گروه نرم افزاری آسمان

فصل سوم : حرکت مارقین به سوی نهروان



3 / 1 آغازِ گسستگی

فصل سوم : حرکت مارقین به سوی نهروان (1)3 / 1آغازِ گسستگیتاریخ الطبری به نقل از عماره بن ربیعه ، در بیان ویژگی های سپاه امام علیه السلام : ایشان همراه علی علیه السلام به سوی صِفّین روان شدند ، حال آن که به هم مهر و دوستی می ورزیدند ؛ و در حالی بازگشتند که به یکدیگر خشم و دشمنی ابراز می کردند . هنوز در اردوگاه خویش به صفّین بودند که ماجرای داوری میانشان پراکنده شد و در حالی روی در مسیر نهادند که در طول راه با هم جدال می کردند و یکدیگر را دشنام می دادند و با تازیانه بر هم ضربه می زدند. خوارج می گفتند : ای دشمنان خدا! در کار خدای عز و جل به سازش و داوری تن دادید . دیگران می گفتند : شما از امام ما گسستید و جماعتمان را پراکندید . چون علی علیه السلام به کوفه درآمد ، اینان با وی در نیامدند و به حَروراء رفتند و دوازده هزار تن از ایشان در آن جا فرود آمدند و منادی شان ندا در داد : پیشوای جنگ ، شَبَث بن رِبعی تمیمی و پیشوای نماز ، عبد اللّه بن کَوّاء یَشکُری است و پس از پیروزی ، امر خلافت به شورا برگزار می شود و بیعت ، از آنِ خدای عز و جل و [ کار بر پایه ]امر به معروف و نهی از منکر است .

.

1- .برای آگاهی بیشتر درباره این فصل ، به نقشه پایان کتاب مراجعه شود .

ص: 384

الکامل فی التاریخ :لَمّا رَجَعَ عَلِیٌّ مِن صِفّینَ فارَقَهُ الخَوارِجُ وأتَوا حَرَوراءَ ، فَنَزَلَ بِها مِنهُمُ اثنا عَشَرَ ألفا ، ونادی مُنادیهِم : إنَّ أمیرَ القِتالِ شَبَثُ بنُ رِبعِیٍّ التَّمیمِیُّ ، وأمیرَ الصَّلاهِ عَبدُ اللّهِ بنُ الکَوَّاء الیَشکُرِیُّ ، وَالأَمرُ شوری بَعدَ الفَتحِ ، وَالبَیعَهُ للّهِِ عَزَّ وجَلَّ ، وَالأَمرُ بِالمَعروفِ ، وَالنَّهیُ عَنِ المُنکَرِ . فَلَمّا سَمِعَ عَلِیٌّ ذلِکَ وأصحابُهُ قامَتِ الشّیعَهُ ، فَقالوا لَهُ : فی أعناقِنا بَیعَهٌ ثانِیَهٌ ، نَحنُ أولِیاءُ مَن والَیتَ ، وأعداءُ مَن عادَیتَ . فَقالَتِ الخَوارِجُ : اِستَبَقتُم أنتُم وأهلُ الشّامِ إلَی الکُفرِ کَفَرَسَی رِهانٍ (1) ؛ بایَعَ أهلُ الشّامِ مُعاوِیَهَ عَلی ما أحَبّوا وکَرِهوا ، وبایَعتُم أنتُم عَلِیّا عَلی أنَّکُم أولِیاءُ مَن والی ، وأعداءُ مَن عادی . فَقالَ لَهُم زِیادُ بنُ النَّضرِ : وَاللّهِ ، ما بَسَطَ عَلِیٌّ یَدَهُ فَبایَعناهُ قَطُّ إلّا عَلی کِتابِ اللّهِ ، وسُنَّهِ نَبِیِّهِ ، ولکِنَّکُم لَمّا خالَفتُموهُ جاءَتهُ شیعَتُهُ فَقالوا لَهُ : نَحنُ أولِیاءُ مَن والَیتَ ، وأعداءُ مَن عادَیتَ ، ونَحنُ کَذلِکَ ، وهُوَ عَلَی الحَقِّ وَالهُدی ، ومَن خالَفَهُ ضالٌّ مُضِلٌّ . (2)

تاریخ الطبری عن الزهری :تَفَرَّقَ أهلُ صِفّینَ حینَ حُکِّمَ الحَکَمانِ . . . فَلَمَّا انصَرَفَ عَلِیٌّ خالَفَتِ الحَرَورِیَّهُ وخَرَجَت وکانَ ذلِکَ أوَّلَ ما ظَهَرَت فَآذَنوهُ بِالحَربِ ، ورَدّوا عَلَیهِ أن حَکَّمَ بَنی آدَمَ فی حُکمِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ ، وقالوا : لا حُکمَ إلّا للّهِِ سُبحانَهُ ! وقاتَلوا . (3)

.

1- .هما کفَرَسَی رِهان : یُضرب لاثنین یستبقان إلی غایه فیستویان (تاج العروس : ج 8 ص 394 «فرس») .
2- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 393 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 63 و ص 64 عن عماره بن ربیعه .
3- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 57 وراجع الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 390 .

ص: 385

الکامل فی التاریخ :آن گاه که علی علیه السلام از صِفّین بازگشت ، خوارج از وی جدا شدند و به حَروراء درآمدند و دوازده هزار تن از ایشان در آن منزل گزیدند و منادی شان ندا در داد : «پیشوای جنگ ، شَبَث بن رِبعی تمیمی و پیشوای نماز ، عبد اللّه بن کوّاء یَشْکُری است و پس از پیروزی ، کار خلافت به شورا برگزار می شود و بیعت از آنِ خدای عز و جل و [ کار بر پایه ]امر به معروف و نهی از منکر است» . چون علی علیه السلام و یارانش این را شنیدند ، شیعیان برخاستند و به وی گفتند : در عهده ما بیعتی دیگر افتاد . ما دوستارِ آن کسیم که تو دوست می داری و دشمن آنیم که تو دشمن می شماری . خوارج گفتند : شما و شامیان ، همچون اسبان مسابقه ، یکسان به سوی کفر می تازید . شامیان بر پایه خشنودی و ناخشنودیِ خود ، با معاویه بیعت کردند و شما نیز با علی بیعت کرده اید بر این مبنا که دوستار دوست او و دشمن شمارِ دشمن او هستید . زیاد بن نَضْر به آنان گفت : به خدا سوگند ، علی دست خویش نگشود و ما با وی بیعت نکردیم ، جز بر پایه کتاب خدا و سنّت پیامبرش . امّا آن گاه که شما مخالفت ورزیدید ، شیعیانش نزد او آمده ، گفتند : ما با آن که تو دوستش می دانی ، دوستیم و با هر کس تو دشمن شماری ، دشمنیم . ما نیز چنین هستیم ؛ و علی بر حق و هدایت است و هر کس با وی به مخالفت برخیزد ، گم راه است و گم راه کننده .

تاریخ الطبری به نقل از زُهْری : آن گاه که داوران ، به داوری گماشته شدند ، اهل صِفّین پراکنده شدند ... پس چون علی علیه السلام بازگشت ، حروریّه مخالفت و خروج کردند و این نخستین نشانه ای بود که [ از سرپیچی آنان] ظهور یافت . پس به وی اعلام جنگ نمودند و مایه مخالفتشان با وی این بود که او بنی آدم را در حکم خدای عز و جل به داوری گماشت ؛ و گفتند : «حکم ، تنها از آنِ خدای منزّه است!» و [ بر این باور ]جنگیدند .

.


