گروه نرم افزاری آسمان


فصل ششم : شهادت مالک اشتر



6 / 1 بشارت به نیکی

6 / 2 اعزام مالک به مصر

فصل ششم : شهادت مالک اشتر6 / 1بشارت به نیکیالفتوح در بخش جنگ صِفّین آمده است : مالک اشتر گریست. علی علیه السلام به او فرمود: «هرگز مباد که خدا چشمانت را گریان کند! چرا گریه می کنی؟». گفت: ای امیر مؤمنان! می بینم که مردم پیش روی تو کشته و شهید می شوند؛ ولی شهادت قسمتم نمی شود تا با آن به رستگاری برسم. علی علیه السلام فرمود: «ای مالک! مژده باد به خیر!».

6 / 2اعزام مالک به مصرتاریخ الطبری در ذکر حوادث سال 38 هجری : چون کار حکومت به پایان آمد، علی علیه السلام به مالک اشتر که آن روز در نصیبین بود چنین نوشت: «اما بعد؛ تو از کسانی هستی که در برپایی دین و سرکوبی غرور خطاکاران و نگهبانی از مرزهای خطیر، به تو تکیه می کنم. پیش تر محمّد بن ابی بکر را بر مصر گماشته بودم. گروهی بر او شورش کردند، در حالی که او جوانی کم تجربه در جنگ بود و تجارب دیگری هم نداشت. نزد من آی، تا ببینیم در این مورد چه باید کرد. یکی از یاران شایسته و مورد اعتمادت را هم به جای خودت بگذار . والسّلام!». مالک اشتر آمد و به خدمت علی علیه السلام رسید. امام علیه السلام جریانات مصر را به او گفت و وی را از اخبار اهالی مصر آگاه کرد و فرمود: «کسی جز تو مناسب آن جا نیست. خدای رحمتت کند! به آن جا برو، که اگر سفارشی هم نکنم، فکر تو مرا کافی است. در آنچه رخ می دهد ، از خداوند یاری بجوی، شدّت را با نرمش درآمیز، آن جا که نرمش کارسازتر است، مدارا پیشه کن و آن جا که جز سختگیری مفید نیفتد، شدّت عمل نشان بده».

.


ص: 14

6 / 3کِتابُ الإِمامِ إلی أهلِ مِصرَ قَبلَ إشخاصِ مالِکٍالإمام علیّ علیه السلام مِن کِتابٍ لَهُ إلی أهلِ مِصرَ لَمّا وَلّی عَلَیهِمُ الأَشتَرَ : مِن عَبدِ اللّهِ عَلِیٍّ أمیرِ المُؤمِنینَ إلَی القَومِ الَّذینَ غَضِبُوا للّهِِ حینَ عُصیَ فی أرضِهِ وذُهِبَ بِحَقِّهِ ، فَضَرَبَ الجَورُ سُرادِقَهُ عَلَی البَرِّ وَالفاجِرِ ، وَالمُقیمِ وَالظّاعِنِ (1) ، فَلا مَعروفٌ یُستَراحُ إلَیهِ ، ولا مُنکَرٌ یُتَناهی عَنهُ . أمّا بَعدُ ، فَقَد بَعَثتُ إلَیکُم عَبدا مِن عِبادِ اللّهِ ؛ لا یَنامُ أیّامَ الخَوفِ ، ولا یَنکُلُ (2) عَنِ الأَعداءِ ساعاتِ الرَّوعِ (3) ، أشَدَّ عَلَی الفُجّارِ مِن حَریقِ النّارِ ، وهُوَ مالِکُ بنُ الحارِثِ أخو مَذحِجٍ ، فَاسمَعوا لَهُ ، وأطیعوا أمرَهُ فیما طابَقَ الحَقَّ ، فَإِنَّهُ سَیفٌ مِن سُیوفِ اللّهِ ، لا کَلیلُ الظُّبَهِ (4) ، ولا نابِی (5) الضَّریبَهِ ، فِإِن أمَرَکُم أن تَنفِروا فَانفِروا ، وإن أمَرَکُم أن تُقیموا فَأقیموا ؛ فَإِنَّهُ لا یُقدِمُ ولا یُحجِمُ ولا یُؤَخِّرُ ولا یُقَدِّمُ إلّا عَن أمری ، وقَد آثَرتُکُم بِهِ عَلی نَفسی ؛ لِنَصیحَتِهِ لَکُم ، وشِدَّهِ شَکیمَتِهِ (6) عَلی عَدُوِّکُم . (7)

.

1- .الظاعن : الشاخِص لسفَر فی حجّ أو غزوٍ أو مسیرٍ من مدینهٍ إلی اُخری ، وهو ضدّ الخافِض ؛ یقال : أظاعنٌ أنت أم مُقیم (تاج العروس : ج 18 ص 362 «ظعن») .
2- .نَکَلَ : نکص ؛ یقال : نکل عن العدوّ : أی جَبُن (لسان العرب : ج 11 ص 677 «نکل») .
3- .الرَّوع : الفَزَع (لسان العرب : ج 8 ص 135 «روع») .
4- .الظُّبَه : حدّ السیف والسنان والنصل والخَنجر وما أشبه ذلک (لسان العرب : ج 15 ص 22 «ظبا») .
5- .نَبا السیفُ عن الضریبه : کَلَّ ولم یَحِک فیها (لسان العرب : ج 15 ص 301 «نبا») .
6- .الشکیمهُ : قوّهُ القلب ، وإنّه لشدیدُ الشکیمهِ : إذا کان شدید النفس أنِفاً أبیّاً (لسان العرب : ج 12 ص 324 «شکم») .
7- .نهج البلاغه : الکتاب 38 ، الغارات : ج1 ص266 عن فضیل بن خدیج عن مولی الأشتر ، الاختصاص : ص 80 عن عبد اللّه بن جعفر ، بحار الأنوار : ج 33 ص 595 ح 741 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 96 عن فضیل بن خدیج عن مولی الأشتر ، تاریخ دمشق : ج 56 ص 390 ح 7165 کلّها نحوه وراجع تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 194 .

ص: 15



6 / 3 نامه امام به اهل مصر، پیش از اعزام مالک

6 / 3نامه امام به اهل مصر، پیش از اعزام مالکامام علی علیه السلام در نامه ای به اهل مصر، آن گاه که مالک اشتر را به حکومت بر آنان گماشت : از بنده خدا علی امیر مؤمنان به قومی که به خاطر خدا خشم گرفتند، وقتی که در روی زمین خدا، معصیت خدا انجام گرفت و حق او برده شد، و ستمْ سراپرده خود را بر سر نیک و بد ، و ساکن و مسافر زد ، و نه کار معروفی ماند که با روی آوردن به آن آسودگی فراهم آید ، و نه منکری که از آن پرهیز کنند. امّا بعد؛ همانا بنده ای از بندگان خدا را به سوی شما فرستادم که در دوران خطر نمی خوابد و در لحظات هراس و بیم از رویارویی با دشمن نمی ترسد و بر فاجران تبهکار، سوزنده تر از آتش است . او همان مالک بن حارث از قبیله مَذحِج است. سخنش را بشنوید و فرمانش را آن جا که مطابق حق است ، اطاعت کنید، که او شمشیری از شمشیرهای خداست که نه کُند می شود و نه از بُرش می افتد. اگر فرمانتان داد که برای جنگ روان شوید، روان شوید و اگر دستور داد که بمانید، بمانید ، که پیش افتادن و بازگشتن و عقب گرد و پیشروی کردن او همه به فرمان من است. در برخورداری از او، شما را بر خودم برگزیدم؛ چرا که خیرخواه شماست و سرسخت و سختگیر بر دشمنتان».

.


ص: 16

الأمالی للمفید عن هشام بن محمّد :قَدَّمَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام أمامَهُ [أی مالِکٍ ]کِتابا إلی أهلِ مِصرَ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، سَلامٌ عَلَیکُم ، فَإِنّی أحمَدُ إلَیکُمُ اللّهَ الَّذی لا إلهَ إلّا هُوَ ، وأسأَلُهُ الصَّلاهَ عَلی نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ وآلِهِ ، وإنّی قَد بَعَثتُ إلَیکُم عَبدا مِن عِبادِ اللّهِ ، لا یَنامُ أیّامَ الخَوفِ ، ولا یَنکُلُ عَنِ الأَعداءِ حِذارَ الدَّوائِرِ (1) ، مِن أشَدِّ عَبیدِ اللّهِ بَأسا ، وأکرَمِهِم حَسَبا ، أضَرَّ عَلَی الفُجّارِ مِن حَریقِ النّارِ ، وأبعَدَ النّاسَ مِن دَنَسٍ أو عارٍ ، وهُوَ مالِکُ بنُ الحارِثِ الأَشتَرُ ، لا نابِی الضِّرسِ ، ولا کَلیلُ الحَدِّ ، حَلیمٌ فِی الحَذَرِ ، رَزینٌ فِی الحَربِ ، ذو رَأیٍ أصیلٍ ، وصَبرٍ جَمیلٍ ؛ فَاسمَعوا لَهُ ، وأطیعوا أمرَهُ ، فَإن أمَرَکُم بالنَّفیرِ فَانفِروا ، وإن أمَرَکُم أن تُقیموا فَأقیموا ؛ فَإِنَّهُ لا یُقدِمُ ولا یُحجِمُ إلّا بِأَمری ، فَقَد آثَرتُکُم بِهِ عَلی نَفسی ؛ نَصیحَهً لَکُم ، وشِدَّهَ شَکیمَهٍ عَلی عَدُوِّکُم ، عَصَمَکُمُ اللّهُ بِالهُدی ، وثَبَّتَکُم بِالتَّقوی ، ووَفَّقَنا وإیّاکُم لِما یُحِبُّ ویَرضی . وَالسَّلامُ عَلَیکُم ورَحمَهُ اللّهِ وبَرَکاتُهُ . (2)

.

1- .الدوائر : الموت أو القتل (لسان العرب : ج 4 ص 297 «دور») .
2- .الأمالی للمفید : ص 81 ح 4 عن هشام بن محمّد ، الغارات : ج 1 ص 260 عن صعصعه نحوه وزاد فیه «لا ناکلٌ عن قدمٍ ولا واهٍ فی عزم» بعد «لا ینکل عن الأعداء» .

ص: 17

الأمالی ، مفید به نقل از هشام بن محمّد : امیر مؤمنان، پیش از عزیمت مالک به مصر ، چنین نامه ای به مصریان نوشت: «به نام خداوند بخشنده مهربان . سلام بر شما! همانا در حضور شما خدایی را سپاس می گویم که جز او معبودی نیست و از او درود فرستادن بر پیامبرش محمّد صلی الله علیه و آله و خاندان او را خواهانم. بنده ای از بندگان خدا را به سوی شما فرستادم که در روزهای خطر نمی خوابد و از ترس مرگ، از رویارویی با دشمنان عقب نمی نشیند، از رزم آورترین دلیران بندگان خدا، و از شریف ترین دودمان ها، که از آتش برای فاجرانْ سوزنده تر است و از آلودگی و ننگ، دورترین . او همان مالک بن حارث اشتر است . نه دندانش کُند می شود و نه از بُرش می افتد . در هنگامه احتیاط، بردبار و در جنگ، متین است . اندیشه ای ریشه دار و صبری نیکو دارد. شنوا و فرمانبردار او باشید. اگر فرمان حرکت داد، روان شوید و اگر دستور داد که بمانید؛ بمانید، چرا که اقدام و درنگ او جز به فرمان من نیست. شما را در داشتن و بهره مندی از او بر خود برگزیدم، برای خیرخواهی نسبت به شما و سرسختی بر دشمنتان. خداوند با هدایت نگاهتان دارد و با تقوا مقاومتان سازد و به آنچه دوست می دارد و می پسندد، ما و شما را توفیق دهد. سلام و رحمت و برکات خدا بر شما باد!».

.


