گروه نرم افزاری آسمان

فصل سیزدهم : بازگشت از صفّین



13 / 1 خطبه امام ، هنگام بازگشت از صفّین

فصل سیزدهم : بازگشت از صفّین13 / 1خطبه امام ، هنگام بازگشت از صفّیننهج البلاغه برگرفته خطبه وی ، هنگام بازگشتش از صفّین : او را سپاس می گویم ، در حالی که خواهان تکمیل نعمتش و فرمان برداری در برابرِ شکوهش و خودنگاهداری از نافرمانی اش هستم . و از او یاری می جویم ، به جهت نیاز به این که مرا کفایت فرماید ، که همانا هر کس وی هدایتش کند ، گم راه نمی شود ؛ هر که او با وی دشمن باشد ، نجات نمی یابد ؛ و هر که او بی نیازی اش بخشد ، نیازمند نمی شود . پس همانا او فراتر است از هر آنچه سنجیده شده و برتر است از هر آنچه گنجینه گشته . و گواهی می دهم که معبودی جز او نیست و همتایی ندارد ؛ گواهی ای که خلوصش از بوته آزمون برآمده و با خلوصش ، در دلْ گره خورده است و همواره به آن چنگ می زنیم تا آن گاه که ما را زنده می دارد ؛ و آن را برای امور هولناکی که در پیش داریم ، ذخیره می کنیم . این گواهی ، لازمه ایمان استوار ما و سرلوحه نیکوکاری و خشنودیِ خدای مهرورز ، و سبب دور ساختنِ شیطان است . و گواهی می دهم که محمّد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده اوست که وی را با دینی پُر آوازه و نشانه ای تابناک و کتابی نگاشته و نوری تابان و پرتوی درخشان و فرمانی جداسازنده ، فرستاد تا شبهه ها را بزداید و با برهان ها استدلال کند و به نشانه ها [ ی خدا ]هشدارشان دهد و عقوبت ها [یی همانند سرنوشت اقوام پیشین ]بیمناکشان سازد . و در آن حال ، مردم در آشوب هایی به سر می بردند که در آن ، ریسمان دین گسسته ، ستون های یقین لرزان گشته ، بنیان [ دین] دست خوش اختلاف شده ، امور نابه سامان گشته ، و راهِ خلاصی [ از این فتنه ها ]تنگ آمده بود و راه برون شدن [به سوی هدایت] ، کور شده بود . پس ، نشانه هدایت گم ، و کوری فراگیر شده بود . در آن حال ، از خداوند مهرورز سرپیچی می شد ، شیطان یاری می گشت ، ایمانْ خوار و ستون هایش ویران و نشانه هایش دگرگون و راه هایش نابود و جاده هایش ناپدید شده بود . در آن حال ، از شیطان فرمان می پذیرفتند و در راه های او گام می نهادند و به سرچشمه های وی وارد می شدند . به یاری ایشان ، نشانه های شیطان ، روان [و فراگیر] و پرچم او برافراشته گشت ، آن هم در فتنه هایی که مردم را زیر گام های خویش لگدمال کرد و زیر سُم هایش در هم کوفت و خود ، پا بر جا ایستاد . پس در آن فتنه ها ، مردم سرگشته و حیران و بی خبر و فریفته ، در بهترین خانه (مکّه) با بدترین همسایگان به سر می بردند و خوابشان بیداری و سرمه دیدگانشان اشک بود ؛ در سرزمینی که دانشمندش لگام زده و نادانش گرامی بود . [ شریف رضی گفته است : در بخشی از این خطبه ، امام علیه السلام درباره خاندان پیامبر درود و سلام خدا بر او باد سخن می گوید :] ایشان جایگاه راز خدا ، پناهگاه فرمان ، مخزن دانش ، بازگشتگاهِ حکمت ، خزانه کتاب ها[ ی آسمانی] ، و کوه های دین او هستند که با ایشان ، قامت خمیده دین را راست فرمود ولرزش پیکر آن را از میان بُرد . [ شریف رضی گفته است : در بخشی دیگر از خطبه ، امام علیه السلام از گروهی دیگر سخن می رانَد :] گناه کاشتند و آن را با فریب ، آبیاری نمودند و هلاکت درو کردند . از این امّت ، هیچ کس با خاندان محمّد صلی الله علیه و آله سنجیدنی نیست و آنان را که همواره نعمت آن خاندان بر ایشان جاری است ، با آنها نمی توان برابر شمرد . ایشان ، بنیان دین و ستون یقین هستند که افراطکار به آنان باز می گردد و وا پس مانده به ایشان می پیوندد . ویژگی های حقّ امامت از آنِ ایشان است ، و جانشینی و میراثبری [ از پیامبر صلی الله علیه و آله ]در آنان جریان دارد . اکنون حق به شایستگانش بازگشته و به جایگاهی که از آن رخت بر بسته بود ، باز آمده است .

.


ص: 218

. .


ص: 219

. .