ص: 386

3 / 2اِحتِجاجُ الإِمامِ عَلی زُرعَهَ وحُرقوصٍتاریخ الطبری عن عون بن أبی جحیفه :إنَّ عَلِیّا لَمّا أرادَ أن یَبعَثَ أبا موسی لِلحُکومَهِ أتاهُ رَجُلانِ مِنَ الخَوارِجِ : زُرعَهُ بنُ البُرجِ الطّائِیُّ ، وحُرقوصُ بنُ زُهَیرٍ السَّعدِیُّ ، فَدَخَلا عَلَیهِ ، فَقالا لَهُ : لا حُکمَ إلّا للّهِِ ! فَقالَ عَلِیٌّ : لا حُکمَ إلّا للّهِِ . فَقالَ لَهُ حُرقوصٌ : تُب مِن خَطیئَتِکَ ، وَارجِع عَن قَضِیَّتِکَ ، وَاخرُج بِنا إلی عَدُوِّنا نُقاتِلهُم حَتّی نَلقی رَبَّنا ! فَقالَ لَهُم عَلِیٌّ : قَد أرَدتُکُم عَلی ذلِکَ فَعَصَیتُمونی ، وقَد کَتَبنا بَینَنا وبَینَهُم کِتابا ، وشَرَطنا شُروطا ، وأعطَینا عَلَیها عُهودَنا ومَواثیقَنا ، وقَد قالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : «وَ أَوْفُواْ بِعَهْدِ اللَّهِ إِذَا عَهَدتُّمْ وَ لَا تَنقُضُواْ الْأَیْمَنَ بَعْدَ تَوْکِیدِهَا وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلاً إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ» (1) . فَقالَ لَهُ حُرقوصٌ : ذلِکَ ذَنبٌ یَنبَغی أن تَتوبَ مِنهُ . فَقالَ عَلِیٌّ : ما هُوَ ذَنبٌ ، ولکِنَّهُ عَجزٌ مِنَ الرَّأیِ ، وضَعفٌ مِنَ الفِعلِ ، وقَد تَقَدَّمتُ إلَیکُم فیما کانَ مِنهُ ، ونَهَیتُکُم عَنهُ . فَقالَ لَهُ زُرعَهُ بنُ البُرجِ : أما وَاللّهِ یا عَلِیُّ لَئِن لَم تَدَع تَحکیمَ الرِّجالِ فی کِتابِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ قاتَلتُکَ ؛ أطلُبُ بِذلِکَ وَجهَ اللّهِ ورِضوانَهُ ! فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : بُؤسا لَکَ ، ما أشقاکَ ! کَأَنّی بِکَ قَتیلاً تَسفی عَلیکَ الرّیحُ . قالَ : وَدِدتُ أن قَد کانَ ذلِکَ . فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : لَو کُنتَ مُحِقّا کانَ فِی المَوتِ عَلَی الحَقِّ تَعزِیَهٌ عَنِ الدُّنیا ، إنَّ الشَّیطانَ قَد استَهواکُم ، فَاتَّقُوا اللّهَ عَزَّ وجَلَّ ، إنَّهُ لا خَیرَ لَکُم فی دُنیا تُقاتِلونَ عَلَیها . فَخَرَجا مِن عِندِهِ یُحَکِّمانِ . (2)

.

1- .النحل : 91 .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 72 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 398 ولیس فیه من «لو کنت محقّاً» إلی «تقاتلون علیها» ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 129 عن الزهری ؛ المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 188 کلاهما نحوه .

ص: 387



3 / 2 استدلال های امام در برابر زُرعه و حُرقوص

3 / 2استدلال های امام در برابر زُرعه و حِرقوصتاریخ الطبری به نقل از عون بن ابی جحیفه : چون علی علیه السلام خواست ابو موسی را برای داوری روانه کند ، دو تن از خوارج ، زُرْعه بن برج طائی و حرقوص بن زُهَیر سعدی ، نزدش آمدند و بر وی وارد شدند . به او گفتند : حکم ، تنها ازآنِ خداست! علی علیه السلام [ نیز] گفت : «حکم ، تنها از آنِ خداست!» . حرقوص به وی گفت : از خطای خویش توبه کن و از تصمیمت باز گرد و ما را بر دشمنمان بتازان تا با ایشان بجنگیم ، چندان که پروردگارمان را دیدار کنیم . علی علیه السلام به ایشان گفت : «از شما همین را خواستم و از من سرپیچیدید . همانا میان خود و ایشان پیمانی نگاشته ایم و شروطی بر نهاده ایم و عهدها و میثاق های خویش بر آن بسته ایم ؛ و خدای عز و جل فرموده است : «چون با خدا پیمان بستید ، بدان وفا کنید و چون سوگند اکید خوردید ، آن را مشکنید ، که خدا را ضامن خویش کرده اید و او می داند که چه می کنید» » . حرقوص به وی گفت : این گناهی است که توبه از آن ، رواست . علی علیه السلام گفت : «این گناه نیست ؛ بلکه سستیِ اندیشه و ناتوانی رفتار است که من پیش تر هر چه را در آن می رفت ، برایتان باز گفتم و از آن نهیتان کردم» . زُرْعه بن برج به او گفت : هَلا ! به خدا سوگند ، ای علی! اگر داوری مردان در کتاب خدای عز و جل را رها نکنی ، با تو می جنگم ؛ و از این کار ، عنایت و خشنودی خدا را طلب می کنم . علی علیه السلام به وی گفت : «بَدا به تو ، که چه تیره بختی! گویی می بینم که کشته افتاده ای و باد بر تو می وزد و خاک بر تو می پراکنَد!» . گفت : دوست می دارم که همین سان شود . علی علیه السلام به او گفت : «اگر بر حق بودی ، در مرگِ بر حق ، آرامش [ و رهیدن] از دنیا بود ؛ [ امّا ]همانا شیطان شما را فریفته است . پس خدای عز و جل را پروا ورزید ، که هر آینه ، شما را در دنیا خیری نیست تا بر آن بجنگید» . پس ، هر دو از نزد علی علیه السلام بیرون شدند در حالی که شعار تحکیم (لا حکمَ إلّا للّه ) سر می دادند .

.


ص: 388

3 / 3إشخاصُ عَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍ إلیهِمالإمام علیّ علیه السلام مِن وَصِیَّتِهِ لِعَبدِ اللّهِ بنِ العَبّاسِ لَمّا بَعَثَهُ لِلاِحتِجاجِ عَلَی الخَوارِجِ :لا تُخاصِمهُم بِالقُرآنِ ؛ فَإِنَّ القُرآنَ حَمّالٌ ذو وُجوهٍ ؛ تَقولُ ویَقولونَ ، ولکِن حاجِجهُم بِالسُّنَّهِ ، فَإِنَّهُم لَن یَجِدوا عَنها مَحیصا . (1)

