسیاری از صحابیان بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله و برجستگانی دیگر شرکت داشتند؛ کسانی که در راه تقویت پایه های اسلام ، ارزشمندترین سرمایه ها را بخشیده بودند. گزارش های تاریخی درباره تعداد این شخصیت های برجسته ، متفاوت است . برخی گزارش ها اشاره دارند که تعداد آنان ، هفتاد تا هشتاد نفر از صحابیان بَدْری و هشتصد نفر از صحابیان حاضر در بیعت رضوان و چهارصد نفر از دیگر صحابیان بوده است . در مقابل ، تعداد صحابیان شرکت کننده در لشکر معاویه از انگشتان دست ، تجاوز نمی کرده و آنان ، کسانی بوده اند که پس از فتح مکّه ، مسلمان شده بودند. از شخصیت های برجسته در کنار امام علی علیه السلام می توان به اینها اشاره کرد : امام حسن علیه السلام ، امام حسین علیه السلام ، عمّار بن یاسر، سهل بن حنیف، قیس بن سعد، عدیّ بن حاتم، هاشم بن عتبه، عبد اللّه بن بدیل، عبد اللّه بن عبّاس، اویس قرنی، ابو هیثم مالک بن تیّهان ، عبد اللّه بن جعفر، خزیمه بن ثابت، سلیمان بن صُرَد خزاعی و عمرو بن حَمِق خزاعی . برخی از بزرگان دیگری که عهد پیامبر علیه السلام را درک نکرده بودند ، ولی در جنگ صفین در سپاه امام علی علیه السلام حضور داشتند ، عبارت اند از: محمّد بن حنفیه ، مالک اشتر، احنف بن قیس، سعید بن قیس هَمْدانی، حُجر بن عَدی، اصبغ بن نباته، صعصعه بن صوحان، شُریح بن هانی، عبد اللّه بن هاشم بن عتبه، جَعده بن هُبیره و زیاد بن نضر.
.
ص: 290
6144.عنه علیه السلام :المستدرک علی الصحیحین عن الحکم :شَهِدَ مَعَ عَلِیٍّ علیه السلام صِفّینَ ثَمانونَ بَدرِیّا ، وخَمسونَ ومِئَتانِ مِمَّن بایَعَ تَحتَ الشَّجَرَهِ . (1)6145.عنه علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :کانَ مَعَ عَلِیٍّ یَومَ صِفّینَ مِن أهلِ بَدرٍ سَبعونَ رَجُلاً ، ومِمَّن بایَعَ تَحتَ الشَّجَرَهِ سَبعُمِئَهِ رَجُلٍ ، ومِن سائِرِ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ أربَعُمِئَهِ رَجُلٍ . (2) .
1- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 112 ح 4559 ، الفتوح : ج 2 ص 544 عن الحکم بن عتیبه وذکر أیضا عن سلیمان بن مهران الأعمش وفیه «کان مع علیّ یومئذٍ ثمانون بدریّا ، وثمانمائه من أصحاب محمّد صلی الله علیه و آله » ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 255 وفیه «مائه وخمسون» بدل «خمسون ومائتان» ؛ شرح الأخبار : ج 2 ص 9 ح 392 عن الحکم .
2- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 188 ؛ تاریخ دمشق : ج 19 ص 442 نحوه وفیه «فی حربه» بدل «یوم صفّین» .
ص: 291
6146.الإمامُ الحسینُ علیه السلام :المستدرک علی الصحیحین به نقل از حَکَم : به همراه علی علیه السلام در جنگ صفّین ، هشتاد جنگاور بَدری و [ نیز ]دویست و پنجاه نفر از کسانی که زیر درخت [ در «بیعت رضوان» با پیامبر خدا] بیعت کردند ، حضور داشتند . (1)6143.امام علی علیه السلام :تاریخ الیعقوبی :در جنگ صفّین ، با علی علیه السلام هفتاد نفر از بدریان بودند و از کسانی که زیر درخت (بیعت رضوان) بیعت کردند ، هفتصد نفر و از دیگر مهاجران و انصار ، چهار صد نفر . .
