گروه نرم افزاری آسمان

فصل دوازدهم : گزینش داور



12 / 1 مخالفت با امام در گزینشِ داور

فصل دوازدهم : گزینش داور12 / 1مخالفت با امام در گزینشِ داورامام باقر علیه السلام :آن گاه که افراد از علی علیه السلام خواستند تا دو حَکَم برگزیند ، وی به ایشان گفت : «معاویه کسی نیست که برای این کار ، کسی جز عمرو بن عاص را برگزیند که به اندیشه و نظرش اطمینان داشته باشد ؛ و برای فرد قُرشی ، جز شخص همتای او [در هوش و اندیشه] روا نیست . پس بر شما باد که عمرو عاص را با [تیری چون ]عبد اللّه بن عبّاس بزنید ؛ زیرا عمرو ، هیچ گرهی بر نمی بندد ، مگر آن که عبد اللّه بگشاید ؛ و هیچ گرهی را نمی گشاید ، مگر آن که عبد اللّه بر بندد ؛ و هیچ کاری را استوار نمی کند ، جز آن که عبد اللّه آن را بر شکند ؛ و هیچ کاری را بر نمی شکند ، جز آن که عبد اللّه استوارش سازد» . اشعث گفت : نه . به خدا سوگند ، تا قیامت بر پا شود ، نباید دو تن از مُضَر در این بابْ داوری کنند . اکنون که ایشان مردی از مُضَر را به داوری گزیده اند ، تو مردی از یمن برگزین . علی علیه السلام گفت : «من بیم دارم که یمنیِ شما فریفته شود ؛ زیرا عمرو کسی نیست که اگر کاری موافق هوای نفس او باشد ، ذرّه ای از خدا پروا کند» . اشعث گفت : به خدا سوگند ، اگر یکی از آن دو یمنی باشد و داوری شان برابر با بخشی از خواسته ما نباشد ، برای ما دوست داشتنی تر است از آن که هر دو مُضَری باشند و داوری شان برابر با بخشی از خواسته ما باشد .

.


ص: 194

الإمام علیّ علیه السلام مِن کَلامٍ لَهُ فی شَأنِ الحَکَمَینِ وذَمِّ أهلِ الشّامِ : جُفاهٌ طَغامٌ ، وعَبیدٌ أقزامٌ ، جُمِعوا مِن کُلِّ أوبٍ ، وتُلُقِّطوا مِن کُلِّ شَوبٍ ، مِمَّن یَنبَغی أن یُفَقَّهَ ویُؤَدَّبَ ، ویُعَلَّمَ ویُدَرَّبَ ، ویُوَلّی عَلَیهِ ، ویُؤخَذَ عَلی یَدَیهِ . لَیسوا مِنَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ ، ولا مِنَ الَّذینَ تَبَوَّؤُوا الدّارَ وَالإِیمانَ . ألا وإنَّ القَومَ اختاروا لِأَنفُسِهِم أقرَبَ القَومِ مِمّا یُحِبّونَ (1) ، وإنَّکُمُ اختَرتُم لِأَنفُسِکُم أقرَبَ القَومِ مِمّا تَکرَهونَ . وإنَّما عَهدُکُم بِعَبدِ اللّهِ بنِ قَیسٍ بِالأَمسِ یَقولُ : «إنَّها فِتنَهٌ ، فَقَطِّعوا أوتارَکُم ، وشیموا سُیوفَکُم» . فَإِن کانَ صادِقا فَقَد أخطَأَ بِمَسیرِهِ غَیرَ مُستَکرَهٍ ، وإن کانَ کاذِبا فَقَد لَزِمَتهُ التُّهَمَهُ . فَادفَعوا فی صَدرِ عَمرِو بنِ العاصِ بِعَبدِ اللّهِ بنِ العَبّاسِ ، وخُذوا مَهَلَ الأَیّامِ ، وحوطوا قَواصِیَ الإِسلامِ . أ لا تَرَونَ إلی بِلادِکُم تُغزی ، وإلی صَفاتِکُم تُرمی ؟ (2)

وقعه صفّین :ذَکَروا أنَّ ابنَ الکَوّاءِ قامَ إلی عَلِیٍّ فَقالَ : هذا عَبدُ اللّهِ بنُ قَیسٍ وافِدُ أهلِ الیَمَنِ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وصاحِبُ مَقاسِمِ أبی بَکرٍ ، وعامِلُ عُمَرَ ، وقَد رَضِیَ بِهِ القَومُ . وعَرَضنا عَلَی القَومِ عَبدَ اللّهِ بنَ عَبّاسٍ فَزَعَموا : أنَّهُ قَریبُ القَرابَهِ مِنکَ ، ظَنونٌ فی أمرِکَ . (3)

الأخبار الطوال :اِجتَمَعَ قُرّاءُ أهلِ العِراقِ وقُرّاءٌ أهلِ الشّامِ ، فَقَعَدوا بَینَ الصَّفَّینِ ، ومَعَهُمُ المُصحَفُ یَتَدارَسونَهُ ، فَاجتَمَعوا عَلی أن یُحَکِّموا حَکَمَینِ ، وَانصَرَفوا . فَقالَ أهلُ الشّامِ : قَد رَضینا بِعَمرٍو . وقالَ الأَشعَثُ ومَن کانَ مَعَهُ مِن قُرّاءِ أهلِ العِراقِ : قَد رَضینا نَحنُ بِأَبی موسی . فَقالَ لَهُم عَلِیٌّ : لَستُ أثِقُ بِرَأیِ أبی موسی ، ولا بِحَزمِهِ ، ولکِن أجعَلُ ذلِکَ لِعَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍ . قالوا : وَاللّهِ ، ما نُفَرِّقُ بَینَکَ وبَینَ ابنِ عَبّاسٍ ، وکَأَنَّکَ تُریدُ أن تَکونَ أنتَ الحاکِمَ ، بَلِ اجعَلهُ رَجُلاً هُوَ مِنکَ ومِن مُعاوِیَهَ سَواءٌ ، لَیسَ إلی أحَدٍ مِنکُما بِأَدنی مِنهُ إلَی الآخَرِ . قالَ عَلِیٌّ رضی الله عنه : فَلِمَ تَرضَونَ لِأَهلِ الشّامِ بِابنِ العاصِ ، ولَیسَ کَذلِکَ ؟ قالوا : اُولئِکَ أعلَمُ ، إنَّما عَلَینا أنفُسَنا . قالَ : فَإِنّی أجعَلُ ذلِکَ إلَی الأَشتَرِ . قالَ الأَشعَثُ : وهَل سَعَّرَ هذِهِ الحَربَ إلَا الأَشتَرُ ؟ وهَل نَحنُ إلّا فی حُکمِ الأَشتَرِ ؟ قالَ عَلِیٌّ : وما حُکمُهُ ؟ قالَ : یَضرِبُ بَعضٌ وُجوهَ بَعضٍ حَتّی یَکونَ ما یُریدُ اللّهُ . قالَ : فَقَد أبَیتُم إلّا أن تَجعَلوا أبا موسی ؟ ! قالوا : نَعَم . قالَ : فَاصنَعوا ما أحبَبتُم . (4)

.

1- .فی المصدر : «تحبّون» ، والتصحیح من شرح نهج البلاغه (ج 13 ص 309) .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 238 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 323 ح 569 .
3- .وقعه صفّین : ص 502 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 231 .
4- .الأخبار الطوال : ص 192 وراجع مروج الذهب : ج 2 ص 401 .