الفتوح فی ذِکرِ ابتِداءِ أخبارِ الخَوارِجِ مِنَ الشُّراهِ وخُروجِهِم عَلی عَلِیٍّ علیه السلام : بَینا عَلِیٌّ کَرَّمَ اللّهُ وَجهَهُ مُقیمٌ بِالکوفَهِ یَنتَظِرُ انقِضاءَ المُدَّهِ الّتی کانَت بَینَهُ وبَینَ مُعاوِیَهَ ثُمَّ یَرجِعُ إلی مُحارَبَهِ أهلِ الشّامِ ، إذ تَحَرَّکَت طائِفَهٌ مِن خاصَّهِ أصحابِهِ فی أربَعَهِ آلافِ فارِسٍ ، وهُم مِنَ النُّسّاکِ العُبّادِ أصحابِ البَرانِسِ ، فَخَرَجوا عَنِ الکوفَهِ وتَحَزَّبوا ، وخالَفوا عَلِیّا کَرَّمَ اللّهُ وَجهَهُ وقالوا : لا حُکمَ إلّا للّهِِ ، ولا طاعَهَ لِمَن عَصَی اللّهَ . قالَ : وَانحازَ إلَیهِم نَیِّفٌ عَن ثَمانِیَهِ آلافِ رَجُلٍ مِمَّن یَری رَأیَهُم . قالَ : فَصارَ القَومُ فِی اثنَی عَشَرَ ألفا ، وساروا حَتّی نَزَلوا بِحَرَوراءَ ، وأمَّروا عَلَیهِم عَبدَ اللّهِ بنَ الکَوّاءِ . قالَ : فَدَعا عَلِیٌّ رضی الله عنه بِعَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍ ، فَأَرسَلَهُ إلَیهِم ، وقالَ : یَابنَ عَبّاسٍ امضِ إلی هؤُلاءِ القَومِ فَانظُر ما هُم عَلَیهِ ، ولِماذَا اجتَمَعوا . قالَ : فَأَقبَلَ عَلَیهِمُ ابنُ عَبّاسٍ ، حَتّی إذا أشرَفَ عَلَیهِم ونَظَروا إلَیهِ ناداهُ بَعضُهُم وقالَ : وَیلَکَ یَابنَ عَبّاسٍ ، أکَفَرتَ بِرَبِّکَ کَما کَفَرَ صاحِبُکَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ؟ فَقالَ ابنُ عَبّاسٍ : إنّی لا أستَطیعُ أن اُکَلِّمَکُم کُلَّکُم ، ولکِنِ انظُروا أیُّکُم أعلَمُ بِما یَأتی ویَذَرُ فَلیَخرُج إلَیَّ ؛ حَتّی اُکَلِّمَهُ . قالَ : فَخَرَجَ إلَیهِ رَجُلٌ مِنهُم یُقالُ لَهُ : عَتّابُ بنُ الأَعوَرِ الثَّعلَبِیُّ حَتّی وَقَفَ قُبالَتَهُ وکَأَنَّ القُرآنَ إنَّما کانَ مُمَثَّلاً بَینَ عَینَیهِ فَجَعَلَ یَقولُ ویَحتَجُّ ویَتَکَلَّمُ بِما یُریدُ ، وابنُ عَبّاسٍ ساکِتٌ لا یُکَلِّمُهُ بِشَیءٍ ، حَتّی إذا فَرَغَ مِن کَلامِهِ أقبَلَ عَلَیهِ ابنُ عَبّاسٍ فَقالَ : إنّی اُریدُ أن أضرِبَ لَکَ مَثلاً ، فَإِن کُنتَ عاقِلاً فَافهَم . فَقالَ الخارِجِیُّ : قُل ما بَدا لَکَ . فَقالَ لَهُ ابنُ عَبّاسٍ : خَبِّرنی عَن دارِ الإِسلامِ هذِهِ هَل تَعلَمُ لِمَن هِیَ ، ومَن بَناها ؟ فَقالَ الخارِجِیُّ : نَعَم ، هِیَ للّهِِ عَزَّ وجَلَّ ، وهُوَ الَّذی بَناها عَلی أنبِیائِهِ وأهلِ طاعَتِهِ ، ثُمَّ أمَرَ مَن بَعَثَهُ إلَیها مِنَ الأَنبِیاءِ أن یَأمُرُوا الاُمَمَ أن لا تَعبُدوا إلّا إیّاهُ ، فَآمَنَ قَومٌ ، وکَفَرَ قَومٌ ، وآخِرُ مَن بَعَثَهُ إلَیها مِنَ الأَنبِیاءِ مُحَمَدٌ صلی الله علیه و آله . فَقالَ ابنُ عَبّاسٍ : صَدَقتَ . ولکِن خَبِّرنی عَن مُحَمَّدٍ حینَ بُعِثَ إلی دارِ الإِسلامِ فَبَناها کَما بَناها غَیرُهُ مِنَ الأَنبِیاءِ هَل أحکَمَ عِمارَتَها ، وبَیَّنَ حُدودَها ، وأوقَفَ الاُمَّهَ عَلی سُبُلِها وعَمَلِها وشَرائِعِ أحکامِها ومَعالِمِ دینِها ؟ قالَ الخارِجِیُّ : نَعَم ، قَد فَعَلَ مُحَمَّدٌ ذلِکَ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : فَخَبِّرنِی الآنَ عَن مُحَمَّدٍ هَل بَقِیَ فیها ، أو رَحَلَ عَنها ؟ قالَ الخارِجِیُّ : بَل رَحَلَ عَنها . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : فَخَبِّرنی رَحَلَ عَنها وهِیَ کامِلَهُ العِمارَهِ بَیِّنَهُ الحُدودِ ، أم رَحَلَ عَنها وهِی خَرِبَهٌ لا عُمرانَ فیها ؟ قالَ الخارِجِیُّ : بَل رَحَلَ عَنها وهِیَ کامِلَهُ العِمارَهِ ، بَیِّنَهُ الحُدودِ ، قائِمَهُ المَنارِ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : صَدَقتَ الآنَ ، فَخَبِّرنی هَل کانَ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أحَدٌ یَقومُ بِعِمارَهِ هذِهِ الدّارِ مِن بَعدِهِ أم لا ؟ قالَ الخارِجِیُّ : بَلی ، قَد کانَ لَهُ صَحابَهٌ وأهلُ بَیتٍ ووَصِیٌّ وذُرِّیَّهٌ یَقومونَ بِعِمارَهِ هذِهِ الدّارِ مِن بَعدِهِ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : فَفَعَلوا أم لَم یَفعَلوا ؟ قالَ الخارِجِیُّ : بَلی ، قَد فَعَلوا وعَمَّروا هذِهِ الدّارَ مِن بَعدِهِ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : فَخَبِّرنِی الآنَ عَن هذِهِ الدّارِ مِن بَعدِهِ هَل هِیَ الیَومَ عَلی ما تَرَکَها مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مِن کَمالِ عِمارَتِها وقِوامِ حُدودِها ، أم هِیَ خَرِبَهٌ عاطِلَهُ الحُدودِ ؟ قالَ الخارِجِیُّ : بَل هِیَ عاطِلَهُ الحُدودِ خَرِبَهٌ . قالَ ابنُ عَبّاسِ : أفَذُرِّیَّتُهُ وَلِیَت هذِهِ الخَرابَ ، أم اُمَّتُهُ ؟ قالَ : بَل اُمَّتُهُ . قالَ : قالَ ابنُ عَبّاسٍ : أفَأَنتَ مِنَ الاُمَّهِ أو مِنَ الذُّرِّیَّهِ ؟ قالَ : أنَا مِنَ الاُمَّهِ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : یا عَتّابُ فَخَبِّرنِی الآنَ عَنکَ کَیفَ تَرجُو النَّجاهَ مِنَ النّارِ وأنتَ مِن اُمَّهٍ قَد أخرَبَت دارَ اللّهِ ودارَ رَسولِهِ ، وعَطَّلَت حُدودَها ؟ فَقالَ الخارِجِیُّ : إنّا للّهِِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ ، وَیحَکَ یَابنَ عَبّاسٍ ! احتَلتَ وَاللّهِ حَتّی أوقَعتَنی فی أمرٍ عَظیمٍ ، وألزَمتَنِی الحُجَّهَ ، حَتّی جَعَلتَنی مِمَّن أخرَبَ دارَ اللّهِ . ولکِن وَیحَکَ یَابنَ عَبّاسٍ فَکَیفَ الحیلَهُ فِی التَّخلیصِ مِمّا أنَا فیهِ ؟ قالَ ابنُ عَبّاسٍ : الحیلَهُ فی ذلِکَ أن تَسعی فی عِمارَهِ ما أخرَبَتهُ الاُمَّهُ مِن دارِ الإِسلامِ . قالَ : فَدُلَّنی عَلَی السَّعیِ فی ذلِکَ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : إنَّ أوَّلَ ما یَجِبُ عَلَیکَ فی ذلِکَ أن تَعلَمَ مَن سَعی فی خَرابِ هذِهِ الدّارِ فَتُعادِیَهُ ، وتَعلَمَ مَن یُریدُ عِمارَتَها فَتُوالِیَهُ . قالَ : صَدَقتَ یَابنَ عَبّاسٍ ، وَاللّهِ ما أعرِفُ أحَدا فی هذَا الوَقتِ یُحِبُّ عِمارَهَ دارِ الإِسلامِ غَیرَ ابنِ عَمِّکَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ لَولا أنَّهُ حَکَّمَ عَبدَ اللّهِ بنَ قَیسٍ فی حَقٍّ هُوَ لَهُ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : وَیحَکَ یا عَتّابُ ، إنّا وَجَدنَا الحُکومَهَ فی کِتابِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ ؛ إنَّهُ قالَ تَعالی : «فَابْعَثُواْ حَکَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَحَکَمًا مِّنْ أَهْلِهَآ إِن یُرِیدَآ إِصْلَحًا یُوَفِّقِ اللَّهُ بَیْنَهُمَآ» (2) ، وقالَ تَعالی : «یَحْکُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنکُمْ» (3) . قالَ : فَصاحَتِ الخَوارِجُ مِن کُلِّ ناحِیَهٍ وقالوا : فَکَأَنَّ عَمرَو بنَ العاصِ عِندَکَ مِن العُدولِ ، وأنتَ تَعلَمُ أنَّهُ کانَ فِی الجاهِلِیَّهِ رَأسا ، وفِی الإِسلامِ ذَنَبا ، وهُوَ الأَبتَرُ ابنُ الأَبتَرِ ، مِمَّن قاتَلَ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله ، وفَتَنَ اُمَّتَهُ مِن بَعدِهِ ! قالَ : فَقالَ ابنُ عَبّاسٍ : یا هؤُلاءِ ! إنَّ عَمرَو بنَ العاصِ لَم یَکُن حَکَماً ، أفَتَحتَجّونَ بِهِ عَلَینا ؟ إنَّما کانَ حَکَما لِمُعاوِیَهَ ، وقَد أرادَ أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیٌّ رضی الله عنه أن یَبعَثَنی أنَا فَأَکونَ لَهُ حَکَما ، فَأَبَیتُم عَلَیهِ وقُلتُم : قَد رَضینا بِأَبی موسَی الأَشعَرِیِّ ، وقَد کانَ أبو موسی لَعَمری رَضِیَ فی نَفسِهِ وصُحبَتِهِ وإسلامِهِ وسابِقَتِهِ ، غَیرَ أنَّهُ خُدِعَ فَقالَ ما قالَ ، ولَیس یَلزَمُنا مِن خَدیعَهِ عَمرِو بنِ العاصِ لِأَبی موسی ، فَاتَّقوا رَبَّکُم ، وَارجِعوا إلی ما کُنتُم عَلَیهِ مِن طاعَهِ أمیرِ المُؤمِنینَ ، فَإِنَّهُ وإن کانَ قاعِدا عَن طَلَبِ حَقِّهِ فَإِنَّما یَنتَظِرُ انقِضاءَ المُدَّهِ ثُمَّ یَعودُ إلی مُحارَبَهِ القَومِ ، ولَیسَ عَلِیٌّ رضی الله عنهمِمَّن یَقعُدُ عَن حَقٍّ جَعَلَهُ اللّهُ لَهُ . قالَ : فَصاحَتِ الخَوارِجُ ؛ وَقالوا : هَیهاتَ یَابنَ عَبّاسٍ ! نَحنُ لا نَتَوَلّی عَلِیّا بَعدَ هذَا الیَومِ أبَدا ، فَارجِع إلَیهِ وقُل لَهُ فَلیَخرُج إلَینا بِنَفسِهِ ؛ حَتّی نَحتَجَّ عَلَیهِ ، ونَسمَعَ کَلامَهُ ، ویَسمَعَ مِن کَلامِنا ، فَلَعَلَّنا إن سَمِعنا مِنهُ شَیئا یَعلَقُ إمّا (4) أن نَرجِعَ عَمَّا اجتَمَعنا عَلَیهِ مِن حَربِهِ . قالَ : فَخَرَجَ عَبدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ إلی عَلِیٍّ رضی الله عنهفَخَبَّرَهُ بِذلِکَ . (5)