1- .در الفتوح جمله ای اضافه هست : «در صفّین با علی علیه السلام هشتاد بدری و هشتصد نفر از اصحاب محمّد صلی الله علیه و آله شرکت داشتند» .
ص: 292
6144.امام علی علیه السلام :تاریخ خلیفه بن خیّاط عن عبد الرحمن بن أبزی :شَهِدنا مَعَ عَلِیٍّ ثَمانُمِئَهٍ مِمَّن بایَعَ بَیعَهَ الرِّضوانِ ، قُتِلَ مِنّا ثَلاثَهٌ وسِتّونَ ، مِنهُم : عَمّارُ بنُ یاسِرٍ . (1)6145.امام علی علیه السلام :العقد الفرید :قالَ مُعاوِیَهُ یَوما : یا مَعشَرَ الأَنصارِ ! لِمَ تَطلُبونَ ما عِندی ؟ فَوَاللّهِ لَقَد کُنتُم قَلیلاً مَعی کَثیرا مَعَ عَلِیٍّ ، ولَقَد فَلَلتُم حَدّی یَومَ صِفّینَ ، حَتّی رَأَیتُ المَنایا تَتَلَظّی مِن أسِنَّتِکُم . (2)6146.امام حسین علیه السلام :مروج الذهب :کانَ مِمَّن شَهِدَ صِفّینَ مَعَ عَلِیٍّ مِن أِصحابِ بَدرٍ سَبعَهٌ وثَمانونَ رَجُلاً : مِنهُم سَبعَهَ عَشَرَ مِنَ المُهاجِرینَ ، وسَبعونَ مِنَ الأَنصارِ ، وشَِهدَ مَعَهُ مِنَ الأَنصارِ مِمَّن بایَعَ تَحتَ الشَّجَرَهِ ؛ وهِیَ بَیعَهُ الرِّضوانِ منَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله تَسعُمِئَهٍ ، وکانَ جَمیعُ مَن شَهِدَ مَعَهُ مِنَ الصَّحابَهِ ألفَینِ وثَمانَمِئَهٍ . (3)1 / 7وُجوهُ أصحابِ مُعاوِیَهَلم یکن أحد من أصحاب معاویه من السابقین إلی الإسلام ، بل کان بعضهم ممّن حارب النبیّ صلی الله علیه و آله سنوات عدیده أو ممّن طرده أو لعنه النبیّ صلی الله علیه و آله ، أمثال : عمرو بن العاص،عبد اللّه بن عمرو بن العاص، عبید اللّه بن عمر ، حبیب بن مسلمه ، ذوالکلاع الحمیری ، الضحّاک بن قیس ، الولید بن عقبه ، عبد الرحمن بن خالد بن الولید ، أبو الأعور ، بُسر بن أرطاه ، عبد اللّه بن عامر ، مروان بن الحکم ، عتبه بن أبی سفیان .
.
1- .تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 148 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 545 ، الفتوح : ج 2 ص 544 وفیه «وهم یومئذٍ تسعون ألفاً وثمانمئه رجل ممّن بایع النبیّ صلی الله علیه و آله تحت الشجره ، قال سعید بن جبیر : کان مع علیّ رضی الله عنهیومئذٍ ثمانمئه رجل من الأنصار ، وتسعمئه ممّن بایع تحت الشجره» ؛ شرح الأخبار : ج 2 ص 9 ح 391 .
2- .العقد الفرید : ج 3 ص 91 .
3- .مروج الذهب : ج 2 ص 361 .