ص: 195

امام علی علیه السلام برگرفته گفتار وی در باب داوران و سرزنش شامیان : [ شامیان مردمی هستند ]جفا پیشه و فرومایه و زیردستانی پَست که از هر سو گرد آمده و از هر آمیخته ای برچیده شده اند ؛ از آن کسان اند که سزاوار است به ایشان احکام و آداب آموخته شود و تعلیم یابند و کارآزموده گردند و کسی بر ایشان سرپرستی یابد و دستشان گرفته شود . آنان نه از مهاجران اند و نه از انصار ؛ و نه از ایشان اند که در مدینه جای داشتند و بر ایمان ، استوار بودند . هلا که شامیان برای خویش، کسی (عمرو بن عاص) را برگزیدند که برای دستیابی به آنچه دوست دارند ، از همه شایسته تر است ؛ و شما برای خود ، کسی (ابو موسی اشعری) را برگزیدید که برای رسیدن به آنچه دوست نمی دارید ، از همه مناسب تر است . شما به یاد دارید که دیروز عبد اللّه بن قیس (ابو موسی اشعری) می گفت : «این جنگ ، فتنه است . پس زه های کمان خویش را ببُرید و شمشیرهاتان را در نیام کنید» . اگر راست می گفت ، پس اشتباه کرد که آزادانه گام به این مسیر نهاد ؛ و اگر ناراست می گفت ، همواره در معرض بی اعتمادی خواهد بود . پس با عبد اللّه بن عبّاس [به سان سلاحی] بر سینه عمرو بن عاص بکوبید [و فتنه اش را دفع کنید] و از فرصت روزگار ، بهره گیرید و سرزمین های دور دستِ اسلام را حراست کنید. آیا نمی بینید که شهرهاتان دست خوش جنگ است وبه تخته سنگ های هموارتان تیر می افکنند؟

وقعه صِفّین :یاد کرده اند که ابن کوّاء نزد علی علیه السلام به پا خاست و گفت : این عبد اللّه بن قیس است ؛ نماینده یمنیان به پیشگاه پیامبر خدا و تقسیم کننده بیت المال در زمان ابو بکر و کارگزار عمر ، که مردم به او رضایت داده اند . ما به ایشان عبد اللّه بن عبّاس را پیشنهاد کردیم ؛ لیکن ادّعا دارند که وی با تو خویشاوندیِ نزدیک دارد و به طرفداری از تو متّهم است .

الأخبار الطّوال :قاریانِ مردم عراق و شام ، گرد آمدند و میان دو صف نشستند ، در حالی که قرآن به همراه داشتند و آن را [برای یکدیگر] می خواندند . سپس اتّفاق کردند که دو داور برگزینند و بازگشتند . شامیان گفتند : ما عمرو را برگزیدیم . اشعث و قاریان عراق که همراه وی بودند ، گفتند : ما به ابو موسی رضایت دادیم . علی علیه السلام به ایشان گفت : «مرا به اندیشه و خِردورزیِ ابو موسی اطمینان نیست . من عبد اللّه بن عبّاس را برای این کار بر می گزینم» . گفتند : به خدا سوگند ، ما میان تو و ابن عبّاس فرق نمی نهیم . گویا تو می خواهی خودْ داور باشی . پس مردی را برگزین که نسبتش با تو و معاویه یکسان باشد و به هیچ یک از شما دو تن ، نزدیک تر از دیگری نباشد . علی علیه السلام گفت : «پس چرا از گزینش ابن عاص برای شامیان خشنودید ، حال آن که او چنین نیست؟» . گفتند : آنان [ به کار خود] آگاه ترند و ما تنها باید به خود بپردازیم . گفت : «پس من این کار را به اَشتر وا می نهم» . اشعث گفت : آیا این جنگ را کسی جز اشتر برافروخت؟ و آیا ما تاکنون جز به رأی اشتر بوده ایم؟ علی علیه السلام گفت : «رأی او چیست؟» . گفت : [ این است که] گروهی بر گروهی دیگر فرو کوبند تا خواست خدا در رسد! گفت : «آیا جز به این که ابو موسی را [حَکَم] قرار دهید ، تن نمی دهید؟» گفتند : آری . گفت : «پس آنچه می خواهید ، انجام دهید!» .

.


ص: 196

تاریخ الطبری عن أبی مخنف :جاءَ الأَشعَثُ بنُ قَیسٍ إلی عَلِیٍّ فَقالَ لَهُ : ما أرَی النّاسَ إلّا قَد رَضوا ، وسَرَّهُم أن یُجیبُوا القَومَ إلی ما دَعَوهُم إلَیهِ مِن حُکمِ القُرآنِ ، فَإِن شِئتَ أتَیتُ مُعاوِیَهَ فَسَأَلتُهُ ما یُریدُ ، فَنَظَرتُ ما یَسأَلُ . قالَ : اِیتِهِ إن شِئتَ فَسَلهُ . فَأَتاهُ فَقالَ : یا مُعاوِیَهُ ! لِأَیِّ شَیءٍ رَفَعتُم هذِهِ المَصاحِفَ ؟ قالَ : لِنَرجِعَ نَحنُ وأنتُم إلی ما أمَرَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ بِهِ فی کِتابِهِ ، تَبعَثونَ مِنکُم رَجُلاً تَرضَونَ بِهِ ، ونَبعَثُ مِنّا رَجُلاً ، ثُمَّ نَأخُذُ عَلَیهِما أن یَعمَلا بِما فی کِتابِ اللّهِ لا یَعدُوانِهِ ، ثُمَّ نَتَّبِعُ ما اتَّفَقا عَلَیهِ . فَقالَ لَهُ الأَشعَثُ بنُ قَیسٍ : هذَا الحَقُّ . فَانصَرَفَ إلی عَلِیٍّ فَأَخبَرَهُ بِالَّذی قالَ مُعاوِیَهُ . فَقالَ النّاسُ : فَإِنّا قَد رَضینا وقَبِلنا . فَقالَ أهلُ الشّامِ : فَإِنّا قَدِ اختَرنا عَمرَو بنَ العاصِ . فَقالَ الأَشعَثُ واُولئِکَ الَّذینَ صاروا خَوارِجَ بَعدُ : فَإِنّا قَد رَضینا بِأَبی موسی الأَشعَرِیِّ . قالَ عَلِیٌّ : فَإِنَّکُم قَد عَصَیتُمونی فی أوَّلِ الأَمرِ ، فَلا تَعصونِی الآنَ ، إنّی لا أری أن اُوَلِّیَ أبا موسی . فَقالَ الأَشعَثُ ، وزَیدُ بنُ حُصَینٍ الطّائِیُّ ، ومِسعَرُ بنُ فَدَکِیٍّ : لا نَرضی إلّا بِهِ ، فَإِنَّهُ ما کانَ یُحَذِّرُنا مِنهُ وَقَعنا فیهِ . قالَ عَلِیٌّ : فَإِنَّهُ لَیسَ لی بِثِقَهٍ ، قَد فارَقَنی ، وخَذَّلَ النّاسَ عَنّی ، ثُمَّ هَرَبَ مِنّی حَتّی آمَنتُهُ بَعدَ أشهُرٍ ، ولکِن هذَا ابنُ عَبّاسٍ نُوَلّیهِ ذلِکَ . قالوا : ما نُبالی أنتَ کُنتَ أمِ ابنُ عَبّاسٍ ! لا نُریدُ إلّا رَجُلاً هُوَ مِنکَ ومِن مُعاوِیَهَ سَواءٌ ، لَیسَ إلی واحِدٍ مِنکُما بِأَدنی مِنهُ إلَی الآخَرِ . فَقالَ عَلِیٌّ : فَإِنّی أجعَلُ الأَشتَرَ . قالَ أبو مِخنَفٍ : أنَّ الأَشعَثَ قالَ : وهَل سَعَّرَ الأَرضَ غَیرُ الأَشتَرِ ؟ ! . . . وهَل نَحنُ إلّا فی حُکمِ الأَشتَرِ ؟ ! قالَ عَلِیٌّ : وما حُکمُهُ ؟ قالَ : حُکمُهُ أن یَضرِبَ بَعضُنا بَعضا بِالسُّیوفِ حَتّی یَکونَ ما أرَدتَ وما أرادَ . قالَ : فَقَد أبَیتُم إلّا أبا موسی ؟ ! قالوا : نَعَم . قالَ : فَاصنَعوا ما أرَدتُم . فَبَعثوا إلَیهِ وقَد اعتَزَلَ القِتالَ ، وهُوَ بِعُرضٍ (1) ، فَأَتاهُ مَولیً لَهُ ، فَقالَ : إنَّ النّاسَ قَدِ اصطَلَحوا . فَقالَ : الحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمینَ ! قالَ : قَد جَعَلوکَ حَکَما . قالَ : إنّا للّهِِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ ! وجاءَ أبو موسی حَتّی دَخَلَ العَسکَرَ ، وجاءَ الأَشتَرُ حَتّی أتی عَلِیّا فَقالَ : ألِزَّنی بِعَمرِو بنِ العاصِ ، فَوَاللّهِ الَّذی لا إلهَ إلّا هُوَ ، لَئِن مَلَأتُ عَینی مِنهُ لَأَقتُلَنَّهُ . وجاءَ الأَحنَفُ فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ! إنَّکَ قَد رُمیتَ بِحَجَرِ الأَرضِ ، وبِمَن حارَبَ اللّهَ ورَسولَهُ أنفَ الإِسلامَ ، وإنّی قَد عَجَمتُ (2) هذَا الرَّجُلَ ، وحَلَبتُ أشطُرَهُ ، فَوَجَدتُهُ کَلیلَ الشَّفرَهِ ، قَریبَ القَعرِ ، وإنَّهُ لا یَصلُحُ لِهؤُلاءِ القَومِ إلّا رَجُلٌ یَدنو مِنهُم حَتّی یَصیرَ فی أکُفِّهِم ، ویَبعَدُ حَتّی یَصیرَ بِمَنزِلَهِ النَّجمِ مِنهُم . فَإِن أبَیتَ أن تَجعَلَنی حَکَما ، فَاجعَلنی ثانِیا أو ثالِثا ، فَإِنَّهُ لَن یَعقِدُ عُقدَهً إلّا حَلَلتُها ، ولَن یَحُلَّ عُقدَهً أعقَدَها إلّا عَقَدتُ لَکَ اُخری أحکَمَ مِنها . فَأَبَی النّاسُ إلّا أبا موسی وَالرِّضا بِالکِتابِ . (3)

.

1- .عُرْض : بلیده فی بریّه الشام تدخل فی أعمال حلب (معجم البلدان : ج 4 ص 103) .
2- .یُقال : عَجَمتُ الرجلَ : إذا خَبَرتَه (لسان العرب : ج 12 ص 390 «عجم») .
3- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 51 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 387 ، الفتوح : ج 3 ص 193 199 ؛ وقعه صفّین : ص 498 کلاهما نحوه .

ص: 197

تاریخ الطبری به نقل از ابو مِخنَف : اشعث بن قیس نزد علی علیه السلام آمد و به وی گفت : چنان که می بینم ، افراد فقط به این خرسند و شادمان اند که دعوت سپاه معاویه برای داوری طبق قرآن را بپذیرند . پس اگر خواهی ، نزد معاویه رَوَم و خواست او را بپرسم و ببینم او چه می خواهد . [ علی علیه السلام ] گفت : «اگر می خواهی ، نزد او رو و سؤال کن» . پس اشعث نزد معاویه رفت و گفت : ای معاویه! از چه رو ، این قرآن ها را برافراشته اید؟ گفت : از آن روی که ما و شما به آنچه خدای عز و جل در کتابش امر فرموده ، باز گردیم . شما مردی را که بر می گزینید ، از سوی خود فرا فرستید و ما هم مردی را از خود فرا فرستیم . آن گاه ، از ایشان پیمان بگیریم که به آنچه در کتاب خداست ، عمل کنند و از آن فراتر نروند ؛ سپس به هرچه حکم کردند ، تن دهیم . اشعث بن قیس به او گفت : این ، حقّ است . پس من نزد علی می روم و او را خبر می دهم که معاویه چه گفته است . سپاهیان عراق گفتند : ما [ به حکمیّت] خرسندیم و آن را می پذیریم . سپاهیان شام گفتند : ما عمرو بن عاص را برگزیده ایم . اشعث و آنان که بعدا در زمره خوارج درآمدند ، گفتند : ما به ابو موسی اشعری خرسندیم . علی علیه السلام گفت : «شما در آغازِ این کار ، از من سرپیچیدید . پس اکنون دیگر سر نپیچید . رأی من آن نیست که ابو موسی را برگزینم» . اشعث و زید بن حُصَین طائی و مسعر بن فَدَکی گفتند : ما جز به او رضایت نمی دهیم ، که او ما را از جنگْ حذر داد و ما در آن فرو افتادیم . علی علیه السلام گفت : «مرا به وی اطمینانی نیست ، که او از من جدا شد و مردم را از پیرامونم پراکنْد و سپس از من گریخت ، تا پس از چند ماه ، او را امان دادم . امّا این ابن عبّاس ؛ کار را به وی وا می گذاریم» . گفتند : برای ما ، تو و ابن عبّاس تفاوتی ندارید . ما تنها کسی را می پسندیم که نسبتش با تو و معاویه یکسان باشد و به هیچ یک از شما نزدیک تر از دیگری نباشد . سپس علی علیه السلام گفت : «پس من اَشتر را بر می گزینم» . ... اشعث گفت : آیا کسی جز اشتر در زمین، شعله[ ی جنگ] بر افروخت؟ ... و آیا ما جز به حکم اشتر بوده ایم؟ علی علیه السلام گفت : «حکم او چیست؟» . گفت : این است که برخی از ما برخی دیگر را با شمشیر فرو کوبند ، تا آنچه تو و او می خواهید ، تحقّق یابد . گفت : «شما جز به ابو موسی خرسند نیستید؟» . گفتند : آری . گفت : «پس آنچه می خواهید ، انجام دهید!» . کسی را نزد ابو موسی فرستادند که از جنگ کناره گرفته ، در [ منطقه] عُرض سکونت گزیده بود . پس غلام وی آمد و گفت : همانا مردم ، صلح پیش گرفته اند . گفت : سپاسْ خدای ، پروردگار جهان ها را ! گفت : تو را به داوری برگزیده اند . گفت : إنّا للّه و انّا إلیه راجعون! ابو موسی روانه شد تا به اردوگاه درآمد . اشتر نیز روان گشت تا نزد علی علیه السلام رسید و گفت : مرا در کنار عمرو بن عاص بگمار ، که سوگند به خدایی که جز او معبودی نیست ، اگر چشمم به او افتد ، وی را خواهم کشت . احنف [ بن قیس] درآمد و گفت : ای امیر مؤمنان! تو با مردی بس هوشمند (عمرو بن عاص) رویارو شده ای ؛ همان کس که از آغاز اسلام ، با خدا و پیامبرش جنگیده است . من این مرد (ابو موسی اشعری) را آزموده و نیک و بدش را دیده ام و او را بسیار کم بُرِش و کم ژرفا یافته ام . همانا برای اینان تنها کسی شایسته است که چنان به ایشان نزدیک شود که گویی در چنگشان افتاده و چنان دور گردد که گویی همانند ستاره ای از ایشان فاصله دارد . اگر نمی خواهی مرا به داوری برگزینی ، در رده دوم یا سوم قرارم ده ، که او (عمرو بن عاص) هیچ گرهی بر نمی بندد ، مگر آن که من بگشایم و هیچ گرهی را که من برمی بندم ، برنمی گشاید ، جز آن که گرهی استوارتر از آن برایت بربندم . امّا افراد [ سپاه علی علیه السلام ] تنها به ابو موسی و داوریِ [ او ]طبق قرآن ، رضایت دادند .

.


ص: 198

. .


ص: 199

. .


ص: 200

. .


ص: 201

. .