ص: 220

13 / 2رِسالَهُ الإِمامِ لِابنِهِ الحَسَنِ فی حاضِرَینِ 1الإمام الباقر علیه السلام :لَمّا أقبَلَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام مِن صِفّینَ کَتَبَ إلَی ابنِهِ الحَسَنِ علیه السلام : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیم مِنَ الوالِدِ الفانِ ، المُقِرِّ لِلزَّمانِ ، المُدبِرِ العُمُرِ ، المُستَسلِمِ لِلدَّهرِ . الذّامِّ لِلدُّنیا ، السّاکِنِ مَساکِنَ المَوتی ، والظّاعِنِ عَنها غَدا . إلَی المَولودِ المُؤَمِّلِ ما لا یُدرَکُ ، السّالِکِ سَبیلَ مَن قَد هَلَکَ ، غَرَضِ الأَسقامِ ، ورَهینَهِ الأَیّامِ ، ورَمِیَّهِ المَصائِبِ ، وعَبدِ الدُّنیا ، وتاجِرِ الغُرورِ ، وغَریمِ المَنایا ، وأسیرِ المَوتِ ، وحَلیفِ الهُمومِ ، وقَرینِ الأَحزانِ ، ونُصُبِ الآفاتِ ، وصَریعِ الشَّهَواتِ ، وخَلیفَهِ الأَمواتِ . أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ فیما تَبَیَّنتُ مِن إدبارِ الدُّنیا عَنّی ، وجُموحِ الدَّهرِ عَلَیَّ ، وإقبالِ الآخِرَهِ إلَیَّ ، ما یَزَعُنی (1) عَن ذِکرِ مَن سِوایَ ، وَالاِهتِمامِ بِما وَرائی ، غَیرَ أنّی حَیثُ تَفَرَّدَ بی دونَ هُمومِ النّاسِ هَمُّ نَفسی ، فَصَدَفَنی رَأیی ، وصَرَفَنی عَن هَوایَ ، وصَرَّحَ لی مَحضُ أمری ، فَأَفضی بی إلی جِدٍّ لا یَکونُ فیهِ لَعِبٌ ، وصِدقٍ لا یَشوبُهُ کَذِبٌ . ووَجَدتُکَ بَعضی ، بَل وَجَدتُکَ کُلّی حَتّی کَأَنَّ شَیئا لَو أصابَکَ أصابَنی ، وکَأَنَّ المَوتَ لَو أتاکَ أتانی ، فَعَنانی مِن أمرِکَ ما یَعنینی مِن أمرِ نَفسی ، فَکَتَبتُ إلَیکَ مُستَظهِرا بِهِ إن أنَا بَقیتُ لَکَ أو فَنیتُ . فَإِنّی اُوصیکَ بِتَقوَی اللّهِ أی بُنَیَّ ولُزومِ أمرِهِ ، وعِمارَهِ قَلبِکَ بِذِکرِهِ ، وَالاِعتِصامِ بِحَبلِهِ . وأیُّ سَبَبٍ أوثَقُ مِن سَبَبٍ بَینَکَ وبَینَ اللّهِ إن أنتَ أخَذتَ بِهِ ؟ ! أحیِ قَلبَکَ بِالمَوعِظَهِ ، وأمِتهُ بِالزَّهادَهِ ، وقَوِّهِ بِالیَقینِ ، ونَوِّرهُ بِالحِکمَهِ ، وذَلِّلهُ بِذِکرِ المَوتِ ، وقَرِّرهُ بِالفَناءِ ، وبَصِّرهُ فَجائِعَ الدُّنیا ، وحَذِّرهُ صَولَهَ الدَّهرِ وفُحشَ تَقَلُّبِ اللَّیالی وَالأَیّامِ ، وَاعرِض عَلیهِ أخبارَ الماضینَ ، وذَکِّرهُ بِما أصابَ مَن کانَ قَبلَکَ مِنَ الأَوَّلینَ ، وسِر فی دِیارِهِم وآثارِهِم ، فَانظُر فیما فَعَلوا وعَمَّا انتَقَلوا ، وأینَ حَلّوا ونَزَلوا ! فَإِنَّکَ تَجِدُهُم قَد انتَقَلوا عَنِ الأَحِبَّهِ ، وحَلّوا دِیارَ الغُربَهِ ، وکَأَنَّکَ عَن قَلیلٍ قَد صِرتَ کَأَحَدِهِم . فَأَصلِح مَثواکَ ، ولا تَبِع آخِرَتَکَ بِدُنیاکَ ، ودَعِ القَولَ فیما لا تَعرِفُ ، وَالخِطابَ فیما لَم تُکَلَّف . وأمسِک عَن طَریقٍ إذا خِفتَ ضَلالَتَهُ فَإِنَّ الکَفَّ عِندَ حَیرَهِ الضَّلالِ خَیرٌ مِن رُکوبِ الأَهوالِ . وَأمُر بِالمَعروفِ تَکُن مِن أهلِهِ ، وأنکِرِ المُنکَرَ بِیَدِکَ ولِسانِکَ ، وبایِن مَن فَعَلَهُ بِجُهدِکَ . وجاهِد فِی اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ ، ولا تَأخُذکَ فِی اللّهِ لَومَهُ لائِمٍ . وخُضِ الغَمَراتِ لِلحَقِّ حَیثُ کانَ ، وتَفَقَّه فِی الدّینِ ، وعَوِّد نَفسَکَ التَّصَبُّرَ عَلَی المَکروهِ ونِعمَ الخُلُقُ التَّصَبُّرُ ! وألجِئ نَفسَکَ فِی الاُمورِ کُلِّها إلی إلهِکَ ، فَإِنَّکَ تُلجِئُها إلی کَهفٍ حَریزٍ ، ومانعٍ عَزیزٍ . وأخلِص فِی المَسأَلَهِ لِرَبِّکَ ، فَإِنَّ بِیَدِهِ العَطاءَ وَالحِرمانَ ، وأکثِرِ الاِستِخارَهَ ، وتَفَهَّم وَصِیَّتی ، ولا تَذهَبَنَّ عَنها صَفحا ، فَإِنَّ خَیرَ القَولِ ما نَفَعَ . وَاعلَم أنَّهُ لا خَیرَ فی عِلمٍ لا یَنفَعُ ، ولا یُنتَفَعُ بِعِلمٍ لا یَحِقُّ تَعَلُّمُهُ . أی بُنَیَّ ، إنّی لَمّا رَأَیتُنی قَد بَلَغتُ سِنّا ، ورَأَیتُنی أزدادُ وَهنا ، بادَرتُ بِوَصِیَّتی إلَیکَ ، وأورَدتُ خِصالاً مِنها قَبلَ أن یَعجَلَ بی أجَلی دونَ أن اُفضِیَ إلَیکَ بِما فی نَفسی ، وأن اُنقَصَ فی رَأیی کَما نُقِصتُ فی جِسمی ، أو یَسبِقَنی إلَیکَ بَعضُ غَلَباتِ الهَوی وفِتَنِ الدُّنیا ، فَتَکونَ کَالصَّعبِ النَّفورِ . وإنَّما قَلبُ الحَدَثِ کَالأَرضِ الخالِیَهِ ما اُلقِیَ فیها مِن شَیءٍ قَبِلَتهُ . فَبادَرتُکَ بِالأَدَبِ قَبلَ أن یَقسُوَ قَلبُکَ ویَشتَغِلَ لُبُّکَ ؛ لِتَستَقبِلَ بِجِدِّ رَأیِکَ مِنَ الأَمرِ ما قَد کَفاکَ أهلُ التَّجارِبِ بُغیَتَهُ وتَجرِبَتَهُ ، فَتَکونُ قد کُفیتَ مَؤونَهَ الطَّلَبِ ، وعوفیتَ مِن عِلاجِ التَّجرِبَهِ ، فَأَتاکَ مِن ذلِکَ ما قَد کُنّا نَأتیهِ ، وَاستَبانَ لَکَ ما رُبَّما أظلَمَ عَلَینا مِنهُ . أی بُنَیَّ ، إنّی وإن لَم أکُن عُمِّرتُ عُمُرَ مَن کانَ قَبلی ، فَقَد نَظَرتُ فی أعمالِهِم ، وفَکَّرتُ فی أخبارِهِم ، وسِرتُ فی آثارِهِم حَتّی عُدتُ کَأَحَدِهِم ، بَل کَأَنّی بِمَا انتَهی إلَیَّ مِن اُمورِهِم قَد عُمِّرتُ مَعَ أوَّلِهِم إلی آخِرِهِم ، فَعَرَفتُ صَفوَ ذلِکَ مِن کَدَرِهِ ، ونَفعَهُ مِن ضَرَرِهِ ، فَاستَخلَصتُ لَکَ مِن کُلِّ أمرٍ نَخیلَهُ (2) وتَوَخَّیتُ لَکَ جَمیلَهُ وصَرَفتُ عَنکَ مَجهولَهُ ، ورَأَیتُ حَیثُ عَنانی مِن أمرِکَ ما یَعنِی الوالِدَ الشَّفیقَ ، وأجمَعتُ عَلَیهِ مِن أدَبِکَ أن یَکونَ ذلِکَ وأنتَ مُقبِلُ العُمُرِ ومُقتَبَلُ الدَّهرِ ، ذو نِیَّهٍ سَلیمَهٍ ونَفسٍ صافِیَهٍ ، وأن أبتَدِئَکَ بِتَعلیمِ کِتابِ اللّهِ وتَأویلِهِ ، وشَرائِعِ الإِسلامِ وأحکامِهِ ، وحَلالِهِ وحَرامِهِ ، لا اُجاوِزُ ذلِکَ بِکَ إلی غَیرِهِ . ثُمَّ أشفَقتُ أن یَلتَبِسَ عَلَیکَ ما اختَلَفَ النّاسُ فیهِ مِن أهوائِهِم مِثلَ الَّذِی التَبَسَ عَلَیهِم ، فَکانَ إحکامُ ذلِکَ عَلی ما کَرِهتُ مِن تَنبیهِکَ لَهُ أحَبَّ إلَیَّ مِن إسلامِکَ إلی أمرٍ لا آمَنُ عَلَیکَ بِهِ الهَلَکَهَ ، ورَجَوتُ أن یُوَفِّقَکَ اللّهُ فیهِ لِرُشدِکَ ، وأن یَهدِیَکَ لِقَصدِکَ ، فَعَهِدتُ إلَیکَ وَصِیَّتی هذِهِ . وَاعلَم یا بُنَیَّ ، أنَّ أحَبَّ ما أنتَ آخِذٌ بِهِ إلَیَّ مِن وَصِیَّتی تَقوَی اللّهِ وَالاِقتِصارُ عَلی ما فَرَضَهُ اللّهُ عَلَیکَ ، وَالأَخذُ بِما مَضی عَلَیهِ الأَوَّلونَ مِن آبائِکَ ، وَالصّالِحونَ مِن أهلِ بَیتِکَ ، فَإِنَّهُم لَم یَدَعوا أن نَظَروا لِأَنفُسِهِم کَما أنتَ ناظِرٌ ، وفَکَّروا کَما أنتَ مُفَکِّرٌ ، ثُمَّ رَدَّهُم آخِرُ ذلِکَ إلی الأَخذِ بِما عَرَفوا وَالإِمساکِ عَمّا لَم یُکَلَّفوا ، فَإِن أبَت نَفسُکَ أن تَقبَلَ ذلِکَ دونَ أن تَعلَمَ کَما عَلِموا فَلیَکُن طَلَبُکَ ذلِکَ بِتَفَهُّمٍ وتَعَلُّمٍ ، لا بِتَوَرُّطِ الشُّبُهاتِ وغُلُوِّ الخُصوماتِ (3) . وَابدَأ قَبلَ نَظَرِکَ فی ذلِکَ بِالاِستِعانَهِ بِإلهِکَ وَالرَّغبَهِ إلَیهِ فی تَوفیقِکَ ، وتَرکِ کُلِّ شائِبَهٍ أولَجَتکَ فی شُبهَهٍ ، أو أسلَمَتکَ إلی ضَلالَهٍ . فَإِذا أیقَنتَ أن قَد صَفا قَلبُکَ فَخَشَعَ ، وتَمَّ رَأیُکَ فَاجتَمَعَ ، وکانَ هَمُّکَ فی ذلِکَ هَمّا واحِدا فَانظُر فیما فَسَّرتُ لَکَ ، وإن أنتَ لَم یَجتَمِع لَکَ ما تُحِبُّ مِن نَفسِکَ ، وفَراغِ نَظَرِکَ وفِکرِکَ ، فَاعلَم أنَّکَ إنَّما تَخبِطُ العَشواءَ (4) ، وتَوَرَّطُ الظَّلماءَ . ولَیسَ طالِبُ الدّینِ مَن خَبَطَ أو خَلَطَ ، وَالإِمساکُ عَن ذلِکَ أمثَلُ . فَتَفَهَّم یا بُنَیَّ وَصِیَّتی ، وَاعلَم أنَّ مالِکَ المَوتِ هُوَ مالِکُ الحَیاهِ ، وأنَّ الخالِقَ هُوَ المُمیتُ ، وأنَّ المُفنِیَ هُوَ المُعیدُ ، وأنَّ المُبتَلِیَ هُوَ المُعافی ، وأنَّ الدُّنیا لَم تَکُن لِتَستَقِرَّ إلّا عَلی ما جَعَلَهَا اللّهُ عَلَیهِ مِنَ النَّعماءِ ، وَالاِبتلاءِ ، وَالجَزاءِ فِی المَعادِ أو ما شاءَ مِمّا لا نَعلَمُ ، فَإِن أشکَلَ عَلَیکَ شَیءٌ مِن ذلِکَ فَاحمِلهُ عَلی جَهالَتِکَ بِهِ ، فَإِنَّکَ أوَّلُ ما خُلِقتَ خُلِقتَ جاهِلاً ثُمَّ عُلِّمتَ . وما أکثَرَ ما تَجهَلُ مِنَ الأَمرِ ویَتَحَیَّرُ فیهِ رَأیُکَ ، ویَضِلُّ فیهِ بَصَرُکَ ! ثُمَّ تُبصِرُهُ بَعدَ ذلِکَ ، فَاعتَصِم بِالَّذی خَلَقَکَ ورَزَقَکَ وسَوّاکَ ، وَلیَکُن لَهُ تَعَبُّدُکَ وإلَیهِ رَغبَتُکَ ومِنهُ شَفَقَتُکَ . وَاعلَم یا بُنَیَّ أنّ أحَدا لَم یُنبِئ عَنِ اللّهِ کَما أنبَأَ عَنهُ الرَّسولُ صلی الله علیه و آله فَارضَ بِهِ رائِدا ، وإلَی النَّجاهِ قائِدا ، فَإِنّی لَم آلُکَ نَصیحَهً . وإنَّکَ لن تَبلُغَ فِی النَّظَرِ لِنَفسِکَ وإنِ اجتَهَدتَ مَبلَغَ نَظَری لَکَ . وَاعلَم یا بُنَیَّ أنَّهُ لَو کانَ لِرَبِّکَ شَریکٌ لَأَتَتکَ رُسُلُهُ ، ولَرَأَیتَ آثارَ مُلکِهِ وسُلطانِهِ ، ولَعَرَفتَ أفعالَهُ وصِفاتِهِ ، ولکِنَّهُ إلهٌ واحِدٌ کَما وَصَفَ نَفسَهُ ، لا یُضادُّهُ فی مُلکِهِ أحَدٌ ، ولا یَزولُ أبَدا ولَم یَزَل . أوَّلٌ قَبلَ الأَشیاءِ بِلا أوَّلِیَّهٍ ، وآخِرٌ بعدَ الأَشیاءِ بِلا نِهایَهٍ . عَظُمَ عَن أن تَثبُتَ رُبوبِیَّتُهُ بِإِحاطَهِ قَلبٍ أو بَصَرٍ . فَإِذا عَرَفتَ ذلِکَ فَافعَل کَما یَنبَغی لِمِثلِکَ أن یَفعَلَهُ فی صِغَرِ خَطَرِهِ ، وقِلَّهِ مَقدِرَتِهِ ، وکَثرَهِ عَجزِهِ ؛ وعَظیمِ حاجَتِهِ إلی رَبِّهِ فی طَلَبِ طاعَتِهِ ، وَالرَّهبَهِ مِن عُقوبَتِهِ ، وَالشَّفَقَهِ من سُخطِهِ ؛ فَإِنَّهُ لَم یَأمُرکَ إلّا بِحَسَنٍ ، ولَم یَنهَکَ إلّا عَن قَبیحٍ . یا بُنَیَّ ، إنّی قَد أنبَأتُکَ عَنِ الدُّنیا وحالِها وزَوالِها وَانتِقالِها ، وأنبَأتُکَ عَنِ الآخِرَهِ وما اُعِدَّ لِأَهلِها فیها ، وضَربَتُ لَکَ فیهِمَا الأَمثالَ ؛ لِتَعتَبِرَ بِها وتَحذُوَ عَلَیها . إنَّما مَثَلُ مَن خَبَرَ الدُّنیا کَمَثَلِ قَومٍ سَفرٍ نَبا بِهِم مَنزِلٌ جَدیبٌ ، فَأَمّوا مَنزِلاً خَصیبا وجَنابا مَریعا ، فَاحتَمَلوا وَعثاءَ الطَّریقِ وفِراقَ الصَّدیقِ ، وخُشونَهَ السَّفَرِ ، وجُشوبَهَ المَطعَمِ ؛ لِیَأتوا سَعَهَ دارِهِم ومَنزِلَ قَرارِهِم ، فَلَیسَ یَجِدونَ لِشَیءٍ مِن ذلِکَ ألَما ، ولا یَرَونَ نَفَقَهً مَغرَما ، ولا شَیءَ أحَبُّ إلَیهِم مِمّا قَرَّبَهُم مِن مَنزِلِهِم ، وأدناهُم مِن مَحَلِّهِم . ومَثَلُ مَنِ اغتَرَّ بِها کَمَثَلِ قَومٍ کانوا بِمَنزِلٍ خَصیبٍ فَنَبا بِهِم إلی مَنزِلٍ جَدیبٍ ، فَلَیسَ شَیءٌ أکرَهَ إلَیهِم ولا أفظَعَ عِندَهُم مِن مُفارَقَهِ ما کانوا فیه إلی ما یَهجُمونَ عَلَیهِ ویَصیرونَ إلَیهِ . یا بُنَیَّ ، اجعَل نَفسَکَ میزانا فیما بَینَکَ وبَینَ غَیرِکَ ، فَأَحبِب لِغَیرِکَ ما تُحِبُّ لِنَفسِکَ ، وَاکرَه لَهُ ما تَکرَهُ لَها ، ولا تَظلِم کَما لا تُحِبُّ أن تُظلَمَ ، وأحسِن کَما تُحِبُّ أن یُحسَنَ إلَیکَ ، وَاستَقبِح مِن نَفسِکَ ما تَستَقبِحُ مِن غَیرِکَ ، وَارضَ مِنَ النّاسِ بِما تَرضاهُ لَهُم مِن نَفسِکَ ، ولا تَقُل ما لا تَعلَمُ وإن قَلَّ ما تَعلَمُ ، ولا تَقُل ما لا تُحِبُّ أن یُقالَ لَکَ . وَاعلَم أنَّ الإِعجابَ ضِدُّ الصَّوابِ ، وآفَهُ الأَلبابِ . فَاسعَ فی کَدحِکَ ، ولا تَکُن خازِنا لِغَیرِکَ . وإذا أنتَ هُدیتَ لِقَصدِکَ فَکُن أخشَعَ ما تَکونُ لِرَبِّکَ . وَاعلَم أنَّ أمامَکَ طَریقا ذا مَسافَهٍ بَعیدَهٍ ومَشَقَّهٍ شَدیدَهٍ ، وأنَّهُ لا غِنی لَکَ فیهِ عَن حُسنِ الاِرتیادِ وقَدرِ (5) بَلاغِکَ مِنَ الزّادِ مَعَ خِفَّهِ الظَّهرِ ، فَلا تَحمِلَنَّ عَلی ظَهرِکَ فَوقَ طاقَتِکَ ، فَیَکونَ ثِقلُ ذلِکَ وَبالاً عَلَیکَ . وإذا وَجَدتَ مِن أهلِ الفاقَهِ مَن یَحمِلُ لَکَ زادَکَ إلی یَومِ القِیامَهِ فَیُوافیکَ بِهِ غَدا حَیثُ تَحتاجُ إلَیهِ فَاغتَنِمهُ وحَمِّلهُ إیّاهُ ، وأکثِر مِن تَزویدِهِ وأنتَ قادِرٌ عَلَیهِ ، فَلَعَلَّکَ تَطلُبُهُ فَلا تَجِدُهُ . وَاغتَنِم مَنِ استَقرَضَکَ فی حالِ غِناکَ ؛ لِیَجعَلَ قَضاءَهُ لَکَ فی یَومِ عُسرَتِکَ . وَاعلَم أنَّ أمامَکَ عَقَبَهً کَؤودا (6) ، المُخِفُّ فیها أحسَنُ حالاً مِنَ المُثقِلِ ، وَالمُبطِئُ عَلَیها أقبَحُ حالاً مِنَ المُسرِعِ ، وأنَّ مَهبِطَکَ بِها لا مَحالَهَ عَلی جَنَّهٍ أو عَلی نارٍ . فَارتَد لِنَفسِکَ قَبلَ نُزُلِکَ ووَطِّی المَنزِلَ قَبلَ حُلولِکَ ، فَلَیس بَعدَ المَوتِ مُستَعتَبٌ ، ولا إلَی الدُّنیا مُنصَرَفٌ . وَاعلَم أنَّ الَّذی بِیَدِهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَالأَرضِ قَد أذِنَ لَکَ فِی الدُّعاءِ وتَکَفَّلَ لَکَ بِالإِجابَهِ ، وأمَرَکَ أن تَسأَلَهُ لِیُعطِیَکَ وتَستَرحِمُهُ لِیَرحَمَکَ ، ولَم یَجعَل بَینَکَ وبَینَهُ مَن یَحجُبُهُ عَنکَ ، ولَم یُلجِئکَ إلی مَن یَشفَعُ لَکَ إلَیهِ ، ولَم یَمنَعکَ إن أسَأتَ مِنَ التَّوبَهِ ، ولَم یُعاجِلکَ بِالنِّقمَهِ ، ولَم یُعَیِّرکَ بِالإِنابَهِ ، ولَم یَفضَحکَ حَیثُ الفَضیحَهُ بِکَ أولی ، ولَم یُشَدِّد عَلَیکَ فی قَبولِ الإِنابَهِ ، ولَم یُناقِشکَ بِالجَریمَهِ ، ولَم یُؤیِسکَ مِنَ الرَّحمَهِ . بل جَعَلَ نُزوعَکَ عَنِ الذَّنبِ حَسَنَهً ، وَحَسَبَ سَیِّئَتَکَ واحِدَهً ، وَحَسَبَ حَسَنَتَکَ عَشرا ، وفَتَحَ لَکَ بابَ المَتابِ . فَإِذا نادَیتَهُ سَمِعَ نِداءَکَ ، وإذا ناجَیتَهُ عَلِمَ نَجواکَ ، فَأَفضَیتَ إلَیهِ بِحاجَتِکَ ، وأبثَثتَهُ ذاتَ نَفسِکَ ، وشَکَوتَ إلَیهِ هُمومَکَ ، وَاستَکشَفتَهُ کُروبَکَ ، وَاستَعَنتَهُ عَلی اُمورِکَ ، وسَأَلتَهُ مِن خَزائِنِ رَحمَتِهِ ما لا یَقدِرُ عَلی إعطائِهِ غَیرُهُ مِن زِیادَهِ الأَعمارِ وصِحَّهِ الأَبدانِ وسَعَهِ الأَرزاقِ . ثُمَّ جَعَلَ فی یَدَیکَ مَفاتیحَ خَزائِنِهِ بِما أذِنَ لَکَ مِن مَسأَلَتِهِ ، فَمَتی شِئتَ استَفتَحتَ بِالدُّعاءِ أبوابَ نِعمَتِهِ ، وَاستَمطَرتَ شَآبیبَ (7) رَحمَتِهِ . فَلا یُقَنِّطَنَّکَ إبطاءُ إجابَتِهِ ، فَإِنَّ العَطِیَّهَ عَلی قَدرِ النِّیَّهِ . ورُبَّما اُخِّرَت عَنکَ الإِجابَهُ لِیَکونَ ذلِکَ أعظَمَ لِأَجرِ السّائِلِ وأجزَلَ لِعَطاءِ الآمِلِ . ورُبَّما سَأَلتَ الشَّیءَ فَلا تُؤتاهُ واُوتیتَ خَیرا مِنهُ عاجِلاً أو آجِلاً ، أو صُرِفَ عَنکَ لِما هُوَ خَیرٌ لَکَ . فَلَرُبَّ أمرٍ قَد طَلَبتَهُ فیهِ هَلاکُ دینِکَ لَو اُوتیتَهُ . فَلتَکُن مَسأَلَتُکَ فیما یَبقی لَکَ جَمالُهُ ویُنفی عَنکَ وَبالُهُ ، فَالمالُ لا یَبقی لَکَ ولا تَبقی لَهُ . وَاعلَم أنَّکَ إنَّما خُلِقتَ لِلآخِرَهِ لا لِلدُّنیا ، ولِلفَناءِ لا لِلبَقاءِ ، ولِلمَوتِ لا لِلحَیاهِ ، وأنَّکَ فی مَنزِلِ قُلعَهٍ (8) ودارِ بُلغَهٍ (9) وطَریقٍ إلَی الآخِرَهِ ، وأنَّکَ طَریدُ المَوتِ الَّذی لا یَنجو مِنهُ هارِبُهُ ، ولابُدَّ أنَّهُ مُدرِکُهُ ، فَکُن مِنهُ عَلی حَذَرٍ أن یُدرِکَکَ وأنتَ عَلی حالٍ سَیِّئَهٍ ، قَد کُنتَ تُحَدِّثُ نَفسَکَ مِنها بِالتَّوبَهِ فَیَحولَ بَینَکَ وبَینَ ذلِکَ ، فَإِذا أنتَ قَد أهلَکتَ نَفسَکَ . یا بُنَیَّ ، أکثِر مِن ذِکرِ المَوتِ ، وذِکرِ ما تَهجُمُ عَلَیهِ ، وتُفضی بَعدَ المَوتِ إلَیهِ ، حَتّی یَأتِیَکَ وقَد أخَذتَ مِنهُ حِذرَکَ ، وشَدَدتُ لَهُ أزرَکَ ، ولا یَأتِیَکَ بَغتَهً فَیَبهَرَکَ . وإیّاکَ أن تَغتَرَّ بِما تَری مِن إخلادِ أهلِ الدُّنیا إلَیها ، وتَکالُبِهِم عَلَیها ، فَقَد نَبَّأَکَ اللّهُ عَنها ، ونَعَت لَکَ نَفسَها ، وتَکَشَّفَت لَکَ عَن مَساویها ، فَإِنَّما أهلُها کِلابٌ عاوِیَهٌ ، وسِباعٌ ضارِیَهٌ ، یَهِرُّ بَعضُها بَعضا ، ویَأکُلُ عَزیزُها ذَلیلَها ، ویَقهَرُ کَبیرُها صَغیرَها . نَعَمٌ مُعَقَّلَهٌ ، واُخری مُهمَلَهٌ ، قَد أضَلَّت عُقولَها ورَکِبَت مَجهولَها . سُروحُ عاهَهٍ بِوادٍ وَعثٍ (10) ، لَیسَ لَها راعٍ یُقیمُها ، ولا یُسیمُها . سَلَکَت بِهِمُ الدُّنیا طَریقَ العَمی ، وأخَذَت بِأَبصارِهِم عَن مَنارِ الهُدی ، فَتاهوا فی حَیرَتِها ، وغَرِقوا فی نِعمَتِها ، وَاتَّخَذوها رَبّا ، فَلَعِبَت بِهِم ولَعِبوا بِها ونَسوا ماوَراءَها . رُوَیدا یُسفِرُ الظَّلامُ ، کَأَن قَد وَرَدَتِ الأَظعانُ ، یوشِکُ مَن أسرَعَ أن یَلحَقَ ! وَاعلَم أنَّ مَن کانَت مَطِیَّتُهُ اللَّیلَ وَالنَّهارَ فَإِنَّهُ یُسارُ بِهِ وإن کانَ واقِفا ، ویَقطَعُ المَسافَهَ وإن کانَ مُقیما وادِعا . وَاعلَم یَقینا أنَّکَ لَن تَبلُغَ أمَلَکَ ولَن تَعدُوَ أجَلَکَ ، وأنَّکَ فی سَبیلِ مَن کانَ قَبلَکَ . فَخَفِّض فِی الطَّلَبِ ، وأجمِل فِی المُکتَسَبِ فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَد جَرَّ إلی حَرَبٍ ، فَلَیسَ کُلُّ طالِبٍ بِمَرزوقٍ ، ولاکُلُّ مُجمِلٍ بِمَحرومٍ . وأکرِم نَفسَکَ عَن کُلِّ دَنِیَّهٍ وإن ساقَتکَ إلَی الرَّغائِبِ ، فَإِنَّکَ لَن تَعتاضَ بِما تَبذُلُ مِن نَفسِکَ عِوَضا . ولا تَکُن عَبدَ غَیرِکَ وقَد جَعَلَکَ اللّهُ حُرّا . وما خَیرُ خَیرٍ لا یُنالُ إلّا بِشَرٍّ ، ویُسرٍ لا یُنالُ إلّا بِعُسرٍ . وإیّاکَ أن توجِفَ بِکَ مَطایَا الطَّمَعِ ، فَتورِدَکَ مَناهِلَ الهَلَکَهِ . وإنِ استَطَعتَ ألّا یَکونَ بَینَکَ وبَینَ اللّهِ ذُو نِعمَهٍ فَافعَل ، فَإِنَّکَ مُدرِکٌ قَسمَکَ وآخِذٌ سَهمَکَ . وإنَّ الیَسیرَ مِنَ اللّهِ سُبحانَهُ أعظَمُ وأکرَمُ مِنَ الکَثیرِ مِن خَلقِهِ وإن کانَ کُلٌّ مِنهُ . وتَلافیکَ ما فَرَطَ مِن صَمتِکَ أیسَرُ مِن إدراکِکَ ما فاتَ مِن مَنطِقِکَ ، وحِفظُ ما فِی الوِعاءِ بِشَدِّ الوِکاءِ (11) ، وحِفظُ ما فی یَدَیکَ أحَبُّ إلَیَّ مِن طَلَبِ ما فی یَدِ غَیرِکَ . ومَرارَهُ الیَأسِ خَیرٌ مِنَ الطَّلَبِ إلَی النّاسِ . وَالحِرفَهُ مَعَ العِفَّهِ خَیرٌ مِنَ الغِنی مَعَ الفُجورِ . وَالمَرءُ أحفَظُ لِسِرِّهِ . ورُبَّ ساعٍ فیما یَضُرُّهُ ! مَن أکثَرَ أهجَرَ . ومَن تَفَکَّرَ أبصَرَ . قارِن أهلَ الخَیرِ تَکُن مِنهُم . وبایِن أهلَ الشَّرِّ تَبِن عَنهُم . بِئسَ الطَّعامُ الحَرامُ ! وظُلمُ الضَّعیفِ أفحَشُ الظُّلمِ ! إذا کانَ الرِّفقُ خُرقا کانَ الخُرقُ رِفقا . رُبَّما کانَ الدَّواءُ داءً . ورُبَّما نَصَحَ غَیرُ النّاصِحِ ، وغَشَّ المُستَنصَحُ . وإیّاکَ وَاتِّکالَکَ عَلَی المُنی فَإِنَّها بَضائِعُ المَوتی ، وَالعَقلُ حِفظُ التَّجارِبِ . وخَیرُ ما جَرَّبتَ ما وَعَظَکَ . بادِرِ الفُرصَهَ قَبلَ أن تَکونَ غُصَّهً . لَیسَ کُلُّ طالِبٍ یُصیبُ ، ولا کُلُّ غائِبٍ یَؤوبُ . ومِنَ الفَسادِ إضاعَهُ الزّادِ ومَفسَدَهُ المَعادِ . ولِکُلِّ أمرٍ عاقِبَهٌ . سَوفَ یَأتیکَ ما قُدِّرَ لَکَ . التّاجِرُ مُخاطِرٌ . ورُبَّ یَسیرٍ أنمی مِن کَثیرٍ ! لا خَیرَ فی مُعینٍ مَهینٍ ولا فی صَدیقٍ ظَنینٍ . ساهِلِ الدَّهرَ ما ذَلَّ لَکَ قُعودُهُ . ولا تُخاطِر بِشَیءٍ رَجاءَ أکثَرَ مِنهُ . وإیّاکَ أن تَجمَحَ بِکَ مَطِیَّهُ اللَّجاجِ . اِحمِل نَفسَکَ مِن أخیکَ عِندَ صَرمِهِ (12) عَلَی الصِّلَهِ ، وعِندَ صُدودِهِ عَلَی اللَّطَفِ وَالمُقارَبَهِ ، وعِندَ جُمودِهِ عَلَی البَذلِ ، وعِندَ تَباعُدِهِ عَلَی الدُّنُوِّ ، وعِندَ شِدَّتِهِ عَلَی اللّینِ ، وعِندَ جُرمِهِ عَلَی العُذرِ حَتّی کَأَنَّکَ لَهُ عَبدٌ وکَأَنَّهُ ذُو نِعمَهٍ عَلَیکَ . وإیَّاک أن تَضَعَ ذلِکَ فی غَیرِ مَوضِعِهِ ، أو أن تَفعَلَهُ بِغَیرِ أهلِهِ . لا تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدیقِکَ صَدیقا فَتُعادِیَ صَدیقَکَ . وَامحَض أخاکَ النَّصیحَهَ حَسَنَهً کانَت أو قَبیحَهً . وتَجَرَّعِ الغَیظَ (13) فَإِنّی لَم أرَ جُرعَهً أحلی مِنها عاقِبَهً ولا ألَذَّ مَغَبَّهً ! وَلِن لِمَن غالَظَکَ فَإِنَّهُ یوشِکُ أن یَلینَ لَکَ . وخُذ عَلی عَدُوِّکَ بِالفَضلِ فَإِنَّهُ أحلَی الظَّفَرَینِ . وإن أرَدتَ قَطیعَهَ أخیکَ فَاستَبقِ لَهُ مِن نَفسِکَ بَقِیَّهً تَرجِعُ إلَیها إن بَدا لَهُ ذلِکَ یَوما ما . ومَن ظَنَّ بِکَ خَیرا فَصَدِّق ظَنَّهُ . ولا تُضِیعَنَّ حَقَّ أخیکَ اتِّکالاً عَلی ما بَینَکَ وبَینَهُ ، فَإِنَّهُ لَیسَ لَکَ بِأخٍ مَن أضَعتَ حَقَّهُ . ولا یَکُن أهلُکَ أشقَی الخَلقِ بِکَ . ولا تَرغَبَنَّ فیمَن زَهِدَ فیکَ . ولا یَکونَنَّ أخوکَ أقوی عَلی قَطیعَتِکَ مِنکَ عَلی صِلَتِهِ . ولا تَکونَنَّ عَلَی الإِساءَهِ أقوی مِنکَ عَلَی الإِحسانِ . ولا یَکبُرَنَّ عَلَیکَ ظُلمُ مَن ظَلَمَکَ فَإِنَّهُ یَسعی فی مَضَرَّتِهِ ونَفعِکَ . ولَیسَ جَزاءُ مَن سَرَّکَ أن تَسوءَهُ . وَاعلَم یا بُنَیَّ ، أنَّ الرِّزقَ رِزقانِ : رِزقٌ تَطلُبُهُ ، ورِزقٌ یَطلُبُکَ فَإِن أنتَ لَم تَأتِهِ أتاکَ . ما أقبَحَ الخُضوعَ عِندَ الحاجَهِ وَالجَفاءَ عِندَ الغِنی ! إنّ لَکَ مِن دُنیاکَ ما أصلَحتَ بِهِ مَثواکَ . وإن جَزِعتَ عَلی ما تَفَلَّتَ مِن یَدَیکَ فَاجزَع عَلی کُلِّ ما لَم یَصِل إلَیکَ . اِستَدِلَّ عَلی ما لَم یَکُن بِما قَد کانَ ، فَإِنَّ الاُمورَ أشباهٌ . ولا تَکونَنَّ مِمَّن لا تَنفَعُهُ العِظَهُ إلّا إذا بالَغتَ فی إیلامِهِ ، فَإِنَّ العاقِلَ یَتَّعِظُ بِالآدابِ وَالبَهائِمَ لا تَتَّعِظُ إلّا بِالضَّربِ . اِطرَح عَنکَ وارِداتِ الهُمومِ بِعَزائِمِ الصَّبرِ وحُسنِ الیَقینِ . مَن تَرَکَ القَصدَ جارَ . وَالصّاحِبُ مَناسِبٌ . وَالصَّدیقُ مَن صَدَقَ غَیبُهُ . وَالهَوی شَریکُ العَناءِ . رُبَّ قَریبٍ أبعَدُ مِن بَعیدٍ ، ورُبَّ بَعیدٍ أقرَبُ مِن قَریبٍ . وَالغَریبُ مَن لَم یَکُن لَهُ حَبیبٌ . مَن تَعَدَّی الحَقَّ ضاقَ مَذهَبُهُ . ومَنِ اقتَصَرَ عَلی قَدرِهِ کانَ أبقی لَهُ . وأوثَقُ سَبَبٍ أخَذتَ بِهِ سَبَبٌ بَینَکَ وبَینَ اللّهِ ! ومَن لَم یُبالِکَ فَهُو عَدُوُّکَ . قَد یَکونُ الیَأسُ إدراکا إذا کانَ الطَّمَعُ هَلاکا . لَیسَ کُلُّ عَورَهٍ تَظهَرُ ولا کُلُّ فُرصَهٍ تُصابُ . ورُبَّما أخطَأَ البَصیرُ قَصدَهُ وأصابَ الأَعمی رُشدَهُ . أخِّرِ الشَّرَّ فَإِنَّکَ إذا شِئتَ تَعَجَّلتَهُ . وقَطیعَهُ الجاهِلِ تَعدِلُ صِلَهَ العاقِلِ . مَن أمِنَ الزّمانَ خانَهُ ، ومَن أعظَمَهُ أهانَهُ . لَیسَ کُلُّ مَن رَمی أصابَ . إذا تَغَیَّرَ السُّلطانُ تَغَیَّرَ الزَّمانُ . سَل عَنِ الرَّفیقِ قَبلَ الطَّریقِ ، وعَنِ الجارِ قَبلَ الدّارِ . إیّاکَ أن تَذکُرَ فِی الکَلامِ ما یَکونُ مُضحِکا وإن حَکَیتَ ذلِکَ عَن غَیرِکَ . وإیّاکَ ومُشاوَرَهَ النِّساءِ فَإِنَّ رَأیَهُنَّ إلی أفنٍ (14) وعَزمَهُنَّ إلی وَهنٍ . وَاکفُف عَلَیهِنَّ مِن أبصارِهِنَّ بِحِجابِکَ إیّاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّهَ الحِجابِ أبقی عَلَیهِنَّ ، ولَیسَ خُروجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِن إدخالِکَ مَن لا یُوثَقُ بِهِ عَلَیهِنَّ ، وإنِ استَطَعتَ أن لا یَعرِفنَ غَیرَکَ فَافعَل . ولا تُمَلِّکِ المَرأَهَ مِن أمرِها ما جاوَزَ نَفسَها فَإِنَّ المَرأَهَ رَیحانَهٌ ولَیسَت بِقَهرَمانَهٍ ولا تَعْدُ بِکَرامَتِها نَفسَها ، ولا تُطمِعها فی أن تَشفَعَ بِغَیرِها . وإیّاکَ وَالتَّغایُرَ فی غیرِ مَوضِعِ غَیرَهٍ فَإِنَّ ذلِکَ یَدعُو الصَّحیحَهَ إلَی السَّقَمِ وَالبَریئَهَ إلَی الرِّیَبِ . وَاجعَل لِکُلِّ إنسانٍ مِن خَدَمِکَ عَمَلاً تَأخُذُهُ بِهِ فَإِنَّهُ أحری أن لا یَتَواکَلوا فی خِدمَتِکَ . وأکرِم عَشیرَتَکَ فَإِنَّهُم جَناحُکَ الَّذی بِهِ تَطیرُ ، وأصلُکَ الَّذی إلَیهِ تَصیرُ ، ویَدُکَ الَّتی بِها تَصولُ . أستَودِعُ اللّهَ دینَکَ ودُنیاکَ ، وَأسأَلُهُ خَیرَ القَضاءِ لَکَ فَی العاجِلَهِ وَالآجِلَهِ وَالدُّنیا وَالآخِرَهِ ، وَالسَّلامُ . (15)

