9 / 11 نبرد شخصِ امام
ر . ک : ج 13 ص 507 (مالک اشتر) . ج 7 ص 13 (شهادت مالک اشتر) .
9 / 11نبرد شخصِ اماموقعه صِفّین به نقل از جابر بن عُمَیر انصاری ، در بیان دلاوریِ علی علیه السلام در جنگ صفّین : نه ؛ سوگند به خداوندی که محمّد صلی الله علیه و آله را به حق به پیامبری برانگیخت ، از زمانی که خدا آسمان ها و زمین را آفرید ، هرگز نشنیده ایم که پیشوای مردمی در یک روز ، به دستِ خویش چنین کند که علی علیه السلام کرد . چنان که شمارندگان ذکر کرده اند ، او بیش از پانصد نام آورِ عرب را هلاک کرد ؛ با شمشیرِ کج شده خود به میدان می رفت و می گفت : «از خدای عز و جل و شما پوزش می خواهم که [ شمشیرم ]چنین است . عزم کرده بودم که آن را صیقل دهم ؛ امّا این سخن پیامبر خدا مرا از این کار باز داشت که فراوان می فرمود : شمشیری جز ذوالفقار و جوانْ مردی جز علی نیست و این در حالی بود که من پیش روی او می جنگیدم» . ما آن شمشیر را می گرفتیم و صاف می کردیم . سپس وی آن را از دست های ما گرفته ، با آن به پهنای صف [ دشمن ]یورش می بُرد . نه ؛ به خدا سوگند ، صولتِ هیچ شیری در شکار دشمن ، بیش از او نبود . رحمتِ فرا گسترِ خداوند بر او باد!
ذخائر العقبی به نقل از ابن عبّاس ، در پاسخِ مردی که از وی پرسید : آیا علی علیه السلام ، خود ، در جنگ صفّین به نبرد پرداخت؟ : به خدا سوگند ، هیچ مردی را ندیدم که همچون علی علیه السلام جان خود را در خطرِ فنا اندازد . به راستی ، خود ، او را دیدم که برهنه سر و شمشیر در دست ، به مردی زرهپوش یورش بُرد و او را کُشت .
.
ص: 80
تاریخ الطبری عن أبی عبد الرحمن السلمی :کُنّا مَعَ عَلِیٍّ بِصِفّینَ ، فَکُنّا قَد وَکَّلنا بِفَرَسِهِ رَجُلَینِ یَحفَظانِهِ ویَمنَعانِهِ مِن أن یَحمِلَ ، فَکانَ إذا حانَت مِنهُما غَفلَهٌ یَحمِلُ ، فَلا یَرجِعُ حَتّی یَخضِبَ سَیفُهُ . وإنَّهُ حَمَلَ ذاتَ یَومٍ فَلَم یَرجِع حَتَّی انثَنی سَیفُهُ ، فَأَلقاهُ إلَیهِم ، وقالَ : لَولا أنَّهُ انثَنی ما رَجَعتُ . (1)
تاریخ الطبری عن أبی روق الهمدانی فی شِدَّهِ حَربِ صِفّینَ : ... اِنتَهَتِ الهَزیمَهُ إلی عَلِیٍّ ، فَانصَرَفَ یَتَمَشّی نَحوَ المَیسَرَهِ ، فَانکَشَفَت عَنهُ مُضَرُ مِنَ المَیسَرَهِ ، وثَبَتَت رَبیعَهُ . قالَ أبو مِخنَفٍ : حَدَّثَنی مالِکُ بنُ أعیَنَ الجُهَنِیُّ ، عَن زَیدِ بنِ وَهبٍ الجُهَنِیِّ قالَ : مَرَّ عَلِیٌّ مَعَهُ بَنوهُ نَحوَ المَیسَرَهِ ومَعَهُ رَبیعَهُ وَحدَها ، وإنّی لَأَرَی النَّبلَ یَمُرُّ بَینَ عاتِقِهِ ومَنکِبِهِ ، وما مِن بَنیهِ أحَدٌ إلّا یَقیهِ بِنَفسِهِ ، فَیَکرَهُ عَلِیٌّ ذلِکَ ، فَیَتَقَدَّمُ عَلَیهِ فَیَحولُ بَینَ أهلِ الشّامِ وبَینَهُ ، فَیَأخُذُهُ بِیَدِهِ إذا فَعَلَ ذلِکَ فَیُلقیهِ بَینَ یَدَیهِ أو مِن وَرائِهِ . فَبَصُرَ بِهِ أحمَرُ مَولی أبی سُفیانَ ، أو عُثمانَ ، أو بَعضِ بَنی اُمَیَّهَ فَقالَ [أی أحمَرُ] : عَلِیٌّ وَربِّ الکَعبَهِ ! قَتَلَنِی اللّهُ إن لَم أقتُلکَ أو تَقتُلنی ، فَأَقبَلَ نَحوَهُ ، فَخَرَجَ إلَیهِ کَیسانُ مَولی عَلِیٍّ ، فَاختَلَفا ضَربَتَینِ ، فَقَتَلَهُ مَولی بَنی اُمَیَّهَ ، ویَنتَهِزُهُ عَلِیٌّ ، فَیَقَعُ بِیَدِهِ فی جَیبِ دِرعِهِ ، فَیَجبِذُهُ (2) ، ثُمَّ حَمَلَهُ عَلی عاتِقِهِ ، فَکَأَنّی أنظُرُ إلی رُجَیلَتَیهِ ، تَختَلِفانِ عَلی عُنُقِ عَلِیٍّ ، ثُمَّ ضَرَبَ بِهِ الأَرضَ فَکَسَرَ مَنکِبَهُ وعَضُدَیهِ ، وشَدَّ ابنا عَلِیٍّ عَلَیهِ حُسَینٌ ومُحَمَّدٌ ، فَضَرَباهُ بِأَسیافِهِما حَتّی بَرَدَ ، فَکَأَنّی أَنظُرُ إلی عَلِیٍّ قائِما ، وإلی شِبلَیهِ یَضرِبانِ الرَّجُلَ ... . ثُمَّ إنَّ أهلَ الشّامِ دَنَوا مِنهُ ، ووَاللّهِ ما یَزیدُهُ قُربُهُم مِنهُ سُرعَهً فی مَشیِهِ ، فَقالَ لَهُ الحَسَنُ : ما ضَرَّکَ لَو سَعَیتَ حَتّی تَنتَهِیَ إلی هؤُلاءِ الَّذینَ قَد صَبَروا لِعَدُوِّکَ مِن أصحابِکَ ؟ فَقالَ : یا بُنَیَّ ، إنَّ لِأَبیکَ یَوما لَن یَعدُوَهُ ، ولا یُبطِئُ بِهِ عَنهُ (3) السَّعیُ ، ولا یُعَجِّلُ بِهِ إلَیهِ المَشیُ ، إنَّ أباکَ وَاللّهِ ما یُبالی أوَقَعَ عَلَی المَوتِ ، أو وَقَعَ المَوتُ عَلَیهِ ! (4)
.
1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 40 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 383 ، الإصابه : ج 6 ص 405 الرقم 8934 وفیه إلی «یخضب سیفه» ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 270 ؛ شرح الأخبار : ج 2 ص 3 ح 379 .
2- .جَبَذ یَجبذ : لغه فی جَذَبَ (لسان العرب : ج 3 ص 478 «جبذ») .
3- .فی المصدر : «عند» ، والتصحیح من وقعه صفّین .
4- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 18 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 373 ، شرح نهج البلاغه : ج 5 ص 198 کلاهما نحوه ؛ وقعه صفّین : ص 248 وراجع البدایه والنهایه : ج 7 ص 265 وکشف الغمّه : ج 1 ص 251 .
ص: 81
تاریخ الطبری به نقل از ابو عبد الرحمان سُلَمی : همراه علی علیه السلام در صِفّین بودیم و دو پیاده را بر کناره اسبش گماشته بودیم تا مراقب او باشند و از حمله کردن بازش دارند . امّا او هر گاه آن دو غفلت می کردند ، حمله می بُرد و تا زمانی که شمشیرش در خون نمی نشست ، باز نمی گشت . روزی وی یورش بُرد و تا شمشیرش خَم برنداشت ، بازنگشت . آن گاه آن را به سوی ایشان پرتاب کرد و گفت : «اگر این [ شمشیر] خم برنمی داشت ، باز نمی گشتم .
تاریخ الطبری به نقل از ابو رَوْق هَمْدانی ، در وصفِ شدّت جنگ صِفّین : ... دامنه گریز تا جایی که علی علیه السلام قرار داشت ، کشیده شد . پس وی به سوی جناح چپ ، پیاده حرکت کرد و [ افرادِ قبیله] مُضَر در جناح چپ ، از گرد او پراکنده شدند و [ فقط افراد قبیله ]ربیعه پایداری ورزیدند . [ ابو مِخْنَف از مالک بن اَعیَن جُهَنی و او از زید بن وَهْب جُهَنی آورده است : ]علی علیه السلام همراه پسرانش به سوی جناح چپ حرکت کرد و تنها افراد ربیعه با او بودند . گویی اکنون می بینم که تیر از میان شانه و کتف هایش می گذرد و یکایک پسرانش خود را سپر او می کنند و علی علیه السلام این را نمی پسندد و خود را پیش می اندازد و میان آن فرزند و شامیان،فاصله می شود. هرگاه یکی از پسرانش چنین می کرد، وی او را با دست خویش می گرفت و پیش رو یا پشت سر خود می افکَنْد [ به گونه ای که نتواند سپرِ وی شود] . اَحمَر ، غلامِ ابوسفیان یا عثمان یا یکی دیگر از بنی امیّه ، او را دید و گفت : ای علی! به پروردگار کعبه سوگند ، خدا مرا بکشد اگر یا تو را نکشم و یا خود کشته نشوم . سپس به سوی علی علیه السلام یورش بُرد . کیسان ، غلامِ علی ، با او برابر شد و دو ضربه ردّ و بدل کردند . غلامِ بنی امیّه ، کیسان را کشت . علی علیه السلام خود ، به سوی آن غلام بنی امیّه شتافت و دستش را در گریبانِ زرهش برد و او را به سوی خود کشید . سپس بر شانه خود ، وی را بر کشید . گویی اکنون دو پای او را می بینم که بر گردنِ علی بالا و پایین می شوند . آن گاه ، وی را بر زمین کوفت و شانه و بازوانش را شکست . سپس پسرانِ علی علیه السلام ، حسین و محمّد علیهماالسلام ، بر آن غلام تاختند و او را با شمشیرهای خود زدند ، چندان که [ بمُرد و بدنش] سرد شد . گویی اکنون علی علیه السلام را می نگرم که ایستاده است و دو شیر بچّه اش آن غلام را فرو می کوبند ... سپس شامیان به علی علیه السلام نزدیک شدند . به خدا سوگند ، نزدیک شدنِ ایشان به وی سبب نمی شد که او در راه رفتن به شتاب افتد . حسن علیه السلام به وی گفت : تو را چه زیان می رسد اگر بِدَوی وخود را به آن دسته از یارانت برسانی که مقابلِ دشمنت پایداری می ورزند؟ گفت : «پسر جان! برای پدرت روزی (اَجلی ) است که از آن هرگز در نگذرد ؛ دویدن ، آن را به تأخیر نیفکَنَد و کُند رفتن ، آن را پیش نیندازد . به خدا سوگند ، پدرت را تفاوت نمی کند که خود به سوی مرگ آید یا مرگ بر او درآید» .
.