ص: 202

12 / 2وَثیقَهُ التَّحکیمِالأمالی للطوسی عن جندب :لَمّا وَقَعَ الاِتِّفاقُ عَلی کَتبِ القَضِیَّهِ بَینَ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام وبَینَ مُعاوِیَهَ بنِ أبی سُفیانَ ، حَضَرَ عَمرُو بنُ العاصِ فی رِجالِ مِن أهلِ الشّامِ وعَبدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ فی رِجالٍ مِن أهلِ العِراقِ . فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام لِلکاتِبِ : اُکتُب : هذا ما تَقاضی عَلَیهِ أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ ابنُ أبی طالِبٍ ومُعاوِیَهُ بنُ أبی سُفیانَ . فَقالَ عَمرُو بنُ العاصِ : اُکتُبِ اسمَهَ وَاسمَ أبیهِ ولا تُسَمِّهِ بِإِمرَهِ المُؤمِنینَ ، فَإِنَّما هُوَ أمیرُ هؤُلاءِ ولَیسَ بِأَمیرِنا . فَقالَ الأَحنَفُ بنُ قَیسٍ : لا تَمحُ هذَا الاِسمَ فَإِنّی أتَخَوَّفُ إن مَحَوتَهُ لا یَرجِعُ إلَیکَ أبَدا . فَامتَنَعَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام مِن مَحوِهِ ، فَتَراجَعَ الخِطابُ فیهِ مَلِیّا مِنَ النَّهارِ ، فَقالَ الأَشعَثُ بنُ قَیسٍ : اُمحُ هذَا الاِسمَ تَرَّحَهُ اللّهُ . فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : اللّهُ أکبَرُ ! سُنَّهٌ بِسُنَّهٍ ومَثَلٌ بِمَثَلٍ ، وَاللّهِ ، إنّی لَکاتِبُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَومَ الحُدَیبِیَّهِ وقَد أملی عَلَیَّ : هذا ما قاضی عَلَیهِ مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّهِ سُهَیلَ بنَ عَمرٍو ، فَقالَ لَهُ سُهَیلٌ : اُمحُ رَسولَ اللّهِ فَإِنّا لا نُقِرُّ لَکَ بِذلِکَ ، ولا نَشهَدُ لَکَ بِهِ ، اکتُبِ اسمَکَ وَاسمَ أبیکَ ، فَامتَنَعتُ مِن مَحوِهِ فَقالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : اُمحُهُ یا عَلِیُّ ! وسَتُدعی إلی مِثلِها فَتُجیبُ ، وأنتَ عَلی مَضَضٍ . فَقالَ عَمرُو بنُ العاصِ : سُبحانَ اللّهِ ! ومِثلُ هذا یُشَبَّهُ بِذلِکَ ونَحنُ مُؤمِنونَ ، واُولئِکَ کانوا کُفّارا ! فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : یَابنَ النّابِغَهِ ! ومَتی لَم تَکُن لِلفاسِقینَ وَلِیّا ولِلمُسلِمینَ عَدُوّا ، وهَل تُشبِهُ إلّا اُمَّکَ الَّتی دَفَعَت بِکَ ؟ فَقالَ عَمرٌو : لا جَرَمَ ، لا یَجمَعُ بَینی وبَینَکَ مَجلِسٌ أبَدا . فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : وَاللّهِ ، إنّی لَأَرجو أن یُطَهِّرَ اللّهُ مَجلِسی مِنکَ ومِن أشباهِکَ . ثُمَّ کُتِبَ الکِتابُ وَانصَرَفَ النّاسُ . (1)

.

1- .الأمالی للطوسی : ص 187 ح 315 ، وقعه صفّین : ص 508 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 52 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 388 کلّها نحوه وراجع الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 151 والأخبار الطوال : ص 194 والفتوح : ج 4 ص 201 .

ص: 203



12 / 2 سندِ داوری

12 / 2سندِ داوریالأمالی ، طوسی به نقل از جُندَب : آن گاه که بر آن شدند تا فیصله نامه ای میان امیر مؤمنان و معاویه بن ابی سفیان نگاشته شود ، عمرو بن عاص با مردانی از شام ، و عبد اللّه بن عبّاس با مردانی از عراق ، گرد هم آمدند . امیر مؤمنان به کاتب گفت : «بنویس : این ، توافق نامه ای است میان امیر مؤمنان علی بن ابی طالب و معاویه بن ابی سفیان» . عمرو بن عاص گفت : نام او و پدرش را بنویس و لقب امیر مؤمنان را برایش منگار ، که او امیر ایشان است نه ما! احنف بن قیس [ به امام علیه السلام ] گفت : این نام را پاک مکن ، که اگر کنی ، بیم دارم دیگر هرگز به تو باز نگردد . امیر مؤمنان از محو آن لقب ، خودداری کرد و بسیاری از روز ، بگو مگو بر سرِ آن ادامه یافت . اشعث بن قیس گفت : این نام را پاک کن ، که خدا [ صاحب ]آن را غمگین کُناد! امیر مؤمنان گفت : «اللّه اکبر! سنّت برابرِ سنّت و مانند به مانند! من در روز حدیبیّه ، کاتب پیامبر خدا بودم و او به من املا فرمود : این ، توافق نامه محمّد پیامبر خدا با سهیل بن عمر است . سهیل به وی گفت : لقب پیامبر خدا را بزدا ، که ما آن را برای تو نمی پذیریم و پیامبریِ تو را گواهی نمی دهیم . تنها نام خود و پدرت را بنگار . من از زدودن آن ابا کردم ؛ امّا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : ای علی! آن را بزُدا . زود است که تو نیز به چنین امری خوانده شوی ، حال آن که بر آن مجبوری » . عمرو بن عاص گفت : سبحان اللّه ! چنین کاری ، به آن [حکایت] تشبیه می گردد ، حال آن که ایشان کافر بودند و ما مؤمنیم؟! امیر مؤمنان گفت : «ای پسر نابغه [ ی نابکار]! چه هنگام ، تو یاور فاسقان و دشمنِ مؤمنان نبوده ای؟ آیا جز به مادرت شباهت داری که تو را پس انداخت؟» . عمرو گفت : بی شک ، پس از این ، میان من و تو نشستی نخواهد بود . امیر مؤمنان گفت : «به خدا سوگند ، من امیدوارم که خداوند ، مجلسم را از تو و همانندانت پاک گردانَد» . سپس توافق نامه نوشته شد و مردم بازگشتند .

.


ص: 204

تاریخ الطبری عن عبد الرحمن بن جندب عن أبیه فی ذِکرِ مَا احتَوَت عَلَیهِ وَثیقَهُ التَّحکیمِ : وَثیقَهُ التَّحکیمِ هِیَ ما یَلی : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیم هذا ما تَقاضی عَلَیهِ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ومُعاوِیَهُ بنُ أبی سُفیانَ ، قاضی عَلِیٌّ عَلی أهلِ الکوفَهِ ومَن مَعَهُم مِن شیعَتِهِم مِنَ المُؤمِنینَ وَالمُسلِمینَ ، وقاضی مُعاوِیَهُ عَلی أهلِ الشّامِ ومَن کانَ مَعَهُم مِنَ المُؤمِنینَ وَالمُسلِمینَ ، إنّا نَنزِلُ عِندَ حُکمِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ وکِتابِهِ ، ولا یَجمَعُ بَینَنا غَیرُهُ ، وإنَّ کِتابَ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ بَینَنا مِن فاتِحَتِهِ إلی خاتِمَتِهِ ، نُحیی ما أحیا ، ونُمیتُ ما أماتَ . فَما وَجَدَ الحَکَمانِ فی کِتابِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ وهُما أبو موسَی الأَشعَرِیُّ عَبدُ اللّهِ بنُ قَیسٍ ، وعَمرُو بنُ العاصِ القُرَشِیُّ عَمَلا بِهِ ، وما لَم یَجِدا فی کِتابِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ فَالسُّنَّهُ العادِلَهُ الجامِعَهُ غَیرُ المُفَرِّقَهِ . وأخَذَ الحَکَمانِ مِن عَلِیٍّ ومُعاوِیَهَ ومِنَ الجُندَینِ مِنَ العُهودِ وَالمیثاقِ ، وَالثِّقَهِ مِنَ النّاسِ ، أنَّهُما آمِنانِ عَلی أنفُسِهِما وأهلِهِما ، والاُمَّهُ لَهُما أنصارٌ عَلَی الَّذی یَتَقاضِیانِ عَلَیهِ . وعَلَی المُؤمِنینَ وَالمُسلِمینَ مِنَ الطّائِفَتَینِ کِلتَیهِما عَهدُ اللّهِ ومیثاقُهُ أنّا عَلی ما فی هذِهِ الصَّحیفَهِ ، وأن قَد وَجَبَت قَضِیَّتُهُما عَلَی المُؤمِنینَ ، فَإِنَّ الأَمنَ وَالاِستِقامَهَ ووَضعَ السِّلاحِ بَینَهُم أینَما ساروا عَلی أنفُسِهِم وأهلیهِم وأموالِهِم ، وشاهِدِهِم وغائِبِهِم . وعَلی عَبدِ اللّهِ بنِ قَیسٍ وعَمرِو بنِ العاصِ عَهدُ اللّهِ ومیثاقُهُ أن یَحکُما بَینَ هذِهِ الاُمَّهِ ، ولا یَرُدّاها فی حَربٍ ولا فُرقَهٍ حَتّی یُعصِیا ، وأجلُ القَضاءِ إلی رَمَضانَ . وإن أحَبّا أن یُؤَخِّرا ذلِکَ أخَّراهُ عَلی تَراضٍ مِنهُما ، وإن تُوُفِّیَ أحَدُ الحَکَمَینِ فَإِنَّ أمیرَ الشّیعَهِ یَختارُ مَکانَهُ ، ولا یَألو مِن أهلِ المَعدَلَهِ وَالقِسطِ . وإنَّ مَکانَ قَضِیَّتِهِمَا الَّذی یَقضِیانِ فیهِ مَکانٌ عَدلٌ بَینَ أهلِ الکوفَهِ وأهلِ الشّامِ ، وإن رَضِیا وأحَبّا فَلا یَحضُرُهُما فیهِ إلّا مَن أرادا ، ویَأخُذُ الحَکَمانِ مَن أرادا مِنَ الشُّهودِ ، ثُمَّ یَکتُبانِ شَهادَتَهُما عَلی ما فی هذِهِ الصَّحیفَهِ ، وهُم أنصارٌ عَلی مَن تَرَکَ ما فی هذِهِ الصَّحیفَهِ ، وأرادَ فیهِ إلحادا وظُلما . اللّهُمَّ ! إنّا نَستَنصِرُکَ عَلی مَن تَرَکَ ما فی هذِهِ الصَّحیفَهِ . (1)