.

1- .وَزَعه یَزَعُه وَزْعا : إذا کَفَّهُ ومَنَعَهُ (النهایه : ج 5 ص 180 «وزع») .
2- .نخَلَ الشیء یَنخُله نخْلاً : صَفَّاه واختارَه (لسان العرب : ج 11 ص 651 «نخل») .
3- .فی نهج البلاغه وتحف العقول : «یُحلَقِ الخصومات» ، وفی بحار الأنوار : ج 1 ص 223 ح 12 و ج 77 ص 202 و ص 219 ووسائل الشیعه : ج 27 ص 170 ح 54 : «علوّ الخصومات» .
4- .عَشَا عن الشیء : ضعفَ بصرُه عنه . وخبَطَه خبطَ عشواء : لم یتعمّده (لسان العرب : ج 15 ص 57 «عشا») .
5- .فی المصدر : «قدّر» بدل «وقدر» ، والصواب ما أثبتناه کما فی المصادر الاُخری .
6- .العَقَبه الکَؤود : أی الشاقّه (النهایه : ج 4 ص 137 «کاد») .
7- .شآبیب : جمع شُؤبُوبٍ ، وهو الدُّفْعهُ من المطَر وغیره (النهایه : ج 2 ص 436 «شأب») .
8- .قُلعه : أی تَحَوُّل وارتحال (النهایه : ج 4 ص 102 «قلع») .
9- .بُلْغهٌ : کِفایهٌ (لسان العرب : ج 8 ص 419 «بلغ») .
10- .الوَعْث : وهو الرَّمْلُ ، والمشیُ فیه یَشْتدّ علی صاحبه ویَشُقُّ (النهایه : ج 5 ص 206 «وعث») .
11- .الوِکاء : الخیْطُ الذی تُشَدُّ به الصُّرَّه والکیسُ وغیرهما (النهایه : ج 5 ص 222 «وکا») .
12- .الصَّرمُ : القطع البائن ، والهِجْرانُ (لسان العرب : ج 12 ص 334 «صرم») .
13- .الغَیْظ : الغَضَبُ ، وقیل : هو أشدُّ من الغضب (لسان العرب : ج 7 ص 450 «غیظ») .
14- .الأَفْنُ : النقص . ورجل أفین ومأفون ، أی ناقص العقل (النهایه : ج 1 ص 57 «أفن») .
15- .کشف المحجّه : ص 220 عن عمر بن أبی المقدام ، نهج البلاغه : الکتاب 31 ، تحف العقول : ص 68 نحوه .

ص: 221



13 / 2 نامه امام به فرزندش حسن در حاضرین

13 / 2نامه امام به فرزندش حسن در حاضرین (1)امام باقر علیه السلام :آن گاه که امیر مؤمنان علیه السلام از صفّین باز می گشت ، به فرزندش حسن علیه السلام نوشت : «به نام خداوند بخشنده مهربان . از پدری که در آستانه فناست ، و چیرگی زمان را پذیراست ، زندگی را پشت سر نهاده ، به گردش روزگار گردن داده ، نکوهنده این جهان است ، جای گیرنده در سراهای مردگان و فردا ، کوچنده از آن ؛ به فرزندی آرزومندِ آنچه به دست ناید ، رونده راهِ کسی که به جهان نیستی درآمده ، آماج بیماری ها ، گروگان روزگار ، در تیررسِ بلاها و خود ، دنیا را گوش به فرمان ؛ سوداگر[ دنیای پُر] فریب است ، وامدارِ مرگ ها ، اسیرِ مرگ ، هم سوگند اندوه ها ، هم نشین غم ها ، آماج آفت ها ، زمین خورده شهوت ها ، و جانشین مردگان! امّا بعد ؛ همانا من از پشت کردنِ دنیا به خود و سرکشی روزگار بر خویش و روی آوردن آخرت به سوی خویشتن ، چیزی را دریافتم که مرا از یادِ غیر خودم و از توجّه به آنچه پشت سر گذاشته ام ، بازمی دارد [ تا سراسر به آخرت ، توجّه ورزم] . چون به خویشتن فکر کردم و از غیرِ خود ، رویگردان شدم ، پس اندیشه ام مرا منعطف ساخت و از خواهش های نَفْس باز داشت و حقیقتِ کارم را برای من آشکار ساخت و مرا به چنان کوششی برانگیخت که در آن ، بازیچه راه ندارد و به راستی ای رهنمونم گشت که به دروغ ، آمیخته نیست . تو را پاره ای از خویش ، بلکه همه وجود خود یافتم ، تا آن جا که گویی هر چه تو را رسد ، مرا رسیده و اگر مرگ تو را در آید ، مرا درآمده است . پس آنچه از کار خودم که برایم مهم افتد ، همان چیز از کار تو نیز برایم مهم آید ، و [ لذا این وصیّت را ]برایت نوشتم تا تو را پشتوانه ای باشد ، خواه من برایت بمانم و خواه درگذرم . پسر عزیزم! تو را سفارش می کنم به تقوای الهی و پیوسته از او فرمان بردن و آباد ساختن دلت با یادش و چنگ زدن به ریسمانش . و کدام رشته استوارتر از رشته ارتباط تو با خداست ، اگر به آن درآویزی؟ دلت را به موعظه زنده بدار ، و به پرهیز [ از دنیا ]بمیران ، به یقینْ نیرو بخش ، به حکمتْ نورانی گردان ، با یاد مرگْ رام نما ، از او اعتراف بگیر که فانی است ، به سختی های دنیا بینایش گردان ، از هجوم روزگار و دیگرسانی های آشکار شب ها و روزها هشدارش ده ؛ و اخبار گذشتگان را بر آن عَرضه دار ، یادش آور که پیشینیانِ تو را چه رسید ؛ در سرزمین ها و آثار ایشان سیر کن و بنگر چه کردند و از کجا کوچیدند و در کجا فرود آمدند و منزل گزیدند . آن گاه ، به درستی در می یابی که ایشان از دوستان جدا شده ، به دیار غربت رخت برکشیده اند ؛ و گویا پس از اندک زمانی ، تو نیز همانند یکی از ایشانی . پس جایگاه آخرت خویش را آباد کن و آخرتت را به دنیایت مفروش و سخن گفتن درباره آنچه را نمی شناسی و نیز گفتگو درباره آنچه را بر عهده ات نیست ، رها کن . در جاده ای که می ترسی گم راهه باشد ، گام مگذار ، که خودداری به هنگام سرگردانیِ گم راهی ، بهتر از درافتادن در ورطه های هولناک است . به نیکوکاری امر کن تا خود ، از نیکوکاران گردی ؛ با دست و زبانت ، از زشتی ها نهی کن وتلاشمندانه ، از هر که زشتکار است ، دوری نما ؛ در راه خدا چنان که شایسته اوست ، جهاد کن و مبادا که در این راه ، سرزنشِ سرزنشگری بازدارنده تو باشد . برای حق، هر جا که باشد،در ژرفای گرداب [سختی]ها برو ، دین را نیکو بیاموز و خود را به تحمّلِ آنچه خوش نمی داری عادت دِه ، که نیکو خُلقی است تحمّل ورزی! در همه کارها ، خودت را در پناه معبودت آور ، که [ اگر چنین کنی ]آن را به پناهگاهی استوار و در پناهِ نگاهبانی عزّتمند درآورده ای . در نیازخواهی از پروردگارت ، اخلاص پیشه کن ، که عطا کردن و محروم داشتن به دست اوست . از خداوند بسیار طلب خیر کن . وصیّتم را نیکو دَریاب و از آن روی مگردان که بهترین سخن آن است که سود دهد . و بدان که در دانش بی سود ، خیری نیست و دانشی که سزاوار یادگیری نیست ، سودی ندارد . پسر عزیزم! آن گاه که دیدم سالخورده گشته ام و سستی ام روی به افزونی نهاده ، به [ نوشتن ]وصیّت خود برای تو پرداختم و در آن ، ویژگی هایی را برشمردم ، پیش از آن که مرگ بر من شتاب آورَد و نتوانم آنچه را در دل دارم ، با تو بگویم ؛ یا در اندیشه ام کاستی پیش آید ، چنان که در جسمم پیش آمده ؛ یا خواهش های نَفْس و آشوب های دنیا پیش از من به تو روی آورَند و همانند اُشتُری رَمنده شوی . و جز این نیست که دل جوانِ نوخاسته ، همچون زمینی ناکاشته است که هر بذری در آن افکَنند ، می پذیرد . از این رو ، پیش از آن که دلت سخت گردد و مغزت [از چیزهای دیگر] پُر شود ، به تربیت تو پرداختم تا با اندیشه ای استوار ، به کار روی آوری و از آنچه صاحبان تجربه در پی آن بودند و آزمودند ، بهره برگیری و رنج جستجو از تو برداشته شود و نیازت به تجربه و آزمون نیفتد . پس به تو آن رسد که ما به تجربه بدان رسیدیم و برای تو روشن شود آنچه گاهی بر ما تاریک می نمود . پسر محبوبم! اگرچه من به اندازه همه پیشینیان نزیسته ام ؛ امّا در کارهای ایشان نگریسته ام و در سرگذشت هایشان اندیشیده ام و در آثارشان سیر کرده ام تا آن جا که همچون یکی از آنان گردیده ام ، بلکه با آگاهی ای که از کارشان به دست آورده ام ، گویی چنان است که با پیشینیان و پسینیانشان به سر برده ام . پس [ از آنچه دیدم ]روشن را از تار ، و سودمند را از زیانبار باز شناختم و برای تو ، از هر چیز ، غربال شده اش را برگزیدم و زیبایش را خواستم و آن را که شناخته نبود ، از تو دور داشتم . و چون همانند پدری مهربان نگران کار تو بودم و بر ادب آموختنَت همّت گماشتم ، چنان دیدم که این [ادب آموختن] ، در عنفوان جوانی و در بهار زندگانی ات که نیّتی پاک داری و ضمیری با صفا ، به کار رود . و [ بر آن شدم که] در آغاز راه ، کتاب خدا و تأویل آن را به تو بیاموزم و با شرایع و احکام اسلام و حلال و حرام آن آشنایت سازم و از این امور ، به دیگر چیزها نپردازم . آن گاه بیمناک شدم که افکار و خواسته هایی که مردم در آن اختلاف دارند و کار بر آنان مشتبه شده ، بر تو نیز روی آورد و به اشتباهت اندازد . با آن که دوست نمی داشتم تو را از این چیزها آگاه کنم ؛ امّا دیدم استحکام آگاهی ات بدین امور ، بهتر از آن است که تو را تسلیم اموری سازم که در آن ، از هلاکت ایمن نیستی ؛ و امید بستم که خداوندْ تو را در آن ، توفیق رستگاری بخشد و به راه راستت هدایت فرماید . پس این وصیّت خویش را نزد تو می سپارم [ و پاسداشت آن را از تو خواستارم] . و بدان پسر محبوبم آنچه بیشتر دوست دارم از وصیّت من به کارگیری ، پرهیزگاری است و بسنده کردن بر آنچه خداوند بر تو واجب فرموده ، و پیش گرفتنِ شیوه ای که پدران پیشین و شایستگانِ خاندانت در پیش گرفتند ؛ زیرا آنان از نگریستن در کار خویش ، فروگذار نکردند ، همان گونه که تو [ در کار خود ]می نگری ، و می اندیشیدند ، همان سان که تو می اندیشی و سرانجامِ کار ، آنان را بدان جا رسانْد که آنچه را نیک شناختند ، به کار بستند و از آنچه به آن مکلّف نبودند ، دست نگه داشتند . و اگر نَفْس تو ، از پذیرش این شیوه بدون دستیابی به شناخت ایشان سر باز می زند ، پس باید هر چه طلب می کنی از روی فهم و دانش باشد ، نه به ورطه شبهه ها در افتادن و جدال ها را به اوج رساندن . و پیش از پیمودن این راه ، از خدای خویش یاری بخواه و از او توفیق خویش و دور ماندن از هر شائبه ای را که به شبهه ات در افکَنَد یا به گم راهی ات تسلیم کند ، آرزو کن . پس آن گاه که یقین ورزیدی ، قلبت صفا یافت و فروتن شد ، و اندیشه ات فراهم شد و به کمال رسید و از پراکندگی دور گشت ، و اراده ات در آن بر یک کار منحصر شد ، در آنچه برایت به روشنی بیان کرده ام ، بیندیش ؛ و اگر آنچه از صمیم دل دوست می داری ، تو را دست نداد و آسودگی فکر و اندیشه برایت فراهم نیامد ، بدان! راهی را که به خوبی نمی بینی ، می سپاری و در تاریک راههها پای می گذاری . و جستجوگرِ دین ، آن نیست که اشتباه کند یا [ حق و باطل را] به هم درآمیزد ، که [ اگر چنین شود ، ]بهترین کار این است که از راه باز ایستد . پس ای پسر محبوبم! وصیّتم را نیک دریاب و بدان که در اختیار دارنده مرگ ، همان کس است که زندگی در دست اوست؛ و آن که می آفریند ، همان است که می میراند؛ و آن که نابود می کند ، هموست که باز می گردانَد ؛ و آن که مبتلا می سازد ، همان است که عافیت می دهد ؛ و همانا دنیا بر پای ماندنی نیست ، مگر بر آنچه خداوند آن را بنا نهاده ، از نعمت ها و گرفتاری ها و پاداش روز قیامت و هر یا چه که او خواست و بر ما ناپیداست . پس اگر [ پذیرش ] برخی از این امور بر تو دشوار شد ، آن را به حساب نادانی خود بگذار ؛ که تو در آغازْ نادان آفریده شدی و سپس آموخته شدی . و چه بسیارند چیزهایی که تو نمی دانی و اندیشه ات در آن ، حیران و بصیرتت در آن ، گمگشته است ، و از این ستم که خداوندْ تو را پس ، به آن بصیرت خواهی یافت . پس چنگ در [ رشته بندگیِ ]کسی زن که تو را آفریده و روزی ات داده و تو را پیکری متناسب بخشیده . پس باید پرستش تو تنها از آنِ او باشد و گرایشت به او و بیمناکی ات از او . و بدان پسر محبوبم که هیچ کس چون پیامبر خدا ، از خداوند خبر نداده است . پس خرسند باش که او را پیشوای خود گیری و برای رستگاری ، راهنمایی اش را بپذیری . من در اندرز دادن به تو فروگذار نکردم ، و تو هر چند بکوشی و درباره خود بیندیشی ، به پایه اندیشه ای که من در حقّ تو دارم ، نخواهی رسید . و بدان پسر محبوبم که اگر پروردگارت را شریکی بود ، پیامبران او (آن شریک) نیز نزد تو می آمدند و نشانه های فرمانروایی وقدرتش را می دیدی و افعال و صفاتش را می شناختی . امّا پروردگار تو ، همان گونه که خود وصف فرموده ، خدایی است یکتا که کسی در فرمان روایی اش با او نستیزد و جاودانه است و همیشه بوده است . پیش از هر چیز بوده و او را آغازی نیست ؛ و پس از هر چیز خواهد بود و او را پایانی نیست . فراتر از آن است که پروردگاری اش با احاطه دل یا چشم ، ثابت گردد . پس اکنون که این را دانستی ، چنان رفتار کن که از موجودی چون تو شایسته است ، با وجود خُردیِ قدرش و اندکیِ توانش و فراوانیِ ناتوانی اش و بسیاریِ نیازش به پروردگارش ، در فرمانبری از او و بیمناکی از عذاب و خشمش . او تو را جز به نیکی فرمان ندهد و جز از زشتی باز ندارد . پسر محبوبم! تو را از دنیا و حال آن و نابودی و دست به دست گشتن هایش آگاه کردم ، و از آخرت و آنچه برای اهلش در آن فراهم گشته است ، خبرت دادم ، برای تو از هر دو مَثَل هایی آوردم تا از آنها پند پذیری و پیروی کنی . مَثَلِ کسانی که دنیا را آزموده اند ، مَثَلِ آن گروهی از مسافران است که در جایگاهی قحطی زده اقامت دارند و می خواهند به سرزمینی سبز و خُرّم و پُر آب و گیاه ، کوچ کنند . پس سختیِ راه و جداییِ دوستان و رنج سفر و ناگواریِ غذا را تحمّل می کنند تا به آن سرایِ گشاده که قرارگاه آنهاست ، برسند . پس از هیچ یک از اینها رنجی احساس نمی کنند و آن هزینه ها را که کرده اند ، زیان نمی شمرَند و برایشان هیچ چیز خوش تر از آن نیست که به آن سکونتگاه ، نزدیکشان سازد و فاصله شان را با آن جایگاه ، کم کند . و مَثَلِ آنان که فریفته دنیا شده اند ، مَثَلِ آن گروهی است که در جایگاهی خرّم و آباد بوده اند و از آن جا به محلّی خشک و بی آب و گیاه رخت بر بسته اند . پس برای آنان ، چیزی ناخوشایندتر و سخت تر از جدایی از جایی که در آن بوده اند و رسیدن به جایی که بدان کوچیده اند و رخت بر بسته اند ، نیست . پسر محبوبم! در آنچه میان تو و دیگران می گذرد ، خود را ترازویی پندار ؛ و برای دیگری همان را بخواه که برای خویش می خواهی و آن را که برای خود نمی خواهی ، برای دیگری نیز مخواه ؛ و ستم مَوَرز ، آن سان که نمی خواهی بر تو ستم شود ؛ و نیکی کن ، همان گونه که می خواهی به تو نیکی شود ؛ و هر چه را از دیگری زشت می شماری ، از خویش نیز زشت شمار ؛ و چیزی را برای مردم بپسند که برای خود می پسندی ؛ و آنچه نمی دانی ، مگوی ، هر چند آنچه می دانی ، اندک باشد و آنچه نمی پسندی به تو گویند ، تو هم مگو . و بدان که خودپسندی ، خلافِ راه راست و آفت خِرَدهاست . پس برای معاش خود سخت بکوش ؛ ولی دارایی ات را برای دیگران ذخیره مکن (صرفا برای وارثانت مگذار و در راه خیر خرج کن تا خود نیز بهره بَری ) . آن گاه که به راه راست هدایت شدی ، در برابر پروردگارت بیشتر فروتن باش . و بدان که پیشاپیشِ تو راهی است دراز و رنجی جان گداز و در این راه ، از کوشش نیکو و برگرفتن توشه به قدری که تو را برسانَد ، در عین آن که پشتت سبُک مانَد ، بی نیاز نیستی . پس بیش از توان خود ، بار بر پشتت مگذار که سنگینیِ آن ، بر تو گران آید . هرگاه مستمندی را یافتی که توشه ات را تا روز قیامت ببَرَد و در آن روز که بدان نیاز داری ، همه آن را به تو باز پس دهد ، چنین کسی را غنیمت شمار و [ با دستگیری از آن مستمند] بار خود را بر او نِهْ و اکنون که توان داری ، بیشتر به وی [ کمک کن و ]توشه رسان ، که ممکن است [فردا ، موقعیت کاری چون ]آن را بجویی ، امّا نیابی . و غنیمت بشمار کسی را که در حال توانگری ات ، از تو وام بخواهد تا در روز سختی ات [ که از هول قیامت در هراسی ،] آن را به تو اَدا کند . و بدان که پیش روی توگردنه ای است بس دشوار که هر کس بارش سبُک تر باشد ، در گذر از آن ، نیکو حال تر از کسی است که باری گران بر دوش دارد و آن که آهسته می رود ، از آن که شتاب می ورزد ، بدْ حال تر است . و بدان که ناگزیر ، جایِ فرودآمدنت از آن گردنه ، یا بهشت است یا آتشِ [ جهنّم] . پس پیش از فرود آمدنت ، برای خود ، [جایگاه دلخواهت را] بجوی و منزلت را پیش از درآمدنت،مهیّا ساز، که پس از مرگ،نه وسیله ای برای خشنود گرداندنِ [خدا] هست و نه راه بازگشتی به دنیا. و بدان آن کس که گنجینه های آسمان ها و زمین در دست اوست ، به تو رخصت داده که دعا کنی و اجابتِ دعایت را ضمانت فرموده و فرمانت داده که از او بخواهی تا ببخشدت و مهرش را طلب کنی تا دهدت ؛ و میان تو و خویش ، هیچ کس را فاصله ننهاده و تو را ناچار نکرده که نزدش شفیع بَری ؛ و اگر بد کردی ، از توبه بازت نداشته و در عذاب کردنت شتاب نفرموده و برای بازگشتنت ، تو را سرزنش نکرده؛و آن گاه که سزاوارِ رسوایی بوده ای،رسوایت نفرموده و در قبول توبه ات سختگیری نکرده ؛ و به سبب گناهت ، تو را به تنگنا[ی حساب کشیِ سخت] در نینداخته و از مهرورزی اش،ناامیدت نساخته است؛بلکه روی گردانیدنت از گناه را نیک شمرده و گناهت را یک کیفر داده ، حال آن که کار نیکت را ده برابر پاداش بخشیده است . او درِ توبه را به رویت گشوده . پس هر گاه بخوانی اش ، صدایت را می شنود و چون با او نجوا کنی ، نجوایت را درمی یابد . پس خواستِ خود را بدو عرضه می کنی و راز دلت را نزد او آشکار می سازی و از اندوه هایت با او شِکوه می کنی و چاره گرفتاری هایت را از او می جویی و در کارهایت از او کمک می خواهی و از گنجینه های مِهرش چندان می طلبی که جز او کسی نمی تواند آن را به تو عطا کند: افزایش عمرها،سلامت بدن ها و گشایش در روزی ها. پس آن گاه ، با رخصت دادنش به نیاز خواهی ات از خودش ، کلیدهای گنجینه هایش را در دستان تو نهاد تا هر گاه بخواهی ، با دعا ، درهای نعمتش را بگشایی و ریزش باران رحمتش را طلب کنی . پس مبادا درنگ او در اجابت دعای تو ، ناامیدت کند ، که بخشش ، به قدر نیّت است ؛ و چه بسا اجابت دعایت به تأخیر بیفتد تا پاداشِ نیازخواهنده ، بیشتر و عطای آرزومند ، افزون تر گردد . چه بسا چیزی را خواسته ای و به تو عطا نشده ؛ امّا بهتر از آن را در این دنیا یا آن جهان به تو دهند یا صلاحت در این بوده که آن را از تو دریغ کنند . پس چه بسا چیزهایی خواسته ای که اگر به تو عطا شود ، تباهی دینت در آن است . از این رو ، باید همواره چیزی بخواهی که زیبایی اش برایت پایدار و مشقّتش از تو دور باشد ، که نه مال برای تو می پاید و نه تو برای آن می پایی . و بدان که تو برای آخرت آفریده شده ای ، نه دنیا ؛ برای فنا ، نه بقا ؛ برای مرگ ، نه زندگی ؛ و همانا در سرایِ کوچ هستی و در کاشانه ای به اندازه رفع نیاز و در راهی به سوی آخرت. و تو رمیده مرگ هستی ؛ مرگی که گریزنده را از آن ، رهایی نیست و بی تردید ، او را در خواهد یافت . پس بپرهیز از آن که مرگ تو را دریابد ، در آن حال که مشغولِ گناه هستی و با خود می گویی که از آن توبه خواهی کرد ؛ امّا مرگ میان تو و توبه فاصله می اندازد و بدین سان ، خود را به هلاکت می افکَنی . پسر محبوبم! مرگ را فراوان یاد کن و [ نیز] آن را که به سویش می روی و پس از مرگ،بدان روی می کنی،تا چون به سراغت آید،خود را آماده کرده و برای آن کمر بر بسته باشی ؛ مبادا ناگاه ، مرگ تو را دریابد و بر تو غلبه کند! زنهار که از دلبستگی دنیاداران به دنیا و کشاکش ایشان بر سرِ آن ، فریب نخوری ، که خداوند تو را از آن خبر داده و خودِ دنیا نیز خویشتن را برایت وصف کرده و از زشتی هایش پرده برگرفته است . پس جز این نیست که دنیاطلبان،همچون سگانی هستند که زوزه می کشند و همانند درندگانی اند که به دنبال شکارند و از روی خشم بر یکدیگر بانگ برمی آورند و تواناترشان، ناتوان را می دَرَد و بزرگ ترشان ، بر خُردتر چیره می شود؛ سُتورانی هستند برخی مهار گسسته و برخی رها شده که عقل هاشان را از کف داده اند و به بیراهه رهسپارند و در بیابانی دشوار ، رها شده اند تا گیاهِ آفت و زیان را بچرند ؛ شبانی ندارند که نگاهبانشان باشد یا بچراندشان! دنیا ، ایشان را به کوره راه می بَرَد و دیدگانشان را از فروغ هدایت بر می بندد . پس در سرگشتگیِ دنیا آواره اند و در نعمتش غرقه اند و آن را صاحب اختیار خویش شمرده اند . دنیا با ایشان بازی می کند و آنان با آن سرگرمِ بازی اند و ماورای آن را فراموش کرده اند . اندکی بپای تا سیاهی کنار رود ؛ گویی کاروانیان به منزل رسیده اند و کسی [چون مسافر آخرت] که می شتابد ، نزدیک است که [ به پیشینیان] بپیوندد . و بدان که هر کس شب و روزْ مَرکَبَش باشد ، هر چند به ظاهر ایستاده باشد ، او را می بَرَند ؛ و هر چند در آرام و استراحت باشد ، مسافت را طی می کند . و به یقین بدان که هرگز به آرزویت نخواهی رسید و از مرگ خویش نمی توانی رَست و به همان راهی می روی که پیشینیانت رفتند . پس در به دست آوردنِ [ دنیا ]آرام و در مصرفِ آنچه به دست آورده ای ، میانه رو باش ، که چه بسا تلاش که به نابودیِ سرمایه منجر شود . چنان نیست که هر کس به طلب برخیزد ، روزی اش دهند و هر که میانه روی کند ، از روزی محروم مانَد . نَفْست را از هر پَستی [ دور کن و بدین سان ، آن را ]گرامی دار ، هر چند آن پَستی تو را به نعمت های فراوان رسانَد ؛ زیرا هرگز برابرِ آنچه از نَفْس خویش سرمایه می گذاری ، عوض نخواهی یافت . و بنده دیگری مباش که خداوند ، تو را آزاد آفریده است . و چه خیری است در آن خوبی که جز با بدی به دست نیاید و آن آسایش که جز با سختی فراهم نشود؟ و بپرهیز از این که مَرکَب های آزمندی ، تو را به تاخت آورَند و به آبشخورهای هلاکت اندازند . اگر توانی صاحب نعمتی را میان خود و خدایت فاصله نیفکَنی ، چنین کن ؛ زیرا تو [ بدون آن واسطه نیز ]قسمت خویش را می یابی و بهره ات را می بَری . همانا اندکِ خدای منزّه ، بزرگ تر و گران مایه تر از فراوانِ خَلقِ اوست ، هر چند همه [ چیزها ]از آنِ او بُوَد . جبرانِ آنچه به سببِ خاموش ماندنت به دست نیاورده ای ، آسان تر است از به دست آوردنِ آنچه به سببِ گفتن ، از دست داده ای ؛ زیرا نگهداریِ آنچه در ظرف است ، به استحکامِ درپوشِ آن بستگی دارد و حفظِ آنچه در دست داری ، برای من دوست داشتنی تر از طلبِ چیزی است که در دستِ غیر توست . تلخیِ نومیدی بهتر از دستِ طلب بردن پیش مردم است . پیشه وری با پاکْ دامنی ، بهتر از توانگری با گناه ورزی است . آدمی بیش از دیگران نگهبانِ رازِ خویش است . چه بسا کسی که به سوی زیان پیش می تازد [ و خود نمی دانَد] . آن که فراوان سخن گوید ، یاوه سَراید . هر کس بیندیشد ، بینایی یابد . با نیکان معاشرت کن تا از ایشان شوی ، و از بدان دوری ورز تا در شمار آنان در نیایی . چه بد خوراکی است ، خوراک حرام! ستم بر ناتوان ، زشت ترین ستم است . جایی که مُدارا ، درشتی باشد (سود ندهد) ، درشتی مدارا [ و راهِ درمان] است . چه بسا دارو که خود ، درد بُوَد . چه بسا کسی که از او انتظار نصیحت نرود ؛ ولی نیکو پند دهد ؛ و چه بسا کسی که از او نصیحت طلبند و [ با پاسخِ نادرست ،] خیانت ورزد . زنهار از تکیه کردن بر آرزوها ، که آرزوها سرمایه های مردگان اند و [ شرطِ ]عقل ، به یاد سپردنِ تجربه هاست . بهترین تجربه ات آن است که تو را پند دهد . فرصت را غنیمت شمار ، پیش از آن که [ فوت آن ، سببِ ]اندوه گردد . هر جوینده ای یابنده نیست و هر چه از دست شود ، دوباره باز نمی گردد . از دست نهادنِ توشه و تباه کردن آخرت ، تبهکاری است . هر کاری را سرانجامی است . آنچه برایت مقدّر است ، به زودی تو را خواهد آمد . بازرگان ، خود را به مخاطره می افکَنَد . چه بسا کمی که از زیاد ، پُربارتر است . در یاورِ فرومایه و دوست غیر قابل اعتماد ، خیری نیست . مادام که مَرکب نورسِ روزگار ، رامِ توست ، با آن مدارا کن . برای کسب سود بیشتر ، خود را به خطر میفکَن . زنهار که مَرکَبِ ستیزه جویی ، تو را از جای برکَنَد ! اگر دوستت از تو پیوند گسست ، خویشتن را بر پیوستن به او وادار ؛ و هر گاه از تو کناره گرفت ، به او لطف و نزدیکی ورز ؛ و چون بُخل ورزید ، به او بخشش کن ؛ و اگر دوری گُزید ، به او نزدیک شو ؛ و آن گاه که درشتی کرد ، با او نَرمی پیشه ساز ؛ و چون گناهی مرتکب شد ، تو پوزش خواه ، چندان که گویی بنده اویی و او صاحب نعمت توست . [ امّا ]مبادا که این پندها را در غیر جای خویش به کار بندی یا درباره ناشایستگان عمل کنی . دشمنِ دوستت را دوست مگیر که [ اگر چنین کنی ]با دوستت ، دشمنی کرده ای . برای برادرت ، اندرز را خالص گردان ، خواه مطلوبِ او باشد و خواه نامطلوبش . خشم را جرعه جرعه فرو بَر ، که من شربتی ننوشیده ام که فرجامش شیرین تر و عاقبتش گواراتر از آن باشد . با کسی که با تو درشتی ورزد ، نرمی پیشه کن ، که زود باشد او نیز با تو نرمی کند . به دشمن خود احسان کن ، که آن ، شیرین ترینِ دو پیروزی است . اگر خواهی از دوستت بگسلی ، جایی برای آشتی بگذار که اگر روزی او خواست که بازگردی ، بتوانی بازگردی . اگر کسی درباره تو گمان نیک بُرد ، [ تو نیز با کارهای نیک خود ]گمان او را تصدیق کن . با تکیه بر اعتمادی که میان تو و دوستت برقرار است ، حقّ او را تباه مگردان ، که هر کس حقّش را تباه کنی ، دوست تو نیست . مبادا خانواده و بستگانت بی بهره ترین مردم از تو باشند. هرگز به کسی که از تو دوری می جوید ، رغبت مَوَرز.مبادا برادرت در قطع پیوند دوستی،از تو در برقراری پیوند قوی تر باشد یا در بدی کردن ، از تو در نیکی کردن نیرومندتر باشد.ستمِ آن که به تو ستم می کند ، بر تو بزرگ نیاید ؛ زیرا او در زیان خود و سود تو می کوشد . پاداشِ آن که تو را شادمان می سازد ، آن نیست که به وی بدی کنی . پسر محبوبم! بدان که روزی دو گونه است : آن که تو می جویی اش و آن که تو را می جوید و اگر تو نزد او نروی ، او نزد تو می آید . چه زشت است فروتنی ، هنگام نیازمندی وجفاپیشگی، به گاه بی نیازی. از دنیا همان قدر بهره [ حقیقی] توست که با آن ، سرای آخرتت را آباد سازی . اگر بر آنچه از دست داده ای ، بی تابی می کنی ، پس بر هر چه به دست نیاورده ای ، نیز بی تابی کن . از آنچه بوده ، بر آنچه نبوده ، دلالت جوی ، که کارها به یکدیگر همانند هستند . همچو آن کس مباش که اندرز برایش سودمند نیست ، مگر آن گاه که بسیار آزارش کنی ؛ زیرا خردمندان با تربیت ، پند می پذیرند و چارپایان جز با زدن ، اندرز نمی گیرند . غم های رسیده را با نیروی صبر و یقینِ نیک ، از خود بران . هر که راه میانه را رها کند ، از مسیر بیرون می رود . دوست به منزله خویشاوند است . دوست ، کسی است که نهانش راست باشد . خواهش نَفْس ، شریکِ رنج است . چه بسا نزدیک است که از دور ، دورتر است ؛ و چه بسا دور که از نزدیک ، نزدیک تر. غریب آن است که او را دوستی نباشد . هر که از حق تجاوز کند ، به تنگ راهه می افتد . هر کس به قدر و مرتبه خویش اکتفا کند ، منزلتش پاینده تر است . استوارترین رشته پیوند ، رابطه میان تو و خداست . آن که اعتنایی به تو نداشته باشد ، دشمن توست . گاه نومید ماندن [ از چیزی ]به منزله یافتن [ آن ]است ، آن گاه که آز ورزیدن [ در آن چیز ، به صلاح انسان نباشد و ]مایه تباهی گردد . هر عیبی آشکار شدنی و هر فرصتی دست یافتنی نیست . چه بسا بینا که در راه به خطا می رود ، و چه بسا نابینا که به مقصد می رسد . بدی را به تأخیر انداز ، که هر زمان خواهی ، توانی در آن شتاب ورزی . پیوند بریدن از نادان ، برابر است با پیوستن به دانا . هر که خود را از روزگار در امان شمارد ، روزگار به او خیانت می کند و هر که آن را ارج نهد ، روزگار خوارش می سازد . نه چنین است که هر که تیر بیفکَنَد ، بر هدف زند . هر گاه زمامدار دگرگون گردد ، زمانه دگرگون می شود . پیش از [ گزینشِ ]سفر ، هم سفر را بجوی ؛ و پیش از [ گزینشِ ]خانه ، همسایه را بپرس . مبادا سخن خنده آور بر زبان رانی ، هر چند به حکایت از دیگری باشد . از مشاوره با زنان بپرهیز ، که ایشان را رأیی سست و عزمی ناتوان است . زنان را روی پوشیده دار تا چشمشان به مردان [ نامحرم] نیفتد ، که سختگیری در پوشیدگی [ و حجاب] بیش از هر چیز آنان را نگاهداری می کند . بیرون رفتنِ ایشان [ از خانه ]بدتر از آن نیست که فردی را که به وی اطمینان نداری ، به خانه درآوری . اگر توانی کاری کنی که جز تو را نشناسد ، چنان کن و کاری را فراتر از آنچه که مربوط به خود اوست ، به وی مسپار ، که زن چون گلِ بهاری است نه کفیل دخل و خرج ؛ گرامی داشتنش را از اندازه مگذران و او را به طمع میفکَن ، چندان که برای دیگری میانجی شود . از غیرت ورزیدنِ نا به جا بپرهیز که سبب می شود زنِ درستکار به نادرستی ، و پاک دامن به بدگمانی افتد . برای هر یک از امر بَرانِ خویش ، کاری تعیین کن و او را به همان بگمار ، تا هر یک وظیفه اش را به عهده دیگری نگذارد . خویشانت را گرامی دار ؛ زیرا آنان پَر و بال تواَند که با آنها پرواز می کنی و اصلِ تواَند که به آن باز می گردی و دست تواَند که با آن حمله می بَری . دین و دنیایت را به خدا می سپارم و از او بهترین سرنوشت را در حال و آینده و دنیا و آخرت ، برایت می طلبم . والسّلام!». (2)