ص: 293
1 / 7 یاران سرشناس معاویه
6148.بحار الأنوار :تاریخ خلیفه بن خیّاط به نقل از عبد الرحمان بن اَبزی : ما در کنار علی علیه السلام با هشتصد نفر از کسانی که در بیعت رضوان [ با پیامبر خدا] بیعت کردند، حضور داشتیم که 63 نفر کشته شدند و یکی از آنها عمّار بن یاسر بود.6149.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :العِقد الفرید:روزی معاویه گفت : ای گروه انصار! چرا آنچه را دارم از من مطالبه می کنید؟ به خدا سوگند که اندکی از شما با من بودید و بسیارتان با علی. در جنگ صفّین ، تند و تیزی مرا کُند کردید، آن چنان که دیدم از نیزه هایتان ، مرگ ، زبانه می کِشَد.6150.عنه صلی الله علیه و آله :مروج الذهب:در جنگ صفّین ، به همراه علی علیه السلام ، 87 نفر از بدریانْ حضور داشتند : هفده نفر از مهاجران و هفتاد نفر از انصار . و نیز از صحابیانِ انصاری که در زیر درخت [ با پیامبر خدا ]بیعت کردند ، یعنی همان بیعت رضوان که از سوی مهاجران و انصار بود ، نهصد نفر [ در صفّینْ] حضور یافتند و صحابیانی که با او در جنگ صِفّینْ حضور داشتند ، در مجموع ، دو هزار و هشتصد نفر بودند.1 / 7یاران سرشناس معاویههیچ یک از یاران معاویه از پیش گامان در اسلام نبودند ؛ بلکه برخی از آنان از کسانی بودند که با پیامبر صلی الله علیه و آله سال های دراز ، پیکار کرده بودند یا از کسانی بودند که پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را بیرون رانده یا نفرین نموده بود، مانند : عمرو بن عاص، عبد اللّه بن عمرو بن عاص ، عبید اللّه بن عمر، حبیب بن مسلمه، ذو کلاع حمیری، ضحّاک بن قیس، ولید بن عقبه، عبد الرحمان بن خالد بن ولید، ابو الأعوَر، بُسر بن اَرطات، عبد اللّه بن عامر، مروان بن حَکم و عتبه بن ابی سفیان.
.
ص: 294
6150.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :وقعه صفّین :اِجتَمَعَ عِندَ مُعاوِیَهَ : عُتبَهُ بنُ أبی سُفیانَ وَالوَلیدُ بنُ عُقبَهَ ، ومَروانُ بنُ الحَکَمِ ، وعَبدُ اللّهِ بنُ عامِرٍ ، وَابنُ طَلحَهَ الطَّلحاتِ ، فَقالَ عُتبَهُ : إنَّ أمرَنا وأمرَ عَلِیٍّ لَعَجَبٌ ، لَیسَ مِنّا إلّا مَوتورٌ مُحاجٌّ ؛ أمّا أنَا فَقَتَلَ جَدّی ، وَاشتَرَکَ فی دَمِ عُمومَتی یَومَ بَدرٍ . وأمّا أنتَ یا وَلیدُ فَقَتَلَ أباکَ یَومَ الجَمَلِ ، وأیتَمَ إخوتَکَ . وأمّا أنتَ یا مَروانُ فَکَما قالَ الأَوَّلُ :
وأفلَتَهُنَّ عَِلباءُ جَریضاً
ولَو أدرَکنَهُ صَفِرَ الوِطابُ (1)
قالَ مُعاوِیَهُ : هذَا الإِقرارُ فَأَینَ الغُیُرُ (2) ؟ قالَ مَروانُ : أیَّ غُیُرٍ تُریدُ ؟ قالَ : اُریدُ أن یُشجَرَ (3) بِالرِّماحِ . فَقالَ : وَاللّهِ إنَّکَ لَهازِلٌ ، ولَقد ثَقُلنا عَلَیکَ . (4)راجع : ص 300 (هویّه رؤساء القاسطین) .
1 / 8عَدَدُ القَتلی فیهاالمشهور أنّ القتلی من أهل العراق خمسه وعشرون ألفا ، ومن أهل الشام خمسه وأربعون ألفا (5) وفی قبالها أقوال اُخر کما نقل عن ابن أبی شیبه : خمسون ألفا من أهل الشام ، وعشرون ألفا من أهل العراق (6) وعن یحیی بن معین : من أهل العراق عشرون ألفا ، ومن أهل الشام تسعون ألفا ، ومجموع من قتل بها من الفریقین فی مئه یوم وعشره أیّام مِئه ألف وعشره آلاف . (7)
.
1- .علباء هذا هو قاتل والد امرئ القیس ، وهو علباء بن حارث الکاهلی ، والجریض : الذی یأخذ بریقه . صفر وطابُه : قُتِل (هامش المصدر) .
2- .هو جمع غیور ، من الغیره ؛ وهی الحمیّه والأنفه (النهایه : ج 3 ص 401 «غیر») .
3- .شجرناهم بالرماح : أی طعنّاهم بها حتی اشتبکت فیهم (النهایه : ج 2 ص 446 «شجر») .
4- .وقعه صفّین : ص 417 .
5- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 98 ، مروج الذهب : ج 2 ص 405 عن الهیثم بن عدی والشرقی بن القطامی وأبی مخنف ، معجم البلدان : ج 3 ص 414 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 275 عن ابن سیرین وسیف ؛ وقعه صفّین : ص 558 .
6- .العقد الفرید : ج 3 ص 337 .
7- .مروج الذهب : ج 2 ص 404 .
ص: 295
1 / 8 تعداد کشته ها در جنگ صفّین
6155.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ( کانَ یَدعو دائماً بهذا الدُّعاءِ ) وقعه صِفّین:عتبه بن ابی سفیان، ولید بن عتبه، مروان بن حکم، عبد اللّه بن عامر و ابن طلحه الطلحات ، (1) نزد معاویه گِرد آمدند. عتبه گفت : بی گمان ، کار ما و علی ، شگفت است. هیچ یک از ما نیست که خونی بر گردن علی ، و علیه او حجّت نداشته باشد . امّا من : او جدّم را کُشت و در ریختن خون عموهایم در جنگ بدر ، شریک بود؛ و امّا تو ای ولید! : پدرت را در جنگ جمل به قتل رساند و برادرانت را یتیم کرد ؛ و امّا تو ای مروان! : پس آن گونه ای که شاعر جاهلی سروده است :
علباء، (2) آنان را دغدار وا نهاد
و اگر بر او دست یابند ، کشته خواهد شد.
معاویه گفت : این ، اعتراف بود . پس غیورانْ کجا هستند؟
مروان گفت : چه غیورانی می خواهی؟
معاویه گفت : کسی می خواهم که با نیزه ها سوراخ سوراخ شود.
مروان گفت : به خدا سوگند که یاوه می گویی. به درستی که وجود ما بر تو گران آمده است.ر . ک : ص 301 (شخصیت سران قاسطین) .
1 / 8تعداد کشته ها در جنگ صفّینمشهورْ آن است که کشته های عراقیان ، 25 هزار نفر بود و کشته های شامیان ، 45 هزار. در برابر این گفته، اقوال دیگری نیز وجود دارد ، چنان که از ابن ابی شیبه نقل شده است که پنجاه هزار از شامیان و بیست هزار از عراقیان کشته شدند و از یحیی بن معین گزارش شده که از عراقیان ، بیست هزار و از شامیان نود هزار نفر کشته شد و مجموع کشتگان از دو سپاه ، در مدّت یکصد و ده روز ، یکصد و ده هزار نفر بود.
.
1- .ر . ک : پاورقی حدیث 2022 .
2- .علباء بن حارث کاهلی ، قاتل پدر شاعر (امرؤ القیس) است .