.

1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 53 ، الأخبار الطوال : ص 194 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 388 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 152 ، الفتوح : ج 4 ص 204 ؛ وقعه صفّین : ص 510 و ص 504 ، شرح الأخبار : ج 2 ص 135 کلّها نحوه .

ص: 205

تاریخ الطبری به نقل از عبد الرّحمان بن جُندَب ، از پدرش در بیان مُفاد سند داوری : سند داوری از این قرار بود : به نام خداوند بخشنده مهربان . این ، توافق نامه ای است میان علی بن ابی طالب و معاویه بن ابی سفیان . علی ، آن را بر کوفیان و همراهان مؤمن و مسلمانشان نافذ می داند ؛ و معاویه ، بر شامیان و همراهان مؤمن و مسلمانشان . [ آن توافق این است :] ما به حکم خدای عز و جل و کتاب او سر فرود می آوریم و هیچ چیز ، جز آن ، مایه وحدت ما نیست . کتاب خدای عز و جل از آغاز تا پایان ، میان ما داور است ؛ آنچه را زنده داشته ، زنده می داریم ؛ و آنچه را میرانده ، می میرانیم . [ وتوافق کردیم که] آنچه این دو داور ، ابو موسی اشعری عبد اللّه بن قیس و عمرو بن عاص قرشی ، در کتاب خدای عز و جل بیابند ، به آن عمل کنند و آن جا که در کتاب خدای عز و جل حکمی نیابند ، به سنّت عادلانه که مایه اتّفاق باشد و نه پراکندگی ، رفتار نمایند . دو داور از علی و معاویه و لشکریانشان عهد و پیمان ، و از مردمْ اطمینان می ستانند که خویش و خاندانشان در امان باشند و امّت ، آن دو را بر آنچه بدان حکم می کنند ، یاری دهد . به موجب عهد و پیمان خدایی ، بر مؤمنان و مسلمانانِ هر دو طرف واجب است که آنچه را در این پیمان نامه می آید و حکم آن دو داور بر مؤمنان ایجاب می کند ، بپذیرند . پس تضمین امنیّت ، پیروی از حق ، و فرو نهادنِ سلاح ، تعهّدی است که ایشان برای خود ، خویشاوندان ، اموال ، و حاضر و غایب خویش می پذیرند . و به موجب عهد و پیمان خدایی ، بر عبد اللّه بن قیس و عمرو بن عاص واجب است که میان این امّت ، داوری کنند و آن را به جنگ و تفرقه نکشانند که [اگر چنین کنند ،] به عصیان می افتند . سرآمدِ زمان داوری ، [ ماه مبارک ]رمضان است و اگر بخواهند آن را تمدید کنند ، باید با رضایت هر دو باشد . اگر یکی از دو داور [ در این مدّت ]وفات یابد ، امیرِ هر گروه از میان عدالت پیشگان دادگر ، برای وی جانشینی بر می گزیند . مکان داوریِ ایشان که در آن به حکمیّت می نشینند ، جایی است که با کوفیان و شامیان به یک اندازه فاصله داشته باشد ؛ و اگر موجب خشنودی و پسند آن دو باشد ، جز کسانی که آن دو بخواهند ، کسی در آن مکان حضور نیابد و هر که را بخواهند ، به گواهی می گیرند و آن گاه ، این دو ، گواهیِ خویش را بر این پیمان نامه می نگارند . و هر کس از مفاد این پیمان نامه سرپیچد و راه انکار و ستم در پیش گیرد ، امّت را بر ایشان غلبه خواهد بود . بار خدایا! ما از تو ، رویاروی آن کس که از این پیمان نامه سرپیچد ، یاری می طلبیم!

.


ص: 206

. .


ص: 207

. .


ص: 208

شرح نهج البلاغه عن أبی إسحاق الشیبانی :قَرَأتُ کِتابَ الصُّلحِ عِندَ سَعیدِ بنِ أبی بُردَهَ فی صَحیفَهٍ صَفراءَ عَلَیها خاتَمانِ خاتَمٌ مِن أسفَلِها وخاتَمٌ مِن أعلاها عَلی خاتَمِ عَلِیٍّ علیه السلام «مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّهِ» وعَلی خاتَمِ مُعاوِیَهَ «مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّهِ» وقیلَ لِعَلِیٍّ علیه السلام حینَ أرادَ أن یَکتُبَ الکِتابَ بَینَهُ وبَینَ مُعاوِیَهَ وأهلِ الشّامِ :أ تُقِرُّ أنَّهُم مُؤمِنونَ مُسلِمونَ ؟ فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : ما أقِرُّ لِمُعاوِیَهَ ولا لِأَصحابِهِ أنَّهُم مُؤمِنونَ ولا مُسلِمونَ ، ولکِن یَکتُبُ مُعاوِیَهُ ما شاءَ بِما شاءَ ویُقِرُّ بِما شاءَ لِنَفسِهِ ولِأَصحابِهِ ، ویُسَمِّی نَفسَهُ بِما شاءَ وأصحابَهُ . (1)

تاریخ الطبری عن فضیل بن خدیج الکندی فی وَثیقَهِ التَّحکیمِ : کانَ الکِتابُ فی صَفَرٍ والأَجَلُ رَمَضانُ إلی ثَمانِیَهِ أشهُرٍ ، إلی أن یَلتَقِیَ الحَکَمانِ . ثُمَّ إنَّ النّاسَ دَفَنوا قَتلاهُم ، وأمَرَ عَلِیٌّ الأَعوَرَ فَنادی فِی النّاسِ بِالرَّحیلِ . (2)

تاریخ الطبری عن أبی جعفر :کُتِبَ کِتابُ القَضِیَّهِ بَینَ عَلِیٍّ ومُعاوِیَهَ یَومَ الأَربَعاءِ لِثَلاثِ عَشرَهَ خَلَت مِن صَفَرٍ سَنَهَ سَبعٍ وثَلاثینَ مِنَ الهِجرَهِ عَلی أن یُوافِیَ عَلِیٌّ ومُعاوِیَهُ مَوضِعَ الحَکَمَینِ بِدومَهِ الجَندَلِ فی شَهرِ رَمَضانَ . (3)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 233 ، ینابیع المودّه : ج 2 ص 19 ؛ وقعه صفّین : ص 509 .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 59 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 111 وفیه إلی «قتلاهم» .
3- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 56 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 389 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 277 وراجع وقعه صفّین : ص 507 و ص 511 .