.

1- .در نهج البلاغه آمده که امام علیه السلام این نامه را در «حاضرین» ، جایی نزدیک صفّین و در راه منتهی به کوفه ، نوشته است ؛ امّا در کشف المحجّه ، پس از ذکر طرق روایی اهل سنّت برای این نامه ، آمده : «امام علیه السلام این نامه را در قِنِّسرین نوشته است» . از آن جا که قنّسرین منطقه ای نزدیک حلب و نه در راه صفّین به کوفه ، بلکه کاملاً در راهِ معکوس آن است ، به نظر می رسد این نقل ، صحیح نیست . ابن ابی الحدید گفته است : «امّا این سخن وی که امام علیه السلام نامه را در حاضرین نوشته ؛ آنچه ما از ایّام کهن می خواندیم ، الحاضِرَین بود ؛ یعنی محلّه حلب و محلّه قنّسرین ، که عبارت است از حومه و اطراف این سرزمین ها . آن گاه که در محضر جمعی از استادان ، آن را بدون حرف تعریفِ ال خواندیم ، کسی آن را به معنایی تفسیر نکرد . برخی نیز این کلمه را حاضِرِین ، نه حاضِرَیْن می خوانند . گروهی نیز برآن اند که کلمه مزبور ، خناصرین است ، یا به صیغه تثنیه و یا جمع» (شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 52) .
2- .این متن در نهج البلاغه و تحف العقول نیز آورده شده ؛ لیکن ترجیح دادیم که آن را از کشف المحجّه نقل کنیم ؛ زیرا هم جامع تر و کامل تر از آن دو است و هم بهتر است که خواننده با متون دیگر کتب حدیثی نیز آشنا گردد ؛ چرا که در این دانش نامه ، بسیاری از متون را از نهج البلاغه نقل کرده ایم .

13 / 3بَدءُ تَدَفُّقِ الاِعتِراضِتاریخ الطبری عن جندب الأزدی فی بَیانِ مَسیرِ الإِمامِ علیه السلام مِن صِفّینَ إلَی الکوفَهِ : ثُمَّ مَضی عَلِیٌّ غَیرَ بَعیدٍ ، فَلَقِیَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ وَدیعَهَ الأَنصارِیُّ ، فَدَنا مِنهُ ، وسَلَّمَ عَلَیهِ وسایَرَهُ . فَقالَ لَهُ : ما سَمِعتَ النّاسَ یَقولونَ فی أمرِنا ؟ قالَ: مِنهُم المُعجَبُ بِهِ،ومِنهُمُ الکارِهُ لَهُ، کَما قالَ عَزَّ وجَلَّ: «وَلَا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ * إِلَا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ» (1) . فَقالَ لَهُ : فَما قَولُ ذَوِی الرَّأیِ فیهِ ؟ قالَ : أمّا قَولُهُم فیهِ فَیَقولونَ : إنَّ عَلِیّا کانَ لَهُ جَمعٌ عَظیمٌ فَفَرَّقَهُ ، وکانَ لَهُ حِصنٌ حَصینٌ فَهَدَمَهُ ، فَحَتّی مَتی یَبنی ما هَدَمَ ، وحَتّی مَتی یَجمَعُ ما فَرَّقَ ! فَلَو أنَّهُ کانَ مَضی بِمَن أطاعَهُ إذ عَصاهُ مَن عَصاهُ فَقاتَلَ حَتّی یَظفَرَ أو یَهلِکَ إذا کانَ ذلِکَ الحَزمَ . فَقالَ عَلِیٌّ : أنَا هَدَمتُ أم هُم هَدَموا ! أنا فَرَّقتُ أم هُم فَرَّقوا ! أمّا قَولُهُم : إنَّهُ لَو کانَ مَضی بِمَن أطاعَهُ إذ عَصاهُ مَن عَصاهُ فَقاتَلَ حَتّی یَظفَرَ أو یَهلِکَ ، إذا کانَ ذلِکَ الحَزمَ ؛ فَوَاللّهِ ، ما غَبِیَ عَن رَأیی ذلِکَ ، وإن کُنتُ لَسَخِیّا بِنَفسی عَنِ الدُّنیا ، طَیِّبَ النَّفسِ بِالمَوتِ ، ولَقَد هَمَمتُ بِالإِقدامِ عَلَی القَومِ ، فَنَظَرتُ إلی هذَینِ قَد ابتَدَرانی یَعنِی الحَسنَ وَالحُسینَ ونَظَرتُ إلی هذَینِ قَد استَقدَمانی یَعنی عَبدَ اللّهِ بنَ جَعفَرٍ ومُحَمَّدَ بنَ عَلِیٍّ فَعَلِمتُ أنَّ هذَینِ إن هَلَکَا انقَطَعَ نَسلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِن هذِهِ الاُمَّهِ ، فَکَرِهتُ ذلِکَ ، وأشفَقتُ عَلی هذَینِ أن یَهلِکا ، وقَد عَلِمتُ أن لَولا مَکانی لَم یَستَقدِما یَعنی مُحَمَّدَ بنَ عَلِیٍّ وعَبدَ اللّهِ بنَ جَعفَرٍ وَایمُ اللّهِ ، لَئِن لَقیتُهُم بَعدَ یَومی هذا لَأَلقَیَنَّهُم ولَیسوا مَعی فی عَسکَرٍ ولا دارٍ . (2)

.