ص: 296
6156.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :أنساب الأشراف :کانَ عَلِیٌّ علیه السلام بِصِفّینَ فی خَمسینَ ألفاً ، ویُقالُ : فی مِئَهِ ألفٍ . وکانَ مُعاوِیَهُ فی سَبعینَ ألفاً ، ویُقالُ : فی مِئَهِ ألفٍ . فَقُتِلَ مِن أهلِ الشّامِ خَمسَهٌ وأربَعونَ ألفاً ، ومِن أهلِ العِراقِ خَمسَهٌ وعِشرونَ ألفاً . (1)6157.الإمامُ علیٌّ علیه السلام ( مِمّا أوصَی به ابنَهُ الحسنَ علیه السلام ) معجم البلدان :قُتِلَ فِی الحَربِ بَینَهُما سَبعونَ ألفاً ، مِنهُم مِن أصحابِ عَلِیٍّ خَمسَهٌ وعِشرونَ ألفا ومِن أصحابِ مُعاوِیَهَ خَمسَهٌ وأربعَونَ ألفاً ، وقُتِلَ مَعَ عَلِیٍّ خَمسَهٌ وعِشرونَ صَحابِیّاً بَدرِیّاً ، وکانَت مُدَّهُ المُقام بِصِفّینَ مِئَهَ یَومٍ وعَشَرَهَ أیّامٍ ، وکانَتِ الوَقائِعُ تِسعینَ وَقعَهً . (2)6158.عنه علیه السلام :تهذیب الکمال عن الحسن بن عثمان عن عدّه من الفقهاء وأهل العلم :کانَت وَقعَهُ صِفّینَ بَینَ عَلِیٍّ ومُعاوِیَهَ، فَقُتِلَت بَینَهُما جَماعَهٌ کَبیرَهٌ یُقالُ : إنَّهُم کانوا سَبعینَ ألفا فی صَفَرٍ ، ویُقالُ : فی رَبیعِ الأَوَّلِ ؛ مِنهُم مِن أهلِ الشّامِ خَمسَهٌ وأربَعونَ ألفا ، ومِن أهلِ العِراقِ خَمسَهٌ وعِشرونَ ألفا ، وکانَ مِمَّن عُرِفَ مِن أشرافِ النّاسِ عَمّارُ بنُ یاسِرٍ . (3) .
1- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 97 .
2- .معجم البلدان : ج 3 ص 414 .
3- .تهذیب الکمال : ج 21 ص 226 الرقم 4174 .
ص: 297
6159.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :أنساب الأشراف :علی علیه السلام در [ جنگ ]صفّین ، پنجاه هزار و گفته می شود: صد هزار سپاهی داشت ، و معاویه با هفتاد هزار و گفته می شود : با صد هزار نفر آمده بود. از شامیان، 45 هزار نفر کشته شدند و از عراقیان ، 25 هزار نفر.6160.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :معجم البلدان :در نبرد میان علی علیه السلام و معاویه ، هفتاد هزار نفر کشته شدند : 25 هزار نفر از یاران علی علیه السلام و 45 هزار نفر از یاران معاویه.
به همراه علی علیه السلام از صحابیان بدری ، 25 نفر در جنگْ کشته شدند . زمان اقامت در صفّین ، یکصد و ده روز بود و نود بار ، جنگ و گریزْ صورت گرفت.6161.الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام ( لَمّا سُئلَ : مَن أعظَمُ الناسِ خَطَراً ؟ ) تهذیب الکمال به نقل از حسن بن عثمان ، از گروهی از فقیهان و اهل علم : پیکار صفّین ، میان علی علیه السلام و معاویه رُخ داد و جمعیت بسیاری در جنگ میان آن دو کشته شدند که گفته می شود هفتاد هزار نفر بودند ، و جنگ در ماه صفر بود و گفته می شود : در ماه ربیع اوّل و 45 هزار نفر آنان از شامیان بودند و 25 هزار نفر از عراقیان ، و از چهره های سرشناس کشتگان ، عمّار بن یاسر بود. .
ص: 298
6162.عنه علیه السلام :مروج الذهب عن یحیی بن معین :إنَّ عِدَّهَ مَن قُتِلَ بِها مِنَ الفَریقَینِ فی مِئَهِ یَومٍ وعَشَرَهِ أیّامٍ مِئَهُ ألفٍ وعَشَرَهُ آلافٍ مِنَ النّاسِ ؛ مِن أهلِ الشّامِ تِسعونَ ألفا ، ومِن أهلِ العِراقِ عِشرونَ ألفا . (1) .
1- .مروج الذهب : ج 2 ص 404 .
ص: 299
6157.امام علی علیه السلام ( در سفارشهای خود به فرزندش حسن علیه السلام ) مروج الذهب به نقل از یحیی بن معین : به تحقیق ، تعداد کسانی که از دو سپاه ، در مدّت یکصد و ده روز کشته شدند، یکصد و ده هزار نفر بود : نود هزار نفر از شامیان و بیست هزار نفر از عراقیان. .