ص: 82
الأخبار الطوال :کانَ فارِسَ مُعاوِیَهَ الَّذی یَبتَهی (1) بِهِ حُرَیثٌ مَولاهُ ، وکانَ یَلبَسُ بِزَّهَ مُعاوِیَهَ ، ویَستَلئِمُ سِلاحَهُ ، ویَرکَبُ فَرَسَهُ ، ویَحمِلُ مُتَشَبِّها بِمُعاوِیَهَ ، فَإذا حَمَلَ قالَ النّاسُ : هذا مُعاوِیَهُ . وقَد کانَ مُعاوِیَهُ نَهاهُ عَن عَلِیٍّ ، وقالَ : اِجتَنِبهُ ، وضَع رُمحَکَ حَیثُ شِئتَ . فَخَلا بِهِ عَمرٌو ، وقالَ : ما یَمنَعُکَ مِن مُبارَزَهِ عَلِیٍّ ، وأنتَ لَهُ کُف ءٌ ؟ قالَ : نَهانی مَولایَ عَنهُ . قالَ : وإنّی وَاللّهِ لَأَرجو إن بارَزتَهُ أن تَقتُلَهُ ، فَتَذَهَبَ بِشَرَفِ ذلِکَ . فَلَم یَزَل یُزَیِّنُ لَهُ ذلِکَ حَتّی وَقَعَ فی قَلبِ حُرَیثٍ . فَلَمّا أصبَحوا خَرَجَ حُرَیثٌ حَتّی قامَ بَینَ الصَّفَّینِ ، وقالَ : یا أبَا الحَسَنِ ، ابرُز إلَیَّ ! أنَا حُرَیثٌ . فَخَرَجَ إلَیهِ عَلِیٌّ علیه السلام ، فَضَرَبَهُ ، فَقَتَلَهُ . (2)
.
1- .ابتهأت بالشیء : أنستَ به وأحببتَ قربه (تاج العروس : ج 19 ص 232 «بهو») .
2- .الأخبار الطوال : ص 176 ، تاریخ دمشق : ج 12 ص 335 ، الفتوح : ج 3 ص 29 ، الفصول المهمّه : ص 91 ، المناقب للخوارزمی : ص 223 ح 240 ؛ وقعه صفّین : ص 272 کلّها نحوه .
ص: 83
الأخبار الطّوال :تکْ سوارِ معاویه که بسی به وی مباهات می ورزید ، غلامش حُرَیث بود . او رزمپوشِ معاویه را به بَر می کرد ، سلاح او را به کف می گرفت ، بر اسب وی سوار می شد و همانندِ خودِ معاویه حمله می کرد . از این رو ، هر گاه یورش می آورْد ، مردم می گفتند : «این ، معاویه است» . معاویه او را از نبرد با علی علیه السلام نهی کرده ، به وی گفته بود : نیزه ات را هر جا می خواهی ، فرود آور ؛ امّا از علی دوری کن! عمرو [ بن عاص] با حُرَیث خلوت کرد و گفت : چه چیز تو را از هماوردی با علی باز می دارد ، حال آن که تو هَمزورِ اویی؟ گفت : سرورم مرا از نبرد با او نهی کرده است . گفت : به خدا سوگند ، من امیدوارم که اگر با او نبرد کنی ، وی را می کشی و شرفِ این کار نصیب تو می شود . عمرو ، مرتّبا این کار را برای وی زیبا جلوه می داد ، چندان که در دل حُرَیث افتاد [ که چنین کند] . صبحگاهان ، حریث برون آمد تا میان دو صف ایستاد و گفت : ای ابوالحسن! من حُرَیث هستم . به نبردِ من بیا! آن گاه ، علی علیه السلام به میدانِ وی رفت و با ضربه ای ، او را کشت .
.
ص: 84
وقعه صفّین عن صعصعه بن صوحان :إنَّ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ صافَّ أهلَ الشّامِ ، حَتّی بَرَزَ رَجُلٌ مِن حِمیَرٍ مِن آلِ ذی یَزَنَ ، اسمُهُ : کُرَیبُ بنُ الصَّبّاحِ ، لَیسَ فی أهلِ الشّامِ یَومَئِذٍ رَجُلٌ أشهَرَ شِدَّهً بِالبَأسِ مِنهُ ، ثُمَّ نادی : مَن یُبارِزُ ؟ فَبَرَزَ إلَیهِ المُرتَفِعُ بنُ الوَضّاحِ الزُّبَیدِیُّ ، فَقَتَلَ المُرتَفِعَ . ثُمَّ نادی : مَن یُبارِزُ ؟ فَبَرَزَ إلَیهِ الحارِثُ بنُ الجُلاحِ ، فَقَتَلَ . ثُمَّ نادی : مَن یُبارِزُ ؟ فَبَرَزَ إلَیهِ عائِذُ بنُ مَسروقٍ الهَمدانِیُّ ، فَقَتَلَ عائِذا . ثُمَّ رَمی بِأَجسادِهِم بَعضَها فَوقَ بَعضٍ ، ثُمَّ قامَ عَلَیها بَغیا وَاعتِداءً . ثُمَّ نادی : هَل بَقِیَ مِن مُبارِزٍ ؟ فَبَرَزَ إلَیهِ عَلِیٌّ ثُمَّ ناداهُ : وَیحَکَ یا کُرَیبُ ! إنّی اُحَذِّرُکَ اللّهَ وبَأسَهُ ونَقِمَتَهُ ، وأدعوکَ إلی سُنَّهِ اللّهِ وسُنَّهِ رَسولِهِ ، وَیحَکَ ! لا یُدخِلَنَّکَ ابنُ آکِلَهِ الأَکبادِ النّارَ . فَکانَ جَوابُهُ أن قالَ : ما أکثَرَ ما قَد سَمِعنا هذِهِ المَقالَهَ مِنکَ ، فَلا حاجَهَ لَنا فیها . أقدِم إذا شَئتَ ، مَن یَشتَری سَیفی وهذا أثَرُهُ ؟ فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : لا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ ، ثُمَّ مَشی إلَیهِ فَلَم یُمهِلهُ أن ضَرَبَهُ ضَربَهً خَرَّ مِنها قَتیلاً یَتَشَحَّطُ فی دَمِهِ . ثُمَّ نادی : مَن یُبارِزُ ؟ فَبَرَزَ إلَیهِ الحارِثُ بنُ وَداعَهَ الحِمیَرِیُّ ، فَقَتَلَ الحارِثَ . ثُمَّ نادی : مَن یُبارِزُ ؟ فَبَرَزَ إلَیهِ المُطاعُ بنُ المُطَّلِبِ القَینِیُّ ، فَقَتَلَ مُطاعا . ثُمَّ نادی : مَن یَبرُزُ ؟ فَلَم یَبرُز إلَیهِ أحَدٌ . ثُمَّ إنَّ عَلِیّا نادی : یا مَعشرَ المُسلِمینَ ! «الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیْکُمْ وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ» (1) ، وَیحَکَ یا مُعاوِیَهُ هَلُمَّ إلَیَّ فَبارِزنی ، ولا یُقتَلَنَّ النّاسُ فیما بَینَنا ! فَقالَ عَمرٌو : اِغتَنِمهُ مُنتَهَزا ، قَد قَتَلَ ثَلاثَهً مِن أبطالِ العَرَبِ ، وإنّی أطمَعُ أن یُظفِرَکَ اللّهُ بِهِ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : وَیحَکَ یا عَمرُو ! وَاللّهِ ، إن تُریدُ إلّا أن اُقتَلَ فَتُصیبَ الخِلافَهَ بَعدی ، اذهَب إلَیکَ ، فَلَیسَ مِثلی یُخدَعُ . (2)
.
1- .البقره : 194 .
2- .وقعه صفّین : ص 315 ؛ الفتوح : ج 3 ص 112 ، الفصول المهمّه : ص 88 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 264 کلّها نحوه وراجع جواهر المطالب : ج 1 ص 265 .
ص: 85
وقعه صِفّین به نقل از صَعصَعه بن صُوحان : علی بن ابی طالب علیه السلام رویاروی شامیان قرار گرفت تا آن که مردی حِمیَری از خاندان ذو یَزَن ، به نام کُرَیب بن صباح ، به میدان آمد . در آن روز ، هیچ مردی قوی تر از او در شامیان نبود . پس ندا در داد: هماوردِ من کیست؟ مرتفع بن وضّاح زُبیدی به نبردِ او رفت وکشته شد . سپس نداد داد : کیست که با من هماوردی کند؟ حارث بن جلاح به هماوردی اش رفت و [او نیز ]کشته شد. پس بانگ زد : چه کس با من هماوردی کند؟ عائذ بن مسروق هَمْدانی به نبردش رفت و [ او هم] کشته شد . آن گاه اجساد آن کشته ها را بر روی هم افکَنْد و با گردنکشی و زیاده خواهی بر آنها ایستاد و بانگ در داد : آیا مبارزی مانده است؟ علی علیه السلام به میدانِ وی آمد و او را ندا داد : «وای بر تو ای کُرَیب! من تو را از خدا و خشم و انتقام او برحذر می دارم و به سنّت خدا و پیامبرش فرا می خوانم . وای بر تو! مبادا پسرِ آن زن جگرخوار ، تو را به آتش در افکَنَد!» . پاسخ او این بود : این [ گونه] سخن را از تو بسیار شنیده ایم و دیگر ما را به آن نیازی نیست . اگر می خواهی ، پیش بیا! کیست که شمشیر مرا که چنین اثری دارد ، [ به جان ]بخرد؟ علی علیه السلام گفت : «لا حول و لا قوّه إلّا باللّه !» . سپس به سوی وی رفت و بی آن که مهلتش دهد ، ضربه ای به او زد که بر اثر آن ، کشته شده ، بر زمین افتاد و در خون خویش غلتید . سپس ندا در داد : «هماورد کیست؟» . حارث بن وداعه حِمیَری به میدانش آمد و کشته شد . باز بانگ زد : «کیست مبارز؟» . مطاع بن مطّلب قینی برای نبرد پیش آمد و [ او هم ]کشته شد . آن گاه ، فریاد زد : «مبارزی هست؟» و هیچ کس برای مبارزه با او پیش نیامد . سپس علی علیه السلام ندا داد : «ای گروه مسلمانان! «این ماه حرام در مقابل آن ماه حرام ؛ و شکستنِ حریم ها را قصاص است . پس هر کس بر شما تعدّی کند ، به همان اندازه تعدّی اش ، بر او تعدّی کنید و از خدا بترسید و بدانید که او با پرهیزگاران است» . وای بر تو ای معاویه! به سوی من آ و با من هماوردی کن ، تا در میانه ما دیگر مردم کشته نشوند» . عمرو گفت : از این فرصت بهره گیر . او سه تن از پهلوانان عرب را کشته [ و خسته شده است] ؛ پس امیدوارم خداوند تو را بر او پیروز گردانَد! معاویه گفت : وای بر تو ای عمرو! به خدا سوگند ، تنها خواستِ تو آن است که کشته شوم و تو پس از من به خلافت برسی . پیِ کار خویش رو ، که کسی همانندِ من ، فریب نمی خورَد .
.