.

1- .نهج البلاغه : الکتاب 77 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 245 ح 56 ؛ ربیع الأبرار : ج 1 ص 691 وفیه «خاصِمهم» بدل «حاجِجهم» .
2- .النساء : 35 .
3- .المائده : 95 .
4- .کذا فی المصدر ، ولعلّ «إمّا» زائده .
5- .الفتوح : ج 4 ص 251 وراجع المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 188 .

ص: 389



3 / 3 روانه کردن عبد اللّه بن عبّاس به سوی خوارج

3 / 3روانه کردن عبد اللّه بن عبّاس به سوی خوارجامام علی علیه السلام برگرفته سفارش او به عبد اللّه بن عبّاس ، آن گاه که وی را برای دلیل آوری ، نزد خوارج فرستاد : با آنان ، به قرآنْ در نیاویز ، که قرآن [ معانی مختلف را] در بردارد و وجه ها[ ی گوناگون ]را تاب می آورد ؛ تو می گویی و آنان هم می گویند [ و هر دو به قرآن ، استدلال می کنید ، بی آن که سود دهد] ؛ لیکن با آنان به سنّت استدلال کن ، که ایشان از آن گریزی ندارند .

الفتوح در بیان ماجرای شاریان (1) خوارج ، و شورش ایشان بر علی علیه السلام : علی علیه السلام در کوفه به انتظار پایان مهلت مقرّر میان خود و معاویه بود تا دیگر بار با شامیان به جنگ پردازد . در این حال ، گروهی از اصحاب خاصّ او از زهْدپیشگان عابد و پوشندگان کلاهِ عبادتگران ، با چهار هزار سوار از کوفه بیرون شدند و انسجام یافتند و به ستیز با علی علیه السلام پرداختند و گفتند : داوری تنها از آنِ خداست ؛ و آن کس را که از خدای سرپیچد ، اطاعت نتوان کرد . بیش از هشت هزار مرد [ جنگی] که با آنان هم اندیشه بودند ، به ایشان گرویدند ؛ و آن گروه ، سپاهی با دوازده هزار نیرو فراهم آوردند و روان گشتند تا به حروراء درآمدند ، حال آن که عبد اللّه بن کوّاء را به فرماندهی برگزیده بودند . علی علیه السلام ، عبد اللّه بن عبّاس را فرا خواند و او را به سوی ایشان روانه ساخت و گفت : «ای ابن عبّاس! به سوی این گروه روان شو و بنگر که آنان بر چه اندیشه اند و از چه روی گِرد آمده اند». پس ابن عبّاس به سویشان روی نهاد ، چندان که به ایشان رسید و در دیدرَس ایشان آمد و یکی از آنان ، او را ندا داد و گفت : وای بر تو ابن عبّاس! آیا همانند رفیقت ، علی بن ابی طالب ، به پروردگار خویش کفر ورزیده ای؟ ابن عبّاس گفت : مرا یارای آن نیست که با همه شما سخن گویم ؛ پس بنگرید که کدام یک از شما به رفتار و کردار خویش ، آگاه تر است تا او نزد من آید و با وی سخن گویم . آن گاه ، یکی از ایشان به نام عتّاب بن اَعوَر ثَعْلَبی برون آمد و رویاروی ابن عبّاس ایستاد ؛ و گویی که قرآن پیشِ چشمانش قرار دارد ، به سخن گفتن و دلیل آوری و گفتار طبق دلخواه خویش پرداخت . ابن عبّاس سکوت گزیده بود و هیچ نمی گفت . چون وی از سخن باز ایستاد ، ابن عبّاس به وی نزدیک شد و گفت : می خواهم برای تو مَثَلی بزنم ؛ اگر اندیشه وری ، در آن بیندیش! آن خارجی گفت : آنچه در نظر داری ، بگو! ابن عبّاس به او گفت : مرا خبر ده که آیا می دانی این سرزمین اسلامی از آنِ کیست و چه کس آن را بنا نهاد؟ آن خارجی گفت : آری ؛ این سرزمین ، از آنِ خدای عز و جل است و او ، آن را برای پیامبرانش و اطاعتگرانش بنا نهاد و سپس پیامبرانش را برانگیخت تا امّت ها را فرمان دهند که جز خدا را نپرستند . گروهی ایمان آوردند و گروهی کفر ورزیدند ؛ و واپسین پیامبری که خدا برانگیخت ، محمّد بود . ابن عبّاس گفت : راست گفتی . امّا خبرم ده آن گاه که محمّد صلی الله علیه و آله در سرزمین اسلام برانگیخته شد و آن را همانندِ دیگر پیامبران ، بنا کرد ، آیا بنیان آن را استوار ساخت و حدودش را تبیین فرمود و امّت را از راه ها و راهکارها و شریعت های اَحکام و نشانه های دین خود آگاه ساخت؟ خارجی گفت : آری ؛ محمّد چنین کرد . ابن عبّاس گفت : اکنون مرا خبرده آیا محمّد صلی الله علیه و آله در میان این امّت باقی ماند یا از آن رحلت کرد؟ خارجی گفت : آری ؛ از آن رحلت کرد . ابن عبّاس گفت : مرا خبرده آیا آن گاه که وی رحلت کرد ، این بنا کاملاً استوار شده و حدودش سراسر تبیین گشته بود یا ویرانه و غیرآباد بود؟ خارجی گفت : بلکه در حالی رحلت کرد که بنایش کاملاً استوار ، حدودش آشکار ، و نشانه هایش بر پا بود . ابن عبّاس گفت : راستی گفتی . پس اینک خبرم ده آیا محمّد صلی الله علیه و آله را کسی بود تا پس از وی به آباد سازی این سرزمین پردازد یا نه؟ خارجی گفت : آری ؛ او یاران ، خاندان ، جانشین و نسلی داشت که پس از وی به آبادسازی این سرزمین پردازند . ابن عبّاس گفت : چنین کردند یا نه؟ خارجی گفت : آری ؛ چنین کردند و این سرزمین را پس از او آباد ساختند . ابن عبّاس گفت : اکنون خبرم ده که آیا امروز این سرزمین پس از وی همان گونه است که او با آبادانی کامل و حدود استوار از خود به جای نهاد ، یا ویران است و حدود آن کنار نهاده شده است؟ خارجی گفت : همین است : ویران است و حدودش کنار نهاده شده . ابن عبّاس گفت : آیا نسل وی این ویرانی را سبب گشته اند یا امّتش؟ گفت : امّتش . ابن عبّاس گفت : پس آیا تو از جمله امّت او هستی یا از نسلش؟ گفت : از امّتم . ابن عبّاس گفت : ای عَتّاب! اینک مرا خبر ده که چگونه امید رهایی از آتش را داری ، حال آن که در زمره امّتی هستی که سرزمین خدا و پیامبرش را ویران کرده و حدودش را کنار نهاده است؟ خارجی گفت : إنّا للّه و إنّا الیه راجعون! دریغا ای ابن عبّاس! به خدا سوگند ، آن قدر تدبیر ورزیدی تا مرا در تنگنایی بزرگ افکندی و [ پذیرش دلیل و ]حجّت را بر من لازم ساختی ، چندان که مرا از کسانی قرار دادی که سرزمین خدا را ویران ساخته اند . امّا دریغا ای ابن عبّاس! چگونه می توانم از تنگایی که در آن افتاده ام ، رهایی یابم؟ ابن عبّاس گفت : راه چاره آن است که بکوشی تا ویرانی های امّت را در سرزمین اسلام ، آباد سازی . گفت: رهنمودم دِه که چگونه می توان در این راه کوشید. ابن عبّاس گفت : نخستین وظیفه ات آن است که بدانی چه کسی در ویران ساختن این سرزمین کوشیده ، تا با وی دشمنی ورزی و دریابی چه کس آبادسازی اش را می خواهد ، تا او را به دوستی گیری . گفت : ای ابن عبّاس! به خدا سوگند ، در این هنگامه ، هیچ کس را نمی شناسم که آبادسازیِ سرزمین اسلام را دوست بدارد ، جز پسر عمویت ، علی بن ابی طالب ، جز آن که وی عبد اللّه بن قیس (ابو موسی اشعری) را در حقّی که از آن خودش بود ، حقّ داوری داد . ابن عبّاس گفت : دریغا تو را ای عَتّاب! ما داوری را در کتاب خدای عز و جل یافته ایم ؛ که همو فرموده : «داوری از کسانِ مرد و داوری از کسانِ زن برگزینید . اگر آن دو را قصد اصلاح باشد ، خدا میانشان موافقت پدید می آورَد» ؛ و نیز فرموده است : «دو عادل از شما به آن حکم کنند» . پس خوارج از هر سوی صدا برآوردند و گفتند : [ ای ابن عبّاس!] گویا نزد تو ، عمرو بن عاص از جمله عادلان است ؛ حال آن که می دانی وی در دوران جاهلیّت از سرانِ [ کفر] و در روزگار اسلام ، از دنباله ها بود [نه از سران] و دنباله بُریده و فرزند دنباله بُریده بود (2) ، در زمره آنان که با محمّد جنگیدند و امّتش را پس از وی به آشوب کشاندند . سپس ابن عبّاس گفت: ای مردم! عمرو بن عاص داورِ [ما ]نبود . پس چرا با وی بر ما استدلال می کنید؟ او تنها داور معاویه بود و به راستی ، امیر مؤمنان علی بر آن بود که مرا به داوری بفرستد و من داورِ او باشم ؛ امّا شما از امر او سر باز زدید و گفتید : ما به ابو موسی اشعری رضایت داده ایم. این در حالی بود که به جانم سوگند ابو موسی از لحاظ شخصیتی و هم نشینی با پیامبر صلی الله علیه و آله و اسلام و پیشینه ، وضعی پسندیده داشت ، جز این که فریب خورد و گفت آنچه را گفت . امّا نیرنگ عمرو بن عاص به ابو موسی هم برای ما الزام آور نیست . پس پروردگارتان را پروا ورزید و به حال اطاعت از امیر مؤمنان که بر آن بودید ، بازگردید ، که او گر چه از طلب حقّش بازنشسته ، در انتظار سرآمدنِ مهلت است تا به جنگ با آن گروه بازگردد . و علی ، کسی نیست که از [ طلب] حقّی که خداوند برایش مقرّر فرموده ، بازنشیند . خوارج، بانگ برآوردند و گفتند:هیهات ای ابن عبّاس! ما از پسِ امروز ، هرگز علی را به حکمرانی بر نمی گماریم . پس به سوی او بازگرد و به وی بگو که خود ، نزد ما آید تا با وی به استدلال پردازیم و سخنش را بشنویم و او نیز سخن ما را بشنود ؛ باشد که ما از او سخنی بشنویم که سبب شود تا از عزم خود برای جنگ با وی روی گردانیم . پس عبد اللّه بن عبّاس به سوی علی علیه السلام روان شد و آنچه را گذشته بود ، به وی خبر داد .