ص: 18

6 / 4واجِباتُ مالِکٍ فی حُکومَهِ مِصرَ (1)الإمام علیّ علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ حینَ وَلّاهُ مِصرَ وأعمالَها :بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیم . هذا ما أمَرَ بِهِ عَبدُ اللّهِ عَلِیٌّ أمیرُ المُؤمِنینَ مالِکَ بنَ الحارِثِ الأَشتَرَ فی عَهدِهِ إلَیهِ حینَ وَلّاهُ مِصرَ : جِبایَهَ خَراجِها ، ومُجاهَدَهَ عَدُوِّها ، وَاستِصلاحَ أهلِها ، وعِمارَهَ بِلادِها . أمَرَهُ بِتَقوَی اللّهِ ، وإیثارِ طاعَتِهِ ، وَاتِّباعِ ما أمَرَ اللّهُ بِهِ فی کِتابِهِ مِن فَرائِضِهِ وسُنَنِهِ الَّتی لا یَسعَدُ أحَدٌ إلّا بِاتِّباعِها ، ولا یَشقی إلّا مَعَ جُحودِها وإضاعَتِها ، وأن یَنصُرَ اللّهَ بِیَدِهِ وقَلبِهِ ولِسانِهِ ؛ فَإِنَّهُ قَد تَکَفَّلَ بِنَصرِ مَن نَصَرَهُ ، إنَّهُ قَوِیٌّ عَزیزٌ . وأمَرَهُ أن یکسِرَ مِن نَفسِهِ عِندَ الشَّهَواتِ ؛ فَإِنَّ النَّفسَ أمّارَهٌ بِالسّوءِ إلّا ما رَحِمَ رَبّی ، إنَّ رَبّی غَفورٌ رَحیمٌ . «وأن یَعتَمِدَ کِتابَ اللّهِ عِندَ الشُّبَهاتِ ؛ فَإِنَّ فیهِ تِبیانَ کُلِّ شَیءٍ ، وهُدیً ورَحمَهً لِقَومٍ یُؤمِنونَ . وأن یَتَحرّی رِضَا اللّهِ ، ولا یَتَعَرَّضَ لِسَخَطِهِ ، ولا یُصِرَّ عَلی مَعصِیَتِهِ ، فَإِنَّهُ لا مَلجَأَ مِنَ اللّهِ إلّا إلَیهِ» . ثُمَّ اعلَم یا مالِکُ أنّی وَجَّهتُکَ إلی بِلادٍ قَد جَرَت عَلَیها دُوَلٌ قَبلَکَ مِن عَدلٍ وجَورٍ ، وأنَّ النّاسَ یَنظُرونَ مِن اُمورِکَ فی مِثلِ ما کُنتَ تَنظُرُ فیهِ مِن اُمورِ الوُلاهِ قَبلَکَ ، ویَقولونَ فیکَ ما کنتَ تَقولُ فیهِم ، وإنَّما یُستَدَلُّ عَلَی الصّالِحینَ بِما یُجرِی اللّهُ لَهُم عَلی ألسُنِ عِبادِهِ ، فَلیَکُن أحَبَّ الذَّخائِرِ إلَیکَ ذَخیرَهُ العَمَلِ الصّالِحِ «بِالقَصدِ فیما تَجمَعُ وما تَرعی بِهِ رَعِیَّتَکَ» ، فَاملِک هَواکَ ، وشُحَّ بِنَفسِکَ عَمّا لا یَحِلُّ لَکَ ؛ فَإِنَّ الشُّحَّ بِالنَّفسِ الإِنصافُ مِنها فیما أحبَبتَ وکَرِهتَ . وأشعِر قَلبَکَ الرَّحمَهَ لِلرَّعِیَّهِ ، وَالمَحَبَّهَ لَهُم ، وَاللُّطفَ بِالإِحسانِ إلَیهِم ، ولا تَکونَنَّ عَلَیهِم سَبُعاً ضارِیاً تَغتَنِمُ اُکلَهُم ؛ فَإِنَّهُم صِنفانِ ؛ إمّا أخٌ لَکَ فِی الدّینِ ، وإمّا نَظیرٌ لَکَ فِی الخَلقِ ، یَفرُطُ (2) مِنهُمُ الزَّلَلَ ، وتَعرِضُ لَهُمُ العِلَلُ ، ویُؤتی علی أیدیهِم فِی العَمدِ وَالخَطَاَء، فَأَعطِهِم مِن عَفوِکَ وصَفحِکَ مِثلَ الَّذی تُحِبُّ أن یُعطِیَکَ اللّهُ مِن عَفوِهِ ؛ فَإِنَّکَ فَوقَهُم ، ووالِی الأَمرِ عَلَیکَ فَوقَکَ ، وَاللّهُ فَوقَ مَن وَلّاکَ بِما عَرَّفَکَ مِن کِتابِهِ ، وبَصَّرَکَ مِن سُنَنِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله . عَلَیکَ بِما کَتَبنا لَکَ فی عَهدِنا هذا ، لا تَنصِبَنَّ نَفسَکَ لِحَربِ اللّهِ ؛ فَإِنَّهُ لا یَدَ لَکَ بِنِقمَتِهِ ، ولا غِنی بِکَ عَن عَفوِهِ ورَحمَتِهِ . فَلا تنَدَمَنَّ عَلی عَفوٍ ، ولا تَبجَحَنَّ (3) بِعُقوبَهٍ ، ولا تَسرَعَنَّ إلی بادِرَهٍ (4) وَجَدتَ عَنها مَندوحَهً (5) ، ولا تَقولَنَّ : إنّی مُؤَمَّرٌ ؛ آمُرُ فَاُطاعُ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ إدغالٌ (6) فِی القَلبِ ، ومَنهَکَهٌ (7) لِلدّینِ ، وتَقَرُّبٌ مِنَ الفِتَنِ ، فَتَعَوَّذ بِاللّهِ مِن دَرکِ الشِّقاءِ . وإذا أعجَبَکَ ما أنتَ فیهِ مِن سُلطانِکَ فَحَدَثَت لَکَ بِهِ اُبَّهَهً أو مَخیلَهً فَانظُر إلی عِظَمِ مُلکِ اللّهِ فَوقَکَ ، وقُدرَتِهِ مِنکَ عَلی ما لا تَقدِرُ عَلَیهِ مِن نَفسِکَ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ یُطامِنُ (8) إلَیکَ مِن طِماحِکَ (9) ، ویَکُفُّ عَنکَ مِن غَربِکَ (10) ، ویَفیءُ إلَیکَ ما عَزَبَ (11) مِن عَقلِکَ . وإیّاکَ ومُساماتَهُ فی عَظَمَتِهِ ، أو التَّشَبُّهَ بِهِ فی جَبَروتِهِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ یُذِلُّ کُلَّ جَبّارٍ ، ویُهینُ کُلَّ مُختالٍ فَخورٍ . أنصِفِ اللّهَ ، وأنصِفِ النّاسَ مِن نَفسِکَ ومِن خاصَّتِکَ ومِن أهلِکَ ومَن لَکَ فیهِ هَویً مِن رَعِیَّتِکَ ؛ فَإِنَّکَ إلّا تَفعَل تَظلِم ، ومَن ظَلَمَ عِبادَ اللّهِ کانَ اللّهُ خَصمَهُ دونَ عِبادِهِ ، ومَن خاصَمَهُ اللّهُ أدحَضَ حُجَّتَهُ ، وکانَ للّهِِ حَرباً حَتّی یَنزِعَ ویَتوبَ . ولَیسَ شَیءٌ أدعی إلی تَغییرِ نِعمَهٍ مِن إقامَهٍ عَلی ظُلمٍ ؛ فَإِنَّ اللّهَ یَسمَعُ دَعوَهَ المَظلومینَ ، وهُوَ لِلظّالِمینَ بِمِرصادٍ ، ومَن یَکُن کَذلِکَ فَهُوَ رَهینُ هَلاکٍ فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ . ولَیَکُن أحَبَّ الاُمورِ إلَیکَ أوسَطُها فِی الحَقِّ ، وأعَمُّها فِی العَدلِ ، وأجمَعُها لِلرَّعِیَّهِ ؛ فَإِنَّ سُخطَ العامَّهِ یُجحِفُ بِرِضَی الخاصَّهِ ، وإنَّ سُخطَ الخاصَّهِ یُغتَفَرُ مَعَ رِضَی العامَّهِ . ولَیسَ أحَدٌ مِنَ الرَّعِیَّهِ أثقَلَ عَلَی الوالی مَؤونَهً فِی الرَّخاءِ ، وأقَلَّ لَهُ مَعونَهً فِی البَلاءِ ، وأکرَهَ لِلإِنصافِ ، وأسأَلَ بِالإِلحافِ (12) ، وأقَلَّ شُکراً عِندَ الإِعطاءِ ، وأبطَأَ عُذراً عِندَ المَنعِ ، وأضعَفَ صَبراً عِندَ مُلِمّاتِ الاُمورِ ، مِنَ الخاصَّهِ ، وإنَّما عَمودُ الدّینِ وجِماعُ المُسلِمینَ وَالعُدَّهُ لِلأَعداءِ أهلُ العامَّهِ مِنَ الاُمَّهِ ، فَلیَکُن لَهُم صِغوُکَ ، وَاعمِد لِأَعَمِّ الاُمورِ مَنفَعَهً وخَیرِها عاقِبَهً ، ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ . وَلیَکُن أبعَدَ رَعِیَّتِکَ مِنکَ وأشنَأَهُم عِندَکَ أطلَبُهُم لِعُیوبِ النّاسِ ؛ فَإِنَّ فِی النّاسِ عُیوباً الوالی أحَقُّ مَن سَتَرَها ، فَلا تَکشِفَنَّ ما غابَ عَنکَ ، وَاستُرِ العَورَهَ مَا استَطَعتَ ؛ یَستُرِ اللّهُ مِنکَ ما تُحِبُّ سَترَهُ مِن رَعِیَّتِکَ . وأطلِق عَنِ النّاسِ عُقَدَ کُلِّ حِقدٍ ، وَاقطَع عَنکَ سَبَبَ کُلِّ وِترٍ ، «وَاقبَلِ العُذرَ . وَادرَإِ الحُدودَ بِالشُّبَهاتِ» . وتَغابَ عَن کُلِّ ما لا یَضِحُ (13) لک ، ولا تَعجَلَنَّ إلی تَصدیقِ ساعٍ ؛ فَإِنَّ السّاعِیَ غاشٌّ وإن تَشَبَّهَ بِالنّاصِحینَ . لا تُدخِلَنَّ فی مَشوِرَتِکَ بَخیلاً یَخذُلُکَ عَنِ الفَضلِ ، ویَعِدُکَ الفَقرَ ، ولا جَباناً یُضعِفُ عَلَیکَ الاُمورَ ، ولا حَریصاً یُزَیِّنُ لَکَ الشَّرَهَ بِالجَورِ ؛ فَإِنَّ البُخلَ وَالجَورَ (14) وَالحِرصَ غَرائِزُ شَتّی یَجمَعُها سوءُ الظَّنِّ بِاللّهِ ، کُمونُها فِی الأَشرارِ . أیقِن أنَّ شَرَّ وُزَرائِکَ مَن کانَ لِلأَشرارِ وَزیراً ، ومَن شَرِکَهُم فِی الآثامِ وقامَ بِاُمورِهِم فی عِبادِ اللّهِ ؛ فَلا یَکونَنَّ لَکَ بِطانَهً (15) ، «تُشرِکُهُم فی أمانَتِکَ کَما شَرِکوا فی سُلطانٍ غَیرِکَ فَأَردَوهُم وأورَدوهُم مَصارِعَ السّوءِ . ولا یُعجِبَنَّکَ شاهِدُ ما یَحضُرونَکَ بِهِ» ؛ فَإِنَّهُم أعوانُ الأَثَمَهِ ، وَإخوانُ الظَّلَمَهِ ، وعُبابُ (16) کُلِّ طَمَعٍ ودَغَلٍ (17) ، وأنتَ واجِدٌ مِنهُم خَیرَ الخَلَفِ مِمَّن لَهُ مِثلُ أدَبِهِم ونَفاذِهِم مِمَّن قَد تَصَفَّحَ الاُمورَ ، فَعَرَفَ مَساوِیَها بِما جَری عَلَیهِ مِنها ، فَاُولئِکَ أخَفُّ عَلَیکَ مَؤونَهً ، وأحسَنُ لَکَ مَعونَهً ، وأحنی عَلَیکَ عَطفاً ، وأقَلُّ لِغَیرِکَ إلفاً ، لَم یُعاوِن ظالِماً عَلی ظُلمِهِ ، ولا آثِماً عَلی إثمِهِ ، «ولَم یَکُن مَعَ غَیرِکَ لَهُ سیرَهٌ أجحَفَت بِالمُسلِمینَ وَالمُعاهِدینَ» ؛ فَاتَّخِذ اُولئِکَ خاصَّهً لِخَلَوتِکَ ومَلَاءِکَ . ثُمَّ لیَکُن آثَرُهُم عِندَکَ أقوَلَهُم بِمُرِّ الحَقِّ ، «وأحوَطَهُم عَلَی الضُّعَفاءِ بِالإِنصافِ ، وأقَلَّهُم لَکَ مُناظَرَهً فیما یَکونُ مِنکَ مِمّا کَرِهَ اللّهُ لِأَولِیائِهِ واقِعاً ذلِکَ مِن هَواکَ حَیثُ وَقَعَ ؛ فَإِنَّهُم یَقِفونَکَ عَلَی الحَقِّ ، ویُبَصِّرونَکَ ما یَعودُ عَلَیکَ نَفعُهُ» . وَالصَق بِأهلِ الوَرَعِ وَالصِّدقِ وذَوِی العُقولِ وَالأَحسابِ ، ثُمَّ رُضهُم عَلی ألّا یُطروکَ ، ولا یُبَجِّحوکَ بِباطلٍ لَم تَفعَلهُ ؛ فَإِن کَثرَهَ الإِطراءِ تُحدِثُ الزَّهوَ ، وتُدنی مِنَ الغِرَّهِ ، «وَالإِقرارُ بِذلِکَ یوجِبُ المَقتَ مِنَ اللّهِ» . لا یَکونَنَّ المحُسِنُ وَالمُسیءُ عِندَکَ بِمَنزِلَهٍ سَواءٍ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ تَزهیدٌ لِأَهلِ الإِحسانِ ، فِی الإِحسانِ ، وتَدریبٌ لِأَهلِ الإِساءَهِ عَلَی الإِساءَهِ ، فَأَلزِم کُلّاً مِنهُم ما ألزَمَ نَفسَهُ ؛ أدَباً مِنکَ یَنفَعُکَ اللّهُ بِهِ ، وتَنفَعُ بِهِ أعوانَکَ . ثُمَّ اعلَم أنَّهُ لَیسَ شَیءٌ بِأَدعی لِحُسنِ ظَنِّ والٍ بِرَعِیَّتِهِ مِن إحسانِهِ إلَیهِم ، وتَخفیفِهِ المَؤوناتِ عَلَیهِم ، وقِلَّهِ استِکراهِهِ إیّاهُم عَلی ما لَیسَ لَهُ قِبَلَهُم ، فَلیَکُن فی ذلِکَ أمرٌ یَجتَمِعُ لَکَ بِهِ حُسنُ ظَنِّکَ بِرَعِیَّتِکَ ؛ فَإِنَّ حُسنَ الظَّنِّ یَقطَعُ عَنکَ نَصَباً طَویلاً ، وإنَّ أحَقَّ مَن حَسُنَ ظَنُّکَ بِهِ لَمَن حَسُنَ بِلاؤُکَ عِندَهُ ، وأحَقَّ مَن ساءَ ظَنُّکَ بِهِ لَمَن ساءَ بِلاؤُکَ عِندَهُ ، «فَاعرِف هذِهِ المَنزِلَهَ لَکَ وعَلَیکَ لِتَزِدَکَ بَصیرَهً فی حُسنِ الصُّنعِ ، وَاستِکثارِ حُسنِ البَلاءِ عِندَ العامَّهِ ، مَعَ ما یوجِبُ اللّهُ بِها لَکَ فِی المَعادِ» . ولا تَنقُض سُنَّهً صالِحَهً عَمِلَ بِها صُدورُ هذِهِ الاُمَّهِ ، وَاجتَمَعَت بِهَا الاُلفَهُ ، وصَلَحَت عَلَیهَا الرَّعِیَّهُ . ولا تُحدِثَنَّ سُنَّهً تَضُرُّ بِشَیءٍ مِمّا مَضی مِن تِلکَ السُّنَنِ ؛ فَیَکونَ الأَجرُ لِمَن سَنَّها ، وَالوِزرُ عَلَیکَ بِما نَقَضتَ مِنها . وأکثِر مُدارَسَهَ العُلَماءِ ، ومُثافَنَهَ (18) الحُکَماءِ ، فی تَثبیتِ ما صَلَحَ عَلَیهِ أهلُ بِلادِکَ ، وإقامَهِ مَا استَقامَ بِهِ النّاسُ مِن قَبلِکَ ؛ «فَإِنَّ ذلِکَ یُحِقُّ الحَقَّ ، ویَدفَعُ الباطِلَ ، ویُکتَفی بِهِ دَلیلاً ومِثالاً لِأَنَّ السُّنَنَ الصّالِحَهَ هِیَ السَّبیلُ إلی طاعَهِ اللّهِ» . ثُمَّ اعلَم أنَّ الرَّعِیَّهَ طَبَقاتٌ ، لا یَصلُحُ بَعضُها إلّا بِبَعضٍ ، ولا غِنی بِبَعضِها عَن بَعضٍ ؛ فَمِنها جُنودُ اللّهِ ، ومِنها کُتّابُ العامَّهِ وَالخاصَّهِ ، ومِنها قُضاهُ العَدلِ ، ومِنها عُمّالُ الإِنصافِ وَالرِّفقِ ، ومِنها أهلُ الجِزیَهِ وَالخَراجِ مِن أهلِ الذِّمَّهِ ومُسلِمَهِ النّاسِ ، ومِنهَا التُّجّارُ وأهلُ الصِّناعاتِ ، ومِنهَا الطَّبَقَهُ (19) السُّفلی مِن ذَوِی الحاجَهِ وَالمَسکَنَهِ ، وکُلٌّ قَد سَمَّی اللّهُ سَهمَهُ ، ووَضَعَ عَلی حَدِّ فَریضَتِهِ فی کِتابِهِ أو سُنَّهِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ، وعَهداً عِندَنا مَحفوظاً . فَالجُنودُ بِإِذنِ اللّهِ حُصونُ الرَّعِیَّهِ ، وزَینُ الوُلاهِ ، وعِزُّ الدّینِ ، وسَبیلُ الأَمنِ وَالخَفضِ ، ولَیسَ تَقومُ الرَّعِیَّهُ إلّا بِهِم . ثُمَّ لا قِوامَ لِلجُنودِ إلّا بِما یُخرِجُ اللّهُ لَهُم مِنَ الخَراجِ الَّذی یَصِلونَ بِهِ إلی جِهادِ عَدُوِّهِم ، ویَعتَمِدونَ عَلَیهِ ، ویَکونُ مِن وَراءِ حاجاتِهِم . ثُمَّ لا بَقاءَ لِهذَینِ الصِّنفَینِ إلّا بِالصِّنفِ الثّالِثِ مِنَ القُضاهِ وَالعُمّالِ وَالکُتّابِ ؛ لِما یُحکِمونَ مِنَ الأُمورِ ، ویُظهِرونَ مِنَ الإِنصافِ ، ویَجمَعونَ مِنَ المَنافِعِ ، ویُؤمَنونَ عَلَیهِ مِن خَواصِّ الاُمورِ وعَوامِّها . ولا قِوامَ لَهُم جَمیعاً إلّا بِالتُّجّارِ وذَوِی الصِّناعاتِ فیما یَجمَعونَ مِن مَرافِقِهِم ، ویُقیمونَ مِن أسواقِهِم ، ویَکفونَهُم مِنَ التَّرَفُّقِ بِأَیدیهِم مِمّا لا یَبلُغُهُ رِفقُ غَیرِهِم . ثُمَّ الطَّبَقَهُ السُّفلی مِن أهلِ الحاجَهِ وَالمَسکَنَهِ الَّذینَ یَحِقُّ رِفدُهُم (20) ، وفی فَیءِ اللّهِ لِکُلٍّ سَعَهٌ ، ولِکُلٍّ عَلَی الوالی حَقٌّ بِقَدرٍ یُصلِحُهُ ، ولَیسَ یَخرُجُ الوالی مِن حَقیقَهِ ما ألزَمَهُ اللّهُ مِن ذلِکَ إلّا بالإهتِمامِ والاِستِعانَهِ بِاللّهِ وتَوطینِ نَفسِهِ عَلی لُزومِ الحَقِّ وَالصَّبرِ فیما خَفَّ عَلَیهِ وثَقُلَ . فَوَلِّ مِن جُنودِکَ أنصَحَهُم فی نَفسِکَ للّهِِ ولِرَسولِهِ ولِاءِمامِکَ ، وأنقاهُم جَیباً ، وأفضَلَهُم حِلماً ، وأجمَعَهُم عِلماً وسِیاسَهً ، مِمَّن یُبطِئُ عَنِ الغَضَبِ ، ویَسرَعُ إلَی العُذرِ ، ویَرأَفُ بِالضُّعَفاءِ ، ویَنبو (21) عَلَی الأَقوِیاءِ ، مِمَّن لا یُثیرُهُ العَنفُ ، ولا یَقعُدُ بِهِ الضَّعفُ . ثُمَّ الصَق بِذَوِی الأَحسابِ وأهلِ البُیوتاتِ الصّالِحَهِ والسَّوابِقِ الحَسَنَهِ ، ثُمَّ أهلِ النَّجدَهِ وَالشَّجاعَهِ وَالسَّخاءِ وَالسَّماحَهِ ؛ فَإِنَّهُم جِماعٌ مِنَ الکَرَمِ ، وشُعَبٌ مِنَ العُرفِ ، یَهدونَ إلی حُسنِ الظَّنِّ بِاللّهِ ، وَالإِیمانِ بِقَدَرِهِ . ثُمَّ تَفَقَّد اُمورَهُم بِما یَتَفَقَّدُ الوالدُ مِن وَلَدِهِ ، ولا یَتَفاقَمَنَّ (22) فی نَفسِکَ شَیءٌ قَوَّیتَهُم بِهِ . ولا تَحقِرَنَّ لُطفاً تَعاهَدتَهُم بِهِ وإن قَلَّ ؛ فَإِنَّهُ داعِیَهٌ لَهُم إلی بَذلِ النَّصیحَهِ وحسُنِ الظَّنِّ بِکَ . فَلا تَدَع تَفَقُّدَ لَطیفِ اُمورِهِمُ اتِّکالاً عَلی جَسیمِها ؛ فَإِنَّ لِلیَسیرِ مِن لُطفِکَ مَوضِعاً یَنتَفِعونَ بِهِ ، ولِلجَسیمِ مَوقِعاً لا یَستَغنونَ عَنهُ . وَلیَکُن آثَرُ رُؤوسِ جُنودِکَ مَن واساهُم فی مَعونَتِهِ ، وأفضَلَ عَلَیهِم فی بَذلِهِ مِمَّن یَسَعُهُم ویَسَعُ مَن وَراءَهُم مِنَ الخُلوفِ (23) مِن أهلِهِم ، حَتّی یَکونَ هَمُّهُم هَمّاً واحِداً فی جِهادِ العَدُوِّ . «ثُمَّ واتِر إعلامَهم ذاتَ نَفسِکَ فی إیثارِهِم وَالتَّکرِمَهِ لَهُم ، وَالإِرصادِ بِالتَّوسِعَهِ . وحَقِّق ذلِکَ بِحُسنِ الفِعالِ وَالأَثَرِ وَالعَطفِ» ؛ فَإِنَّ عَطفَکَ عَلَیهِم یَعطِفُ قُلوبَهُم عَلَیکَ . وإنَّ أفضَلَ قُرَّهِ العُیونِ لِلوُلاهِ استِفاضَهُ العَدلِ فِی البِلادِ ، وظُهورُ مَوَدَّهِ الرَّعِیَّهِ ؛ لِأَنَّهُ لا تَظهَرُ مَوَدَّتَهُم إلّا بِسَلامَهِ صُدورِهِم ، ولا تَصِحُّ نَصیحَتُهُم إلّا بِحَوطَتِهِم عَلی وُلاهِ اُمورِهِم ، وقِلَّهِ استِثقالِ دَولَتِهِم ، وتَرکِ استِبطاءِ انقِطاعِ مُدَّتِهِم . «ثُمَّ لا تَکِلَنَّ جُنودَکَ إلی مَغنَمٍ وَزَّعتَهُ بَینَهُم ، بَل أحدِث لَهُم مَعَ کُلِّ مَغنَمٍ بَدَلاً مِمّا سِواهُ مِمّا أفاءَ اللّهُ عَلَیهِم ، تَستَنصِر بِهِم بِهِ ، ویَکونَ داعِیَهً لَهُم إلَی العَودَهِ لِنَصرِ اللّهِ ولِدینِهِ . وَاخصُص أهلَ النَّجدَهِ فی أمَلَهِم إلی مُنتَهی غایَهِ آمالِکَ مِنَ النَّصیحَهِ بِالبَذلِ» ، وحُسنِ الثَّناءِ عَلَیهِم ، ولَطیفِ التَّعَهُّدِ لَهُم رَجُلاً رَجُلاً وما أبلی فی کُلِّ مَشهَدٍ ؛ فَإِنَّ کَثرَهَ الذِّکرِ مِنکَ لِحُسنِ فِعالِهِم تَهُزُّ الشُّجاعَ ، وتُحَرِّضُ النّاکِلَ إن شاءَ اللّهُ . «ثُمَّ لا تَدَع أن یَکونَ لَکَ عَلَیهِم عُیونٌ (24) مِن أهلِ الأَمانَهِ وَالقَولِ بِالحَقِّ عِندَ النّاسِ ، فَیَثبِتونَ بَلاءَ کُلِّ ذی بَلاءٍ مِنهُم لِیَثِقَ اُولئِکَ بِعِلمِکَ بِبَلائِهِم» . ثُمَّ اعرِف لِکُلِّ امرِئٍ مِنهُم ما أبلی ، ولا تَضُمَّنَّ بَلاءَ امرِئٍ إلی غَیرِهِ ، ولا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دونَ غایَهِ بَلائِهِ ، «وکافِ کُلّاً مِنهُم بِما کانَ مِنهُ ، وَاخصُصهُ مِنکَ بِهَزِّهِ» . ولا یَدعُوَنَّکَ شَرَفُ امرِئٍ إلی أن تُعَظِّمَ مِن بَلائِهِ ما کانَ صَغیراً ، ولا ضِعَهُ امرِئٍ عَلی أن تُصَغِّرَ مِن بَلائِهِ ما کانَ عَظیماً . «ولا یُفسِدَنَّ امرَأً عِندَکَ عِلَّهٌ إن عَرَضَت لَهُ ، ولا نُبُوَّهُ حَدیثٍ لَهُ قَد کانَ لَهُ فیها حُسنُ بِلاءٍ ، فَإِنَّ العِزَّهَ للّهِِ یُؤتیهِ مَن یَشاءُ وَالعاقِبَهُ لِلمُتَّقینَ . وإنِ استُشهِدَ أحدٌ مِن جُنودِکَ وأهلِ النِّکایَهِ فی عَدُوِّکَ فَاخلُفهُ (25) فی عِیالِهِ بِما یَخلُفُ بِهِ الوَصِیُّ الشَّفیقُ المُوَثَّقُ بِهِ ؛ حَتّی لا یُری عَلَیهِم أثَرُ فَقدِهِ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ یُعطِفُ عَلَیکَ قُلوبَ شیعَتِکَ ، ویَستَشعِرونَ بِهِ طاعَتَکَ ، ویَسلَسونَ (26) لِرُکوبِ مَعاریضِ التَّلَفِ الشَّدیدِ فی وِلایَتِکَ . وقَد کانَت مِنَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله سُنَنٌ فِی المُشرِکینَ ومِنّا بَعدَهُ سُنَنٌ ، قَد جَرَت بِها سُنَنٌ وأمثالٌ فِی الظّالِمینَ ، ومَن تَوَجَّهَ قِبلَتَنا ، وتَسمّی بِدینِنا» ؛ وقَد قالَ اللّهُ لِقَومٍ أحَبَّ إرشادَهُم : «یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَطِیعُواْ اللَّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الْأَمْرِ مِنکُمْ فَإِن تَنَزَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَالرَّسُولِ «إِن کُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْأَخِرِ ذَ لِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً» (27) ، وقالَ : «وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَإِلَی أُوْلِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطَنَ إِلَا قَلِیلاً» (28) » فَالرَّدُ إلَی اللّهِ الأَخذُ بِمُحکَمِ کِتابِهِ ، وَالرَّدُّ إلَی الرَّسولِ الأَخذُ بِسُنَّتِهِ الجامِعَهِ غَیرِ المُتَفَرِّقَهِ ، «ونَحنُ أهلُ رَسولِ اللّهِ الَّذینَ نَستَنبِطُ المُحکَمَ مِن کِتابِهِ ، ونَمیزُ المُتَشابِهِ مِنهُ ، ونَعرِفُ النّاسِخَ مِمّا نَسَخَ اللّهُ ووَضَعَ إصرَهُ . فَسِر فی عَدُوِّکَ بِمِثلِ ما شاهَدتَ مِنّا فی مِثلِهِم مِنَ الأَعداءِ ، وواتِر إلَینَا الکُتُبَ بِالأَخبارِ بِکُلِّ حَدَثٍ یَأتِکَ مِنّا أمرٌ عامٌّ ، وَاللّهُ المُستَعانُ . ثُمَّ انظُر فی أمرِ الأِحکامِ بَینَ النّاسَ بَنِیَّهٍ صالِحَهٍ ؛ فَإِنَّ الحُکمَ فی إنصافِ المَظلومِ مِنَ الظّالِمِ وَالأَخذِ لِلضَّعیفِ مِنَ القَوِیِّ وإقامَهِ حُدودِ اللّهِ عَلی سُنَّتِها ومِنهاجِها مِمّا یُصلِحُ عِبادَ اللّهِ وبِلادَهُ» . فَاختَر لِلحُکمِ بَینَ النّاسِ أفضَلَ رَعِیَّتِکَ فی نَفسِکَ ، «وأنفُسِهِم لِلعِلمِ وَالحِلمِ وَالوَرَعِ وَالسَّخاءِ» ، مِمَّن لا تَضیقُ بِهِ الاُمورُ ، ولا تُمحِکُهُ (29) الخُصومُ ، ولا یَتَمادی فی إثباتِ الزَّلَّهِ ، ولا یَحصَرُ مِنَ الفَیءِ إلَی الحَقِّ إذا عَرَفَهُ ، ولا تُشرِفُ نَفسُهُ علی طَمَعٍ ، ولا یَکتَفی بِأَدنی فَهمٍ دونَ أقصاهُ ، وأوقَفَهُم فِی الشُّبَهاتِ ، وآخَذَهُم بِالحُجَجِ ، وأقَلَّهُم تَبَرُّماً بِمُراجِعَهِ الخُصومِ ، وأصبَرَهُم عَلی تَکَشُّفِ الاُمورِ ، وأصرَمَهُم عِندَ اتِّضاحِ الحُکمِ ، مِمَّن لا یَزدَهیهِ إطراءٌ ، ولا یَستَمیلُهُ إغراقٌ ، ولا یَصغی (30) لِلتَّبلیغِ ؛ فَوَلِّ قَضاءَکَ مَن کانَ کَذلِکَ ، وهُم قَلیلٌ . ثُمَّ أکثِر تَعَهُّدَ قَضائِهِ ، وَافتَح لَهُ فِی البَذلِ ما یُزیحُ عِلَّتَهُ ، ویَستَعینُ بِهِ ، وتَقِلُّ مَعَهُ حاجَتُهُ إلَی النّاسِ ، وأعطِهِ مِنَ المَنزِلَهِ لَدَیکَ ما لا یَطمَعُ فیهِ غَیرُهُ مِن خاصَّتِکَ ؛ لِیَأمَنَ بِذلِکَ اغتِیالَ الرِّجالِ إیّاهُ عِندَکَ . «وأحسِن تَوقیرَهُ فی صُحبَتِکَ ، وقُربَهُ فی مَجلِسِکَ ، وأمضِ قَضاءَهُ ، وأنفِذ حُکمَهُ ، وَاشدُد عَضُدَهُ ، وَاجعَل أعوانَهُ خِیارَ مَن تَرضی مِن نُظَرائِهِ مِنَ الفُقَهاءِ وأهلِ الوَرَعِ وَالنَّصیحَهِ للّهِِ ولِعِبادِ اللّهِ ؛ لِیُناظِرَهُم فیما شُبِّهَ عَلَیهِ ، ویَلطِفَ عَلَیهِم لِعِلمِ ما غابَ عَنهُ ، ویَکونونَ شُهَداءَ عَلی قَضائِهِ بَینَ النّاسِ إن شاءَ اللّهُ . ثُمَّ حَمَلَهُ الأَخبارِ لِأَطرافِکَ قُضاهٌ تَجتَهِدُ فیهِم نَفسُهُ ، لا یَختلِفونَ ولا یَتَدابَرونَ فی حُکمِ اللّهِ وسُنَّهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ فَإِنَّ الاِختِلافِ فِی الحُکمِ إضاعَهٌ لِلعَدلِ ، وغِرَّهٌ فِی الدّینِ ، وسَبَبٌ مِنَ الفُرقَهِ . وقَد بَیَّنَ اللّهُ ما یَأتونَ وما یُنفِقونَ ، وأمَرَ بِرَدِّ ما لا یَعلمونَ إلی مَنِ استَودَعَهُ اللّهُ عِلمَ کِتابِهِ ، وَاستَحفَظَهُ الحُکمَ فیهِ ، فَإِنَّما اختِلافُ القُضاهِ فی دُخولِ البَغیِ بَینَهُم ، وَاکِتفاءُ کُلِّ امرِئٍ مِنهُم بِرَأیِهِ دونَ مَن فَرَضَ اللّهُ وِلایَتَهُ لَیسَ یُصلِحُ الدّینَ ولا أهلَ الدّینِ عَلی ذلِکَ . ولکِن عَلَی الحاکِمِ أن یَحکُمَ بِما عِندَهُ مِنَ الأَثَرِ وَالسُّنَّهِ ، فَإِذا أعیاهُ ذلِکَ رَدَّ الحُکمَ إلی أهلِهِ ، فَإِن غابَ أهلُهُ عَنهُ ناظَرَ غَیرَهُ مِن فُقَهاءِ المُسلِمینَ ؛ لَیسَ لَهُ تَرکُ ذلِکَ إلی غَیرِهِ ، ولَیسَ لِقاضِیَینِ مِن أهلِ المِلَّهِ أن یُقیما عَلَی اختِلافٍ فِی الحُکمِ دونَ ما رُفِعَ ذلِکَ إلی وَلِیٍّ الأَمرِ فیکُم ، فَیَکونَ هُوَ الحاکِمَ بِما عَلَّمَهُ اللّهُ ، ثُمَّ یَجتَمِعانِ عَلی حُکمِهِ فیما وافَقَهُما أو خالَفَهُما» . فَانظُر فی ذلِکَ نَظَراً بَلیغاً ، فَإِنَّ هذَا الدّینَ قَد کانَ أسیراً بِأیدِی الأَشرارِ ، یُعمَلُ فیهِ بِالهَوی ، وتُطلَبُ بِهِ الدُّنیا . «وَاکُتب إلی قُضاهِ بُلدانِکَ فَلیَرفَعوا إلَیکَ کُلَّ حُکمٍ اختَلَفوا فیهِ عَلی حُقوقِهِ ، ثُمَّ تَصَفَّح تِلکَ الأَحکامَ ؛ فَما وافَقَ کِتابَ اللّهِ وسُنَّهَ نَبِیِّهِ وَالأَثَرَ مِن إمامِکَ فَأَمضِهِ وَاحمِلهُم عَلَیهِ ، ومَا اشتَبَهَ عَلَیکَ فَاجمَع لَهُ الفُقَهاءَ بِحَضرَتِکَ فَناظِرهُم فیهِ ، ثُمَّ أمضِ ما یَجتَمِعُ عَلَیهِ أقاویلُ الفُقَهاءِ بِحَضرَتِکَ مِنَ المُسلِمینَ ، فَإِنَّ کُلَّ أمرٍ اختَلَفَ فیهِ الرَّعِیَّهُ مَردودٌ إلی حُکمِ الإِمامِ ، وعَلَی الإِمامِ الإِستِعانَهُ بِاللّهِ ، والإِجتِهادِ فی إقامَهِ الحُدودِ ، وجَبرِ الرَّعِیَّهِ عَلی أمرِهِ ، ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ» . ثُمَّ انظُر إلی اُمورِ عُمّالِکَ ، وَاستَعمِلُهُم اختِباراً ، ولا تُوَلِّهِم اُمورَکَ مُحاباهً (31) وأثَرَهً (32) ؛ فَإِنَّ المُحاباهَ وَالأَثَرَهَ جِماعُ الجَورِ وَالخِیانَهِ ، «وإدخالُ الضَّرورَهِ عَلَی النّاسِ ، ولَیسَت تَصلُحُ الاُمورُ بِالإِدغالِ ، فَاصطَفِ لِوِلایَهِ أعمالِکَ أهلَ الوَرَعِ وَالعِلمِ وَالسِّیاسَهِ» ، وتَوَخَّ مِنهُم أهلَ التَّجرِبَهِ وَالحَیاءِ مِن أهلِ البُیوتاتِ الصّالِحَهِ وَالقَدَمِ فِی الإِسلامِ ؛ فَإِنَّهُم أکرَمُ أخلاقاً ، وأصَحُّ أعراضاً وأقَلُّ فِی المَطامِعِ إشرافاً ، وأبلَغُ فی عَواقِبِ الاُمورِ نَظَراً مِن غَیرِهِم ، «فَلیَکونوا أعوانَکَ عَلی ما تَقَلَّدتَ» . ثُمَّ أسبِغ عَلَیهِم «فِی العِمالاتِ ، ووَسِّع عَلَیهِم فِی» الأَرزاقِ ؛ فَإِنَّ فی ذلِکَ قُوَّهً لَهُم عَلَی استِصلاحِ أنفُسِهِم ، وغِنیً عَن تَناوُلِ ما تَحتَ أیدیهِم ، وحُجَّهً عَلَیهِم إن خالَفوا أمرَکَ ، أو ثَلَموا أمانَتَکَ . ثُمَّ تَفَقَّد أعمالَهُم ، وَابعَثِ العُیونَ عَلیَهِم مِن أهلِ الصِّدقِ وَالوَفاءِ ؛ فَإِنَّ تَعَهُّدَکَ فِی السِّرِّ اُمورَهُم حَدوَهٌ لَهُم عَلَی استِعمالِ الأَمانَهِ وَالرِّفقِ بِالرَّعِیَّهِ . وتَحَفَّظ مِنَ الأَعوانِ ؛ فَإِن أحَدٌ مِنهُم بَسَطَ یَدَهُ إلی خِیانَهٍ اجتَمَعَت بِها أخبارُ عُیونِکَ اکتَفَیتَ بِذلِکَ شاهِداً ، فَبَسَطتَ عَلَیهِ العُقوبَهَ فی بَدَنِهِ ، وأخَذتَهُ بِما أصابَ مِن عَمَلِهِ ، ثُمَّ نَصَبتَهُ بِمَقامِ المَذَلَّهِ فَوَسَمتَهُ بِالخِیانَهِ ، وقَلَّدتَهُ عارَ التُّهَمَهِ . وتَفَقَّد ما یُصلِحُ أهلَ الخَراجِ ؛ فَإِنَّ فی صَلاحِهِ وصَلاحِهِم صَلاحاً لِمَن سِواهُم ، ولا صَلاحَ لِمَن سِواهُم إلّا بِهِم ؛ لِأَنَّ النّاسَ کُلَّهُم عِیالٌ عَلَی الخَراجِ وأهلِهِ . فَلیَکُن نَظَرُکَ فی عِمارَهِ الأَرضِ أبلَغَ مِن نَظَرِکَ فِی استِجلابِ الخَراجِ؛ فَإِنَّ الجَلبَ لا یُدرَکُ إلّا بِالعِمارَهِ ، ومَن طَلَبَ الخَراجَ بِغَیرِ عِمارَهٍ أخرَبَ البِلادَ ، وأهلَکَ العِبادَ ، ولَم یَستَقِم لَهُ أمرُهُ إلّا قَلیلاً . «فَاجمَع إلَیکَ أهلَ الخَراجِ مِن کُلِّ بُلدانِکَ ، ومُرهُم فَلیُعلِموکَ حالَ بِلادِهِم وما فیهِ صَلاحُهُم ورَخاءَ جِبایَتِهِم ، ثُمَّ سَل عَمّا یَرفَعُ إلَیکَ أهلُ العِلمِ بِهِ مِن غَیرِهِم» ؛ فَإِن کانوا شَکَوا ثِقَلاً أو عِلَّهً مِنِ انقِطاعِ شِربٍ أو إحالَهِ أرضٍ اغتَمَرَها غَرَقٌ أو أجحَفَ بِهِمُ العَطَشُ أو آفَهً خَفَّفتَ عَنهُم ما تَرجو أن یُصلِحَ اللّهُ بِهِ أمرَهُم ، «وإن سَأَلوا مَعونَهً عَلی إصلاحِ ما یَقدِرونَ عَلَیهِ بأموالِهِم فَاکفِهِم مَؤونَتَهُ ؛ فَإِنَّ فی عاقِبَهِ کِفایَتِکَ إیّاهُم صَلاحاً ، فَلا یَثقُلَنَّ عَلَیکَ شَیءٌ خَفَّفتَ بِهِ عَنهُمُ المَؤوناتِ» ؛ فَإِنَّهُ ذُخرٌ یَعودونَ بِهِ عَلَیکَ لِعِمارَهِ بِلادِکَ ، وتَزیینِ وِلایَتِکَ ، «مَعَ اقتِنائِکَ مَوَدَّتَهُم وحُسنَ نِیّاتِهِم ، وَاستِفاضَهِ الخَیرِ ، وما یُسَهِّلُ اللّهُ بِهِ مِن جَلبِهِم ، فَإِنَّ الخَراجَ لا یُستَخرَجُ بِالکَدِّ والإتعابِ ، مَعَ أنَّها عُقَدٌ (33) تَعتَمِدُ عَلَیها إن حَدَثَ حَدَثٌ کُنتَ عَلَیهِم مُعتَمِداً» ؛ لِفَضلِ قُوَّتِهِم بِما ذَخَرتَ عَنهُم مِنَ الجَمامِ
، وَالثِّقَهِ مِنهُم بِما عَوَّدتَهُم مِن عَدلِکَ ورِفقِکَ ، ومَعرِفَتِهِم بِعُذرِکَ فیما حَدَثَ مِنَ الأَمرِ الَّذِی اتَّکَلتَ بِهِ عَلَیهِم ، فَاحتَمَلوهُ بِطیبِ أنفُسِهِم ، فَإِنَّ العُمرانَ مُحتَمِلٌ ما حَمَّلتَهُ ، وإنَّما یُؤتی خَرابُ الأَرضِ لِاءِعوازِ أهلِها ، وإنَّما یُعوِزُ أهلُها لِاءِسرافِ الوُلاهِ وسوءِ ظَنِّهِم بِالبَقاءِ وقِلَّهِ انتِفاعِهِم بِالعِبَرِ . «فَاعمَل فیما وُلّیتَ عَمَلَ مَن یُحِبُّ أن یَدَّخِرَ حُسنَ الثَّناءِ مِنَ الرَّعِیَّهِ ، وَالمَثوبَهِ مِنَ اللّهِ ، وَالرِّضا مِنَ الإِمامِ . ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ» . ثُمَّ انظُر فی حالِ کُتّابِکَ «فَاعرِف حالَ کُلِّ امرِئٍ مِنهُم فیما یَحتاجُ إلَیهِ مِنهُم ، فَاجعَل لَهُم مَنازِلَ ورُتَباً» ، فَوَلِّ عَلی اُمورِکَ خَیرَهُم ، وَاخصُص رَسائِلَکَ الَّتی تُدخِلُ فیها مَکیدَتَکَ وأسرارَکَ بِأَجمَعِهِم لِوُجوهِ صالِحِ الأَدَبِ ، «مِمَّن یَصلُحُ لِلمُناظَرَهِ فی جَلائِلِ الاُمورِ ، مِن ذَویِ الرَّأیِ وَالنَّصیحَهِ وَالذِّهنِ ، أطواهُم عَنکَ لِمَکنونِ الأَسرارِ کَشحاً» ، مِمَّن لا تُبطِرُهُ الکَرامَهُ ، «ولا تَمحَقُ بِهِ الدّالَّهُ (35) » فَیَجتَرِئَ بِها عَلَیکَ فی خَلاءٍ ، أو یَلتَمِسَ إظهارَها فی مَلاءٍ ، ولا تقصُرُ بِهِ الغَفلَهُ عَن إیرادِ کُتُبِ الأَطرافِ عَلَیکَ ، وإصدارِ جَواباتِکَ عَلَی الصَّواب عَنکَ ، وفیما یَأخُذُ ویُعطی مِنکَ ، ولا یُضعِفُ عَقداً اعتَقَدَهُ لَکَ ، ولا یَعجِزُ عَن إطلاقِ ما عُقِدَ عَلَیکَ ، ولا یَجهَلُ مَبلَغَ قَدرِ نَفسِهِ فِی الاُمورِ ؛ فَإِنَّ الجاهِلَ بِقَدرِ نَفسِهِ یَکونُ بِقَدرِ غَیرِهِ أجهَلَ . «ووَلِّ ما دونَ ذلِکَ مِن رَسائِلِکَ وجَماعاتِ کُتُبِ خَرجِکَ ودَواوینِ جُنودِکَ قَوماً تَجتَهِدُ نَفسَکَ فِی اختِیارِهِم ؛ فَإِنَّها رُؤوسُ أمرِکَ ، أجمَعُها لِنَفعِکَ ، وأعَمُّها لِنَفعِ رَعِیَّتِکَ» . ثُمَّ لا یَکُنِ اختِیارُکَ إیّاهُم عَلی فِراسَتِکَ وَاستِنامَتِکَ (36) وحُسنِ الظَّنِّ بِهِم ، فَإِنَّ الرِّجالَ یَعرِفونَ فِراساتِ الوُلاهِ بِتَصَنُّعِهِم وخِدمَتِهِم ولَیسَ وَراءَ ذلِکَ مِنَ النَّصیحَهِ وَالأَمانَهِ ، ولکِنِ اختَبِرهُم بِما وُلّوا لِلصّالِحینَ قَبلَکَ ، فَاعمِد لِأَحسَنِهِم کانَ فِی العامَّهِ أثَراً وأعرَفِهِم فیها بِالنَّبلِ وَالأَمانَهِ ، فَإِنَّ ذلِکَ دَلیلٌ عَلی نَصیحَتِکَ للّهِِ ولِمَن وُلّیتَ أمرَهُ . «ثُمَّ مُرهُم بِحُسنِ الوِلایَهِ ، ولینِ الکَلِمَهِ» . وَاجعَل لِرَأسِ کُلِّ أمرٍ مِن اُمورِک رَأساً مِنهُم ، لا یَقهَرُهُ کَبیرُها ، ولا یَتَشَتَّتُ عَلَیهِ کَثیرُها . «ثُمَّ تَفَقَّد ما غابَ عَنکَ مِن حالاتِهِم ، واُمورِ مَن یَرِدُ عَلَیکَ رُسُلُهُ ، وذَوِی الحاجَهِ وکَیفِ وِلایَتِهِم وقَبولِهِم وَلِیَّهُم وحُجَّتَهُم ؛ فَإِنَّ التَّبَرُّمَ وَالعِزَّ وَالنَّخوَهَ مِن کَثیرٍ مِنَ الکُتّابِ إلّا مَن عَصَمَ اللّهُ ، ولَیسَ لِلنّاسِ بُدٌّ مِن طَلَبِ حاجاتِهِم» . ومَهما کانَ فی کُتّابِکَ مِن عَیبٍ فَتَغابَیتَ عَنهُ اُلزِمتَهُ ، أو فَضلٍ نُسِبَ إلَیکَ ، مَعَ مالَکَ عِندَ اللّهِ فی ذلِکَ مِن حُسنِ الثَّوابِ . ثُمَّ التُّجّارُوذَوِی الصِّناعاتِ فَاستَوصِ وأوصِ بِهِم خَیراً ؛ المُقیمِ مِنهُم ، وَالمُضطَرِبِ (37) بِمالِهِ ، وَالمُتَرَفِّقِ بِیَدِهِ ؛ فَإِنَّهُم مَوادٌّ لِلمَنافِعِ ، وجُلّابُها فِی البِلادِ فی بَرِّکَ وبَحرِکَ وسَهلِکَ وجَبَلِکَ ، وحَیثُ لا یَلتَئِمُ النّاسُ لِمَواضِعِها ولا یَجتَرِئونَ عَلَیها «مِن بِلادِ أعدائِکَ مِن أهلِ الصِّناعاتِ الَّتی أجرَی اللّهُ الرِّفقَ مِنها عَلی أیدیهِم فَاحفَظ حُرمَتَهُم ، وآمِن سُبُلَهُم ، وخُذ لَهُم بِحُقوقِهِم» ؛ فَإِنَّهُم سِلمٌ لا تُخافُ بائِقَتُهُ ، وصُلحٌ لا تُحذَرُ غائِلَتُهُ ، «أحبُّ الاُمورِ إلَیهِم أجمَعُها لِلأَمنِ وأجمَعُها لِلسُّلطانِ» ، فَتَفَقَّد اُمورَهُم بِحَضرَتِکَ ، وفی حَواشی بِلادِکَ . وَاعلَم مَعَ ذلِکَ أنَّ فی کَثیرٍ مِنهُم ضیقاً فاحِشاً ، وشُحّاً قَبیحاً ، وَاحتِکاراً لِلمَنافِعِ ، وتَحَکُّماً فِی البِیاعاتِ ، وذلِکَ بابُ مَضَرَّهٍ لِلعامَّهِ ، وعَیبٌ عَلَی الوُلاهِ ؛ فَامنَع الاِحتِکارَ فَإِنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله نَهی عَنهُ . وَلیَکُنِ البَیعُ وَالشِّراءُ بَیعاً سَمِحاً ، بِمَوازینِ عَدلٍ ، وأسعارٍ لا تُجحِفُ بِالفَریقَینِ مِنَ البائِعِ وَالمُبتاعِ ، فَمَن قارَفَ حُکرَهً بَعدَ نَهیِکَ فَنَکِّل وعاقِب فی غَیرِ إسرافٍ ؛ «فَإِنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَعَلَ ذلِکَ» . ثُمَّ اللّهَ اللّهَ فِی الطَّبَقَهِ السُّفلی مِنَ الَّذینَ لا حیلَهَ لَهُم ، وَالمَساکینِ ، وَالمُحتاجینَ ، وذَوِی البُؤسِ ، وَالزَّمنی (38) ؛ فَإِنَّ فی هذِهِ الطَّبَقَهِ قانِعاً ومُعتَرّاً ، فَاحفَظِ اللّهَ مَا استَحفَظَکَ مِن حَقِّهِ فیها ، وَاجعَل لَهُم قِسماً مِن غَلّاتِ صَوافِی الإِسلامِ فی کُلِّ بَلَدٍ ، فَإِنَّ لِلأَقصی مِنهُم مِثلَ الَّذی لِلأَدنی ، وکُلّاً قَدِ استُرعیتَ حَقَّهُ ، فَلا یَشغَلَنَّکَ عَنهُم نَظَرٌ ؛ فَإِنَّکَ لا تُعذَرُ بِتَضییعِ الصَّغیرِ لِاءِحکامِکَ الکَثیرَ المُهِمِّ ، فَلا تُشخِص هَمَّکَ عَنهُم ، ولا تُصَعِّر خَدَّکَ لَهُم ، «وتَواضَع للّهِِ یَرفَعکَ اللّهُ ، وَاخفَض جَناحَکَ لِلضُّعَفاءِ ، وَاربِهِم إلی ذلِکَ مِنکَ حاجَهً» ، وتَفَقَّدَ مِن اُمورِهُم ما لا یَصِلُ إلَیکَ مِنهُم مِمَّن تَقتَحِمُهُ العُیونُ وتَحقِرُهُ الرِّجالُ ، فَفَرِّغ لِاُولئِکَ ثِقَتَکَ مِن أهلِ الخَشیَهِ وَالتَّواضُعِ فَلیَرفَع إلَیکَ اُمورَهُم ، ثُمَّ اعمَل فیهِم بِالإِعذارِ إلَی اللّهِ یَومَ تَلقاهُ ، فَإِنَّ هؤُلاءِ أحوَجُ إلَی الإِنصافِ مِن غَیرِهِم ، وکُلٌّ فَأَعذِر إلَی اللّهِ فی تَأدِیَهِ حَقِّهِ إلَیهِ . وتَعَهَّد أهلَ الیُتمِ وَالزَّمانَهِ وَالرِّقَّهِ فِی السِّنِّ مِمَّن لا حیلهَ لَهُ ، ولا یَنصِبُ لِلمَسأَلَهِ نَفسَهُ ؛ «فَأَجرِ لَهُم أرزاقاً ، فَإِنَّهُم عِبادُ اللّهِ ، فَتَقَرَّب إلَی اللّهِ بِتَخَلُّصِهِم ووَضعِهِم مَواضِعَهُم فی أقواتِهِم وحُقوقِهِم ، فَإِنَّ الأَعمالَ تَخلُصُ بِصِدقِ النِّیّاتِ . ثُمَّ إنَّهُ لا تَسکُنُ نُفوسُ النّاسِ أو بَعضِهِم إلی أنَّکَ قَد قَضَیتَ حُقوقَهُم بِظَهرِ الغَیبِ دونَ مُشافَهَتِکَ بِالحاجاتِ» ، وذلِکَ عَلَی الوُلاهِ ثَقیلٌ ، وَالحَقُّ کُلُّهُ ثَقیلٌ ، وقَد یُخَفِّفُهُ اللّهُ عَلی أقوامٍ طَلَبُوا العاقِبَهَ فَصَبَّروا نُفوسَهُم ، ووَثِقوا بِصِدقِ مَوعودِ اللّهِ «لَمَن صَبَرَ وَاحتَسَبَ ، فَکُن مِنهُم وَاستَعِن بِاللّهِ» . وَاجعَل لِذَوِی الحاجاتِ مِنکَ قِسماً تُفَرِّغُ لَهُم فیهِ شَخصَکَ «وذِهنَکَ مِن کُلِّ شُغُلٍ ، ثُمَّ تَأذَنُ لَهُم عَلَیکَ» ، وتَجلِسُ لَهُم مَجلِساً تَتَواضَعُ فیهِ للّهِِ الَّذی رَفَعَکَ ، وتُقعِدُ عَنهُم جُندَکَ وأعوانَکَ مِن أحراسِکَ وشُرَطِکَ ، «تَخفِضُ لَهُم فی مَجلِسِکَ ذلِکَ جَناحَکَ ، وتُلینُ لَهُم کَنَفَکَ فی مُراجَعَتِکَ ووَجهِکَ» ؛ حَتّی یُکَلِّمَکَ مُتَکَلِّمُهُم غَیرَ مُتَعتَعٍ ، فَإِنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ فی غَیرِ مَوطنٍ : لَن تُقَدَّسَ اُمَّهٌ لا یُؤخَذُ لِلضَّعیفِ فیها حَقُّهُ مِنَ القَوِیِّ غَیرَ مُتَعتَعٍ . ثُمَّ احتَمِلِ الخُرقَ مِنهُم وَالعِیَّ ، ونَحِّ عَنکَ الضّیقَ وَالأَنفَ یَبسُطِ اللّهُ عَلَیکَ أکنافَ رَحمَتِهِ ، ویوجِب لَکَ ثَوابَ أهلِ طاعَتِهِ ، فَأَعطِ ما أعطَیتَ هَنیئاً ، وَامنَع فی إجمالٍ وإعذارٍ ، «وتَواضَع هُناک ؛ فَإِنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُتَواضِعینَ . وَلیَکُن أکرَمَ أعوانِکَ عَلَیکَ ألیَنُهُم جانِباً ، وأحسَنُهُم مُراجَعَهً ، وألطَفُهُم بِالضُّعَفاءِ ، إن شاءَ اللّهُ» . ثُمَّ إنَّ اُموراً مِن اُمورِکَ لابُدَّ لَکَ مِن مُباشَرَتِها ؛ مِنها : إجابَهُ عُمّالِکَ ما یَعیی عَنهُ کُتّابُکَ . ومِنها : إصدارُ حاجاتِ النّاسِ فی قِصَصِهِم . «ومِنها : مَعرِفَهُ ما یَصِلُ إلَی الکُتّابِ وَالخُزّانِ مِمّا تَحتَ أیدیهِم ، فَلا تَتَوانَ فیما هُنالِکَ ، ولا تَغتَنِم تَأخیرَهُ ، وَاجعَل لِکُلِّ أمرٍ مِنها مَن یُناظِرُ فیهِ وُلاتَهُ بِتَفریغٍ لِقَلبِکَ وهَمِّکَ ، فَکُلَّما أمضَیتَ أمراً فَأَمضِهِ بَعدَ التَّروِیَهِ ومُراجَعَهِ نَفسِکَ ، ومُشاوَرَهِ وَلِیِّ ذلِکَ بِغَیرِ احتِشامٍ ، ولا رَأیَ یَکسِبُ بِهِ عَلَیکَ نَقیضُهُ» . ثُمَّ أمضِ لِکُلِّ یَومٍ عَمَلَهُ ؛ فَإِنَّ لِکُلِّ یَومٍ ما فیهِ . وَاجعَل لِنَفسِکَ فیما بَینَکَ وبَینَ اللّهِ أفضَلَ تِلکَ المَواقیتِ ، وأجزَلَ تِلکَ الأَقسامِ ، وإن کانَت کُلُّها للّهِِ إذا صَحَّت فیهَا النِّیَّهُ وسَلِمَت مِنهَا الرَّعِیَّهُ . وَلیَکُن فی خاصِّ ما تُخلِصُ للّهِِ بِهِ دینَکَ إقامَهُ فَرائِضِهِ الَّتی هِیَ لَهُ خاصَّهً، فَأَعطِ اللّهَ مِن بَدَنِکَ فی لَیلِکَ ونَهارِکَ ما یَجِبُ ؛ «فَإِنَّ اللّهَ جَعَلَ النّافِلَهَ لِنَبِیِّهِ خاصَّهً دونَ خَلقِهِ فَقالَ : «وَ مِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَهً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا» (39) ، فَذلِکَ أمرٌ اختَصَّ اللّهُ بِهِ نَبِیَّهُ وأکرَمَهُ بِهِ ، لَیسَ لِأَحَدٍ سِواهُ ، وهُوَ لِمَن سِواهُ تَطَوَّعٌ ؛ فَإِنَّهُ یَقولُ : «وَ مَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ» (40) » ، فَوَفِّر ما تَقَرَّبتَ بِهِ إلَی اللّهِ وکَرِّمهُ وأدِّ فَرائِضَهُ إلَی اللّهِ کامِلاً غَیرَ مَثلوبٍ ولا مَنقوصٍ ، بالِغاً ذلِکَ مِن بَدَنِکَ ما بَلَغَ . فَإِذا قُمتَ فی صَلاتِکَ بِالنّاسِ فَلا تُطوِّلَنَّ ولا تَکونَنَّ مُنَفِّراً ولا مُضَیِّعاً ؛ فَإِنَّ فی النّاسِ مَن بِهِ العِلَّهُ ولَهُ الحاجَهُ ، وقَدَسأَلتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله حینَ وَجَّهَنی إلَی الیَمَنِ : کَیفَ نُصَلّی بِهِم ؟ فَقالَ : صَلَّ بِهِم کَصَلاهِ أضعَفِهِم وکُن بِالمُؤمِنینَ رَحیماً . وبَعدَ هذا فَلا تُطَوَلَنَّ احتِجابَکَ عَن رَعِیَّتِکَ ؛ فَإِنَّ احتِجابَ الوُلاهِ عَنِ الرَّعِیَّهِ شُعبَهٌ مِنَ الضّیقِ ، وقِلَّهُ عِلمٍ بِالاُمورِ ، والاِحتِجابُ یَقطَعُ عَنهُم عِلمَ ما احتَجَبوا دونَهُ ، فَیَصغُرُ عِندَهُم الکَبیرُ ، ویَعظُمُ الصَّغیرُ ، ویَقبُحُ الحَسَنُ ، ویَحسُنُ القَبیحُ ، ویُشابُ الحَقُّ بِالباطِلِ ، وإنَّمَا الوالی بَشَرٌ لا یَعرِفُ ما تَواری عَنهُ النّاسُ بِهِ مِنَ الاُمورِ ، ولَیسَت عَلَی القَولِ سِماتٌ یُعرَفُ بِهَا الصِّدقُ مِنَ الکَذِبِ ، فَتُحَصِّنَ مِنَ الإِدخالِ فِی الحُقوقِ بِلینِ الحِجابِ ؛ فَإِنَّما أنتَ أحَدُ رَجُلَینِ : إمَّا امرُءٌ سَخَت نَفسُکَ بِالبَذلِ فِی الحَقِّ فَفیمَ احتِجابُکَ مِن واجِبِ حَقُّ تُعطیهِ ، أو خُلقٍ کَریمٍ تُسدیهِ ؟ وإمّا مُبتَلًی بِالمَنعِ فَما أسرَعَ کَفَّ النّاسِ عَن مَسأَلَتِکَ إذا أیِسوا مِن بَذلِکَ ، مَعَ أنَّ أکثَرَ حاجاتِ النّاسِ إلَیکَ مالا مَؤونَهَ عَلَیکَ فیهِ؛ مِن شِکایَهِ مَظلِمَهٍ، أو طَلَبِ إنصافٍ . «فَانتَفِع بِما وَصَفتُ لَکَ ، وَاقتَصِر فیهِ عَلی حَظِّکَ ورُشدِکَ ، إن شاءَ اللّهُ» . ثُمَّ إنَّ لِلمُلوکِ خاصَّهٌ وبِطانَهٌ فیهِمُ استِئثارٌ وتَطاوُلٌ ، وقِلَّهُ إنصافٍ ، فَاحسِم مادَّهَ اُولئِکَ بِقَطعِ أسبابِ تِلکَ الأَشیاءِ ، ولا تُقطِعَنَّ لِأَحَدٍ مِن حَشَمِکَ ولا حامَّتِکَ (41) قَطیعَهً ، ولا تَعتَمِدَنَّ فِی اعتِقادِ عُقدَهٍ تَضُرُّ بِمَن یَلیها مِنَ النّاسِ ؛ فی شِربٍ ، أو عَمَلٍ مُشتَرَکٍ یَحمِلونَ مَؤونَتَهُم عَلی غَیرِهِم ، فَیَکونَ مَهنَأً ذلِکَ لَهُم دونَکَ ، وعَیبُهُ عَلَیکَ فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ . «عَلَیکَ بِالعَدلِ فی حُکمِکَ إذَا انتَهَتِ الاُمورُ إلَیکَ» ، وألزِمِ الحَقَّ مَن لَزِمَهُ مِنَ القَریبِ وَالبَعیدِ ، وکُن فی ذلِکَ صابِراً مُحتَسِباً ، وَافعَل ذلِکَ بِقَرابَتِکَ حَیثُ وَقَعَ ، وَابتَغِ عاقِبَتَهُ بِما یَثقُلُ عَلَیهِ مِنهُ ؛ فَإِنَّ مَغَبَّهَ ذلِکَ مَحمودَهٌ . وإن ظَنَّتِ الرَّعِیَّهُ بِکَ حَیفاً فَأَصحِر (42) لَهُم بِعُذرِکَ ، وَاعدِل عَنکَ ظُنونَهُم بِإِصحارِکَ ؛ فَإِنَّ فی تِلکَ رِیاضَهً مِنکَ لِنَفسِکَ ، ورِفقاً مِنکَ بِرَعِیَّتِکَ ، وإعذاراً تَبلُغُ فیهِ حاجَتَکَ مِن تَقویمِهِم عَلَی الحَقِّ فی خَفضٍ وإجمالٍ . لا تَدفَعَنَّ صُلحاً دَعاکَ إلَیهِ عَدُوُّکَ فیهِ رِضًی ؛ فَإِنَّ فِی الصُّلحِ دَعَهً (43) لِجُنودِکَ ، وراحَهً مِن هُمومِکَ ، وأمناً لِبِلادِکَ . ولکِنَّ الحَذَرَ کُلَّ الحَذَرِ مِن مُقارَبَهِ عَدُوِّکَ فی طَلَبِ الصُّلحِ ؛ فَإِنَّ العَدُوَّ رُبَّما قارَبَ لِیَتَغَفَّلَ ، فَخُذ بِالحَزمِ ، «وتَحَصَّن کُلَّ مَخوفٍ تُؤتی مِنهُ ، وبِاللّهِ الثِّقَهُ فی جَمیعِ الاُمورِ» . وإن لَجَّت بَینَکَ وبَینَ عَدُوِّکَ قَضِیَّهٌ عَقَدتَ لَهُ بِها صُلحاً أو ألبَستَهُ مِنکَ ذِمَّهً فَحُط عَهدَکَ بِالوَفاءِ ، وَارعَ ذِمَّتَکَ بِالأَمانَهِ ، وَاجعَل نَفسَکَ جُنَّهً دونَهُ ؛ فَإِنَّهُ لَیسَ شَیءٌ مِن فَرائِضِ اللّهِ جَلَّ وعَزَّ النّاسُ أشَدُّ عَلَیهِ اجتِماعاً فی تَفریقِ أهوائِهِم وتَشتیتِ أدیانِهِم مِن تَعظیمِ الوَفاءِ بِالعُهودِ ، وقَد لَزِمَ ذلِکَ المُشرِکونَ فیما بَینَهُم دونَ المُسلِمینَ لِمَا استَوبَلوا (44) مِنَ الغَدرِ والخَترِ ، فَلا تَغدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ ، ولا تُخفِر (45) بِعَهدِکَ ، ولا تَختِلَنَّ (46) عَدُوِّکَ ، فَإِنَّهُ لا یَجتَرِئُ عَلَی اللّهِ إلّا جاهِلٌ ، وقَد جَعَلَ اللّهُ عَهدَهُ وذِمَّتَهُ أمناً أفضاهُ بَینَ العِبادِ بِرَحمَتِهِ ، وحَریماً یَسکُنونَ إلی مَنَعَتِهِ ، ویَستَفیضونَ بِهِ إلی جِوارِهِ ، فَلا خِداعَ ولا مُدالَسَهَ ولا إدغالَ فیهِ (47) . فَلا یَدعُوَنَّکَ ضیقُ أمرٍ لَزِمَکَ فیهِ عَهدُ اللّهِ عَلی طَلَبِ انفِساخِهِ ، فَإِنَّ صَبرَکَ عَلی ضیقٍ تَرجُو انفِراجَهُ وفَضلَ عاقِبَتِهِ خَیرٌ مِن غَدرٍ تَخافُ تَبِعَتَهُ ، وأن تُحیطَ بِکَ مِنَ اللّهِ طِلبَهً ، ولا تَستَقیلُ فیها دُنیاکَ ولا آخِرَتَکَ . وإیّاکَ وَالدِّماءَ وسَفکَها بِغَیرِ حِلِّها ؛ فَإِنَّهُ لَیسَ شَیءٌ أدعی لِنِقمَهٍ ولا أعظَمَ لِتَبِعَهٍ ولا أحری لِزَوالِ نِعمَهٍ وَانقِطاعِ مُدَّهٍ مِن سَفکِ الدِّماءِ بِغَیرِ الحَقِّ ، وَاللّهُ مُبتَدِئٌ بِالحُکمِ بَینَ العِبادِ فیما یَتَسافَکونَ مِنَ الدِّماءِ ، فَلا تَصونَنَّ سُلطانَکَ بِسَفکِ دَمٍ حَرامٍ ، فَإِنَّ ذلِکَ یُخلِقُهُ (48) ویُزیلُهُ ، «فَإِیّاکَ وَالتَّعَرُّضَ لِسَخَطِ اللّهِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ قَد جَعَلَ لِوَلِیِّ مَن قُتِلَ مَظلوماً سُلطاناً ، قالَ اللّهُ : «وَ مَن قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَنًا فَلَا یُسْرِف فِّی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنصُورًا» (49) » . ولا عُذرَ لَکَ عِندَ اللّهِ ولا عِندی فی قَتلِ العَمدِ ، لِأَنَّ فیهِ قَوَدَ البَدَنِ ، فَإِنِ ابتَلَیتَ بِخَطَاًءوأفرَطَ عَلَیهِ سَوطُکَ أو یَدُکَ لِعُقوبَهٍ فَإِنَّ فِی الوَکزَهِ فَما فَوقَها مَقتَلَهً ، فَلا تَطمَحَنَّ (50) بِکَ نَخوَهُ (51) سُلطانِکَ عَن أن تُؤَدِّیَ إلی أهلِ المَقتولِ حَقَّهُم ؛ «دِیَّهً مُسَلَّمَهً یُتَقَرَّبُ بِها إلَی اللّهِ زُلفی» . إیّاکَ وَالإِعجابَ بِنَفسِکَ ، وَالثِّقَهَ بِما یُعجِبُکَ مِنها ، وحُبَّ الإِطراءِ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ مِن أوثَقِ فُرصِ الشَّیطانِ فی نَفسِهِ لِیَمحَقَ ما یَکونُ مِن إحسانِ المُحسِنِ . إیّاکَ وَالمَنَّ عَلی رَعِیَّتِکَ بِإِحسانٍ ، أوِ التَّزَیُّدَ فیما کانَ مِن فِعلِکَ ، أو تَعِدَهُم فَتُتبِعَ مَوعِدَکَ بِخُلفِکَ ، «أوِ التَّسَرُّعَ إلَی الرَّعِیَّهِ بِلِسانِکَ» ؛ فَإِنَّ المَنَّ یُبطِلُ الإِحسانَ ، وَالخُلفَ یُوجِبُ المَقتَ ، وقَد قالَ اللّهُ جَلَّ ثَناؤُهُ : «کَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُواْ مَا لَا تَفْعَلُونَ» (52) . إیّاکَ وَالعَجَلَهَ بِالاُمورِ قَبلَ أوانِها ، وَالتَّساقُطَ فیها عِندَ زَمانِها ، وَاللَّجاجَهَ فیها إذا تَنَکَّرَت ، وَالوَهنَ فیها إذا أوضَحَت ، فَضَع کُلَّ أمرٍ مَوضِعَهُ ، وأوقِع کُلَّ عَمَلٍ مَوقِعَهُ . وإیّاکَ والاِستِئثارَ بِما لِلنّاسِ فیهِ الاُسوَهُ (53) ، «والاِعتِراضَ فیما یَعنیکَ» ، وَالتَّغابی عَمّا یَعنی بِهِ مِمّا قَد وَضَحَ لِعُیونِ النّاظِرینَ ؛ فَإِنَّهُ مَأخوذٌ مِنکَ لِغَیرِکَ . وعَمّا قَلیلٍ تُکشَفُ عَنکَ أغطِیَهُ الاُمورِ ، ویُبرِزُ الجَبّارُ بِعَظَمَتِهِ ، فَیُنتَصَفُ المَظلومونَ مِنَ الظّالِمینَ . ثُمَّ املِک حَمِیَّهَ أنفِکَ ، وسَورَهَ (54) حِدَّتِکَ (55) ، وسَطوَهَ یَدِکَ ، وغَربَ لِسانِکَ . وَاحتَرِس کُلَّ ذلِکَ بِکَفِّ البادِرَهِ ، وتَأخیرِ السَّطوَهِ . وَارفَع بَصَرَکَ إلَی السَّماءِ عِندَما یَحضُرُکَ مِنهُ ، حَتّی یَسکُنَ غَضَبُکَ ، فَتَملِکَ الاِختِیارَ ، ولَن تَحکُمَ ذلِکَ مِن نَفسِکَ حَتّی تُکثِرَ هُمومَکَ بِذِکرِ المَعادِ . «ثُمَّ اعلَم أنَّهُ قَد جُمِعَ ما فی هذَا العَهدِ مِن صُنوفِ ما لم آلُکَ فیهِ رُشداً إن أحَبَّ اللّهُ إرشادَکَ وتَوفیقَکَ أن تَتَذَکَّرَ ما کانَ مِن کُلِّ ما شاهَدتَ مِنّا ، فَتَکونَ وِلایَتُکَ هذِهِ» مِن حُکومَهٍ عادِلَهٍ ، أو سُنَّهٍ فاضِلَهٍ ، أو أثَرٍ عَن نَبِیِّکَ صلی الله علیه و آله ، أو فَریضَهٍ فی کِتابِ اللّهِ ، فَتَقتَدِیَ بِما شاهَدتَ مِمّا عَمِلنا بِهِ مِنها ، وتَجتَهِدَ نَفسَکَ فِی اتِّباعِ ما عَهِدتُ إلَیکَ فی عَهدی ، وَاستَوثَقتُ مِنَ الحُجَّهِ لِنَفسی لِکَیلا تَکونَ لَکَ عِلَّهٌ عِندَ تَسَرُّعِ نَفسِکَ إلی هَواها . «فَلَیسَ یَعصِمُ مِنَ السّوءِ ولا یُوَفِّقُ لِلخَیرِ إلّا اللّهُ جَلَّ ثَناؤُهُ . وقَد کانَ مِمّا عَهِدَ إلَیَّ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی وِصایَتِهِ تَحضیضاً عَلَی الصَّلاهِ وَالزَّکاهِ وما مَلَکَت أیمانُکُم ، فَبِذلِکَ أختِمُ لَکَ ما عَهِدتُ ، ولا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ العَلِیِّ العَظیمِ» . وأنَا أسأَلُ اللّهَ سَعَهَ رَحمَتِهِ ، وعَظیمَ مَواهِبِهِ وقُدرَتِهِ عَلی إعطاءِ کُلِّ رَغبَهٍ أن یُوَفِّقَنی وإیّاکَ لِما فیهِ رِضاهُ ؛ مِنَ الإِقامَهِ عَلَی العُذرِ الواضِحِ إلَیهِ وإلی خَلقِهِ ، مَعَ حُسنِ الثَّناءِ فِی العِبادِ ، وحُسنِ الأَثَرِ فِی البِلادِ ، وتَمامِ النِّعمَهِ ، وتَضعیفِ الکَرامَهِ ، وأن یَختِمَ لی ولَکَ بِالسَّعادَهِ وَالشَّهادَهِ ، وإنّا إلَیهِ راغِبونَ . وَالسَّلامُ عَلی رَسولِ اللّهِ وعَلی آلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ ، وسَلَّمَ کَثیرا . (56)