ص: 86
وقعه صفّین عن صعصعه بن صوحان والحارث بن أدهم :بَرَزَ یَومَئِذٍ عُروَهُ بنُ داوُدَ الدِّمَشقِیُّ فَقالَ : إن کانَ مُعاوِیَهُ کَرِهَ مُبارَزَتَکَ یا أبَا الحَسَنِ فَهَلُمَّ إلَیَّ . فَتَقَدَّمَ إلَیهِ عَلِیٌّ ، فَقالَ لَهُ أصحابُهُ : ذَر هذَا الکَلبَ فَإِنَّهُ لَیسَ لَکَ بِخَطَرٍ . فَقالَ : وَاللّهِ ، ما مُعاوِیَهُ الیَومَ بِأغیَظَ لی مِنهُ ، دَعونی وإیّاهُ ، ثُمَّ حَمَلَ عَلَیهِ فَضَرَبَهُ فَقَطَعَهُ قِطعَتَینِ ، سَقَطَت إحداهُما یَمنَهً ، وَالاُخری یَسرَهً ، فَارتَجَّ العَسکَرانِ لِهَولِ الضَّربَهِ . ثُمَّ قالَ : اِذهَب یا عُروَهُ فَأَخبِر قَومَکَ ، أما وَالَّذی بَعَثَ مُحَمَّدا بِالحَقِّ لَقَد عایَنتَ النّارَ وأصبَحتَ مِنَ النّادِمینَ . وقالَ ابنُ عَمٍّ لِعُروَهَ : وا سوءَ صَباحاه ، قَبَحَ اللّهُ البَقاءَ بَعدَ أبی داوُدَ ... . وحَمَلَ ابنُ عَمِّ أبی داوُدَ عَلی عَلِیٍّ فَطَعَنَهُ فَضَرَبَ الرُّمحَ فَبَرَأهُ ، ثُمَّ قَنَّعَهُ ضَربَهً فَأَلحَقَهُ بِأَبیداوُدَ ، ومُعاوِیَهُ واقِفٌ عَلَی التَّلِّ یُبصِرُ ویُشاهِدُ ، فَقالَ : تَبّا لِهذِهِ الرِّجالِ وقُبحا ؛ أما فیهِم مَن یَقتُلُ هذا مبُارَزَهً أو غیلَهً ، أو فِی اختِلاطِ الفَیلَقِ وثَوَرانِ النَّقعِ ! فَقالَ الوَلیدُ بنُ عُقبَهَ : اُبرُز إلَیهِ أنتَ فَإِنَّکَ أولَی النّاسِ بِمُبارَزَتِهِ . فَقالَ : وَاللّهِ ، لَقَد دَعانی إلَی البِرازِ حَتَّی استَحیَیتُ مِن قُرَیشٍ ، وإنّی وَاللّهِ لا أبرُزُ إلَیهِ ، ما جُعِلَ العَسکَرُ بَینَ یَدَیِ الرَّئیسِ إلّا وِقایَهً لَهُ . فَقالَ عُتبَهُ بنُ أبی سُفیانَ : اِلهَوا عَن هذا ؛ کَأَنَّکُم لم تَسمَعوا نِداءَهُ ، فَقَد عَلِمتُم أنَّهُ قَتَلَ حُرَیثا ، وفَضَحَ عَمرا ، ولا أری أحَدا یَتَحَکَّکُ (1) بِهِ إلّا قَتَلَهُ . فَقالَ مُعاوِیَهُ لِبُسرِ بنِ أرطاهَ :أ تَقومُ لِمُبارَزَتِهِ ؟ فَقالَ : ما أحَدٌ أحَقَّ بِها مِنکَ ، وإذ أبَیتُموهُ فَأَنا لَهُ ... فَاستَقبَلَهُ بُسرٌ قَریبا مِنَ التَّلِّ وهُوَ مُقَنَّعٌ فِی الحَدیدِ لا یُعرَفُ ، فَناداهُ : اُبرُز إلَیَّ أبا حَسَنٍ ! فَانحَدَرَ إلَیهِ عَلی تُؤَدَهٍ غَیرَ مُکتَرِثٍ ، حَتّی إذا قارَبَهُ طَعَنَهُ وهُوَ دارِعٌ ، فَأَلقاهُ عَلَی الأَرضِ ، ومَنَعَ الدِّرعُ السِّنانَ أن یَصِلَ إلَیهِ ، فَاتَّقاهُ بُسرٌ بِعَورَتِهِ وقَصَدَ أن یَکشِفَها یَستَدفِعُ بَأسَهُ ، فَانصَرَفَ عَنهُ عَِلیٌّ علیه السلام مُستَدبِرا لَهُ ، فَعَرَفَهُ الأَشتَرُ حینَ سَقَطَ ، فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ هذا بُسرُ بنُ أرطاهَ ، عَدُوُّ اللّهِ وعَدُوُّکَ . فَقالَ : دَعهُ عَلَیهِ لَعنَهُ اللّهِ ، أبَعدَ أن فَعَلَها ... . وقامَ بُسرٌ مِن طَعنَهِ عَلِیٍّ مُوَلِّیا ، ووَلَّت خَیلُهُ ، وناداهُ عَلِیٌّ : یا بُسرُ ، مُعاوِیَهُ کانَ أحَقَّ بِهذا مِنکَ . فَرَجَعَ بُسرٌ إلی مُعاوِیَهَ ، فَقالَ لَهُ مُعاوِیَهُ : اِرفَع طَرفَکَ قَد أدالَ اللّهُ عَمرا مِنکَ . . . . فَکانَ بُسرٌ بَعدَ ذلِکَ إذا لَقِیَ الخَیلَ الَّتی فیها عَلِیٌّ تَنَحّی ناحِیَهً . وتَحامی فُرسانُ أهلِ الشّامِ عَلِیّا . (2)
.
1- .التحکّک : التحرّش والتعرّض (لسان العرب : ج 10 ص 414 «حکک») .
2- .وقعه صفّین : ص 458 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 8 ص 95 وراجع الفتوح : ج 3 ص 105 والمناقب للخوارزمی : ص 240 ح 240 .
ص: 87
وقعه صِفّین به نقل از صعصعه بن صوحان و حارث بن اَدهم : آن روز ، عُروه بن داوود دمشقی به میدان آمد و گفت : ای ابوالحسن! اگر معاویه از مبارزه با تو اکراه دارد ، به سوی من آ . علی علیه السلام به سوی وی رفت . یارانش به وی گفتند : این سگ را فرو گذار ، که او هم رتبه تو نیست . گفت : «به خدا سوگند ، امروز معاویه بیش از او به من کینه ندارد . من و او را وا نهید!» . سپس بر او یورش بُرد و با ضربه ای به دو نیمش کرد ؛ نیمی سوی راست افتاد و نیمی سوی چپ ، و هر دو سپاه از گرانیِ این ضربه ، بر خویش لرزیدند . سپس گفت : «ای عروه! برو و قومت را آگاه کن . سوگند به آن که محمّد را به حق به پیامبری برانگیخت ، تو به راستی آتش را دیدی و اکنون پشیمانی» . پسر عموی عروه گفت : چه بامداد شومی است . پس از ابو داوود (عروه ) ، خداوند زندگی را [ بر من ]زشت گردانَد! ... سپس او به علی علیه السلام یورش آورد و بر او نیزه ای نواخت . علی علیه السلام بر آن نیزه ضربه ای زد که آن را دور ساخت . سپس ضربه دیگری بر او نواخت و او را در پی ابو داوود ، روانه کرد . معاویه بر تپّه ای ایستاده بود ، این صحنه را می دید و گواه بود . پس گفت : مرگ و ننگ از آنِ این مردان! آیا در میانِ ایشان کسی نیست که یا در هماوردی با او یا به غافلگیری یا در میانِ درآمیختگیِ دو سپاه و بر پا شدنِ گَردِ [ نبرد] ، وی را بکشد؟ ولید بن عُقْبه گفت : تو ، خود به مبارزه او رو ، که از همه مردم برای مبارزه با وی سزاوارتری! گفت : به خدا سوگند ، او مرا به مبارزه خواند [ و من سر باز زدم] ، چندان که نزد قریش شرمسار شدم . خدای را سوگند ، من به مبارزه او نخواهم رفت ؛ زیرا سپاه در مقابل پیشوا ، فقط برای حفاظت از اوست . عتبه بن ابی سفیان گفت : او را واگذارید . گویی بانگش را نشنیده اید . شما می دانید که او حُرَیث را کُشت و عمرو [ بن عاص ]را به آن رسوایی کشاند . من کسی را نمی شناسم که رویاروی او رود و کشته نشود . معاویه به بُسر بن اَرطات گفت : آیا برای مبارزه با او بر پا می خیزی؟ گفت : هیچ کس برای این مبارزه ، سزاوارتر از تو نیست ؛ امّا اگر شما ابا دارید ، من به نبرد او می روم ... پس بُسر به تپّه نزدیک شد ، حال آن که نقابی آهنین بر چهره داشت و شناخته نمی شد . آن گاه ، او را ندا داد : ای ابوالحسن! به مبارزه با من درآی! علی علیه السلام با وقار و بی اعتنایی [ به وی] به سویش روان گشت و آن گاه که به وی نزدیک شد ، بر او که زره به تن داشت ، با نیزه ضربه ای زد و وی را بر زمین افکَنْد ؛ امّا زره ، مانِع فرو رفتنِ نیزه بر اندام او شد . بُسر [ نیز] در برابر او به عورتش پناه برد ، بدین سان که دست بُرد تا عورتش را عریان کند و از آسیب او در امان باشد ، که علی علیه السلام [ با دیدن این صحنه ]بازگشت و به او پشت کرد . وقتی بُسر بر زمین افتاد ، اَشتر او را شناخت و گفت : ای امیر مؤمنان! این بُسر بن اَرطات ، دشمن خدا و توست . علی علیه السلام گفت : «او را وا گذار ، که خدایش لعنت کناد! آیا پس از این که چنان کاری کرد [ نزدیکش شوم و او را بکشم]؟» . بُسر پس از ضربه علی علیه السلام با سوارانش بازگشت . علی علیه السلام او را ندا داد : «ای بسر! برای مبارزه ، معاویه سزاوارتر از تو بود!» . بُسر نزدیک معاویه باز گشت . معاویه به او گفت : «سرت را بالا گیر ، که پیش از تو خداوند ، عمرو [ بن عاص ]را به چنین سرنوشتی دچار کرد» ... از آن پس ، هر گاه بُسر به گروهی بر می خورد که علی علیه السلام در میانشان بود ، به گوشه ای پناه می بُرد و تکْ سوارانِ شامی [ نیز ]از علی علیه السلام دوری می جُستند .
.
ص: 88
. .
ص: 89
. .
ص: 90
الفتوح :خَرَجَ رَجُلٌ مِن أصحابِ مُعاوِیَهَ یُقالُ لَهُ : المُخارِقُ بنُ عَبدِ الرَّحمنِ وکانَ فارِسا بَطَلاً حَتّی وَقَفَ بَینَ الجَمعَینِ ، ثُمَّ سَأَلَ النِّزالَ ، فَخَرَجَ إلَیهِ المُؤَمَّلُ بنُ عُبَیدٍ المُرادِیُّ ، فَقَتَلَهُ الشّامِیُّ . . . فَلَم یَزَل کَذلِکَ حَتّی قَتَلَ أربَعَهَ نَفَرٍ ، وَاحتَزَّ رُؤوسَهُم ، وکَشَفَ عَوراتِهِم . قالَ : فَتَحاماهُ النّاسُ خَوفا مِنهُ . قالَ : ونَظَرَ إلَیهِ عَلِیٌّ رضی الله عنه وقَد فَعَلَ ما فَعَلَ فَخَرَجَ إلَیهِ مُتَنَکّرا ، وحَمَلَ عَلَیهِ الشّامِیُّ وهُوَ لَم یَعرِفهُ ، فَبَدَرَهُ عَلِیٌّ بِضَربَهٍ عَلی حَبلِ عاتِقِهِ فَرَمی بِشِقِّهِ ، ثُمَّ نَزَلَ إلَیهِ فَاحتَزَّ رَأسَهُ ، وقَلَّبَ وَجهَهُ إلَی السَّماءِ ، ولَم یَکشِف عَورَتَهُ . ثُمَّ نادی : هَل مِن مُبارِزٍ ؟ فَخَرَجَ إلَیهِ آخَرُ ، فَقَتَلَهُ عَلِیٌّ رضی الله عنه ، وفَعَلَ بِهِ کَما فَعَلَ بِالأَوَّلِ . فَلَم یَزَل کَذلِکَ حَتّی قَتَلَ مِنهُم سَبعَهً أم ثَمانِیَهً وهُوَ یَفعَلُ بِهِم کَما یَفعَلُ بِالأَوَّلِ ، ولا یَکشِفُ عَوراتِهِم . فَأَحجَمَ النّاسُ عَنهُ وتَحامَتهُ الأَبطالُ مِن أصحابِ مُعاوِیَهَ ، ورَدَّها عَن مُعاوِیَهَ عَبدٌ لَهُ یُقالُ لَهُ : حَربٌ ، فَکانَ فارِسا لا یُصطَلی بِنارِهِ . فَقالَ لَهُ مُعاوِیَهُ : وَیحَکَ یا حَربُ ، اخرُج إلی هذَا الفارِسِ فَاکفِنی أمرَهُ ، فَإِنَّهُ قَد قَتَلَ مِن أصحابی مَن قَد عَلِمتَ ! قالَ : فَقالَ حَربٌ : جُعِلتُ فِداکَ إنّی وَاللّهِ أری مَقامَ فارِسٍ بَطَلٍ لَو بَرَزَ إلَیهِ أهلُ عَسکَرِکَ لَأَفناهُم عَن آخِرِهِم ، فَإِن شِئتَ بَرَزتُ إلَیهِ وأنَا أعلَمُ أنَّهُ قاتِلی ، وإن شِئتَ فَأَبقِنی لِغَیرِهِ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : لا وَاللّهِ ، ما أُحِبُّ أن تُقتَلَ ، فَقِف مَکانَکَ حَتّی یَخرُجَ إلَیهِ غَیرُکَ . قالَ : وجَعَلَ یُنادیهِم ولا یَخرُجُ إلَیهِ واحدٌ مِنهُم ، فَرَفَعَ المِغفَرَ عَن رَأسِهِ ثُمَّ قالَ : أنَا أبُو الحَسَنِ ثُمَّ رَجَعَ إلی عَسکَرِهِ . فَقالَ حَربٌ لِمُعاوِیَهَ : جُعِلتُ فِداکَ أ لَم أقُل لَکَ إنّی أعرِفُ مَقامَ الفارِسِ البَطَلِ . (1)
.