.

1- .شرات یا شاریان ، لقبی است که خوارج برای خود برگزیده بودند ، ر . ک : ص 333 (نام های جنگ افروزان) .
2- .اشاره دارد به سوره کوثر که در آن ، خداوند به پیامبر خویش دلداری داده ، کسانی را که به پیامبر صلی الله علیه و آله اَنگ دنباله بُریدگی می زدند ، بی دنباله و نسلْ بُریده خواند . (م)

شرح نهج البلاغه عن عمر مولی غفره :لَمّا رَجَعَ عَلِیٌّ علیه السلام مِن صِفّینَ إلَی الکوفَهِ ، أقامَ الخَوارِجُ حَتّی جَمّوا (1) ، ثُمَّ خَرَجوا إلی صَحراءَ بِالکوفَهِ تُسَمّی حَرَوراءَ ، فَنادَوا : لا حُکمَ إلّا للّهِِ ولَو کَرِهَ المُشرِکونَ . ألا إنَّ عَلِیّا ومُعاوِیَهَ أشرَکا فی حُکمِ اللّهِ . فَأَرسَلَ عَلِیٌّ علیه السلام إلَیهِم عَبدَ اللّهِ بنَ عَبّاسٍ ، فَنَظَرَ فی أمرِهِم ، وکَلَّمَهُم ، ثُمَّ رَجَعَ إلی عَلِیٍّ علیه السلام ، فَقالَ لَهُ : ما رَأَیتَ ؟ فَقالَ ابنُ عَبّاسٍ : وَاللّهِ ، ما أدری ما هُم ! فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام : رَأَیتَهُم مُنافِقینَ ؟ قالَ : وَاللّهِ ، ما سیماهُم بِسیمَا المُنافِقینَ ، إنَّ بَینَ أعیُنِهِم لَأَثَرَ السُّجودِ ، وهُم یَتَأَوَّلونَ القُرآنَ . فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : دَعوهُم ما لَم یَسفِکوا دَما ، أو یَغصِبوا مالاً . وأرسَلَ إلَیهِم : ما هذَا الَّذی أحدَثتُم ، وما تُریدونَ ؟ قالوا : نُریدُ أن نَخرُجَ نَحنُ وأنتَ ومَن کانَ مَعَنا بِصِفّینَ ثَلاثَ لَیالٍ ، ونَتوبَ إلَی اللّهِ مِن أمرِ الحَکَمَینِ ، ثُمَّ نَسیرَ إلی مُعاوِیَهَ فَنُقاتِلَهُ ، حَتّی یَحکُمَ اللّهُ بَینَنا وبَینَهُ . فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : فَهَلّا قُلتُم هذا حِینَ بَعَثنَا الحَکَمَینِ ، وأخَذنا مِنهُم العَهدَ ، وأعطَیناهُموهُ ! أ لا قُلتُم هذا حِینَئِذٍ ! قالوا : کُنّا قَد طالَتِ الحَربُ عَلَینا ، وَاشتَدَّ البَأسُ ، وکَثُرَ الجِراحُ ، وخَلَا الکُراعُ والسِّلاحُ . فَقالَ لَهُم : أفَحینَ اشتَدَّ البَأسُ عَلَیکُم عاهَدتُم ، فَلَمّا وَجَدتُمُ الجَمامَ (2) قُلتُم : نَنقُضُ العَهدَ ! إنَّ رَسولَ اللّهِ کانَ یَفی لِلمُشرِکینَ ، أفَتَأمُرونَنی بِنَقضِهِ ! (3)

.

1- .جمّ الشیء : کثر (لسان العرب : ج 12 ص 105 «جمم») .
2- .الجَمام : الراحه (لسان العرب : ج 12 ص 105 «جمم») .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 310 ؛ بحار الأنوار : ج 33 ص 343 ح 587 .