ص: 209

شرح نهج البلاغه به نقل از ابو اسحاق شیبانی :صلح نامه را نزد سعید بن ابی بُرده ، بر صفحه ای زرد خواندم و بر آن ، دو مُهر بود ؛ مُهری زیرین و مُهری زِبَرین . بر مُهرِ علی علیه السلام [ این نقش] بود : «محمّد رسول اللّه » ؛ و بر مهر معاویه [ نیز] : «محمّد رسول اللّه » . آن گاه که علی علیه السلام خواست این قراردادِ میان خود و معاویه و شامیان را بنویسد ، به وی گفته شد : آیا اقرار داری که ایشان مؤمن و مسلمان اند؟ علی علیه السلام گفت : «من نمی پذیرم که معاویه و یارانش مؤمن و مسلمان اند ؛ بلکه وی هر چه بخواهد ، می نویسد و به آنچه برای خود و یارانش می پسندد ، اقرار می کند و خود و یارانش را هرگونه بخواهد ، نام می نهد» .

تاریخ الطبری به نقل از فُضیل بن خدیج کِنْدی ، درباره سند داوری :آن نامه در ماه صفر نگاشته شد و مهلت تعیین شده برای دیدار داوران از [ ماه مبارک ]رمضان تا هشت ماه بود . سپس مردم ، کشتگانشان را به خاک سپردند و علی علیه السلام ، اَعوَر را فرمان داد که بانگ بازگشت را میان سپاهیان سر دهد .

تاریخ الطبری به نقل از ابو جعفر : سند داوری میان علی علیه السلام و معاویه ، روز چهارشنبه سیزدهم صفر سال 37 هجری نگاشته شد ، با این قرار که علی علیه السلام و معاویه در ماه رمضان ، در دُومَهُ الجَندَل به جایگاه داوران درآیند .

.


ص: 210

12 / 3عَدَمُ رِضاءِ الأَشتَرِ بِما فِی الوَثیقَهِتاریخ الطبری عن عُماره بن ربیعه الجرمی :لَمّا کُتِبَتِ الصَّحیفَهُ دُعِیَ لَهَا الأَشتَرُ فَقالَ : لا صَحِبَتنی یَمینی ولا نَفَعَتنی بَعدَها شِمالی إن خُطَّ لی فی هذِهِ الصَّحیفَهِ اسمٌ عَلی صُلحٍ ولا مُوادَعَهٍ ، أ وَلَستُ عَلی بَیِّنَهٍ مِن رَبّی ومِن ضَلالِ عَدُوّی ؟ أ ولَستُم قَد رَأَیتُمُ الظَّفَرَ لَو لَم تُجمِعوا عَلَی الجَورِ ؟ فَقالَ لَهُ الأَشعَثُ بنُ قَیسٍ : إنَّکَ وَاللّهِ ، ما رَأَیتَ ظَفَرا ولا جَورا ، هَلُمَّ إلَینا فَإنَّهُ لا رَغبَهَ بِکَ عَنَّا . فَقالَ : بَلی وَاللّهِ ، لَرَغبَهٌ بی عَنکَ فِی الدُّنیا لِلدُّنیا وَالآخِرَهِ لِلآخِرَهِ ، ولَقَد سَفَکَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ بِسَیفی هذا دِماءَ رِجالٍ ما أنتَ عِندی خَیرٌ مِنهُم ولا أحرَمُ دَما . قالَ عُمارَهُ : فَنَظَرتُ إلی ذلِکَ الرَّجُلِ وکَأَنَّما قُصِعَ عَلی أنفِهِ الحُمَمُ یَعنِی الأَشعَثَ . (1)

تاریخ الطبری عن فضیل بن خدیج الکندی :قیلَ لِعَلِیٍّ بَعدَما کُتِبَتِ الصَّحیفَهُ : إنَّ الأَشتَرَ لا یُقِرُّ بِما فِی الصَّحیفَهِ ، ولا یَری إلّا قِتالَ القَومِ . قالَ عَلِیٌّ : وأنَا وَاللّهِ ، ما رَضیتُ ولا أحبَبتُ أن تَرضَوا ، فَإِذ أبَیتُم إلّا أن تَرضَوا فَقَد رَضیتُ ، فَإِذ رَضیتُ فَلا یَصلُحُ الرُّجوعُ بَعدَ الرِّضا ، ولَا التَّبدیلُ بَعدَ الإِقرارِ ، إلّا أن یُعصَی اللّهُ عَزَّ وجَلَّ ویُتَعَدّی کِتابُهُ ، فَقاتِلوا مَن تَرَکَ أمرَ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ . وأمَّا الَّذی ذَکَرتُم مِن تَرکِهِ أمری وما أنَا عَلَیهِ فَلَیسَ مِن اُولئِکَ ، ولَستُ أخافُهُ عَلی ذلِکَ ، یالَیتَ فیکُم مِثلَهُ اثنَینِ ! یالَیتَ فیکُم مِثلَهُ واحِدا ! یَری فی عَدُوّی ما أری ؛ إذا لَخَفَّت عَلَیَّ مَؤونَتُکُم ورَجَوتُ أن یَستَقیمَ لی بَعضُ أوَدِکُم ، وقَد نَهَیتُکُم عَمّا أتَیتُم فَعَصَیتُمونی ، وکُنتُ أنَا وأنتُم کَما قالَ أخو هَوازِنَ : وهَل أنَا إلّا مِن غَزِیَّهَ إن غَوَت غَوَیتُ وإن تَرشُد غَزِیَّهُ أرشُد (2)

.

1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 54 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 389 ؛ وقعه صفّین : ص 511 نحوه .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 59 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 389 ؛ الإرشاد : ج 1 ص 269 وفیه من «واللّه . . .» ، وقعه صفّین : ص 521 کلاهما نحوه .

ص: 211



12 / 3 ناخشنودی اشتر از مفاد سند داوری

12 / 3ناخشنودی اشتر از مفاد سند داوریتاریخ الطبری به نقل از عُماره بن ربیعه جِرمی : آن گاه که پیمان نوشته شد ، اشتر برای ملاحظه آن فراخوانده شد . وی گفت : اگر در این نامه ، نامی از من برای آشتی یا سازش برده شود ، از این پس ، دست راستم با من مباد و دست چپم به کارم نیاید . آیا از جانب پروردگار خویش ، [ برای جنگیدن] حجّت نداشتم و به گم راهیِ دشمنم یقین نمی ورزیدم؟ آیا ندیدی که اگر شما بر ستم ورزی اتّفاق نمی یافتید ، پیروزی در چنگ ما بود؟ اشعث بن قیس به وی گفت : به خدا سوگند ، همانا تو ، خود ، نه پیروزی دیدی و نه ستم . به سوی ما بیا [ و با صلح ، موافقت کن] زیرا وجهی برای روی گردانیِ تو از ما نیست . گفت : آری . به خدا سوگند ، در دنیا ، به دلیل دنیا[ گرایی ات] و در آخرت ، به دلیل آخرت[ گریزی ات ]از تو رویگردانم . به راستی ، خداوند عز و جل با این شمشیر من ، خون های مردانی را ریخته که تو نزد من از ایشان برتر نیستی و خونت محترم تر نیست . اشعث را نگریستم ، گویی بر بینی اش گدازه ای [ آتش] افکنده شده بود!