1- .هود : 118 و 119 .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 60 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 390 ؛ وقعه صفّین : ص 529 عن عبد الرحمن بن جندب .

ص: 243



13 / 3 آغاز برانگیخته شدن اعتراض

13 / 3آغاز برانگیخته شدن اعتراضتاریخ الطبری به نقل از جُندَب اَزْدی ، در بیان حرکت امام علیه السلام از صِفّین به کوفه :علی علیه السلام ، دیری راه نسپرده بود که عبد اللّه بن ودیعه انصاری به وی برخورد . پس نزدیک شد و او را سلام داد و با وی همراه گشت . سپس علی علیه السلام به او گفت : «از مردم درباره ما چه شنیده ای؟» . گفت : برخی ستایشگرند و برخی ناخرسند ؛ همان سان که خدای عز و جل فرموده : «و ایشان ، همواره در اختلاف اند ، مگر پروردگارت رحم آورَد» . علی علیه السلام به وی گفت : «سخن صاحبان اندیشه در این باب چیست؟» . گفت : سخن آنان این است که علی دارای جماعتی عظیم بود ، امّا آن را پراکنده ساخت ؛ و پناهگاهی استوار داشت ، امّا آن را ویران کرد . پس چه زمان آنچه ویران کرد ، بنا می کند و آنچه پراکند ، گِرد می آورَد؟ و ای کاش آن گاه که گروهی از فرمانش سرپیچیدند ، او با فرمانبرانش به نبرد ادامه می داد تا یا پیروز می شد یا از میان می رفت و رأی استوار ، همین بود . علی علیه السلام گفت : «من ویران کردم یا ایشان ویران کردند؟ من پراکندم یا ایشان پراکندند؟ امّا این سخنشان که کاش علی ، آن گاه که گروهی از فرمانش سر پیچیدند ، با فرمانبرانش به نبرد ادامه می داد تا یا پیروز می شد یا از میان می رفت و رأی استوار همین بود ؛ این بر خود من پوشیده نبود . و هر چند من در گسستنِ نَفْسم از دنیا گشاده دست و در پذیرش مرگْ شادمان ، و برای پیکار با شامیان مصمّم بودم ، به این دو تن ، حسن و حسین ، نظر کردم که از من در نبرد پیشی گرفته اند ، و نیز به این دو نفر ، عبد اللّه بن جعفر [ طیّار] و محمّد بن علی (ابن حنفیّه) که بر من سبقت گرفته اند؛ و دریافتم که اگر آن دو تن (حسن و حسین) از میان روند ، نسل محمّد صلی الله علیه و آله از این امّت برچیده می شود و من این را نمی خواستم ؛ و از مرگ این دو تن (عبد اللّه و محمّد) نیز بیمناک بودم و به یقین دانستم که این دو فقط به دلیل موقعیّت من ، بر من پیشی گرفتند و به خدا سوگند ؛ هر آینه اگر آنها را [ اذن نبرد می دادم ، چنانچه ]پس از آن روز ، دیدارشان می کردم ، بی شک دیداری نه در سپاهم و خانه ام [ بلکه در سرای دیگر ]بود .

.


ص: 244

الإرشاد عن الإمام علیّ علیه السلام فی جَوابِ الخَوارِجِ المُعتَرِضینَ عَلَی التَّحکیمِ قَبلَ دُخولِ الکوفَهِ : اللّهُمَّ هذا مَقامٌ مَن فَلَجَ (1) فیهِ کانَ أولی بِالفَلجِ یَومَ القِیامَهِ ، ومَن نَطِفَ (2) فیهِ أو غَلَّ فَهُوَ فِی الآخِرَهِ أعمی وأضَلُّ سَبیلاً . نَشَدتُکُم بِاللّهِ ! أ تَعلَمونَ أنَّهُم حینَ رَفَعُوا المَصاحِفَ ، فَقُلتُم : نُجیبُهُم إلی کِتابِ اللّهِ ، قُلتُ لَکُم : إنّی أعلَمُ بِالقَومِ مِنکُم ، إنَّهُم لَیسوا بِأَصحابِ دینٍ ولا قُرآنٍ ، إنّی صَحِبتُهُم وعَرَفتُهُم أطفالاً ورِجالاً ؛ فَکانوا شَرَّ أطفالٍ ، وشَرَّ رِجالٍ ، امضوا عَلی حَقِّکُم وصِدقِکُم ، إنَّما رَفَعَ القَومُ لَکُم هذِهِ المَصاحِفَ خَدیعَهً ووَهنا ومَکیدَهً . فَرَدَدتُم عَلَیَّ رَأیی ، وقُلتُم : لا ، بَل نَقبَلُ مِنهُم . فَقُلتُ لَکُم : اُذکُروا قَولی لَکُم ومَعصِیَتَکُم إیّایَ ؟ فَلَمّا أبَیتُم إلَا الکِتابَ ، اشتَرَطتُ عَلَی الحَکَمَینِ أن یُحیِیا ما أحیاهُ القُرآنُ ، وأن یُمیتا ما أماتَ القُرآنُ ؛ فَإِن حَکَما بِحُکمِ القُرآنِ فَلَیسَ لَنا أن نُخالِفُ حُکمَ مَن حَکَمَ بِما فِی الکِتابِ ، وإن أبَیا فَنَحنُ مِن حُکمِهِما بُرَآءُ . فَقالَ لَهُ بَعضُ الخَوارِجِ : فَخَبِّرنا أ تَراهُ عَدلاً تَحکیمَ الرِّجالِ فِی الدِّماءِ ؟ فَقالَ : إنّا لَم نُحَکِّمِ الرِّجالَ ، إنَّما حَکَّمنَا القُرآنَ ، وهذَا القُرآنُ إنَّما هُوَ خَطٌّ مَسطورٌ بَینَ دَفَّتَینِ لا یَنطِقُ ، وإنَّما یَتَکَلَّمُ بِهِ الرِّجالُ . قالوا لَهُ : فَخَبِّرنا عَنِ الأَجَلِ ؛ لِمَ جَعَلتَهُ فیما بَینَکَ وبَینَهُم . قالَ : لِیَتَعَلَّمَ الجاهِلُ ، ویَتَثَبَّتَ العالِمُ ، ولَعَلَّ اللّهَ أن یُصلِحَ فی هذِهِ الهُدنَهِ هذِهِ الاُمَّهَ . اُدخُلوا مِصرَکُم رَحِمَکُمُ اللّهُ . ودَخَلوا مِن عِندِ آخِرِهِم . (3)

.

1- .الفَلْج : الظَّفَر والفَوْز (لسان العرب : ج 2 ص 347 «فلج») .
2- .نَطِف الرجل : اتُّهم بریبه ، والنطف : التلطّخ بالعیب (الصحاح : ج 4 ص 1434) .
3- .الإرشاد: ج1 ص270؛ تاریخ الطبری: ج5 ص65 عن عماره بن ربیعه ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 394 کلاهما نحوه .

ص: 245

الإرشاد امام علی علیه السلام در پاسخِ خوارج معترض به داوری ، پیش از ورود به کوفه گفت : «بار خدایا! این ، جایگاهی است که هر کس در آن پیروز گردد ، برای پیروزی در روز قیامت ، سزاوارتر است ؛ و هر که به عیب آلوده شود یا خیانت ورزد ، در رستخیز ، کور و راه گم کرده تر خواهد بود . شما را به خدا سوگند می دهم ، آیا می دانید (به خاطر دارید) آن گاه که قرآن ها را برافراشتند و گفتید [ دعوت ]ایشان به کتاب خدا را اجابت می کنیم ، به شما گفتم : من بیش از شما ، اینان را می شناسم ؛ آنان نه یاران دین اند و نه قرآن . من در خُردسالی و بزرگْ سالی با آنان معاشرت داشته ام و ایشان را شناخته ام . آنان ، بدترین کودکان [ بوده اند ]و بدترینِ بزرگان اند . بر حق و راستیِ خویش به پیش روید . این قوم ، این قرآن ها را از سرِ نیرنگ و عجز و فریب ، برای شما برافراشته اند ؛ امّا شما رأی مرا نپذیرفتید و گفتید : نه! بلکه دعوتشان را می پذیریم ؛ و من به شما گفتم : به یاد داشته باشید که من چه گفتم و شما از سخن من ، سر باز زدید . آن گاه که شما جز به [ داوری طبق] قرآن رضایت ندادید ، من بر آن دو داور شرط کردم که آنچه را قرآنْ زنده فرموده ، زنده سازند و آنچه را قرآن میرانده ، بمیرانند . حال اگر به حکم قرآنْ داوری کرده اند ، ما را نمی رسد که با داوری آن کس که طبق قرآن حکم کرده ، مخالفت ورزیم ؛ و اگر از حکم قرآن سر باز زده اند ، ما از داوری ایشان بیزاریم» . یکی از خوارج به وی گفت : به ما بگو آیا داور کردنِ آدمیان درباره جان افراد ، عادلانه است؟ علی علیه السلام گفت : «ما آدمیان را داور نکردیم و جز آن نیست که قرآن را داور ساختیم . این قرآن ، همانا ، نگاشته ای است گردآمده در کتابی که خود سخن نمی گوید ؛ بلکه آدمیان با زبان آن سخن می گویند» . به وی گفتند : پس به ما بگو که چرا میان ایشان و خود ، زمانی معیّن کردی؟ گفت : «تا نادان دریابد و دانا در دانش خویش ، استوار گردد ؛ و باشد که در این دوره آرامش ، این امّت سامان پذیرند . به شهر خود روید ، که خدایتان رحمت کناد!» . و آنان ، همگی ، [ به شهرشان] درآمدند .

.


ص: 246

الإمام علیّ علیه السلام لَمّا قالَ لَهُ رَجُلٌ مِن أصحابِهِ : نَهَیتَنا عَنِ الحُکومَهِ ، ثُمَّ أمَرتَنا بِها ، فَلَم نَدرِ أیُّ الأَمرَینِ أرشَدُ ؟ : هذا جَزاءُ مَن تَرَکَ العُقدَهَ ! أما وَاللّهِ لَو أنّی حینَ أمَرتُکُم بِهِ حَمَلتُکُم عَلَی المَکروهِ الَّذی یَجعَلُ اللّهُ فیهِ خَیرا ، فَإِنِ استَقَمتُم هَدَیتُکُم ، وإنِ اعوَجَجتُم قَوَّمتُکُم ، وإن أبَیتُم تَدارَکتُکُم لَکانَتِ الوُثقی . ولکِن بِمَن ، وإلی مَن ؟ اُریدُ أن اُداوِیَ بِکُم وأنتُم دائی ؛ کَناقِشِ الشَّوکَهِ بِالشَّوکَهِ وهُوَ یَعلَمُ أنَّ ضَلعَها (1) مَعَها ! اللّهُمَّ قَد مَلَّت أطِبّاءُ هذَا الدَّاءِ الدَّوِیِّ ، وکَلَّتِ النَّزَعَهُ بِأشطانِ الرَّکِیِّ ! أینَ القَومُ الَّذینَ دُعوا إلَی الإِسلامِ فَقَبِلوهُ ، وقَرَؤُوا القُرآنَ فَأَحکَموهُ ، وهِیجوا إلَی الجِهادِ فَوَلِهوا وَلَهَ اللِّقاحِ إلی أولادِها ، وسَلَبُوا السُّیوفَ أغمادَها ، وأخَذوا بِأَطرافِ الأَرضِ زَحفا زَحفا ، وصَفّا صَفّا . بَعضٌ هَلَکَ ، وبَعضٌ نَجا . لا یُبَشَّرونَ بِالأَحیاءِ ، ولا یُعَزَّونَ عَنِ المَوتی . مُرْهُ العُیونِ مِنَ البُکاءِ ، خُمصُ البُطونِ مِنَ الصِّیامِ ، ذُبلُ الشِّفاهِ مِنَ الدُّعاءِ ، صُفرُ الأَلوانِ مِنَ السَّهَرِ ، عَلی وُجوهِهِم غَبَرَهُ الخاشِعینَ . اُولئِکَ إخوانِیَ الذّاهِبونَ . فَحَقٌّ لَنا أن نَظمَأَ إلَیهِم ، ونَعَضَّ الأَیدِیَ عَلی فِراقِهِم . إنَّ الشَّیطانَ یُسَنِّی لَکُم طُرُقَهُ ، ویُریدُ أن یَحُلَّ دینَکُم عُقدَهً عُقدَهً ، ویُعطِیَکُم بِالجَماعَهِ الفُرقَهَ ، وبِالفُرقَهِ الفِتنَهَ ، فَاصدِفوا عَن نَزَغاتِهِ ونَفَثاتِهِ ، وَاقبَلُوا النَّصیحَهَ مِمَّن أهداها إلَیهِم ، وَاعقِلوها عَلی أنفُسِکُم 2 . (2)

.