ص: 397

شرح نهج البلاغه به نقل از عمر ، غلام غفره : آن گاه که علی علیه السلام از صفّین به کوفه بازگشت ، خوارج بر پا شدند و گرد آمدند و به صحرایی در کوفه با نام «حروراء» روان شدند و ندا در دادند : داوری تنها از آنِ خداست ، گر چه مشرکان نخواهند . هَلا که علی و معاویه ، دیگران را در حکم خدا شریک ساخته اند! پس علی علیه السلام ، عبداللّه بن عبّاس را به سوی آنان روان ساخت و او کار ایشان را بررسی کرد و با آنان سخن گفت و سپس نزد علی علیه السلام بازگشت . علی علیه السلام او را گفت : «چه دیدی؟» ابن عبّاس گفت : به خدا سوگند ، نمی دانم آنان چیستند! علی علیه السلام به او گفت : «آیا ایشان را منافق یافتی؟» . گفت : خدای را سوگند ، نشانِ منافقان در سیمای آنان پیدا نیست . میان پیشانی هایشان اثر سجده نمایان است و قرآن را تأویل و تفسیر می کنند . علی علیه السلام گفت : «مادام که خونی نریخته اند یا مالی غصب نکرده اند ، آنان را به حال خود گذارید» . سپس به آنان پیغام فرستاد : «این کار چیست که بدان پرداخته اید و در پی چه هستید؟» . گفتند : می خواهیم که ما و تو و همراهانمان در صِفّین ، سه شب بیرون شویم و از کار داوران (عمرو بن عاص و ابو موسی اشعری) نزد خداوند توبه کنیم و سپس به سوی معاویه روان شویم و با او بجنگیم تا خداوند ، میان ما و او داوری کند . علی علیه السلام گفت : «پس چرا آن گاه که داوران را برگزیدیم و از ایشان عهد ستاندیم و به آنان اختیار داوری دادیم ، چنین نگفتید؟ چرا این را آن لحظه نگفتید؟» . گفتند : در آن حال ، جنگ برای ما به درازا کشیده ، دشواری ها شدّت گرفته ، شمارِ مجروحان بسیار شده ، و مَرکَب و سلاح به پایان رسیده بود! علی علیه السلام به آنان گفت : «آیا زمانی که دشواری بر شما شدّت یافت ، پیمان بستید و آن گاه که آرام یافتید ، گفتید : پیمان می شکنیم ؟ همانا پیامبر خدا به پیمان خود با مشرکان وفادار بود ؛ شما از من می خواهید که عهدم را بشکنم؟» .

.


ص: 398

الکامل للمبرّد :ذَکَرَ أهلُ العِلمِ مِن غَیرِ وَجهٍ أنَّ عَلِیّا رضی الله عنه لَمّا وَجَّهَ إلَیهِم عَبدَ اللّهِ بنَ العَبّاسِ لِیُناظِرَهُم ، قالَ لَهُم : مَا الَّذی نَقَمتُم عَلی أمیرِ المُؤمِنینَ ؟ قالوا : قَد کانَ لِلمُؤمِنینَ أمیرا ، فَلَمّا حَکَّمَ فی دینِ اللّهِ خَرَجَ مِنَ الإِیمانِ ، فَلیَتُب بَعدَ إقرارِهِ بِالکُفرِ نَعُد لَهُ . فَقالَ ابنُ عَبّاسٍ : ما یَنبَغی لِمُؤمِنٍ لَم یَشُب إیمانَهُ شَکٌّ أن یُقِرَّ عَلی نَفسِهِ بِالکُفرِ . قالوا : إنَّهُ قَد حَکَّمَ . قالَ : إنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ قَد أَمَرَنا بِالتَّحکیمِ فی قَتلِ صَیدٍ ، فَقالَ عَزَّ وجَلَّ : «یَحْکُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنکُمْ» ، فَکَیفَ فی إمامَهٍ قَد أشکَلَت عَلَی المُسلِمینَ ؟ ! فَقالوا : إنَّهُ قَد حُکِمَ عَلَیهِ فَلَم یَرضَ . فَقالَ : إنَّ الحُکومَهَ کَالإِمامَهِ ، ومَتی فَسَقَ الإِمامُ وَجَبَت مَعصِیَتُهُ ، وکَذلِکَ الحَکَمانِ ، لَمّا خالَفا نُبِذَت أقاویلُهُما . فَقالَ بَعضُهُم لِبَعضٍ : لا تَجعَلُوا احتِجاجَ قُرَیشٍ حُجَّهً عَلَیکُم ؛ فَإِنَّ هذا مِنَ القَومِ الَّذینَ قالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ فیهِم : «بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ» (1) ، وقالَ عَزَّ وجَلَّ : «وَ تُنذِرَ بِهِ قَوْمًا لُّدًّا» (2) . (3)

.

1- .الزخرف : 58 .
2- .مریم : 97 .
3- .الکامل للمبرّد : ج 3 ص 1079 ، شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 273 ؛ بحار الأنوار : ج 33 ص 349 .

ص: 399

الکامل ، مبرّد :دانشوران ، به طرق مختلف ، روایت کرده اند که چون علی علیه السلام ، عبد اللّه بن عبّاس را برای مناظره نزد خوارج فرستاد ، وی به آنها گفت : چه سبب شد که بر امیر مؤمنان عصیان می ورزید؟ گفتند : حقّا که او امیر مؤمنان بود ، امّا آن گاه که در دین خدا ، داور برگزید ، از ایمان بیرون شد . پس باید بعد از اقرار به کفر ، توبه کند تا ما به سویش بازگردیم . ابن عبّاس گفت : برای مؤمنی که ایمانش به شک در نیامیخته ، سزاوار نیست که به کفر خود اقرار ورزد . گفتند : او داور برگزید! گفت : همانا خدای عز و جل در مسئله قتل صید ، ما را به داوری امر فرموده و گفته است : « ... دو عادل از شما در آن داوری کنند» . پس چرا در [ مسئله ]پیشوایی که بر مسلمانان دشوار شده ، چنین نباشد؟ گفتند : [ امّا] در این جا ، داوری به زیان او شد و از این رو ، وی [نتیجه آن را ]نپذیرفت . گفت : داوری همانند پیشوایی است . وقتی پیشوا فاسق شود ، نافرمانی از او واجب می گردد . همین گونه اند داوران ، که هر گاه [ با حق] مخالفت ورزند ، گفتارشان کنار نهاده می شود . برخی از خوارج به یکدیگر گفتند : دلیل آوری قریش را ، حجتی بر ضدّ خویش نسازید! این مرد از کسانی است که خدای عز و جل درباره ایشان فرموده است : «بلکه آنان مردمی ستیزه جویند» . و نیز فرموده است : «تا قوم ستیزه گر را انذار دهی!» .

.


ص: 400

الکامل للمبرّد :کانَ أصحابُ النُّخَیلَهِ قالوا لِابنِ عَبّاسٍ : إن کانَ عَلِیٌّ عَلی حَقٍّ لم یَشکُک فیهِ وحَکَّمَ مُضطَرّا ، فَما بالُهُ حَیثُ ظَفِرَ لَم یَسبِ ؟ فَقالَ لَهُم ابنُ عَبّاسٍ : قَد سَمِعتُمُ الجَوابَ فِی التَّحکیمِ ، فَأَمّا قَولُکُم فِی السِّباءِ أفَکُنتُم سابینَ اُمَّکُم عائِشَهَ ؟ ! فَوَضَعوا أصابِعَهُم فی آذانِهِم ، وقالوا : أمسِک عَنّا غَربَ لِسانِکَ (1) یَابنَ عَبّاسٍ ؛ فَإِنَّهُ طَلقٌ ذَلقٌ (2) ، غَوّاصٌ عَلی مَوضِعِ الحُجَّهِ . (3)

.

1- .غرب اللسان : حدّته (لسان العرب : ج 1 ص 641 «غرب») .
2- .لسان ذَلْقٌ طَلْق : فصیح (لسان العرب : ج 10 ص 110 «ذلق») .
3- .الکامل للمبرّد : ج 3 ص 1162 .

ص: 401

الکامل ، مبرّد :گردآمدگان در نُخَیله (1) به ابن عبّاس گفتند : اگر علی بر حق بود ، در آن شک نمی کرد و به داوری ناچار نمی شد . او را چه شد که وقتی پیروز گشت ، دشمن را به اسیری نگرفت؟ ابن عبّاس گفت : پاسخ را در باب داوری شنیدید . و امّا سخنتان درباره اسیر گرفتن ؛ آیا شما مادرتان عایشه را به اسیری می برید؟ آنان انگشتانشان را در گوش هاشان نهادند و گفتند : ای ابن عبّاس! تیزیِ زبان خود را از ما وا گیر ، که [ بسیار ]تیز است و به گاه استدلال ، به اعماق نفوذ می کند .

.

1- .نخیله ، مصغر نخله ، جایی در نزدیکی کوفه به طرف شام است ؛ همان جایی که امام علی علیه السلام به سوی آن جا لشکر کشید (معجم البلدان : ج 5 ص 278) .