تاریخ الطبری به نقل از فُضَیل بن خدیج کِنْدی : پس از نگاشته شدنِ پیمان صلح ، به علی علیه السلام گفته شد : اَشتر ، مفاد پیمان را نمی پذیرد و اندیشه اش جز بر جنگیدن با شامیان نیست . علی علیه السلام گفت : «به خدا سوگند ، من ، خود [ نیز به آن] خشنود نبودم و دوست نمی داشتم که شما به آن خشنود شوید ؛ لیکن آن گاه که جز به آن رضایت ندادید ، من نیز رضایت دادم . حال که راضی شده ام ، بازگشت از پسِ رضا ، و تجدید رأی پس از پذیرش ، شایسته نیست ، مگر آن که خدای عز و جل نافرمانی شود و از کتابش تجاوز گردد . پس [اگر چنین شد ، ] با هر که از فرمان خدای عز و جل سرپیچد ، به نبرد برخیزید . و امّا این که گفته اید مالک از فرمان و رأی من سرپیچیده ؛ وی از این دست افراد نیست و بر او از چنین چیزی بیمناک نیستم . کاش در میان شما دو تن همانند وی بودند ؛ [ بلکه] ای کاش در میان شما یک تن مثل او بود که درباره دشمن ، همان گونه می اندیشید که من می اندیشم . در آن صورت ، بارِ [ فرماندهی]تان بر من سبُک می شد و امیدوار می گشتم که برخی کجروی هاتان اصلاح شود . به راستی ، من شما را از آنچه در پیش گرفتید ، نهی کردم ؛ امّا از فرمانم سر باز زدید . من و شما همان گونه ایم که آن مرد [ قبیله ]هَوازِن گفت : آیا من جز از [طایفه] غزیّه ام که اگر او گم راه گردد ، گم راه می شوم و چون غزیّه راه یابد ، راه می یابم؟».

.


ص: 212

12 / 4اِختِلافُ الکَلِمَهِ فی أصحابِ الإِمامِتاریخ الطبری عن أبی جناب :خَرَجَ الأَشعَثُ بِذلِکَ الکِتابِ یَقرَؤُهُ عَلَی النّاسِ ، ویَعرِضُهُ عَلَیهِم فَیَقرَؤُنَهُ حَتّی مَرَّ بِهِ عَلی طائِفَهٍ مِن بَنی تَمیمٍ فیهِم عُروَهُ بنُ أُدَیَّهَ وهُوَ أخو أبی بِلالٍ فَقَرَأَهُ عَلَیهِم فَقالَ عُروَهُ بنُ أُدَیَّهَ : تُحَکِّمونَ فی أمرِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ الرِّجالَ ؟ ! لا حُکمَ إلّا للّهِِ ، ثُمَّ شَدَّ بِسَیفِهِ فَضَرَبَ بِهِ عَجُزَ دابَّتِهِ ضَربَهً خَفیفَهً وَاندَفَعَتِ الدّابَّهُ ، وصاحَ بِهِ أصحابُهُ أن أملِکَ یَدَکَ فَرَجَعَ ، فَغَضِبَ لِلأَشعَثِ قَومُهُ وناسٌ کَثیرٌ مِن أهلِ الیَمَنِ فَمَشَی الأَحنَفُ بنُ قَیسٍ السَّعدِیُّ ومَعقِلُ بنُ قَیسٍ الرِّیاحِیُّ ومِسعَرُ بنُ فَدَکِیٍّ وناسٌ کَثیرٌ مِن بَنی تَمیمٍ فَتَنَصَّلوا (1) إلَیهِ وَاعتَذَروا فَقَبِلَ وصَفَحَ . (2)

الکامل للمبرّد عن أبی العبّاس :أمّا أوَّلُ سَیفٍ سُلَّ مِن سُیوفِ الخَوارِجِ فَسَیفُ عُروَهَ بنِ اُدَیَّهَ ، وذلِکَ أنَّهُ أقبَلَ عَلَی الأَشعَثِ فَقالَ : ما هذِهِ الدَّنیئَهُ یا أشعَثُ ؟ وما هذَا التَّحکیمُ ؟ أشَرطٌ أوثَقُ مِن شَرطِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ ؟ ! ثُمَّ شَهَرَ عَلَیهِ السَّیفَ وَالأَشعَثُ مُوَلٍّ ، فَضَرَبَ بِهِ عَجُزَ البَغلَهِ ، فَشَبَّتِ البَغلَهُ فَنَفَرَتِ الیَمانِیَهُ ، وکانوا جُلَّ أصحابِ عَلِیٍّ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ . فَلَمّا رَأی ذلِکَ الأَحنَفُ قَصَدَ هُوَ وجارِیَهُ بنُ قُدامَهَ ، ومَسعودُ بنُ فَدَکِیِّ بنِ أعبُدَ ، وشَبَثُ بنُ رِبعِیٍّ الرِّیاحِیُّ إلَی الأَشعَثِ ، فَسَأَلوهُ الصَّفحَ ، فَفَعَلَ . (3)

.

1- .تَنَصّل إلیه من الجنایه : خرج وتبرّأ (لسان العرب : ج 11 ص 664 «نصل») .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 55 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 389 ؛ وقعه صفّین : ص 513 نحوه وراجع الأخبار الطوال : ص 197 .
3- .الکامل للمبرّد : ج 3 ص 1098 وراجع البدایه والنهایه : ج 7 ص 278 .

ص: 213



12 / 4 اختلاف نظر میان یاران امام

12 / 4اختلاف نظر میان یاران امامتاریخ الطبری :به نقل از ابوجَناب : اشعث آن نامه را آورده بود ، بر مردم قرائت می کرد و آن را به ایشان عرضه می داشت که بخوانندش، تا آن که به طایفه ای از بنی تمیم رسید که در آن ، عُروه بن اُدَیّه ، برادرِ ابوبِلال بود . چون نامه را بر ایشان خوانْد ، عروه بن اُدَیّه گفت : مردان را در کار خدای عز و جل به داوری بر می گزینید؟ داوری تنها از آنِ خداست . آن گاه ، شمشیر بر کشید و با آن بر سُرین مَرکب اشعث ، ضربه ای آرام نواخت . مَرکب برجهید . یاران عروه بر وی بانگ برآوردند که: دست بازدار ! وی نیز بازگشت . کسانِ اشعث و بسیاری از یمنی ها به خشم آمدند . احنف بن قیس سعدی و معقل بن قیس ریاحی و مسعر بن فدکی و بسیاری از بنی تمیم نزد اشعث آمدند و از او دلجویی کردند و پوزش خواستند . او پذیرفت و عفو کرد .

الکامل ، مبرّد به نقل از ابوعبّاس : نخستین شمشیری که از غلافِ خوارج برآمد ، شمشیر عروه بن اُدَیّه بود ؛ و آن ، هنگامی بود که وی نزد اشعث آمد و گفت : این فرومایگی چیست ، ای اشعث؟ واین داوری چیست؟ آیا شرطی استوارتر از شرط خدای عز و جل وجود دارد؟ سپس در حالی که اشعث پشت کرده بود ، به روی وی شمشیر بر کشید و با شمشیر بر سُرینِ استرش ضربه زد . استر برجَست و یمنی ها ناراحت گشتند ؛ همانان که بیشینه یاران علی درودهای خدا بر او باد بودند . آن گاه که احنف چنین دید ، همراه جاریه بن قُدامه و مسعود بن فدکی بن اعبد و شَبَث بن رِبعی ریاحی نزد اشعث آمدند و از او طلب عفو کردند و او پذیرفت .

.


ص: 214

مروج الذهب :لَمّا وَقَعَ التَّحکیمُ تَباغَضَ القَومُ جَمیعا ، وأقبَلَ بَعضُهُم یَتَبَرَّأُ مِن بَعضٍ : یَتَبَرَّأُ الأَخُ مِن أخیهِ ، وَالاِبنُ مِن أبیهِ ، وأمَرَ عَلِیٌّ بِالرَّحیلِ ، لِعِلمِهِ بِاختِلافِ الکَلِمَهِ ، وتَفاوُتِ الرَّأیِ ، وعَدمِ النِّظامِ لِاُمورِهِم ، وما لَحِقَهُ مِنَ الخِلافِ مِنهُم ، وکَثُرَ التَّحکیمُ فی جَیشِ أهلِ العِراقِ ، وتَضارَبَ القَومُ بِالمَقارِعِ ونِعالِ السُّیوفِ ، وتَسابّوا ، ولامَ کُلُّ فَریقٍ مِنهُمُ الآخَرَ فی رَأیِهِ . وسارَ عَلِیٌّ یَؤُمَّ الکوفَهَ ، ولَحِقَ مُعاوِیَهُ بِدِمَشقَ مِن أرضِ الشّامِ وفَرَّقَ عَساکِرَهُ ، فَلَحِقَ کُلُّ جُندٍ مِنهُم بِبَلَدِهِ . (1)

.