1- .الفتوح : ج 3 ص 111 ؛ کشف الغمّه : ج 1 ص 246 نحوه وفیه «المخراق» بدل «المخارق» ، بحار الأنوار : ج 32 ص 596 ح 475 .
ص: 91
الفتوح :یکی از یاران معاویه به نام مُخارق بن عبد الرحمان که تکْ سواری پهلوان بود ، برون آمد تا میان دو سپاه ایستاد و خواهانِ هماورد شد . مُؤمّل بن عُبید مرادی به نبردِ وی رفت و مرد شامی او را کشت ... چنین بود تا چهار نفر را کشت و سرشان را جدا کرد و عورت هاشان را برهنه ساخت . پس همگان از بیم وی ، از او دوری می جُستند . علی علیه السلام دید که او چه می کند . پس ناشناس وار به سوی وی رفت و مرد شامی که او را نشناخته بود ، به سویش حمله بُرد . علی علیه السلام ضربه ای بر عصب گردن وی زد و بخشی از گردنش را انداخت . سپس بر سرش فرود آمد و سرش را جدا کرد و چهره اش را رو به آسمان برگرداند ، امّا عورتش را برهنه نساخت . پس ندا در داد : «آیا مبارزی هست؟» . کسی دیگر به نبرد وی آمد . علی علیه السلام او را [ نیز ]کشت و با او همان کرد که با نفر اوّل کرده بود . او بر همین منوال ، هفت یا هشت تن را کُشت و با همه ، همان کرد که با اوّلی کرده بود ، بی آن که عورت های ایشان را عریان کند . سپاه معاویه از او فاصله گرفتند و یاران پهلوان معاویه از پیش پایش گریختند . در این حال ، از سپاه معاویه مردی به نام حرب وارد شد که غلام وی و تکْ سواری بود که کسی یارایِ برابری با وی را نداشت . معاویه به او گفت : وای بر تو ای حرب! به سوی این سوار رو و مرا از او رهایی بخش ، که وی گروهی از یاران مرا که خود می دانی ، کشته است . حرب گفت : فدایت شوم! به خدا سوگند ، من شأن این سوار پهلوان را می شناسم . اگر همه افراد سپاهت به میدان او روند ، کشته می شوند . اگر بخواهی ، با او هماورد می شوم ، حال آن که می دانم مرا می کشد ؛ و اگر می خواهی ، مرا برای مبارزه با دیگران نگه دار . معاویه گفت : نه . به خدا سوگند ، دوست نمی دارم که تو کشته شوی . پس در جای خود بمان تا کسی جز تو به میدانِ او رود . علی علیه السلام آنان را ندا می داد ؛ ولی هیچ یک از ایشان به نبردِ وی نیامد . پس کلاهخود را از سرش برداشت و گفت : «من ابوالحسن هستم» . آن گاه ، به اردویش بازگشت . حرب به معاویه گفت : فدایت شوم! آیا نگفتمت که من شأن این سوارِ پهلوان را می شناسم؟
.
ص: 92
راجع : ص 140 (وقعه الخمیس) . ج 10 ص 434 (الخصائص الحربیّه) .
9 / 12طُمَأنینَهُ الإِمامِ فی ساحَهِ القِتالِوقعه صفّین عن أبی إسحاق :خَرَجَ عَلِیٌّ یَومَ صِفّینَ وفِی یَدِهِ عَنَزَهٌ ، فَمَرَّ عَلی سَعیدِ بنِ قَیسٍ الهَمدانِیِّ ، فَقالَ لَهُ سَعیدٌ : أ ما تَخشی یا أمیرَ المُؤمِنینَ أن یَغتالَکَ أحَدٌ وأنتَ قُربَ عَدُوِّکَ ؟ فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : إنَّهُ لَیسَ مِن أحَدٍ إلّا عَلَیهِ مِنَ اللّهِ حَفَظَهٌ یَحفَظونَهُ مِن أن یَتَرَدّی فی قَلیبٍ (1) ، أو یَخِرَّ عَلَیهِ حائِطٌ ، أو تُصیبَهُ آفَهٌ ، فَإِذا جاءَ القَدَرُ خَلَّوا بَینَهُ وبَینَهُ . (2)
.
1- .القَلِیب : البئر التی لم تطو (النهایه : ج 4 ص 98 «قلب») .
2- .وقعه صفّین : ص 250 ، بحار الأنوار : ج 32 ص 470 ح 408 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 5 ص 199 .
ص: 93
9 / 12 آرامش امام در عرصه نبرد
ر . ک : ص 141 (پیکار پنج شنبه) . ج 10 ص 435 (ویژگی های جنگی) .
9 / 12آرامش امام در عرصه نبردوقعه صِفّین به نقل از ابو اسحاق : در روز[ ی از جنگ] صفّین ، علی علیه السلام با نیزه ای کوتاه در دست ، برون آمد و بر سعید بن قیس هَمْدانی گذشت . سعید به وی گفت : ای امیر مؤمنان! آیا بیم نداری در حالی که نزدیک دشمن حرکت می کنی ، کسی قصد جانِ تو کند؟ علی علیه السلام به وی گفت : «خداوند برای هر کس نگاهبانانی گماشته که او را نگاه می دارند از این که در چاهی افتد یا دیواری بر وی فرو ریزد یا گزندی به او رسد ؛ و آن گاه که قَدَر در رسد ، او را به تقدیر وا نهند» .
.
ص: 94
الکافی عن سعید بن قیس الهمدانی :نَظَرتُ یَوما فِی الحَربِ إلی رَجُلٍ عَلَیهِ ثَوبانِ فَحَرَّکتُ فَرَسی فَإِذا هُوَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام ، فَقُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، فی مِثلِ هذَا المَوضِعِ ؟ ! فَقالَ : نَعَم ، یا سَعیدَ بنَ قَیسٍ ، إنَّهُ لَیسَ مِن عَبدٍ إلّا ولَهُ مِنَ اللّهِ حافِظٌ وواقِیَهٌ ، مَعَهُ مَلَکانِ یَحفَظانِهِ مِن أن یَسقُطَ مِن رَأسِ جَبَلٍ ، أو یَقَعَ فی بِئرٍ ، فَإِذا نَزَلَ القَضاءُ خَلَّیا بَینَهُ وبَینَ کُلِّ شَیءٍ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام وهُوَ یَطوفُ بَینَ الصَّفَّینِ بِصِفّینَ فی غِلالَهٍ (2) لَمّا قالَ لَهُ الحَسَنُ ابنُهُ : ما هذا زِیُّ الحَربِ : یا بُنَیَّ إنَّ أباکَ لا یُبالی وَقَعَ عَلَی المَوتِ ، أو وَقَعَ المَوتُ عَلَیهِ . (3)
العقد الفرید :کانَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ رضی الله عنه یَخرُجُ کُلَّ یَومٍ بِصِفّینَ حَتّی یَقِفَ بَینَ الصَّفَّینِ ویَقولُ : أیَّ یَومَیِّ مِنَ المَوتِ أفِرْ یَومَ لا یُقدَرُ أو یَومَ قُدِرْ یَومَ لا یُقدَرُ لا أرهَبُهْ ومِنَ المَقدورِ لا یُنجِی الحَذَرْ (4)
راجع : ج 5 ص 188 (السکینه العلویه فی الحرب) .
.
1- .الکافی : ج 2 ص 59 ح 8 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 297 وفیه «قیس بن سعید» بدل «سعید بن قیس» فی کلا الموضعین ، بحار الأنوار : ج 5 ص 105 ح 31 وراجع التوحید : ص 368 ح 5 ونهج البلاغه : الحکمه 201 .
2- .الغِلاله : شعار یلبس تحت الثوب (لسان العرب : ج 11 ص 502 «غلل») .
3- .مجمع البیان : ج 1 ص 320 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 119 وراجع وقعه صفّین : ص 250 وتاریخ الطبری : ج 5 ص 19 والکامل فی التاریخ : ج 2 ص 374 والبدایه والنهایه : ج 7 ص 265 .
4- .العقد الفرید : ج 1 ص 100 وراجع شرح نهج البلاغه : ج 5 ص 132 ووقعه صفّین : ص 395 والمناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 298 .
ص: 95
الکافی به نقل از سعید بن قیس هَمْدانی : روزی در جنگ ، مردی را دیدم که دو جامه[ ی معمولی] بر تن داشت . اسبم را تازاندم و دیدم که امیر مؤمنان است . گفتم : ای امیر مؤمنان! در چنین جایی [چه می کنید]؟! گفت : «آری ، ای سعید بن قیس! خداوند برای هر بنده ای ، نگاهبان و نگاهداری گماشته است . دو فرشته با اویند که نگاهش می دارند از این که از قلّه کوهی فرو افتد یا در چاهی سقوط کند ؛ امّا آن گاه که قضا نازل شود ، او را به هر بلایی وا می نهند» .
امام علی علیه السلام در حالی که در صِفّین ، میان دو صف می گشت و جامه ای زیرین بر تن داشت و فرزندش حسن علیه السلام به وی گفت : این ، جامه جنگ نیست : پسرکم! برای پدرت تفاوتی ندارد که خود به مرگ روی آورَد یا مرگ به وی روی کند .
العقد الفرید :در صِفّین ، هر روز ، علی بن ابی طالب علیه السلام برون می آمد تا میان دو صف ایستد و آن گاه می گفت : کدام یک از دو روزم را از مرگ بگریزم ؛ روزی که قَدَرم فرا نرسیده یا روزی که فرا رسیده است؟ از روزی که قَدَرم فرا نرسیده ، هراسی ندارم و از روز مقدّر ، احتیاط و پرهیز کردن ، نجات بخش نیست .
ر . ک : ج 5 ص 189 (آرامش علی در جنگ) .
.