ص: 402

تاریخ الطبری عن عماره بن ربیعه فی ذِکرِ الخَوارِجِ : بَعَثَ عَلِیٌّ ابنَ عَبّاسٍ إلَیهِم ، فَقالَ : لا تَعجَل إلی جَوابِهِم وخُصومَتِهِم حَتّی آتِیَکَ . فَخَرَجَ إلَیهِم حَتّی أتاهُم ، فَأَقبَلوا یُکَلِّمونَهُ ، فَلَم یَصبِر حَتّی راجَعَهُم فَقالَ : ما نَقَمتُم مِنَ الحَکَمَینِ ؛ وقَد قالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : «إِن یُرِیدَآ إِصْلَحًا یُوَفِّقِ اللَّهُ بَیْنَهُمَآ» ، فَکَیفَ بِاُمَّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله . فَقالَتِ الخَوارِجُ : قُلنا : أمّا ما جَعَلَ حُکمَهُ إلَی النّاسِ وأمَرَ بِالنَّظَرِ فیهِ وَالإِصلاحِ لَهُ ، فَهُوَ إلَیهِم کَما أمَرَ بِهِ ، وما حَکَمَ فَأَمضاهُ فَلَیسَ لِلعِبادِ أن یَنظُروا فیهِ ؛ حَکَمَ فِی الزّانی مِئَهَ جَلدَهٍ ، وفِی السّارِقِ بِقَطعِ یَدِهِ ، فَلَیسَ لِلعِبادِ أن یَنظُروا فی هذا . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : فَإِنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ یَقولُ : «یَحْکُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنکُمْ» . فَقالوا : أوَتَجعَلُ الحُکمَ فِی الصَّیدِ ، وَالحَدَثِ یَکونُ بَینَ المَرأَهِ وزَوجِها کَالحُکمِ فی دِماءِ المُسلِمینَ ! وقالَتِ الخَوارِجُ : قُلنا لَهُ : فَهذِهِ الآیَهُ بَینَنا وبَینَکَ ، أعَدلٌ عِندَکَ ابنُ العاصِ وهُوَ بِالأَمسِ یُقاتِلُنا ویَسفِکُ دِماءَنا ! فَإِن کانَ عَدلاً فَلَسنا بِعُدولٍ ، ونَحنُ أهلُ حَربِهِ ، وقَد حَکَّمتُم فی أمرِ اللّهِ الرِّجالَ ، وقَد أمضَی اللّهُ عَزَّ وجَلَّ حُکمَهُ فی مُعاوِیَهَ وحِزبِهِ أن یُقتَلوا أو یَرجِعوا ، وقَبلَ ذلِکَ ما دَعَوناهُم إلی کِتابِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ فَأَبَوهُ ، ثُمَّ کَتَبتُم بَینَکُم وبَینَهُ کِتابا ، وجَعَلتُم بَینَکُم وبَینَهُ المُوادَعَهَ وَالاِستِفاضَهَ ، وقَد قَطَعَ عَزَّ وجَلَّ الاِستِفاضَهَ وَالمُوادَعَهَ بَینَ المُسلِمینَ وأهلِ الحَربِ مُنذُ نَزَلَت بَراءَهُ ، إلّا مَن أقَرَّ بِالجِزیَهِ . (1)

.

1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 64 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 393 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 122 ، المعیار والموازنه : ص 194 کلاهما نحوه .

ص: 403

تاریخ الطبری به نقل از عماره بن ربیعه ، در بیان جریان خوارج : علی علیه السلام ، ابن عبّاس را به سوی آنان روان کرد و گفت : «در پاسخگویی و جدال با ایشان ، شتاب نکن تا من فرا رسم» . ابن عبّاس به سوی آنان حرکت کرد تا به ایشان رسید . آنان به جانبش روی آورده ، گفتار آغاز کردند . وی درنگ نورزید و با آنان به استدلال پرداخت و گفت : از [تعیینِ ]داوران چه عیبی جستید ، حال آن که خداوند عز و جل فرموده است : «اگر آن دو داور خواهان اصلاح باشند ، خدا میانشان سازگاری پدید می آوَرد» . پس چرا درباره امّت محمّد صلی الله علیه و آله چنین نباشد؟ خوارج گفتند : ما گفتیم که آنچه خداوند ، داوری درباره آن را به مردم وا نهاده و دستور فرموده که در آن به اندیشه و اصلاح پردازند ، همان گونه که او امر فرموده ، بر عهده مردم است . امّا آنچه خداوند در آن حکم فرموده و آن را قطعی کرده ، بندگان را نرسد که در آن بیندیشند و رأی دهند . [ از باب مثال ]خداوند ، حکم زناکار را صد تازیانه مقرّر فرموده و حکم سارق را بریدنِ دست ، و بندگان را روا نیست که در این گونه امور نظر دهند . ابن عبّاس گفت : همانا خدای عز و جل می فرماید : «دو داور از شما به آن حکم کنند» . گفتند : آیا حکم درباره صید و اختلاف میان زن و همسرش را همانند حکم در جان های مسلمانان قرار می دهی؟ و [ نیز] خوارج گفتند که به ابن عبّاس گفتیم : همین آیه را میان خود و تو دلیل می شمریم . آیا نزد تو [ عمرو ]ابن عاص عادل است ، حال آن که دیروز با ما می جنگید و خون ما را می ریخت؟ اگر او عادل است ، پس ما عادل نیستیم ، زیرا با وی می جنگیم . شما در کار خداوند ، مردان را داور کرده اید ، حال آن که خداوند عز و جل حکم خویش را درباره معاویه و جماعتش قطعی فرموده که یا کشته شوند و یا [ به حق ]بازگردند . پیش از این، هر چه ایشان را به کتاب خدای عز و جل فرا خواندیم ، از آن سر باز زدند . آن گاه ، شما میان خود و او پیمان نامه ای نگاشتید و به سازش و آزادیِ آمد و شد تن دادید ؛ در حالی که خدای عز و جل از هنگام نزول سوره توبه ، آزادیِ آمد و شد و سازش میان مسلمانان و کافران حربی را ممنوع شمرد ، مگر آن که جزیه بپردازند .

.


ص: 404

شرح الأخبار عن عبد اللّه بن عبّاس :أرسَلَنی عَلِیٌّ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام إلَی الخَوارِجِ الحَرَورِیَّهِ لِاُکَلِّمَهُم ، فَکَلَّمتُهُم . فَقالوا : لا حُکمَ إلّا للّهِِ . فَقُلتُ : أجَل ، ولکِن أما تَقرَؤونَ القُرآنَ وقَولَ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ : «یَحْکُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنکُمْ» (1) ، وقولَهُ : «وَأَنِ احْکُم بَیْنَهُم بِمَآ أَنزَلَ اللَّهُ» (2) ، وقولَهُ : «فَابْعَثُواْ حَکَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَحَکَمًا مِّنْ أَهْلِهَآ» (3) ! وقَد شَهِدَ مَن شَهِدَ مِنکُم رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذ حَکَّمَ سَعدا فی بَنی قُرَیظَهَ ، فَلَمّا حَکَمَ فیهِم بِالحَقِّ أجازَ حُکمَهُ ، وقالَ : لَقَد حَکَمتَ فیهِم بِحُکمِ اللّهِ مِن فَوقِ سَبعَهِ أرقِعَهٍ ، فَهَل تَقولونَ إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أخطَأَ فی تَحکیمِ سَعدٍ فی بَنی قُرَیظَهَ ؟ ! وأیُّهُم عِندَکُم أوجَبُ أن یُحکَمَ فیهِ : أمرُ ما بَینَ رَجُلٍ وبَینَ امرَأَتِهِ ، أو جزاءُ صَیدٍ یُصیبُهُ مُحرِمٌ ، أوِ الحُکمُ فی اُمَّهٍ قَدِ اختَلَفَت وقَتَلَ بَعضُها بَعضا ؛ لِیَرجِعَ مِنها إلی حُکمِ الکِتابِ مَن خالَفَهُ ، فَتُحقَنَ دِماءُ الاُمَّهِ ویُلَمَّ شَعَثُها ؟ فَقالَ لَهُمُ ابنُ الکَوّاءِ : دَعوا ما یَقولُ هذا وأصحابُهُ ، وأقبِلوا عَلی ما أنتُم عَلَیهِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ قَد أخبَرَ أنَّ هؤُلاءِ قَومٌ خَصِمونَ . (4)

.