1- .مروج الذهب : ج 2 ص 405 .

ص: 215

مروج الذّهب :آن گاه که ماجرای داوری پیش آمد ، آن جمعیّت ، یکسره خشم گرفتند و برخی از برخی دیگر بیزاری جستند : برادر از برادر ، و پسر از پدر . علی علیه السلام فرمان کوچ داد ؛ زیرا می دانست که اختلاف رأی و نظر پیش آمده و رشته امور ، گسسته و افراد از وی سر پیچیده اند . داوری ، سبب چندگانگی در سپاه عراقیان شده بود و ایشان با تازیانه و نیامِ شمشیر ، یکدیگر را فرو می کوفتند و به هم دشنام می دادند و هر گروه ، رأی دیگری را سرزنش می کرد . علی علیه السلام به قصد کوفه در راه شد و معاویه به دمشق که جزو سرزمین شام بود ، رهسپار گشت و سپاهیانش را پراکند و هر دسته از ایشان به سوی دیار خود ، راهی شد .

.


ص: 216

الفصل الثالث عشر : الإنصراف من صفّین13 / 1خُطبَهُ الإِمامِ عِندَ مُنصَرَفِهِ مِن صِفّینَنهج البلاغه مِن خُطبَهٍ لَهُ علیه السلام بَعدَ انصِرافِهِ مِن صِفّینَ : أحمَدُهُ استِتماما لِنِعَمتِهِ ، وَاستِسلاما لِعِزَّتِهِ ، وَاستِعصاما مِن مَعصِیَتِهِ . وأستَعینُهُ فاقَهً إلی کِفایَتِهِ ؛ إنَّهُ لا یَضِلُّ مَن هَداهُ ، ولا یَئِلُ مَن عاداهُ ، ولا یَفتَقِرُ مَن کَفاهُ ؛ فَإِنَّهُ أرجَحُ ما وُزِنَ وأفضَلُ ما خُزِنَ . وأشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، شَهادَهً مُمتَحَنا إخلاصُها ، مُعتَقَدا مُصاصُها ، نَتَمَسَّکُ بِها أبَدا ما أبقانا . ونَدَّخِرُها لِأَهاویلِ ما یَلقانا ، فَإِنَّها عَزیمَهُ الإِیمانِ ، وفاتِحَهُ الإِحسانِ ، ومَرضاهُ الرَّحمنِ ، ومَدحَرَهُ الشَّیطانِ . وأشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ ورَسولُهُ ، أرسَلَهُ بِالدِّینِ المَشهورِ ، وَالعَلَمِ المَأثورِ ، وَالکِتابِ المَسطورِ ، وَالنّورِ السّاطِعِ ، وَالضِّیاءِ اللّامِعِ ، والأَمرِ الصّادِعِ ، إزاحَهً لِلشُّبُهاتِ ، وَاحتِجاجا بِالبَیِّناتِ . وتَحذیرا بِالآیاتِ ، وتَخویفا بِالمَثُلاتِ ، وَالنّاسِ فی فِتَنٍ انجَذَمَ فیها حَبلُ الدّینِ ، وتَزَعزَعَت سَوارِی الیَقینِ ، وَاختَلَفَ النَّجرُ (1) وتَشَتَّتَ الأَمرُ ، وضاقَ المَخرَجُ وعَمِیَ المَصدَرُ ، فَالهُدی خامِلٌ وَالعَمی شامِلٌ . عُصِیَ الرَّحمنُ ، ونُصِرَ الشَّیطانُ ، وخُذِلَ الإِیمانُ ، فَانهارَت دَعائِمُهُ ، وتَنَکَّرَت مَعالِمُهُ ، ودَرَسَت سُبُلُهُ ، وعَفَت شُرُکُهُ . أطاعُوا الشَّیطانَ فَسَلَکوا مَسالِکَهُ ، ووَرَدوا مَناهِلَهُ ، بِهِم سارَت أعلامُهُ ، وقامَ لِواؤُهُ فی فِتَنٍ داسَتهُم بِأَخفافِها (2) ، ووَطِئَتهُم بِأَظلافِها (3) ، وقامَت عَلی سَنابِکِها (4) ، فَهُم فیها تائِهونَ حائِرونَ جاهِلونَ مَفتونونَ فی خَیرِ دارٍ وشَرِّ جیرانٍ . نَومُهُم سُهودٌ وکُحلُهُم دُموعٌ ، بِأَرضٍ عالِمُها مُلجَمٌ وجاهِلُها مُکرَمٌ . [قالَ الشَّریفُ الرَّضِیُّ :] ومِنها یَعنی آلَ النَّبِیِّ عَلَیهِ الصَّلاهُ وَالسَّلامُ : هُم مَوضِعُ سِرِّهِ ، وَلَجَأُ أمرِهِ ، وعَیبَهُ (5) عِلمِهِ ، ومَوئِلُ (6) حُکمِهِ ، وکُهوفُ کُتُبِهِ ، وجِبالُ دینِهِ ، بِهِم أقامَ انحِناءَ ظَهرِهِ وأذهَبَ ارتِعادَ فَرائِصِهِ . [قالَ الشَّریفُ الرَّضِیُّ :] ومِنها یَعنی قَوما آخَرینَ : زَرَعُوا الفُجورَ ، وسَقَوهُ الغُرورَ ، وحَصَدُوا الثُّبورَ (7) . لا یُقاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِن هذِهِ الاُمَّهِ أحَدٌ ، ولا یُسَوّی بِهِم مَن جَرَت نِعمَتُهُم عَلَیهِ أبَدا . هُم أساسُ الدّینِ ، وعِمادُ الیَقینِ . إلَیهِم یَفیءُ الغالی ، وبِهِم یُلحَقُ التّالی . ولَهُم خَصائِصُ حَقِّ الوِلایَهِ ، وفیهِمُ الوَصِیَّهُ وَالوِراثَهُ . الآنَ إذ رَجَعَ الحَقُّ إلی أهلِهِ ، ونُقِلَ إلی مُنتَقَلِهِ . (8)

.

1- .النَّجْرُ : الطَّبْع ، والأصل ، والسَّوقُ الشدید (النهایه : ج 5 ص 21 «نجر») .
2- .الخُف : واحد أخْفافِ البعیر ، وهو کالقدم للإنسان (لسان العرب : ج 9 ص 81 «خفف») .
3- .الظَّلْفُ والظِّلْفُ : ظفُرُ کلِّ ما اجترّ وهو ظِلْف البقره والشاه والظبی وما أشبهها ، والجمع أظلاف (لسان العرب : ج 9 ص 229 «ظلف») .
4- .السُّنْبُک : طرفُ الحافِرِ وجانباه من قُدُمٍ ، وجمعه سَنابُک (لسان العرب : ج 10 ص 444 «سنبک») .
5- .العیبهُ : مستودع الثیاب، أو مستودع أفضل الثیاب. وعیبه العلم علی الاستعاره (مجمع البحرین : ج 2 ص 1296 «عیب») .
6- .المَوْئلُ : الموضع الذی یستقرّ فیه السَّیْلُ (لسان العرب : ج 11 ص 716 «وأل») .
7- .الثبور : الهلاک (النهایه : ج 1 ص 206 «ثبر») .
8- .نهج البلاغه : الخطبه 2 ، بحار الأنوار : ج 18 ص 217 ح 49 ؛ مطالب السؤول : ص 58 وفیه إلی «وجاهلها مکرم» .