ص: 96
M304_T1_File_3430172
9 / 13فَضیحَهُ عَمرِو بنِ العاصِالإمامه والسیاسه :ذَکَروا أنَّ عَمرا قالَ لِمُعاوِیَهَ : أ تَجبُنُ عَن عَلِیٍّ ، وتَتَّهِمُنی فی نَصیحَتی إلَیکَ ؟ ! وَاللّهِ لاُبارِزَنَّ عَلِیّا ولَو مِتُّ ألفَ مَوتَهٍ فی أوَّلِ لِقائِهِ . فَبارَزَهُ عَمرٌو ، فَطَعَنَهُ عَلِیٌّ فَصَرَعَهُ ، فَاتَّقاهُ بِعَورَتِهِ ، فَانصَرَفَ عَنهُ عَلِیٌّ ، ووَلّی بِوَجهِهِ دونَهُ . وکانَ عَلِیٌّ رضی الله عنه لَم یَنظُر قَطُّ إلی عَورَهِ أحَدٍ ؛ حَیاءً وتَکَرُّما ، وتَنَزُّها عَمّا لا یَحِلُّ ولا یَجمُلُ بِمِثلِهِ . (1)
البدایه والنهایه :ذَکَروا أنَّ عَلِیّا حَمَلَ عَلی عَمرِو بنِ العاصِ یَوما فَضَرَبَهُ بِالرُّمحِ ، فَأَلقاهُ إلَی الأَرضِ ، فَبَدَت سَوءَتُهُ ، فَرَجَعَ عَنهُ . فَقالَ لَهُ أصحابُهُ : ما لَکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ رَجَعتَ عَنهُ ؟ فَقالَ :أ تَدرونَ ما هُوَ ؟ قالوا : لا ! قالَ : هذا عَمرُو بنُ العاصِ تَلَقّانی بِسَوءَتِهِ ، فَذَکَّرَنی بِالرَّحِمِ ، فَرَجَعتُ عَنهُ . فَلَمّا رَجَعَ عَمرٌو إلی مُعاوِیَهَ قالَ لَهُ : اِحمَدِ اللّهَ وَاحمَدِ استَکَ . (2)
وقعه صفّین :حَمَلَ عَمرُو بنُ العاصِ مُعلِما وهُوَ یَقولُ : شَدّوا عَلَیَّ شِکَّتی لا تَنکَشِفْ بَعدَ طُلَیحٍ وَالزُّبَیرِ فَأَتلِفْ یَومٌ لِهَمدانَ ویَومٌ لِلصَّدِفْ وفی تَمیمٍ نَخوَهٌ لا تَنحَرِفْ أضرِبُها بِالسَّیفِ حَتّی تَنصَرِفْ إذا مَشَیتُ مِشیَهَ العَودِ الصَّلِفْ ومِثلُها لِحِمیَرٍ ، أو تَنحَرِفْ وَالرَّبَعِیّونَ لَهُم یَومٌ عَصِفْ فَاعتَرَضَهُ عَلِیٌّ وهُوَ یَقولُ : قَد عَلِمَت ذاتُ القُرونِ المِیلِ وَالخَصرِ وَالأَنامِلِ الطُّفولِ أنّی بِنَصلِ السَّیفِ خَنشَلیلُ أحمی وأرمی أوَّلَ الرَّعیلِ بِصارِمٍ لَیسَ بِذی فُلولِ ثُمَّ طَعَنَهُ فَصَرَعَهُ ، وَاتَّقاهُ عَمرٌو بِرِجلِهِ ، فَبَدَت عوَرَتُهُ ، فَصَرَفَ عَلِیٌّ وَجهَهُ عَنهُ وَارتُثَّ ، فَقالَ القَومُ : أفلَتَ الرَّجُلُ یا أمیرَ المُؤمِنینَ . قالَ : وهَل تَدرونَ مَن هُوَ ؟ قالوا : لا . قالَ : فَإِنَّهُ عَمرُو بنُ العاصِ تَلَقّانی بِعَورَتِهِ فَصَرَفتُ وَجهی عَنهُ . ورَجَعَ عَمرٌو إلی مُعاوِیَهَ فَقالَ لَهُ : ما صَنَعتَ یا عَمرُو ؟ قالَ : لَقِیَنی عَلِیٌّ فَصَرَعَنی . قالَ : اِحمَدِ اللّهَ وعَورَتَکَ ، أما وَاللّهِ أن لَو عَرَفتَهُ ما أقحَمتَ عَلَیهِ . (3)
.
1- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 127 .
2- .البدایه والنهایه : ج 7 ص 264 ، الأخبار الطوال : ص 177 ، المناقب للخوارزمی : ص 236 ح 240 ، الفصول المهمّه : ص 89 کلّها نحوه وراجع مروج الذهب : ج 2 ص 397 .
3- .وقعه صفّین : ص 406 و 407 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 8 ص 60 عن ابن عبّاس ولیس فیه الشعر .
ص: 97
9 / 13 رسوایی عمرو بن عاص
9 / 13رسوایی عمرو بن عاصالإمامه و السیاسه :گفته شده که عمرو به معاویه گفت : آیا خود ، از علی می ترسی و آن گاه که من اندرزت می دهم ، مرا [ به ترسیدن از او] متّهم می کنی؟ به خدا سوگند ، هر آینه با علی مبارزه خواهم کرد ، هر چند در نخستین دیدار با وی ، هزار بار بمیرم . آن گاه عمرو به مبارزه علی علیه السلام رفت . علی بر او ضربتی زد و بر زمینش افکَنْد . عمرو در برابر او به عورتش پناه برد و [ بدین سان] از او در امان مانْد . علی علیه السلام از او دست کشید و به او پشت کرد . و علی علیه السلام هیچ گاه به عورت هیچ کس ننگریسته بود ؛ چرا که اهل حیا و بزرگْ منشی بود و از آنچه برای کسی چون او روا و زیبا نبود ، دوری می کرد .
البدایه و النّهایه :گفته شده که روزی علی علیه السلام به عمرو بن عاص حمله بُرد و او را با نیزه ضربه زد و بر زمین افکَنْد . عورت او نمودار شد . پس علی علیه السلام از او [ دست کشید و] بازگشت . یارانش به وی گفتند : ای امیر مؤمنان! تو را چه شد که از او روی برگرداندی و بازگشتی؟ گفت : «آیا می دانید او کیست؟» . گفتند : نه . گفت : «او عمرو بن عاص است که عورتش را نزد من آشکار کرد و سپس مرا به یاد خویشاوندی افکند . پس من نیز از او منصرف شدم» . آن گاه که عمرو نزد معاویه باز گشت ، معاویه به وی گفت : خدا را سپاس گو و کَپَل خود را!
وقعه صِفّین :عمرو بن عاص ، پرچم در دست ، حمله بُرد و می خوانْد : زرهِ مرا بر من محکم کنید تا گشوده نشود . بعد از طلحه و زبیر ، [ در نبرد با علی] متّحد شو[ ید] . روزی از آنِ [ مردم] هَمْدان است و روزی از آنِ صِدْف (عمرو بن مالک) و [ مردمِ] تمیم را چنان تکبّری است که آنان به در نمی رود . من همه آنها را به شمشیر می زنم تا بازگردند ، آن گاه که خود به راه افتم ، همانند شتری کهن سال که به خود می بالد. همین گونه با [مردمِ] حِمیَر رفتار می کنم، مگر آن که باز گردند و امّا امروز برای اهل ربیعه ، روز نابودی است . علی علیه السلام به رویارویی با او برخاست ، حال آن که می گفت : «همه [ افراد ، خواه] گردن افرازان و [ خواه ]افسردگان [ و فرو نشستگان] چه بزرگان و چه اطفال ، می دانند ؛ که من به تیزیِ شمشیر ، نام آورم و مردانه می رزمم و طلایه دارانِ [ دشمن] را می افکنم ؛ به شمشیرِ تیزی که کُندی نمی پذیرد . سپس با نیزه بر عمرو ضربه زد و او را بر خاک افکَنْد . عمرو ، با پای خویش ، جلوی او را گرفت ، پس عورتش عیان شد . پس علی علیه السلام از او چهره گردانْد و عمرو ، نیمه جان از معرکه بیرون برده شد . کسانِ [ علی علیه السلام ] گفتند : ای امیر مؤمنان! آن مرد رهایی یافت! گفت : «آیا می دانید او کیست؟» . گفتند : نه . گفت : «او عمرو بن عاص بود که عورت خویش را در برابر من آشکار کرد و من از او روی گرداندم» . عمرو ، نزد معاویه بازگشت . معاویه به وی گفت : چه کردی ای عمرو؟ گفت : علی با من رویارو شد و بر زمینم افکَنْد . گفت : خدا را سپاس گو و عورتت را! هان ؛ به خدا سوگند ، اگر او را می شناختی ، به نبردش نمی رفتی .
.
ص: 98
عیون الأخبار عن المدائنی :رَأی عَمرُو بنُ العاصِ مُعاوِیَهَ یَوما یَضحَکُ ، فَقالَ لَهُ : مِمَّ تَضحَکُ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، أضحَکَ اللّهُ سِنَّکَ ؟ قالَ : أضحَکُ مِن حُضورِ ذِهنِکَ عِندَ إبدائِکَ سَوءَتَکَ یَومَ ابنِ أبی طالِبٍ ! أما وَاللّهِ لَقَد وافَقتَهُ مَنّانا کَریما ، ولَو شاءَ أن یَقتُلَکَ لَقَتَلَکَ . قالَ عَمرٌو : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، أما وَاللّهِ إنّی لَعَن یَمینِکَ حینَ دَعاکَ إلَی البِرازِ فَاحوَلَّت عَیناکَ ، ورَبا سَحرُکَ ، وبَدا مِنکَ ما أکرَهُ ذِکرَهُ لَکَ ، فَمِن نَفسِکَ فَاضحَک أو دَع ! ! . (1)
.
1- .عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 1 ص 169 ، العقد الفرید : ج 3 ص 334 عن أبی الحسن وفیه «ولولا ذلک لخرم رفغیک بالرمح» بدل «ولو شاء أن یقتلک لقتلک» ، شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 107 ، المحاسن والمساوئ : ص 53 عن الشعبی نحوه وراجع الأمالی للطوسی : ص 134 ح 217 .
ص: 99
عیون الأخبار به نقل از مَدائنی : روزی عمرو بن عاص ، معاویه را دید که می خندد . به او گفت : از چه می خندی ای امیر المؤمنین؟ خدایت [ همواره ]شاد کناد! گفت : از تیزْ ذهنی ات می خندم ، آن گاه که در برابر فرزند ابوطالب ، عورتت را عریان کردی! هان ؛ به خدا سوگند ، او را بخشنده و بزرگوار دریافتی ؛ وگرنه اگر می خواست ، تو را می کُشت . عمرو گفت : ای امیر المؤمنین! هان ؛ به خدا سوگند ، من سمت راست تو بودم . آن گاه که علی تو را به مبارزه فرا می خوانْد ، چشمانت چپ می شد ، نَفَسَت بَند می آمد و حالتی در تو ظاهر می گشت که دوست نمی دارم برایت بگویم . پس یا به خود بخند و یا دست بردار .
.
ص: 100
9 / 14کِتابُ مُعاوِیَهَ إلَی الإِمامِ یُهَدِّدُهُ بِالقِتالِکنز الفوائد :نُسخَهُ کِتابِ مُعاوِیَهَ بنِ أبی سُفیانَ إلی أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ الهَوی یُضِلُّ مَنِ اتَّبَعَهُ ، وَالحِرصَ یُتعِبُ الطّالِبَ المَحرومَ ، وأحمَدُ العاقِبَتَینِ ما هُدِیَ إلی سَبیلِ الرَّشادِ . ومِنَ العَجَبِ العَجیبِ ذامٌّ ومادِحٌ ، وزاهِدٌ وراغِبٌ ، ومُتَوَکِّلٌ وحَریصٌ ، کَلاما ضَرَبتُهُ لَکَ مَثَلاً لِتَدَبَّرَ حِکمَتَهُ بِجَمیعِ الفَهمِ ، ومُبایَنَهِ الهَوی ، ومُناصَحَهِ النَّفسِ . فَلَعَمری یَا ابنَ أبی طالِبٍ ، لَولَا الرَّحِمُ الَّتی عَطَفَتنی عَلَیکَ ، وَالسَّابِقَهُ الَّتی سَلَفَت لَکَ ، لَقَد کانَ اختَطَفَتکَ بَعضُ عُقبانِ أهلِ الشّامِ ، فَصَعِدَ بِکَ فِی الهَواءِ ثُمَّ قَذَفَکَ عَلی دَکادِکِ شَوامِخِ الأَبصارِ ، فَاُلفیتَ کَسَحیقِ الفِهرِ (1) عَلی صنِّ (2) الصَّلابَهِ لایَجِدُ الذَّرُّ (3) فیکَ مَرتَعا . ولَقَد عَزَمتُ عَزمَهَ مَن لایَعطِفُهُ رِقَّهُ الإِنذارِ ، إن لَم تُبایِن ما قَرَّبتَ بِهِ أمَلَکَ وطالَ لَهُ طَلَبُکَ ، لَاُورِدَنَّکَ (4) مَورِدا تَستَمِرُّ النَّدامَهَ إن فُسِحَ لَکَ فِی الحَیاهِ ، بَل أظُنُّکَ قَبلَ ذلِکَ مِنَ الهالِکینَ ، وبِئسَ الرَّأیُ رَأیٌ یورِدُ أهلَهُ إلَی المَهالِکِ ، ویُمَنّیهِمُ العَطَبَ إلی حینَ لاتَ مَناصٍ . وقَد قُذِفَ بِالحَقِّ عَلَی الباطِلِ ، وظَهَرَ أمرُ اللّهِ وهُم کارِهونَ ، وللّهِِ الحُجَّهُ البالِغَهُ وَالمِنَّهُ الظّاهِرَهُ . وَالسَّلامُ . (5)
.
1- .الفِهر : الحجر قدر ما یدقّ به الجوز ونحوه (لسان العرب : ج 5 ص 66 «فهر») .
2- .کذا فی المصدر ، وفی بحار الأنوار نقلاً عن المصدر : «مسنّ» .