1- .المائده : 95 .
2- .المائده : 49 .
3- .النساء : 35 .
4- .شرح الأخبار : ج 2 ص 46 ح 413 وراجع تاریخ دمشق : ج 42 ص 466 .

ص: 405

شرح الأخبار به نقل از عبد اللّه بن عبّاس : علی امیر مؤمنان ، مرا به سوی خوارجِ حَروریه روانه کرد تا با ایشان سخن گویم ؛ و من چنین کردم . آنان گفتند : حکم تنها از آنِ خداست! گفتم : آری ؛ امّا مگر در قرآن نمی خوانید که خدای عز و جل فرموده است : «دو عادل از میان شما در آن داوری کنند» و نیز فرموده : «و این که میان ایشان بر پایه آنچه خداوند نازل فرموده ، حکم کنی» ؛ و همچنین : «پس داوری از خویشانِ مرد و داوری از خویشانِ زن بر گزینید» ؟ برخی از شما شاهد بودید که پیامبر خدا ، سعد را در [ ماجرای] بنی قریظه داور ساخت و آن گاه که وی به حق درباره ایشان داوری کرد ، پیامبر صلی الله علیه و آله داوری اش را جاری ساخت و [ به وی ]فرمود : «به راستی که تو با همان حکم خدا که از فراز هفت آسمان نازل کرده ، درباره آنان حکم کردی» . پس آیا شما می گویید که پیامبر خدا در دادن داوری به سعد درباره بنی قُرَیظه ، به خطا رفت؟ و کدام یک از اینها ، نزد شما برای داوری کردن ، سزاوارتر است : اختلاف میان مرد و زنش یا کیفرِ صید کردن مُحرِم و یا حکم کردن درباره امّتی که دچار اختلاف شده اند و مردمش یکدیگر را می کشند ، تا هر کس مخالف حکم کتاب خداست به آن بازگردد و خون های این امّت حفظ شود و پراکندگی شان سامان پذیرد؟ ابن کَوّاء به خوارج گفت : آنچه را این مرد و یارانش می گویند ، وا گذارید و به آنچه عزم کرده اید ، روی آورید ، که همانا خداوند عز و جل خبر داده است که اینان (قریشیان) قومی مجادله گرند .

.


ص: 406

3 / 4خُروجُ الإِمامِ إلی حَرَوراءَ وتَوبَهُ جَماعَهٍ مِنَ الخَوارِجِالفتوح بَعدَ ذِکرِ رُجوعِ عَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍ مِن حَرَوراءَ وإخبارِهِ الإِمامَ بِما جَری بَینَهُ وبَینَ الخَوارِجِ : رَکِبَ عَلِیٌّ إلَی القَومِ فی مِئَهِ رَجُلٍ مِن أصحابِهِ ، حَتّی وافاهُم بِحَرَوراءَ ، فَلَمّا بَلَغَ ذلِکَ الخَوارِجَ رَکِبَ عَبدُ اللّهِ بنُ الکَوّاءِ فی مِئَهِ رَجُلٍ مِن أصحابِهِ حَتّی واقَفَهُ . فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : یَابنَ الکَوّاءِ إنَّ الکَلامَ کَثیرٌ ، ابرُز إلَیَّ مِن أصحابِکَ حَتّی أُکَلِّمَکَ . قالَ ابنُ الکَوّاءِ : وأنَا آمِنٌ مِن سَیفِکَ . قالَ عَلِیٌّ : نَعَم ، وأنتَ آمِنٌ مِن سَیفی . قالَ : فَخَرَجَ ابنُ الکَوّاءِ فی عَشَرَهٍ مِن أصحابِهِ ودَنَوا مِن عَلِیٍّ رضی الله عنه . قالَ : وذَهَبَ ابنُ الکَوّاءِ لِیَتَکَلَّمَ فَصاحَ بِهِ رَجُلٌ مِن أصحابِ عَلِیٍّ وقالَ : اُسکُت ؛ حَتّی یَتَکَلَّمَ مَن هُوَ أحَقُّ بِالکَلامِ مِنکَ . قالَ : فَسَکَتَ ابنُ الکَوّاءِ ، وتَکَلَّمَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ، فَذَکَرَ الحَربَ الَّذی کانَ بَینَهُ وبَینَ مُعاوِیَهَ ، وذَکَرَ الیَومَ الَّذی رُفِعَت فیهِ المَصاحِفُ ، وکَیفَ اتَّفَقوا عَلَی الحَکَمَینِ ، ثُمَّ قالَ لَهُ عَلِیٌّ : وَیحَکَ یَابنَ الکَوّاءِ ، أ لَم أقُل لَکُم فی ذلِکَ الیَومِ الَّذی رُفِعَت فیهِ المَصاحِفُ : کَیفَ أهلُ الشّامِ یُریدونَ أن یَخدَعوکُم بِها ؟ أ لَم أقُل لَکُم بِأَنَّهُم قَد عَضَّهُمُ السِّلاحُ وکاعوا (1) عَنِ الحَربِ ، فَذَرونی اُناجِزهُم ، فَأَبَیتُم عَلَیَّ وقُلتُم : إنَّ القَومَ قَد دَعَونا إلی کِتابِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ فَأَجِبهُم إلی ذلِکَ ، وإلّا لَم نُقاتِل مَعَکَ ، وإلّا دَفَعناکَ إلَیهِم ! فَلَمّا أجَبتُکُم إلی ذلِکَ وأرَدتُ أن أبعَثَ ابنَ عَمّی عَبدَ اللّهِ بنَ عَبّاسٍ لِیکَونَ لی حَکَما ، فَإِنَّهُ رَجُلٌ لا یَبتَغی بِشَیءٍ مِن عَرَضِ هذِهِ الدُّنیا ولا یَطمَعُ أحَدٌ مِن النّاسِ فی خَدیعَتِهِ ، فَأَبی عَلَیَّ مِنکُم مَن أبی ، وجِئتُمونی بِأَبی موسَی الأَشعَرِیِّ وقُلتُم : قَد رَضینا بِهذا . فَأَجَبتُکُم إلَیهِ وأنا کارِهٌ ، ولَو أصَبتُ أعوانا غَیرَکُم فی ذلِکَ الوَقتِ لَما أجَبتُکُم . ثُمَّ إنِّی اشتَرَطتُ عَلَی الحَکَمَینِ بِحَضرَتِکُم أن یَحکُما بِما أنزَلَ اللّهُ مِن فاتِحَتِهِ إلی خاتِمَتِهِ أوِ السُّنَّهِ الجامِعَهِ ، فَإِن هُما لَم یَفعَلا ذلِکَ فَلا طاعَهَ لَهُما عَلَیَّ ، أکانَ ذلِکَ أم لَم یَکُن ؟ فَقالَ ابنُ الکَوّاءِ : صَدَقتَ ، قَد کانَ هذا بِعَینِهِ ، فَلِمَ لا تَرجِعُ إلی حَربِ القَومِ إذ قَد عَلِمتَ إنَّ الحَکَمَینِ لَم یَحکُما بِالحَقِّ، وأنَّ أحَدَهُما خَدَعَ صاحِبَهُ ؟ فَقالَ عَلِیٌ : إنَّهُ لَیسَ إلی حَربِ القَومِ سَبیلٌ إلَی انقِضاءِ المُدَّهِ الَّتی ضُرِبَت بَینی وبَینَهُم . قالَ ابنُ الکَوّاءِ : فَأَنتَ مُجمِعٌ عَلی ذلِکَ ؟ قالَ : وهَل یَسَعُنی إلّا ذلِکَ ؟ اُنظُر یَابنَ الکَوّاءِ أنّی أصَبتُ أعوانا وأقعُدُ عَن حَقّی ؟ قالَ : فَعِندَها بَطَنَ (2) ابنُ الکَوّاءِ فَرَسَهُ وصارَ إلی عَلِیٍّ مَعَ العَشَرَهِ الَّذینَ کانوا مَعَهُ ، ورَجَعوا عَن رَأیِ الخَوارِجِ ، وَانصَرَفوا مَعَ عَلِیٍّ إلَی الکوفَهِ ، وتَفَرَّقَ الباقونَ وهُم یَقولونَ : لا حُکمَ إلّا للّهِِ ، ولا طاعَهَ لِمَن عَصَی اللّهَ . (3)

.

1- .کاعَ : جبُن (لسان العرب : ج 8 ص 317 «کوع») .
2- .بَطَنَه : ضرب بطنه (لسان العرب : ج 13 ص 54 «بطن») .
3- .الفتوح : ج 4 ص 253 وراجع المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 189 وکشف الغمّه : ج 1 ص 264 .

ص: 407