.

1- .جاء عهد الإمام علیه السلام إلی مالک الأشتر فی نهج البلاغه و تحف العقول و دعائم الإسلام تحت عنوان آخر . وبما أنّ متن تحف العقول أتمّ وأکثر تناسقا فلذا رجّحناه علی المصدرین آخرین ، وقد میّزنا زیادته بوضع الأقواس « » .
2- .کما فی نهج البلاغه ، وفی المصدر : «تفرط» .
3- .البَجَح : الفَرَح ، وتبجّح به : فخر ، وفلان یتبجّح : أی یفتخر ویباهی بشیء ما ، وقد بَجِح یَبجحَ (لسان العرب : ج 2 ص 405 و 406 «بجح») .
4- .البادِرَه : الحِدّه ، وهو ما یَبدر من حِدّهِ الرجل عند غضبه من قول أو فعل (لسان العرب : ج 4 ص 48 «بدر») .
5- .لی عن هذا الأمر مَندوحه : أی مُتّسعٌ (لسان العرب : ج 2 ص 613 «ندح») .
6- .أدغلَ فی الأمر : أدخل فیه ما یُفسِده ویخالفه (لسان العرب : ج 11 ص 244 «دغل») .
7- .النَّهک : التنقّص (لسان العرب : ج 10 ص 499 «نهک») .
8- .طامَنَ ظهره : إذا حنی ظهره (لسان العرب : ج 13 ص 268 «طمن») والمراد یُخفض ویسکن .
9- .الطِّماح : مثل الجِماحِ ، والطَّماح : الکبر والفخر (لسان العرب : ج 2 ص 534 «طمع») .
10- .الغَرْب : الحِدّه (لسان العرب : ج 1 ص 641 «غرب») .
11- .أعزب عنه حلمه وعزب : ذهب (لسان العرب : ج 1 ص 596 «عزب») .
12- .الإلحاف : شدّه الإلحاح فی المسأله (لسان العرب : ج 9 ص 314 «لحف») .
13- .وَضَح الشیء یَضِحُ : بان (لسان العرب : ج 2 ص 634 «وضح») .
14- .کذا فی المصدر ، وفی نهج البلاغه : «فإنّ البخل والجبن» وهو الأنسب .
15- .بِطانه الرجل : خاصّته ، وصاحبُ سِرِّه وداخِله أمره الذی یشاوِره فی أحواله (لسان العرب : ج 13 ص 55 «بطن») .
16- .عُباب کلّ شیء : أوّله (لسان العرب : ج 1 ص 573 «عبب») .
17- .الدَّغَل : الفساد (لسان العرب : ج 11 ص 244 «دغل») .
18- .المُثافِن : المواظِب ، ویقال : ثافَنتُ فلاناً إذا حابَبته تحادِثُه وتلازِمه وتکَلّمه (لسان العرب : ج 13 ص 79 «ثفن») .
19- .فی المصدر : «طبقه» ، والصحیح ما أثبتناه کما فی نهج البلاغه .
20- .الرِّفد : العطاء والصِّله (لسان العرب : ج 3 ص 181 «رفد») .
21- .النَّبْو : العلوّ والارتفاع (لسان العرب : ج 15 ص 302 «نبا») أی یشتدّ ویعلو علیهم لیکفّ أیدیهم عن الظلم .
22- .أی لا تعد ما قوّیتم به عظیما (بحار الأنوار : ج 33 ص 604) .
23- .الخوالف : الذین لا یغزون (لسان العرب : ج 9 ص 86 «خلف») .
24- .العَین : الذی یُبعث لیتَجسّس الخبرَ (لسان العرب : ج 13 ص 301 «عین») .
25- .یقال : خَلَفتُ الرجلَ فی أهله : إذا أقمتَ بعده فیهم وقمتَ عنه بما کان یفعله (النهایه : ج 2 ص 66 «خلف») .
26- .سلس المُهر : إذا انقاد (لسان العرب : ج 6 ص 106 «سلس») .
27- .النساء : 59 .
28- .النساء : 83 .
29- .المَحْک : اللَّجاج (لسان العرب : ج 10 ص 486 «محک») .
30- .صغا إلیه یصغی : مال (لسان العرب : ج 14 ص 461 «صغا») .
31- .الحِباء : ما یَحبو به الرجل صاحبه ویکرمه به (لسان العرب : ج 14 ص 162 «حبا») وحباه محاباه : اختصّه ومال إلیه (تاج العروس : ج 19 ص 303 «حبو») .
32- .استأثر فلانٌ بالشیء : أی استبدّ به ، والاسم الأَثَرَه (الصحاح : ج 2 ص 575 «أثر») .
33- .العُقده : کلّ شیء یستوثق الرجل به لنفسه ویعتمد علیه (لسان العرب : ج 3 ص 299 «عقد») .
34- .الجَمام : الراحه (لسان العرب : ج 12 ص 105 «جمم») .
35- .أدَلّ علیه : وثق بمحبّته فأفرط علیه ، والاسم الدالّه (لسان العرب : ج 11 ص 247 «دلل») .
36- .استَنامَ إلی الشیء : استَأنَس به ، واستنامَ فلان إلی فلان : إذا أنِسَ به واطمأنّ إلیه وسکنَ (لسان العرب : ج 12 ص 598 «نوم») .
37- .المضطرب بماله : المتردّد به بین البلدان .
38- .الزَّمنی : جمع زَمین . ورجلٌ زَمِنٌ وزمینٌ : أی مبتلیً بیّن الزّمانه ، والزمانه : العاهه (لسان العرب : ج 13 ص 199 «زمن») .
39- .الإسراء : 79 .
40- .البقره : 158 .
41- .حامّه الإنسان : خاصّته ومن یقرب منه (النهایه : ج 1 ص 446 «حمم») .
42- .أصحرَ بالأمر وأصحرَه : أظهره (تاج العروس : ج 7 ص 79 «صحر») .
43- .وَدُع الشیء : سکن واستقرّ وصار إلی الدعه (تاج العروس : ج 11 ص 498 «ودع») .
44- .الوبال : الوخامه وسوء العاقبه (مجمع البحرین : ج 3 ص 1901 «وبل») .
45- .أخفَره : نقض عهده وخاس به وغدره (لسان العرب : ج 4 ص 253 «خفر») .
46- .خَتَله : خدعه وراوغه (النهایه : ج 2 ص 9 «ختل») .
47- .زاد فی نهج البلاغه : «ولا تعقِد عقدا تجوّز فیه العلل ، ولا تعوِّلنّ علی لحن قول بعد التأکید والتوثقه» .
48- .خَلق الشیءُ وأخلَق : بَلیَ ، یقال : ثوب خَلَق ، ودار خَلَق (لسان العرب : ج 10 ص 88 «خلق») .
49- .الإسراء : 33 .
50- .طَمَحَ به : ذهب به (لسان العرب : ج 2 ص 535 «طمح») .
51- .النَّخوه : العظمه والکِبر والفخر (لسان العرب : ج 15 ص 313 «نخا») .
52- .الصفّ : 3 .
53- .القوم اُسوه فی هذا الأمر : أی حالهم فیه واحده (لسان العرب : ج 14 ص 35 «أسا») .
54- .سَورَه السلطان : سطوته واعتداؤه . والسَّورَه : الوَثبه (لسان العرب : ج 4 ص 385 «سور») .
55- .الحِدّه : ما یعتری الإنسان من النزق والغضب (لسان العرب : ج 3 ص 141 «حدد») .
56- .تحف العقول : ص 126 ، نهج البلاغه : الکتاب 53 ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 350 وذکر أنّ هذا العهد هو ممّا عهد به النبیّ صلی الله علیه و آله لعلیّ علیه السلام وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 240 ح 1 .