3- .الذرّ : صغار النمل (لسان العرب : ج 4 ص 304 «ذرر») .
4- .فی المصدر : «ولاُوردنّک» ، والتصحیح من بحار الأنوار نقلاً عن المصدر .
5- .کنز الفوائد : ج 2 ص 42 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 127 ح 415 .
ص: 101
9 / 14 نامه معاویه به امام و تهدید وی به جنگ
9 / 14نامه معاویه به امام و تهدید وی به جنگکنزالفوائد رونوشتِ نامه معاویه بن ابی سفیان به امیر مؤمنان علی بن ابی طالب :امّا بعد ؛ همانا خواهش نَفْس ، هر که را در پیِ آن رود ، گم راه می کند ؛ و آزمندی ، جستجوگرِ حِرمان پیشه را خسته می سازد . ستوده ترینِ دو فرجام [ در دنیا و آخرت ]آن است که به رهیافتگی بینجامد . و بسا شگفت آن کس که هم سرزنش کند و هم ستایش ؛ هم زهد ورزد و هم رغبت ؛ هم توکّل پیشه کند و هم آزمندی! و این مَثَل را برایت آوردم تا با فهمِ کامل در حکمتِ آن بیندیشی ، و نیز برای هوا ستیزی و اندرز به نَفْس [ تو را سودمند افتد] . ای پسر ابوطالب! به جانم سوگند ، اگر نبود آن رابطه خویشاوندی که مرا به تو پیوند داده و پیشینه ای که از آنِ توست ، یکی از عُقابان سپاه شامْ تو را در می رُبود و تو را به هوا فرا می بُرد و بر تخته سنگ های کوه های فرازمند [در مقابل ]دیدگان همه ، فرو می کوبید . پس تو را همچون مُشتانهْ سنگی می یافتند که چرخِ سنگِ ساینده ، آن را تراشیده باشد [ و آن قدر خُرد می شدی ]که مورچگان هم در تو جایی برای پرسه زدن نیابند . تو آهنگِ [ این کار] کردی ، به چنان آهنگی که لطف و نَرمیِ هشدارْ از راه بازت نداشت . اینک اگر از آنچه امیدت را به آن دوخته ای و دیری است در طلب آنی ، دست نکشی ، هر آینه ، تو را به آبشخوری خواهم کشاند که دراز مدّتی در پشیمانی افتی ، البتّه اگر [ تا آن هنگام ]مجال زندگانی داشته باشی ؛ هر چند گمان دارم که پیش از آن ، هلاک خواهی گشت . چه زشت است اندیشه ای که صاحبش را به هلاکتگاه ها کشانَد و تباهی را در دلش بپرورانَد ، تا آن گاه که دیگر مجال گریزیش نباشد . اکنون حق بر باطل پیروز شده و فرمان خدا چیره گشته ، حال آن که ایشان [ حق را ]خوشایند نمی دارند ، و حجّتِ رسا و احسانِ آشکار از آنِ خداست. والسّلام!
.
ص: 102
9 / 15جَوابُ الإِمامِ لِکِتابِ مُعاوِیَهَکنز الفوائد :مِن عَبدِ اللّهِ أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ إلی مُعاوِیَهَ بنِ أبی سُفیانَ . أمّا بَعدُ ، فَقَد أتانا کِتابُکَ بِتَنویقِ المَقالِ ، وضَربِ الأَمثالِ ، وَانتِحالِ الأَعمالِ ، تَصِفُ الحِکمَهَ ولَستَ مِن أهلِها ، وتَذکُرُ التَّقوی وأنتَ عَلی ضِدِّها ، قَدِ اتَّبَعتَ هَواکَ فَحادَ بِکَ عَنِ الحُجَّهِ (1) ، وألحَجَ (2) بِکَ عَن سَواءِ السَّبیلِ . فَأَنتَ تَسحَبُ أذیالَ لَذّاتِ الفِتَنِ ، وتُحیطُ (3) فی زَهرَهِ الدُّنیا ، کَأَنَّکَ لَستَ توقِنُ بِأَوبَهِ البَعثِ ، ولا بِرَجعَهِ المُنقَلَبِ ، قَد عَقَدتَ التّاجَ ، ولَبِستَ الخَزَّ ، وَافتَرَشتَ الدّیباجَ ، سُنَّهً هِرَقلِیَّهً ، ومُلکا فارِسِیّا ، ثُمَّ لَم یَقنَعکَ ذلِکَ حَتّی یَبلُغَنی أنَّکَ تَعقِدُ الأَمرَ مِن بَعدِکَ لِغَیرِکَ ، فَیَملِکُ (4) دونَکَ فَتُحاسَبُ دونَهُ . ولَعَمری لَئِن فَعَلتَ ذلِکَ فَما وَرِثَتِ الضَّلالَهُ عَن کَلالَهٍ ، وإنَّکَ لَابنُ مَن کانَ یَبغی عَلی أهلِ الدّینِ ، ویَحسُدُ المُسلِمینَ . وذَکَرتَ رَحِما عَطَفَتکَ عَلَیَّ ، فَاُقسِمُ بِاللّهِ الأَعَزِّ الأَجَلِّ أن لَو نازَعَکَ هذَا الأَمرَ فی حَیاتِکَ مَن أنتَ تُمَهِّدُ لَهُ بَعدَ وَفاتِکَ لَقَطَعتَ حَبلَهُ ، وأبَنتَ أسبابَهُ . وأمّا تَهدیدُکَ لی بِالمَشارِبِ الوَبیئَهِ (5) والمَوارِدِ المُهلِکَهِ ، فَأَنَا عَبدُ اللّهِ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ، أبرِز إلَیَّ صَفحَتَکَ ، کَلّا ورَبِّ البَیتِ ما أنتَ بِأَبی عُذرٍ عِندَ القِتالِ ، ولا عِندَ مُناطَحَهِ الأَبطالِ ، وکَأَنّی بِکَ لَو شَهِدتَ الحَربَ وقَد قامَت عَلی ساقٍ ، وکَشَرَت عَن مَنظَرٍ کَریهٍ ، وَالأَرواحُ تُختَطَفُ اختِطافَ البازِیِّ زُغْبَ (6) القَطا ، لَصِرتَ کَالمُولَهَهِ الحَیرانَهِ تَصرِبُها (7) العَبرَهُ بِالصَّدَمَهِ ، لاتَعرِفُ أعلَا الوادی عَن أسفَلِهِ . فَدَع عَنکَ ما لستَ أهلَهُ ؛ فَإِنَّ وَقعَ الحُسامِ غَیرُ تَشقیقِ الکَلامِ ، فَکَم عَسکَرٍ قَد شَهِدتُهُ ، وقَرنٍ نازَلتُهُ ، [ورَأَیتُ] اصطِکاکَ قُرَیشٍ بَینَ یَدَی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، إذ أنتَ وأبوکَ و[مَن] هُوَ [أعلَا مِنکُما لی] (8) تَبَعٌ ، وأنتَ الیَومَ تُهَدِّدُنی ! فَاُقسِمُ بِاللّهِ أن لَو تُبدِی الأَیّامُ عَن صَفحَتِکَ لَنَشَبَ فیکَ مِخلَبُ لَیثٍ هَصورٍ (9) ، لایَفوتُهُ فَریسَهٌ بِالمُراوَغَهِ ، کَیفَ وأنّی لَکَ بِذلِکَ وأنتَ قَعیدَهُ بِنتِ البِکرِ المُخَدَّرَهِ ؛ یُفزِعُها صَوتُ الرَّعدِ ، وأنَا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ الَّذی لا اُهَدَّدُ بِالقِتالِ ، ولا اُخَوَّفُ بِالنِّزالِ ، فَإِن شِئتَ یا مُعاوِیَهُ فَابرُز . وَالسَّلامُ . فَلَمّا وَصَلَ هذَا الجَوابُ إلی مُعاوِیَهَ بنِ أبی سُفیانَ جَمَعَ جَماعَهً مِن أصحابِهِ وفیهِم عَمرُو بنُ العاصِ فَقَرَأَهُ عَلَیهِم . فَقالَ لَهُ عَمرٌو : قَد أنصَفَکَ الرَّجُلُ ، کَم رَجُلٍ أحسَنَ فِی اللّهِ قَد قُتِلَ بَینَکُمَا ، ابرُز إلَیهِ . فَقالَ لَهُ : أبا عَبدِ اللّهِ أخطَأَتِ استُکَ الحُفرَهَ ، أنَا أبرُزُ إلَیهِ مَعَ عِلمی أنَّهُ ما بَرَزَ إلَیهِ أحَدٌ قَطُّ إلّا وقَتَلَهُ ! لا وَاللّهِ ، ولکِنّی سَاُبرِزُکَ إلَیهِ . (10)
.
1- .فی بحار الأنوار : «المحجّه» ، ولعلّه أنسب .
2- .اللَّحْج : المَیل ، وألحَجَهم إلیه : أمالهم (لسان العرب : ج 2 ص 356 «لحج») .
3- .کذا فی المصدر ، وفی بحار الأنوار : «تخبط» .
4- .فی المصدر : «فیهلک» ، والتصحیح من بحار الأنوار نقلاً عن المصدر .
5- .فی المصدر : «العربیّه» ، والتصحیح من بحار الأنوار نقلاً عن المصدر .
6- .الزغب : الفِراخ (لسان العرب : ج 1 ص 450 «زغب») .
7- .صَرَب بوله : إذا حقنه (الصحاح : ج 1 ص 162 «صرب») . والمراد أنّه یصیر ملازما للعبره ومحبوسا بها بسبب الصدمه التی یواجهها من مشاهده الحرب .
8- .ما بین المعاقیف سقط من المصدر ، وأثبتناه من بحار الأنوار نقلاً عن المصدر .
9- .أسدٌ هَصور : یکسر ویمیل (لسان العرب : ج 5 ص 264 «هصر») .
10- .کنز الفوائد : ج 2 ص 43 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 128 ح 415 .