ص: 300
الفصل الثانی : هویّه رؤساء القاسطین2 / 1مُعاوِیَهُ بنُ أبی سُفیانَولد فی سنه 20 قبل الهجره وأسلم سنه 8 ه مُکرها تحت بوارق فرسان الإسلام ، وعُرف هو وأضرابه ب«الطُّلَقاء» . ولّاه عمر علی الشام ، فانتهج لنفسه اُسلوبا تحکّمیّا سلطویّا ، وضرب علی وتر الاستقلال مذ نُصب والیا علیه ، وتساهل معه عمر لأسبابٍ ما . 1 وفی عهد عثمان الذی کان یتطلّع إلی تسلیط الاُمویّین علی الناس لم یرعوِ معاویه عن ظلمه وجوره ، وتمرّغ فی ترفه ونعیمه ، بلا وازعٍ من ضمیر ، ولا رادعٍ من سلطان . وإنّ إمارته التی استمرّت عشرین سنه ، وأسالیبه فی تجهیل الناس وتحمیقهم ، وبثّ الذعر والهلع فی نفوسهم ، وإبقائهم علی جهلهم ؛ کلّ اُولئک مهّد الأرضیّه لکلّ عمل یصبّ فی مصلحته بالشام . عزم علی مناوءه الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام منذ تولّیه الخلافه ، وجدّ کثیرا فی تحریض طلحه والزبیر علیه ، وقاد معرکه صفّین ضدّ الإمام علیه السلام . وبعد قضیّه التحکیم أکثر من شنّ الغارات الوحشیّه علی المناطق الخاضعه لحکومه الإمام علیه السلام ، وأفسد فی الأرض ، وأهلک الحرث والنسل . ثمّ تمکّن من فرض الصلح علی الإمام الحسن علیه السلام سنه 41 ه ، عبر مکیده خاصّه ، وضجیج مفتعل ، فأحکم قبضته علی السلطه بلا منازع ، ثمّ طفق یضطهد شیعه أمیر المؤمنین علیه السلام وأنصاره ، موغلاً فی ذلک ، حتی أنّ أقرانه وأتباعه لم یطیقوا ممارساته . وإنّ لقاء المغیره به ، وإخباره عن موقفه العدائی ضدّ الدین الإسلامی الحنیف یترجمان حقده الدفین ، کما یدلّان علی غایه خسّته ودَنَسه ، (1) وقد أفرط فی سبّ الإمام علیه السلام ، وعندما طُلب منه أن یکفّ قال : «لا واللّه ، حتی یربوَ علیه الصغیر ، ویهرم علیه الکبیر ، ولا یذکر ذاکر له فضلاً » ! ! (2) وتستوقفنا المعلومات التی یذکرها ابن أبی الحدید حول طمسه فضائل الإمام ، واختلاقه فضائل لنفسه ، وسعیه فی وضع الحدیث ، نقلاً عن کتاب الأحداث للمدائنی ، (3) وغیره من الکتب القدیمه ، والواقع أنّ کلّ ما قام به یوائم التفکیر القیصری والکسروی ، ویبتغی تبدیل تعالیم الدین . وتعتبر إمامته للصلاه فی المدینه ، وترکه البسمله ، واحتجاج المهاجرین والأنصار علیه أدلّه قاطعه علی ما نقول . ومهما یکن فإنّ معاویه تقمّص الخلافه ؛ الخلافه الدینیّه التی لا یعتقد بها اعتقادا راسخا من أعماق قلبه ، وادّعی خلافه من قصد قتاله ، ولم یتورّع عن تشویه الدین ، ولم یأبهْ لتغییر معارف الحقّ . وأباح لنفسه کلّ عمل من أجل إحکام قبضته علی الاُمور ، واستمرار تسلّطه وتحکّمه . هلک معاویه سنه 60 ه ، ونصب یزید حاکما علی الناس ، فخطا بذلک خطوه اُخری نحو قلب الحقائق الدینیّه ، وهو ما اشتُهرت آثاره فی التاریخ .
.
1- .مروج الذهب : ج 4 ص 41 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 57 ، النصائح الکافیه : ص 97 وراجع مروج الذهب : ج 3 ص 41 .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 11 ص 44 .