1- .ضَلْعها : أی میلها (النهایه : ج 3 ص 96 «ضلع») .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 121 ، الاحتجاج : ج 1 ص 438 ح 99 وفیه إلی «الرَّکِیّ» ، بحار الأنوار : ج 33 ص 362 ح 597 وراجع الاختصاص : ص 156 .

ص: 247

امام علی علیه السلام آن گاه که مردی از یارانش به او گفت : ما را از داوری نهی و سپس به آن امر کردی ؛ و ما ندانستیم کدام یک صواب است : این [ حیرتْ ]کیفر کسی است که آنچه را بر آن پیمان بسته ، ترک کند . هَلا ! به خدا سوگند ، اگر آن گاه که [به ادامه نبرد ]فرمانتان دادم ، شما را به کاری ناخوشایند وا می داشتم که خداوند ، خیرتان را در آن نهاده بود تا اگر استقامت می ورزیدید ، شما را هدایت می نمودم و اگر به راه کج می رفتید ، راستتان می کردم و اگر سر بر می تافتید ، ناچارتان می ساختم ، و این شیوه ، استوارتر بود . امّا با چه کس و با اطمینان به کدام کس؟ می خواهم [ درد را] با شما درمان کنم ، امّا شما ، خود دردِ منید ؛ همانند کسی که بخواهد با نوک خاری ، خاری را بیرون کند و می داند که خار به خار میل دارد . بار خدایا! پزشکانِ این درد بی درمان از علاج ملول شده اند و آنان که می خواهند از چاهی ژرف با طناب ها آب برگیرند ، درمانده گشته اند . کجایند مردمی که به اسلام ، فرا خوانده شدند و آن را پذیرفتند ؛ قرآن را خواندند و استوار ساختند ؛ به جهاد ، برانگیخته شدند و با شوق به حرکت درآمدند ، همچون شوق ماده شتری که مشتاقانه به سوی فرزندانش می رود ؛ و شمشیرها را از غلاف ها بر می کشیدند و فوج فوج و صف به صف به اطراف زمین می تاختند ؛ برخی جان می دادند و برخی تن می رهانیدند . نه از زنده ماندنِ زندگان شاد بودند و نه در مرگ مردگان ، نیازمند تسلیت . دیدگانشان از گریه به سپیدی نشسته ، شکم هاشان از روزه داری لاغر گشته ، لبشان از [ فراوانیِ ]دعا خشکیده ، رنگشان از شب زنده داری زرد شده ، و بر چهره هاشان گَردِ خشوع نشسته بود . آنان ، برادران من بودند که رفتند . پس سزاوار است که تشنه [ دیدار] ایشان باشیم و از دوری شان دستِ [ حسرت ]به دندان بگزیم . همانا شیطان راه هایش را برایتان هموار می کند و می خواهد پیاپی گره از رشته دینتان بگلسد و به جای همدلی ، کارتان را به پراکندگی کشانَد و از پراکندگی تان آشوب و فتنه برانگیزد . پس ، از وسوسه ها و افسون هایش روی گردانید و از کسی که نصیحت را به شما هدیه می کند ، اندرز پذیرید و آن را آویزه [ گوش ]جان هایتان سازید .

.


ص: 248

13 / 4دُخولُ الکُوفَهِ وبَدءُ فِتنَهٍ اُخریتاریخ الطبری عن عماره بن ربیعه فی صِفَهِ أصحابِ الإِمامِ علیه السلام : خَرَجوا مَعَ عَلِیٍّ إلی صِفّینَ وهُم مُتَوادّونَ أحِبّاءُ ، فَرَجَعوا مُتَباغِضینَ أعداءَ ، ما بَرِحوا مِن عَسکَرِهِم بِصِفّینَ حَتّی فَشا فیهِمُ التَّحکیمُ، ولَقَد أقبَلوا یَتَدافَعونَ الطَّریقَ کُلَّهُ ویَتَشاتَمونَ ویَضطَرِبونَ بِالسِّیاطِ . یَقولُ الخَوارِجُ : یا أعداءَ اللّهِ ! أدهَنتُم فی أمرِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ وحَکَّمتُم ! وقالَ الآخِرونَ : فارَقتُم إمامَنا ، وفَرَّقتُم جَماعَتَنا . فَلَمّا دَخَلَ عَلِیٌّ الکوفَهَ لَم یَدخُلوا مَعَهُ حَتّی أتَوا حَرَوراءَ (1) ، فَنَزَلَ بِها مِنهُمُ اثنا عَشَرَ ألفا ، ونادی مُنادیهِم : إنَّ أمیرَ القِتالِ شَبَثُ بنُ رِبعِیٍّ التَّمیمِیُّ ، وأمیرَ الصَّلاهِ عبَدُ اللّهِ بنُ الکَوّاءِ الیَشکُرِیُّ ، وَالأَمرُ شوری بَعدَ الفَتحِ ، وَالبَیعَهُ للّهِِ عَزَّ وجَلَّ ، وَالأَمرُ بِالمَعروفِ وَالنَّهیُ عَنِ المُنکَرِ . . . ولَمّا قَدِمَ عَلِیٌّ الکوفَهَ وفارَقَتهُ الخَوارِجُ وثَبَتَ إلَیهِ الشّیعَهُ فَقالوا : فی أعناقِنا بَیعَهٌ ثانِیَهٌ ؛ نَحنُ أولیاءُ مَن والَیتَ ، وأعداءُ مَن عادَیتَ . فَقالَتِ الخَوارِجُ : اِستَبَقتُم أنتُم وأهلُ الشّامِ إلَی الکُفرِ کَفَرَسَی رِهانٍ ؛ بایَعَ أهلُ الشّامِ مُعاوِیَهَ عَلی ما أحَبّوا وکَرِهوا ، وبایَعتُم أنتُم عَلِیّا عَلی أنَّکُم أولیاءُ مَن والی وأعداءُ مَن عادی ! فَقالَ لَهُم زِیادُ بنُ النَّضرِ : وَاللّهِ ما بَسَطَ عَلِیٌّ یَدَهُ فَبایَعناهُ قَطُّ إلّا عَلی کِتابِ اللّهِ عَزَّوجَلَّ وسُنَّهِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ولکِنَّکُم لَمّا خالَفتُموهُ جاءَتهُ شیعَتُهُ فَقالوا : نَحنُ أولِیاءُ مَن والَیتَ ، وأعداءُ مَن عادَیتَ ، ونَحنُ کَذلِکَ وهُوَ عَلَی الحَقِّ وَالهُدی ، ومَن خالَفَهُ ضالٌّ مُضِلٌّ . (2)

.

1- .حَرَوْراء: قریه بظاهر الکوفه، وقیل: موضع علی میلین منها، نزل به الخوارج الذین خالفوا علی بن أبی طالب رضی الله عنهفنسبوا إلیها (معجم البلدان: ج 2 ص 245).
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 63 و 64 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 393 وفیه من «فلمّا دخل . . . » ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 114 وفیه إلی «المنکر» .

ص: 249



13 / 4 وارد شدن به کوفه و آغاز فتنه ای دیگر

13 / 4وارد شدن به کوفه و آغاز فتنه ای دیگرتاریخ الطبری به نقل از عُماره بن ربیعه ، در توصیف یاران امام علیه السلام :همراه علی علیه السلام به صِفّین درآمدند ، حال آن که دوستانه به هم مهر می ورزیدند ، و [ از صِفّین ]بازگشتند ، در حالی که دشمنانه بر هم خشم می گرفتند . هنوز درون اردوگاه خود در صِفّین بودند که [ ماجرای ]داوری میانشان پراکندگی پدید آورد و سراسرِ راه را در حالی بازآمدند که به هم می تاختند ودشنام می دادند و با تازیانه به جان هم افتاده بودند . خوارج می گفتند : «ای دشمنان خدا! در کار خدای عز و جل سازش ورزیدید و تن به داوری دادید» و دیگران می گفتند : «شما از امام ما جدا شدید و جماعتمان را پراکندید» . آن گاه که علی علیه السلام به کوفه درآمد ، ایشان با وی درنیامدند و به [ روستای ]«حَروراء» رفتند . دوازده هزار تن از ایشان بدان درآمدند و منادیِ آنان ندا در داد : فرمانده جنگ ، شَبَث بن رِبْعی تَمیمی است و امام جماعت ، عبد اللّه بن کَوّاء یَشکُری ؛ و پس از پیروزی ، کار به شورا برگزار می شود و بیعت ، از آنِ خدای عز و جل است ؛ و [ در میان ما ]امر به معروف و نهی از منکر [ جریان خواهد داشت] ... چون علی علیه السلام به کوفه درآمد و خوارج از وی جدا شدند ، شیعیان نزد او پایدار مانده ، گفتند : بر عهده ما بیعتی دیگر باره است . با هر که تو دوستی ورزی ، دوستیم و با هر که دشمن باشی ، دشمنیم . خوارج گفتند : شما و شامیان ، همانند اسبانِ مسابقه ، به سوی کفر سبقت گرفتید . شامیان بر سرِ هر کار خوشایند و ناخوشایند خود ، با معاویه پیمان بستند و شما نیز با علی بیعت کردید ، بر این پایه که دوستارِ دوست او و دشمن با دشمن او باشید . پس زیاد بن نضر به ایشان گفت : به خدا سوگند ، علی هرگز دست خویش را به بیعت نگشود و ما با وی بیعت نکردیم ، مگر بر پایه کتاب خدای عز و جل و سنّت پیامبر او ؛ امّا آن گاه که شما با وی به مخالفت برخاستید ، شیعیانش نزدش آمدند و گفتند : ما دوستار آن کسیم که تو با وی دوستی و دشمن آن کسیم که تو با وی دشمنی . ما نیز چنین هستیم و علی بر حق و هدایت است ؛ و هر که با وی مخالفت ورزد ، گم راه و گم راه کننده است .

.


ص: 250

. .


ص: 251

. .


ص: 252

الفصل الرابع عشر : خیمه التحکیم14 / 1تَثمینُ الحَکَمَینِالطرائف عن أبی رافع :لَمّا أحضَرَنی أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام وقَد وَجَّهَ أبا موسَی الأَشعَرِیَّ فَقالَ لَهُ : اُحکُم بِکِتابِ اللّهِ ولا تُجاوِزهُ ، فَلَمّا أدبَرَ قالَ : کَأَنّی بِهِ وقَد خُدِعَ . قُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ! فَلِمَ تُوَجِّهُهُ وأنتَ تَعلَمُ أنَّهُ مَخدوعٌ ؟ فَقالَ : یا بُنَیَّ ، لَو عَمِلَ اللّهُ فی خَلقِهِ بِعِلمِهِ ما احتَجَّ عَلَیهِم بِالرُّسُلِ . (1)

وقعه صفّین :بَعَثَ [ مُعاوِیَهُ ] إلی رِجالٍ مِن قُرَیشٍ مِنَ الَّذینَ کَرِهوا أن یُعینوهُ فی حَربِهِ : إنَّ الحَربَ قَد وَضَعَت أوزارَها ، وَالتَقی هذانِ الرَّجُلانِ بِدومَهِ الجَندَلِ (2) ، فَاقدَموا عَلَیَّ . فَأَتاهُ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ ، وعَبدُ اللّهِ بنُ عُمَرَ ، وأبُو الجَهمِ ابنُ حُذَیفَهَ ، وعَبدُ الرَّحمنِ بنُ الأَسوَدِ بنِ عَبدِ یَغوثَ الزُّهرِیُّ ، وعَبدُ اللّهِ بنُ صَفوانَ الجُمَحِیُّ ، ورِجالٌ مِن قُرَیشٍ . وأتاهُ المُغیرَهُ بنُ شُعبَهَ ؛ وکانَ مُقیما بِالطّائِفِ لَم یَشهَد صِفّینَ . فَقالَ : یا مُغیرَهُ ما تَری ؟ قالَ : یا مُعاوِیَهُ لَو وَسِعَنی أن أنصُرَکَ لَنَصَرتُکَ ، ولکِن عَلَیَّ أن آتِیَکَ بِأَمرِ الرَّجُلَینِ ، فَرَکِبَ حَتّی أتی دومَهَ الجَندَلِ ، فَدَخَلَ عَلی أبی موسی کَأَنَّهُ زائِرٌ لَهُ فَقالَ : یا أبا موسی ، ما تَقولُ فیمَنِ اعتَزَلَ هذَا الأَمرَ وکَرِهَ الدِّماءَ ؟ قالَ : اُولئِکَ خِیارُ النّاسِ ، خَفَّت ظُهورُهُم مِن دِمائِهِم ، وخَمَصَت بُطونُهُم مِن أموالِهِم ، ثُمَّ أتی عَمرا فَقالَ : یا أبا عَبدِ اللّهِ ، ما تَقولُ فیمَنِ اعتَزَلَ هذَا الأَمرَ ، وکَرِهَ هذِهِ الدِّماءَ ؟ قالَ : اُولئِکَ شِرارُ النّاسِ ؛ لَم یَعرِفوا حَقّا ، ولَم یُنکِروا باطِلاً ، فَرَجَعَ المُغیرَهُ إلی مُعاوِیَهَ فَقالَ لَهُ : قَد ذُقتُ (3) الرَّجُلَینِ ؛ أمّا عَبدُ اللّهِ بنُ قَیسٍ فَخالِعٌ صاحِبَهُ وجاعِلُها لِرَجُلٍ لَم یَشهَد هذَا الأَمرَ ، وهَواهُ فی عَبدِ اللّهِ بنِ عُمَرَ ، وأمّا عَمرٌو فَهُوَ صاحِبُ الَّذی تَعرِفُ ، وقَد ظَنَّ النّاسُ أنَّهُ یَرومُها لِنَفسِهِ ، وأنَّهُ لا یَری أنَّکَ أحَقُّ بِهذَا الأَمرِ مِنهُ . (4)

.

1- .الطرائف : ص 511 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 261 ، بحار الأنوار : ج 41 ص 310 .
2- .دُوْمَه الجَنْدل : موضع علی سبع مراحل من دمشق بینها وبین مدینه الرسول صلی الله علیه و آله ، ویطلق علیها الیوم «الجوف». وقد جرت فیها قضیّه التحکیم (راجع معجم البلدان : ج 2 ص 487) .
3- .ذُقْتُ ما عنده : أی خَبَرْته (لسان العرب : ج 10 ص 111 «ذوق») .
4- .وقعه صفّین : ص 539 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 251 .

ص: 2