ص: 103
9 / 15 پاسخ امام به نامه معاویه
9 / 15پاسخ امام به نامه معاویهکنزالفوائد :از بنده خدا ، امیر مؤمنان علی بن ابی طالب ، به معاویه بن ابی سفیان . امّا بعد ؛ نامه ات به ما رسید که [ در آن] سخن آرایی کرده ای ، مَثَل هایی زده ای ، کارهایی را به خودت نسبت داده ای و به وصف حکمت پرداخته ای ، حال آن که اهل آن نیستی ؛ و تقوا را یاد آورده ای ، در حالی که با آن در ستیزی . از خواهش نَفْس پیروی کرده ای و آن ، تو را از راه راست ، رویگردان کرده و از طریق صواب ، بازت گردانده است . تو دامنِ لذّتِ فتنه ها را فرا کشیده ای و به زیباییِ دنیا گرفتار آمده ای ، گویی ایمان نداری که روز رستاخیز می آید و باز همه در جایی گرد می آیند . تاج بر نهادی ، جامه خَز بر تن کردی ، فرش ابریشمین گستردی و این ، شیوه امپراتوران روم و شاهان ایران است . آن گاه ، این نیز تو را بَس نیفتاد ، چندان که خبر یافته ام حکومت را پس از خود ، برای کس دیگری مقرّر کرده ای . او پس از تو حکمرانی می کند و تو به جای او [ نزد خدا ]حسابرسی می شوی . به جانم سوگند ، اگر چنین کنی [ و از تو شگفت نیست] ، این گمگشتی را از تبار خود به ارث برده ای ؛ زیرا تو فرزندِ همان کسی که بر دیندارانْ تجاوز می کرد و به مسلمانانْ حَسَد می بُرد . از آن رابطه خویشاوندی یاد کرده ای که تو را به من پیوند داده است . به خداوند ، آن سرافرازترِ شکوهمندتر ، سوگند یاد می کنم که اگر آن کس که اسباب خلافتِ پس از خود را برایش آماده کرده ای ، در زمان حیاتت در امر خلافت با تو به نزاع برمی خاست، رشته [ حیات] او را می بُریدی وبنیان [ زندگی] وی را می گسیختی . و امّا این که مرا از [ در افتادن به] نوشگاه های مسموم و آبشخورهای کُشنده بیم داده ای ؛ پس [ بدان ]من بنده خدا ، علی بن ابی طالب هستم . رویت را به من بنمایان . هرگز ، به پروردگار خانه سوگند ، آن گاه که جنگ در گیرد و پهلوانان به هم درپیچند ، تو هیچ عذری نداری . گویی اکنون می بینم که در جنگ حاضری و نبرد شدّت گرفته و چهره عبوسش را در هم کشیده و جان ها صید می شوند ، چنان که بازِ شکاری ، جوجه پرنده سنگخواره را شکار می کند . آن گاه ، تو مانند حیوان سرگشته ای می شوی که با دیدنِ شدّت جنگ ، این سو و آن سو به حیرت می دود ، بی آن که بالایِ درّه را از پایینِ آن بشناسد . پس آنچه را شایسته اش نیستی ، فرو گذار ، که فرود آوردن شمشیر ، غیر از پاره کردن گفتار [ و قلم فرسایی ]است . چه بسا اردوها که در آنها حضور داشته ام و هماوردانی که به میدانشان درآمده ام و درگیریِ قریش را در مقابل پیامبر خدا دیده ام ، حال آن که تو و پدرت و بالاتر از شما دو تَن ، [ در آن نبردها ]زیر دست من بوده اید ؛ با این حال ، امروز تو مرا تهدید می کنی؟! پس به خدا سوگند ، اگر روزگار از چهره ات نقاب اندازد [ و خود را در مبارزه تن به تن ، به من نشان دهی] ، پنجه شیری درنده گرفتارت می کند که با هیچ خُدعه ای طعمه را از او گریز نیست . تو را با جنگ چه کار ، که تو هم نشین دختر پرده نشین بِکری که بانگ رعد به هراسش می آوَرَد ؛ و من علی بن ابی طالب هستم که نه از جنگ ، تهدید می پذیرم و نه از نبرد ، بیم داده می شوم . پس ای معاویه! اگر می خواهی ، به مبارزه برخیز . آن گاه که این پاسخ به معاویه بن ابی سفیان رسید ، وی گروهی از یارانش ، از جمله عمرو بن عاص را گرد آورْد و آن را بر ایشان بخوانْد . عمرو به او گفت : آن مرد با تو انصاف ورزیده است . چه بسیار ، مردان الهیِ نیکو که در میان [ میدان] شما دو تَن ، کشته شدند! به جنگ او رو . معاویه به وی گفت : ای ابوعبد اللّه ! کَپَلت سوراخِ مبال ، گم کرده است [و رأی رسوایت را نابجا برنمودی]! آیا با این که می دانم هر کس به مبارزه او رفته ، کشته شده ، خود به مبارزه اش بروم ؟ نه ، به خدا! بلکه تو را به نبردِ او خواهم فرستاد .
.
ص: 104
. .
ص: 105
. .
ص: 106
9 / 16التَّأکیدُ عَلَی الدَّعوَهِ إلَی البِرازِشرح نهج البلاغه عن المدائنی :کَتَبَ إلَیهِ[مُعاوِیَهَ ]عَلِیٌّ علیه السلام : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ مَساوِئَکَ مَعَ عِلمِ اللّهِ تَعالی فیکَ حالَت بَینَکَ وبَینَ أن یَصلُحَ لَکَ أمرُکَ ، وأن یَرعَوِیَ قَلبُکَ ، یَابنَ الصَّخرِ اللَّعینِ ! زَعَمتَ أن یَزِنَ الجِبالَ حِلمُکَ ، ویَفصِلَ بَینَ أهلِ الشَّکِّ عِلمُکَ ، وأنتَ الجِلفُ المُنافِقُ ، الأَغلَفُ القَلبِ ، القَلیلُ العَقلِ ، الجَبانُ الرَّذلُ ، فَإِن کُنتَ صادِقا فیما تَسطُرُ ویُعینُکَ عَلَیهِ أخو بَنی سَهمٍ ، فَدَعِ النّاسَ جانِبا وتَیَسَّر لِما دَعَوتَنی إلَیهِ مِنَ الحَربِ وَالصَّبرِ عَلَی الضَّربِ ، وأَعفِ الفَریقَینِ مِنَ القِتالِ ؛ لِیُعلَمَ أیُّنَا المَرینُ عَلی قَلبِهِ ، المُغَطّی عَلی بَصَرِهِ ، فَأَنَا أبُو الحَسَنِ قاتِلُ جَدِّکَ وأخیکَ وخالِکَ ، وما أنتَ مِنهُم بِبَعیدٍ . وَالسَّلامُ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام مِن کِتابٍ لَهُ علیه السلام إلی مُعاوِیَهَ : وکَیفَ أنتَ صانِعٌ إذا تَکَشَّفَت عَنکَ جَلابیبُ ما أنتَ فیهِ مِن دُنیا قَد تَبَهَّجَت بِزینَتِها ، وخَدَعَت بِلَذَّتِها ، دَعَتکَ فَأَجَبتَها ، وقادَتکَ فَاتَّبَعتَها ، وأمَرَتکَ فَأَطَعتَها . وإنَّهُ یوشِکُ أن یَقِفَکَ واقِفٌ عَلی ما لا یُنجیکَ مِنهُ مِجَنٌّ ، فَاقعَس عَن هذَا الأَمرِ ، وخُذ اُهبَهَ الحِسابِ ، وشَمِّر لِما قَد نَزَلَ بِکَ ، ولا تُمَکِّنِ الغُواهَ مِنَ سَمعِکَ ، وإلّا تَفعَل اُعلِمکَ ما أغفَلتَ من نَفسِکَ ؛ فَإِنَّکَ مُترَفٌ قَد أخَذَ الشَّیطانُ مِنکَ مَأخَذَهُ ، وبَلَغَ فیکَ أمَلَهُ ، وجَری مِنکَ مَجرَی الرّوحِ وَالدَّمِ . ومَتی کُنتُم یا مُعاوِیَهُ ساسَهَ الرَّعِیَّهِ ، ووُلاهَ أمرِ الاُمَّهِ ، بِغَیرِ قَدَمٍ سابِقٍ ، ولا شَرَفٍ باسِقٍ ؟ ! ونَعوذُ بِاللّهِ مِن لُزومِ سَوابِقِ الشَّقاءِ ، واُحَذِّرُکَ أن تَکونَ مُتَمادِیا فی غِرَّهِ الاُمنِیِّهِ ، مُختَلِفَ العَلانِیَهِ وَالسَّریرَهِ . وقَد دَعَوتَ إلَی الحَربِ ، فَدَعِ النّاسَ جانِبا ، وَاخرُج إلَیَّ وَأَعفِ الفَریقَینِ مِنَ القِتالِ ؛ لِتَعلَمَ أیُّنَا المَرینُ عَلی قَلبِهِ ، وَالمُغَطّی عَلی بَصَرِهِ ، فَأَنَا أبو حَسَنٍ قاتِلُ جَدِّکَ وأخیکَ وخالِکَ شَدخا (2) یَومَ بَدرٍ ، وذلِکَ السَّیفُ مَعی ، وبِذلِکَ القَلبِ ألقی عَدُوّی ، مَا استَبدَلتُ دینا ، ولَا استَحدَثتُ نَبِیّا . وإنّی لَعَلَی المِنهاجِ الَّذی تَرَکتُموهُ طائِعینَ ، ودَخَلتُم فیهِ مُکرَهینَ . وزَعَمتَ أنَّکَ جِئتَ ثائِرا بِدَمِ عُثمانَ ، ولَقَد عَلِمتَ حَیثُ وَقَعَ دَمُ عُثمانَ فَاطلُبهُ مِن هُناکَ إن کُنتَ طالِبا ، فَکَأَنّی قَد رَأَیتُکَ تَضِجُّ مِنَ الحَربِ إذا عَضَّتکَ ضَجیجَ الجِمالِ بِالأَثقالِ ، وکَأَنّی بِجَماعَتِکَ تَدعونی ؛ جَزَعا مِنَ الضَّربِ المُتَتابِعِ ، وَالقَضاءِ الواقِعِ ، ومَصارِعَ بَعدَ مَصارِعَ إلی کِتابِ اللّهِ ، وهِیَ کافِرَهٌ جاحِدَهٌ ، أو مُبایِعَهٌ حائِدَهٌ . (3)
.
1- .شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 135 ؛ بحار الأنوار : ج 33 ص 87 ح 401 وراجع شرح نهج البلاغه : ج 15 ص 82 .
2- .الشدخ : کسرک الشیء الأجوف کالرأس ونحوه (لسان العرب : ج 3 ص 28 «شدخ») .
3- .نهج البلاغه : الکتاب 10 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 101 ح 406 .
ص: 107
9 / 16 تأکید بر فراخوانی به مبارزه
9 / 16تأکید بر فراخوانی به مبارزهشرح نهج البلاغه به نقل از مدائنی : علی علیه السلام به معاویه نوشت : «امّا بعد ؛ همانا بدکاری هایت که خدا به آنها آگاه است ، مانع از آن می شود که کارت صلاح یابد و قلبت به توبه گراید . ای فرزند ملعون صَخْر! پنداشته ای که کوه ها بردباری ات را پیمانه می کنند و دانشت میان شک ورزان داوری می کند ؛ حال آن که تو فرومایه ای هستی منافق و فروبسته دل و کم خِرَد ، و بُزدلی پَست! پس اگر در آنچه می نویسی و مردانِ بنی سهم ، تو را در [ نوشتنِ] آن یاری می کنند راستی پیشه کرده ای ، مردم را وا گذار و به مبارزه ای [ تن به تن ]روی آور که مرا به آن فرا خوانده ای و بر ضربه ها پایداری ورز ؛ و این دو سپاه را از جنگ بر کنار ساز تا دانسته شود که کدام یک از ما ناپاکْ دل و فرو بسته چشم است . پس منم ابو الحسن ، قاتل جدّ و برادر و دایی ات ؛ و دیر نیست که تو نیز به آنان بپیوندی . والسّلام!».
امام علی علیه السلام برگرفته نامه او به معاویه : چه خواهی کرد آن هنگام که پرده های دنیایی که در آنی ، از پیش رویت برداشته شود ؛ دنیایی که به آرایه هایش شادمان شده ای و با لذّتش فریفته گشته ای ، تو را فرا خوانده و دعوتش را پذیرفته ای ، پیشروَت گشته و تو [ نیز ]از او پیروی کرده ای، تو را فرمان داده و تو از وی فرمان بُرده ای؟ زود است که نگاهدارنده ای تو را بر حالی نگه دارد که هیچ نجات بخشی نتواند از آن رهایی ات دهد . پس ، از این امر (ادّعای خلافت ) دست بردار ، خود را برای حسابرسی آماده ساز ، برای آنچه بر تو فرود آمده (پیری و مقدّمات مرگ) ، دامنِ [ آمادگی ]به کمر زن و گوش خویش را بر گفتار گم راهان وا مگشا ؛ و اگر چنین نکنی ، تو را از [ عواقب ]غفلتی که از خویش کرده ای ، آگاه خواهم کرد . همانا تو در ناز و نعمت فرو رفته ای و شیطان در تو راه یافته و به آرزوی خود رسیده و همانند جان و خون ، در وجود تو جاری شده است . ای معاویه! شما (بنی امیّه) چه هنگام ، حکمرانان مردم و زمامدارانِ این امّت بوده اید ، حال آن که نه پیشینه ای کهن [ در دینداری] دارید و نه شرافتی والا؟ به خدا پناه می بریم از همراهی با پیشینه بدبختی ، و هشدارت می دهم از این که همواره فریفته آرزوها گردی و آشکار و نهانت دو گونه باشد . همانا [ مرا] به مبارزه فرا خوانده ای . پس مردم را به یک سو نِه و به جانب من بیا و این دو سپاه را از جنگ بر کنار دار ، تا دانسته شود که کدام یک از ما آلوده دل و فرو بسته چشم است . پس [ بدان] من ابو الحسنم ؛ قاتل جدّ و برادر و دایی ات که آنها را در جنگ بدر درهم شکستم . و اکنون همان شمشیر با من است و با همان قلب ، با دشمنم رویارو می شوم و دین و پیامبر دیگری برنگزیده ام . من بر همان شیوه ای هستم که شما به اختیار ، آن را رها کرده اید و [ از آغاز هم] به اجبار آن را پذیرفته بودید . پنداشته ای که برای خونخواهیِ عثمان آمده ای ، حال آن که خود ، خوب می دانی که [مسئولیت] خون او کجا قرار گرفته است . پس اگر خونخواهِ اویی ، همان جا خونخواهی اش کن . گویی اکنون می بینمت که جنگ ، تو را گَزیده و از آن ، شیون سر داده ای ، همانند شیونِ شتران زیر بارهای گران ؛ و گویی می نگرم سپاهت را که از سختیِ ضربه های پیاپی و سرنوشتِ پیش آمده و بر خاک افتادن های پیاپی ، از بیچارگی ، مرا به کتاب خدا فرا می خوانند ؛ حال آن که یا [ از آغاز ، حکم کتاب را ]کافر و منکر بوده اند و یا [ نخست ]بیعت کرده و [ سپس ، از حق ]روی گردانده اند .
.
ص: 108
. .
ص: 109
. .
ص: 110
وقعه صفّین عن الشعبی :أرسَلَ عَِلیٌّ إلی مُعاوِیَهَ : أنِ ابرُز لی وأَعفِ الفَریقَینِ مِنَ القِتالِ ، فَأَیُّنا قَتَلَ صاحِبَهُ کانَ الأَمرُ لَهُ . قالَ عَمرٌو : لَقَد أنصَفَکَ الرَّجُلُ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : إنّی لَأَکرَهُ أن اُبارِزَ الأَهوَجَ الشُّجاعَ ، لَعَلَّکَ طَمِعتَ فیها یا عَمرُو . فَلَمّا لَم یُجِب قالَ عَلِیٌّ : وا نَفساه ، أیُطاعُ مُعاوِیَهُ واُعصی ؟ ! ما قاتَلَت اُمَّهٌ قَطُّ أهلَ بَیتِ نَبِیِّها وهِیَ مُقِرَّهٌ بِنَبِیِّها إلّا هذِهِ الاُمَّهَ . (1)
وقعه صفّین عن عمرو بن شمر :قامَ عَلِیٌّ بَینَ الصَّفَّینِ ثُمَّ نادی : یا مُعاوِیَهُ ، یُکَرِّرُها . فَقالَ مُعاوِیَهُ : اِسأَلوهُ ، ما شَأنُهُ ؟ قالَ : اُحِبُّ أن یَظهَرَ لی فَاُکَلِّمَهُ کَلِمَهً واحدهً . فَبَرَزَ مُعاوِیَهُ ومَعَهُ عَمرُو بنُ العاصِ ، فَلَمّا قارَباهُ لَم یَلتَفِت إلی عَمرٍو ، وقالَ لِمُعاوِیَهَ : وَیحَکَ ، عَلامَ یَقتَتِلُ النّاسُ بَینی وبَینَکَ ، ویَضرِبُ بَعضُهُم بَعضا ؟ ! اُبرُز إلَیَّ ؛ فَأَیُّنا قَتَلَ صاحِبَهُ فَالأَمرُ لَهُ . فَالتَفَتَ مُعاوِیَهُ إلی عَمرٍو فَقالَ : ما تَری یا أبا عَبدِ اللّهِ فیما ها هُنا ، اُبارِزُهُ ؟ فَقالَ عَمرٌو : لَقَد أنصَفَکَ الرَّجُلُ ، وَاعلَم أنَّهُ إن نَکَلتَ عَنهُ لَم تَزَل سَبَّهً عَلَیکَ وعَلی عَقِبِکَ ما بَقِیَ عَرَبِیٌّ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : یا عَمرَو بنَ العاصِ ، لَیسَ مِثلی یُخدَعُ عَن نَفسِهِ ، وَاللّهِ ما بارَزَ ابنُ أبی طالِبٍ رَجُلاً قَطُّ إلّا سَقَی الأَرضَ مِن دَمِهِ ! ثُمَّ انصَرَفَ راجِعا حَتَّی انتَهی إلی آخِرِ الصُّفوفِ ، وعَمرٌو مَعَهُ . فَلَمّا رَأی عَلِیٌّ علیه السلام ذلِکَ ضَحِکَ ، وعادَ إلی مَوقِفِهِ . (2)
.
1- .وقعه صفّین : ص 387 وراجع تاریخ الطبری : ج 5 ص 42 والکامل فی التاریخ : ج 2 ص 383 ومروج الذهب : ج 2 ص 396 والأخبار الطوال : ص 176 والمناقب للخوارزمی : ص 237 ح 240 والبدایه والنهایه : ج 7 ص 272 .
2- .وقعه صفّین : ص 274 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 5 ص 217 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 126 نحوه وراجع أنساب الأشراف : ج 3 ص 85 والعقد الفرید : ج 3 ص 334 وجواهر المطالب : ج 2 ص 38 .
ص: 111
وقعه صِفّین به نقل از شعبی : علی علیه السلام به معاویه پیام داد : «به مبارزه من بیا و این دو سپاه را از جنگ ، برکنار دار . آن گاه ، هر کس دیگری را کشت ، خلافت از آنِ او باشد» . عمرو [ به معاویه] گفت : آن مرد با تو انصاف ورزیده است . معاویه گفت : من خوش نمی دارم که با آن بی پروایِ دلیر ، مبارزه کنم . شاید به خلافتِ [ پس از مرگ من ]طمع بسته ای! آن گاه که معاویه پاسخی نداد ، علی علیه السلام گفت : «دریغا! از معاویه فرمان بُرده می شود و از من نمی شود؟ هیچ امّتی ، جز این امّت ، در عین اقرار به پیامبرش با اهل بیت او نجنگیده است» .
وقعه صِفّین به نقل از عمرو بن شمر : علی علیه السلام میان دو صف ایستاد و چند بار ندا داد : «ای معاویه!» . معاویه گفت : از او بپرسید چه می خواهد . گفت : «دوست می دارم خود را به من نشان دهد تا با او کلمه ای سخن بگویم» . معاویه ، همراهِ عمرو بن عاص ، نمودار شد . آن گاه که آن دو به علی علیه السلام نزدیک شدند ، وی به عمرو عنایت نکرد و به معاویه گفت : «وای بر تو! بر چه پایه ، این افراد میان من و تو به نبرد پردازند و یکدیگر را با شمشیر زنند؟ به مبارزه من بیا ، [ بر این قرار که] هر کس حریفش را کُشت ، خلافت از آنِ او گردد» . معاویه به عمرو روی کرد و گفت : ای ابوعبد اللّه ! رأی تو در این میان چیست؟ آیا با او مبارزه کنم؟ عمرو گفت : به راستی ، آن مرد با تو انصاف ورزید . بدان که اگر از این کار سر باز زنی ، تا یک عرب باقی است ، بر تو و نسلت همواره دشنام خواهد بود . معاویه گفت : ای عمرو بن عاص! کسی چون من از نَفْسِ خویش فریب نمی خورَد . به خدا سوگند ، هر مردی که به نبردِ فرزند ابوطالب رفته ، هر آینه ، زمین از خونش سیراب گشته است . آن گاه ، همراهِ عمرو بازگشت تا به انتهای صف ها رسید . علی علیه السلام چون این صحنه را دید ، خندید و به جایگاهِ خود بازگشت .
.
ص: 112
تاریخ الطبری عن أبی جعفر :قالَ عَلِیٌّ لِرَبیعَهَ وهَمدانَ : أنتُم دِرعی ورُمحی ، فَانتَدَبَ لَهُ نَحوٌ مِنِ اثنَی عَشَرَ ألفا ، وتَقَدَّمَهُم عَلِیٌّ عَلی بَغلَتِهِ ، فَحَمَلَ وحَمَلوا مَعَهُ حَملَهَ رَجُلٍ واحِدٍ ، فَلَم یَبقَ لِأَهلِ الشّامِ صَفٌّ إلَا انتَقَضَ ، وقَتَلوا کُلَّ مَنِ انتَهَوا إلَیهِ ، حَتّی بَلَغوا مُعاوِیَهَ ، وعَلِیٌّ یَقولُ : أضرِبُهُم ولا أری مُعاوِیَهْ الجاحِظَ العَینِ العَظیمَ الحاوِیَهْ ثُمَّ نادی مُعاوِیَهَ ، فَقالَ عَلِیٌّ : عَلامَ یُقَتَّلُ النّاسُ بَینَنا ! هَلُمَّ اُحاکِمکَ إلَی اللّهِ ، فَأَیُّنا قَتَلَ صاحِبَهُ استَقامَت لَهُ الاُمورُ . فَقالَ لَهُ عَمرٌو : أنصَفَکَ الرَّجُلُ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : ما أنصَفَ ، وإنَّکَ لَتَعلَمُ أنَّهُ لَم یُبارِزهُ رَجُلٌ قَطُّ إلّا قَتَلَهَ . قالَ لَهُ عَمرٌو : وما یَجمُلُ بِکَ إلّا مُبارَزَتُهُ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : طَمِعتَ فیها بَعدی . (1)
9 / 17ذِکری دَعوَهِ الإِمامِ إلَی المُبارَزَهِالأمالی للصدوق عن عدی بن أرطاه :قالَ مُعاوِیَهُ یَوما لِعَمرِو بنِ العاصِ : یا أبا عَبدِ اللّهِ ، أیُّنا أدهی ؟ قالَ عَمرٌو أنَا لِلبَدیهَهِ ، وأنت لِلرَّوِیَّهِ . قالَ مُعاوِیَهُ : قَضَیتَ لی عَلی نَفسِکَ ، وأنَا أدهی مِنکَ فِی البَدیهَهِ . قالَ عَمرٌو : فَأَینَ کانَ دَهاؤُکَ یَومَ رَفَعتُ المَصاحِفَ ؟ قالَ : بِها غَلَبتَنی یا أبا عَبدِ اللّهِ ، فَلا أسأَلُکَ عَن شَیءٍ تَصدُقُنی فیهِ . قالَ : وَاللّهِ إنَّ الکَذِبَ لَقَبیحٌ ، فَسَل عَمّا بَدا لَکَ أصدُقکَ . فَقالَ : هَل غَشَشتَنی مُنذُ نَصَحتَنی ؟ قالَ : لا . قالَ : بَلی وَاللّهِ ، لَقَد غَشَشتَنی ، أما إنّی لا أقولُ فی کُلِّ المَواطِنِ ولکِن فی مَوطِنٍ واحِدٍ . قالَ : وأیُّ مَوطِنٍ هذا ؟ قالَ : یَومَ دَعانی عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ لِلمُبارَزَهِ ، فَاستَشَرتُکَ ، فَقُلتُ : ما تَری یا أبا عَبدِ اللّهِ ، فَقُلتَ : کَفؤٌ کَریمٌ ، فَأَشَرتَ عَلَیَّ بِمُبارَزَتِهِ ، وأنتَ تَعلَمُ مَن هُو ، فَعَلِمتُ أنَّکَ غَشَشتَنی . قالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، دَعاکَ رَجُلٌ إلی مُبارَزَتِهِ، عَظیمُ الشَّرَفِ ، جَلیلُ الخَطَرِ ، فَکُنتَ مِن مُبارَزَتِهِ عَلی إحدَی الحُسنَیَینِ ؛ إمّا أن تَقتُلَهُ فَتَکونَ قَد قَتَلتَ قَتّالَ الأَقرانِ ، وتَزدادَ بِهِ شَرَفا إلی شَرَفِکَ وتَخلُوَ بِمُلکِکَ ، وإمّا أن تُعَجَّلَ إلی مُرافَقَهِ الشُّهَداءِ وَالصّالِحینَ وحَسُنَ اُولئِکَ رَفیقا . قالَ مُعاوِیَهُ : هذِهِ شَرٌّ مِنَ الأَوَّلِ ، وَاللّهِ إنّی لَأَعلَمُ أنّی لَو قَتَلتُهُ دَخَلتُ النّارَ ، ولَو قَتَلَنی دَخَلتُ النّارَ . قالَ عَمرٌو : فَمَا حَمَلَکَ عَلی قِتالِهِ ؟ قالَ : المُلکُ عَقیمٌ ، ولَن یَسمَعَها مِنّی أحَدٌ بَعدَکَ . (2)
.
1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 41 ، مروج الذهب : ج 2 ص 396 نحوه ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 272 .
2- .الأمالی للصدوق : ص 132 ح 125 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 49 ح 393 .
ص: 11