ص: 19



6 / 4 وظایف مالک اشتر در حکومت مصر

6 / 4وظایف مالک اشتر در حکومت مصر (1)امام علی علیه السلام آن گاه که مالک اشتر را به استانداری و کارهای مصر گماشت، در عهدنامه ای خطاب به وی : به نام خداوند بخشنده مهربان. این فرمانی است از بنده خدا علی، امیر مؤمنان به مالک بن حارث اشتر، در عهدنامه او، آن گاه که وی را به استانداری مصر گماشت، برای جمع آوری خراج و مالیات مصر و جهاد با دشمنش و اصلاح کارهای مردمش و آبادسازی شهرهایش. او را فرمان داد به تقوای الهی و برگزیدن طاعت او و پیروی از آنچه خداوند در کتابش به آن فرمان داده است، از واجبات و مستحبّاتی که هیچ کس جز با پیروی از آنها سعادتمند نمی شود و جز با انکار و تباه ساختن آنها بدبخت نمی گردد [ و به او فرمان داد] که با دست و دل و زبانش خدا را یاری کند؛ چرا که خداوند،عهده دار یاری کسی است که یاری اش کند . همانا او نیرومند و شکست ناپذیر است. و به او فرمان داد که در برابر تمایلات نفس، خودشکنی کند، که نفس، بسیار به بدی فرمان می دهد، مگر آن که پروردگارم ترحّم کند، که پروردگارم آمرزنده و مهربان است (2) ، و «این که در شبهه ها به کتاب خدا تکیه کند، که در آن روشنگری هر چیزی آمده است و هدایت و رحمت برای گروهی است که ایمان آورند، و این که در پی رضای الهی باشد و پیرامون خشم الهی نگردد و بر نافرمانی خدا اصرار نداشته باشد؛ چرا که جز به درگاه خود او، پناهگاهی از [ عذاب] او نیست». پس بدان ای مالک که من تو را به سرزمینی فرستادم که پیش از تو زمامدارانی دادگر و ستمگر بر آن حکومت کرده اند و مردم در کارهای تو همان گونه می نگرند که تو در کار زمامداران پیشین می نگریستی و درباره تو همانی را می گویند (و قضاوت می کنند) که تو درباره آنان می گفتی. تنها از راه آنچه خداوند بر زبان بندگانش جاری می سازد می توان صالحان را شناخت. پس محبوب ترین ذخیره ها در نظر تو ذخیره عمل صالح باشد، «با اعتدال و میانه روی در آنچه جمع می کنی و به امور مردم می پردازی». پس بر خواسته دلت مسلّط باش و نفس خود را از آنچه برایت حلال نیست، بخیلانه نگه دار، که بخل بر خویشتن، انصاف درباره آن است در آنچه دوست دارد یا ناخرسند است. در دل خویش، لطف و مهربانی به مردم را بپروران، با نیکی کردن به آنان و هرگز برای آنان درنده ای مباش که خوردنشان را غنیمت شماری؛ چرا که آنان دو دسته اند: یا برادر دینی تواَند، یا همنوع و همانند تو در خلقت . لغزش هایی از آنان سر می زند و عذرها و بهانه هایی برایشان پیش می آید و به عمد یا خطا نافرمانی از آنان سر می زند. پس به همان گونه که دوست داری خداوند از بخشایش خویش به تو عطا کند، تو نیز عفو و گذشت خود را ارزانی شان دار، که تو بالا دست آنانی و آن که حاکم توست، بالا دست توست و خداوند ، بالا دست کسی است که به تو استانداری داده است و تو را به قرآن آشنا ساخته و به سنّت های پیامبر خدا بینایی داده است. بر تو باد آنچه در این عهدنامه برایت نگاشته ایم. خود را به میدان جنگ با خدا مَکش؛ چرا که بر کیفر او طاقت نداری و از بخشایش و رحمت او بی نیاز نیستی . پس بر عفو پشیمان مشو و از کیفر دادن خوش حالی مکن و تا آن جا که جا دارد، به قهر و تندی مشتاب و مگو که فرمان دارم و فرمان می دهم و باید از من پیروی کنند، که این اندیشه، مایه تباهی دل و کاهش دین و نزدیک شدن به فتنه هاست. پس از گرفتار شدن در بدبختی به خداوند پناه ببر. و هرگاه که از این حکومت و ریاست خوشت آمد و برای تو خودپسندی (و عُجب) پیش آورد، به وسعت و عظمت فرمانروایی خدا که بالا دست توست بنگر و این که او بر تو قدرتی دارد که خودت بر خویشتن نداری . این نگاه، کبر و غرور تو را فرو می نشاند و تو را از تندی باز می دارد و آنچه از عقلت از سرت پریده، به سوی تو باز می گرداند. مبادا در عظمت الهی با او به رقابت پردازی یا در شکوه و قدرتْ خود را به او همانند سازی، که خداوند هر جبّاری را خوار و هر گردنکش فخرفروشی را زبون می سازد. با خدا و مردم، در آنچه به خودت و کسانت و خانواده ات و مردمی که نسبت به آنان تمایل داری مربوط می شود ، انصاف داشته باش که اگر چنین نکنی ستم کرده ای و هرکس به بندگان خدا بیداد کند، دادخواهش خداست و نه بندگان او و خدا با هرکس خصم شود، حجّت و دلیل او را باطل می سازد. چنین کسی در حال جنگ با خداست، تا آن که دست بردارد و توبه کند. و هیچ چیز مانند ادامه ستم، زمینه ساز تغییر نعمت نیست؛ چرا که خداوند ، دعای ستمدیدگان را می شنود و در کمین ستمگران است و هر کس چنین باشد، در دنیا و آخرت نابود است. باید محبوب ترین کارها نزد تو آن باشد که به حق نزدیک تر و در عدالت، فراگیرتر و نسبت به مردمْ همگانی تر است . همانا نارضایی عمومی، رضایت خواص را بی اثر می سازد و نارضایی خواص، با خشنودی همگانی قابل چشم پوشی است. هیچ کس از مردم برای زمامدار پر خرج تر در هنگام رفاه و کم فایده تر در وقت گرفتاری و از انصاف ، گریزان تر و در خواهش، سِمِج تر و هنگام عطا ناسپاس تر و هنگام منع، پوزش ناپذیرتر و در پیشامدهای تلخ، کم طاقت تر از خواص نیست. و همانا ستون دین و اکثریت مسلمانان و نیروی ذخیره برای برخورد با دشمنان، همین توده مردم اند. پس هواداری ات نسبت به آنان باشد و به کارهایی بپرداز که سودش همگانی تر و فرجامش بهتر باشد و هیچ قدرت و توانی جز از خدا نیست. باید دورترین و منفورترین مردم در دستگاه تو کسانی باشند که بیشتر از مردم عیبجویی می کنند؛ چرا که در مردم عیب هایی است که زمامدار، به پوشاندن آنها سزاوارتر است . پس آنچه را از تو پنهان بوده، آشکار مساز و تا می توانی عیوب مردم را بپوشان تا خداوند هم آنچه را می خواهی از مردمت پوشیده بماند، بپوشاند. عقده هر کینه را از دل مردم بگشای و هر عامل دشمنی را ریشه کن کن «و پوزش را بپذیر و حدود را با شبهه ها دفع کن [و تا جرمی، قطعی نیست، کیفر مکن]» . هرچه را برایت روشن نیست ، نادیده بگیر و سخنِ سخن چینان را زود باور مکن، که سخن چین، خیانتگر است، هر چند خود را به خیرخواهان شبیه سازد. در مشورت خویش، بخیل را وارد مکن که جلو احسان را می گیرد و تو را از فقر می ترساند. ترسو را هم در شورای خود راه نده که کارها را بر تو سست می سازد و مانع اقدام می شود. حریص را هم در مشورتْ دخیل مکن که ثروت اندوزی ظالمانه را در نظرت می آراید. همانا بخل، ستم و حرص، خصلت های پراکنده ای هستند که بدگمانی به خدا که در نهاد اشرار است آنها را یکجا گرد می آورد. یقین بدان، بدترینْ وزیران تو آنان اند که وزیر اشرار بوده اند و در گناهان و جرایم آنان شرکت داشته اند و کارپرداز آنان در میان بندگان خدا بوده اند. هرگز مبادا آنان مَحرم راز تو باشند« و شریک در امانت (و حکومت) تو، آن گونه که در حکومتِ جز تو شرکت داشته اند و آنان را به نابودی و پرتگاه و سیه روزی کشانده اند. هرگز ظاهرسازی آنان فریبت ندهد»؛ چرا که آنان یاور تبهکاران و برادر ستمگران و سرچشمه و معدن هر آزمندی و دغلکاری اند و تو بهترین جایگزین برای آنان را داری، از کسانی که همان ادب و نفوذ را دارند ؛ کسانی که کار آزموده اند و با تجاربی که دارند ، بدیِ کار آنان را می شناسند. اینان برای تو هم کم هزینه تر، هم یاری کننده تر، هم دلباخته تر و هم با دیگران کم الفت ترند، نه یاور ستمگری در ستمش بوده اند و نه شریک خطاکاری در گناهش «و سابقه راه و رسم اجحاف و تجاوز به حقوق مسلمانان و اهل ذمّه را هم ندارند». اینان را یاران ویژه خود در خلوت و آشکار خویش قرار بده. سپس از آنان کسانی را بیشتر مقدّم بدار که حقّ تلخ را گویاتر «و در رفتار منصفانه با ضعیفان محتاط تر و در کارهایی که خدا برای دوستانش نمی پسندد ، برای تو کم یاری تر باشند . هر چه قدر این کارها برایت دلپذیرتر باشند، به یقینْ آنان تو را بر حق آگاه می کنند و به آنچه سودش به تو باز می گردد، بینایت می سازند». و خود را به پارسایان و راستان و خردمندان و شریفان بچسبان و آنان را چنان تربیت کن که ثناگوی تو نباشند و به ناروا برای کاری که نکرده ای تو را ستایش نکنند؛ چرا که ستایش بسیار ، خودپسندی می آورد و [ انسان را ] به غرور نزدیک می سازد «و پذیرش این ستایش ها موجب خشم الهی می شود». هرگز مباد که نیکوکار و بدکار در نزد تو یکسان باشند، که این روشْ موجب دل سردی نیکوکاران در نیکوکاری شان می شود و بدکاران را به بدکاری گستاخ می سازد. با هر کدام به گونه ای رفتار کن که شایسته آن اند . این ادبی از سوی توست که خداوند ، تو را با آن بهره مند می سازد و همکارانت را هم سود می بخشد. سپس بدان که هیچ چیز مانند نیکیِ زمامدار به مردمش و سبک ساختن هزینه ها بر آنان و وادار نکردن ایشان به آنچه که حقّی بر آنان ندارد، سبب حسن ظنّ زمامدار به مردم نمی شود. در این مورد باید روشی پیش بگیری که خوش گمانی تو را به مردمت فراهم آورد؛ چرا که این گونه حسن ظن ، رنج دراز مدتی را از تو دور می سازد. شایسته ترین افراد برای حسن ظنّ تو کسانی اند که نیکی تو به آنان بیشتر رسیده و آزمون خوبی داده اند و سزاوارترین افراد برای بدگمانی تو آنان اند که از تو بدرفتاری دیده اند. «این موقعیّت را به سود و زیان خویش بشناس تا بصیرت تو را به کار خوب و خوش رفتاری به عموم مردم بیفزاید و به علاوه ، موجب پاداش الهی برای تو در قیامت شود». هرگز سنّت های خوبی را که بزرگان این امّت به آنها عمل کرده اند و مایه همبستگی و بهبود حال مردم بوده، مشکن و هرگز سنّتی را پایه مگذار که به آن سنّت های پیشین آسیب رسانَد، که آن سنّت گذارانْ پاداش برند و تو با سنّت شکنی ات وِزر و وبال بری. با دانشمندان و حکیمانْ بسیار به گفتگو و هم نشینی بپرداز، در راه استوار سازی آنچه برای صلاح مردم سرزمینت شایسته است و بر پایی آنچه پیش از تو مردم را به پا می داشته است . «چنین روشی حق را پا برجا و باطل را نابود می سازد و راهنما و الگوی بسنده ای است؛ چرا که سنّت های شایسته راهی به سوی فرمانبرداری خداوند است». بدان که مردمْ طبقات مختلفی اند که برخی جز با برخی دیگر سامان نمی گیرند و هیچ گروه از گروه دیگر بی نیاز نیستند. گروهی سربازان خدایند، گروهی نویسندگان و منشیان عمومی و خصوصی اند، گروهی قاضیان دادگر و گروهی کارگزاران با انصاف و شفیق اند. برخی جزیه پردازان از اهل ذمّه و مالیات دهندگان مسلمان ، گروهی بازرگانان و صنعتگران اند، و برخی طبقات پایین از نیازمندان و تهیدستان اند. خداوند برای هر طبقه سهمی معیّن کرده و در کتاب خویش یا سنّت پیامبرش و یا پیمانی که نزد ما محفوظ است، حدّ و مرز واجبی را مشخّص ساخته است. سپاهیان به اذن خدا دژهای مردم و زیور زمامداران و قدرت دین و راه امنیّت و آرامش جامعه اند و مردم جز در سایه آنان پایدار نمی مانند. پایداری سپاهیان نیز جز با خراجی که خداوند برای آنان قرار داده نیست، تا با آن ساز و برگ جهاد با دشمنان را فراهم آورند و بر آن تکیه کنند و پشتوانه تأمین نیازهایشان باشد. سپس بقا و پایداری برای این دو صنف (مردم و سپاهیان) نیست، مگر با صنف سومی از قضات و کارگزاران و نویسندگان که کارها را استوار ساخته، انصاف را آشکار می نمایند و منافع مردم را فراهم می سازند و در کارهای خاص و عمومی مورد اعتمادند. قوام همه آنان نیز جز با بازرگانان و صنعتگران نیست که وسایل راحتی مردم را فراهم می آورند و بازارها را رونق می بخشند و کارهایی را بر عهده می گیرند که از عهده دیگران خارج است. سپس شایسته است که طبقه پایین جامعه ، یعنی نیازمندان و مستمندانْ مورد توجّه و رسیدگی قرار گیرند و در بودجه الهی برای همه گنجایش است و همه بر زمامدار به اندازه ای که کارشان را راه اندازد ، حق دارند. و زمامدار از عهده ادای حقوقی که خدا بر گردنش نهاده بر نمی آید ، مگر با همّت گماشتن و یاری طلبیدن از خداوند و خویش را برای همبستگی و مقاومت برای حق در کارهای سبک و سنگین آماده ساختن. پس کسانی را از سپاهیان به فرماندهی و افسری برگزین که در نظر تو نسبت به خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و پیشوایت خیرخواه تر و پاک دامن تر و بردبارتر و نسبت به دانش و سیاستْ جامع تر باشد؛ از میان کسانی که دیر به خشم می آیند و زود عذرخواهی را می پذیرند، به ضعیفان مهربان اند و بر زورمندان سختگیرند، از آن کسانی که نه تندی آنها را برمی انگیزد و نه ضعفْ آنها را ناتوان می سازد. به کسانی بچسب که صاحبان شرافت خانوادگی و اهل خاندان های صالح و سوابق نیک باشند ؛ کسانی که اهل بزرگواری، دلاوری، بخشندگی و بزرگ مَنِشی باشند. اینان مجموعه ای از کرم و شاخه هایی از نیکی اند و به حُسن ظن به خدا و ایمان به تقدیر الهی رهنمون می شوند. آن گاه به کار آنان رسیدگی کن، آن گونه که پدر به پسرش می رسد و در دلْ آنچه را که وسیله نیرومندی شان قرار دادی بزرگ مشمار و هر مهر و محبّتی را که نثارشان کرده ای ناچیز مپندار، هرچند اندک باشد. چنین رفتاری سبب می شود که خیرخواهی خودشان را نثارت کنند و به تو خوشبین شوند. به اتّکای عنایت های بزرگ، رسیدگی به کارهای جزئی آنان را وا مگذار؛ چرا که عنایت های ریز و کوچک هم جایگاهی دارد که از آن بهره مند می شوند و تفقّد و توجّه بزرگ هم موقعیتی دارد که از آن بی نیاز نیستند. برگزیده ترینْ افسرانت کسانی باشند که با سپاهیان در یاری رسانی اهل ایثار باشد و بخشش خود را از آنان دریغ ندارد. هم به زیردستانش برسد و هم به خانواده های آنان که پشت سر نهاده اند، تا این که در صحنه جنگ با دشمن یکْ دله باشند [و نگران خانواده نباشند]. «پیوسته لطف و ایثار و تکریم خود را به آنان اعلام کن و در پی توسعه (و گشایش) بر آنان باش و این هدف را با رفتار نیک و اکرام و عاطفه به اثبات برسان»، که توجّه (و عاطفه) تو نسبت به آنان، دل هایشان را به تو معطوف می سازد. برترین چشم روشنی زمامداران، گسترش عدالت در کشور و آشکار شدن مهر و محبّت مردم است، چرا که مهر خویش را جز با سلامتی دل هایشان ابراز نمی دارند و خیرخواهی شان درست نمی شود ، مگر آن گاه که دلبسته حفاظت زمامدارانشان باشند و دولت آنان ، بار سنگین بر دوششان ننهد و در انتظار پایان یافتن دوره حکومت حاکمان نباشند. «در اداره سپاهیان تنها به غنایمی که میان آنان تقسیم کرده ای بسنده نکن؛ بلکه با هر غنیمتی، جایگزینی جز آن، از آنچه خداوند در بیت المال بر آنان نصیب ساخته به آنان ببخش تا نصرت آنان را جلب کنی و انگیزه رویکرد آنان به یاری خدا و دین او شود. به دلیرانِ آنان توجّه ویژه کن تا در نهایتِ آرمانت ، هم آرمان تو باشند [و این کار را با ]بذل و بخشش مخصوص و ستایش و رسیدگی به یکایک آنان انجام بده» و دلاوری های آنان را در هر صحنه نبرد، بستای؛ چرا که این گونه یادکرد نیک تو از کارهای شایسته آنان، اگر خدا بخواهد، دلاوران را تشویق می کند و وا ماندگان را برمی انگیزد. «بازرسانی معروف به امانت و حقگویی بر ایشان بگمار، تا خدمات آنان را ثبت و گزارش کنند، تا خدمتگزاران اطمینان یابند که از خدماتشان آگاهی». حقّ خدمت هر یک را جدا جدا بشناس و خدمت هیچ کدام را به حساب دیگری نگذار و در ارزشگذاری به خدماتشان کوتاهی مکن «و هر کس را به فراخور خدمتش پاداش بده و از هر کدام به تناسب فعالیتش تقدیر کن». مبادا شرف و موقعیّت کسی سبب شود که خدمت ناچیز او را بیش از حد بزرگ بداری و گم نامی و پایین بودن کسی موجب گردد که خدمت بزرگ او را ناچیز شماری. «اگر از یک فرد خوش سابقه و خدمتگزار، خطایی جزئی یا لغزشی در گفتار سر زد، این او را در نظرت خراب و ساقط نکند، که همانا عزّت از آن خداست، به هر کس که بخواهد می دهد و فرجام نیک از آنِ پرهیزگاران است. اگر یکی از سپاهیانت و آنان که بر دشمنت ضربه زده اند به شهادت رسید، مانند یک وصیّ مهربان و مورد اعتماد، در رسیدگی به خانواده اش جانشین او باش، تا جای خالی او را احساس نکنند. این روش، دل های پیروانت را نسبت به تو متمایل می سازد و پیروی از تو را بر دل می گیرند و در قلمرو زمامداری تو آماده حضور در میدان های خوف و خطر می شوند. پیامبر خدا در مورد مشرکان سنّت هایی داشت. پس از او ما نیز سنّت هایی داریم که درباره برخورد با ستمگران و کسانی که با ما قبله مشترک دارند و به آیین مایند، به صورت سنّت ها و نمونه ها جاری شده است». خداوند به گروهی که خواستار هدایتشان بوده، فرموده است: «ای کسانی که ایمان آورده اید! مطیع خدا باشید و از پیامبر و صاحبان امر از میان خودتان ، فرمانبرداری کنید و اگر در چیزی نزاع داشتید، امر داوری آن را به خدا و پیامبر برگردانید اگر به خدا و روز واپسین ایمان دارید. این برای شما بهتر و نیک فرجام تر است » ، و فرموده است: «اگر آن [رازی که فاش کردند] را به پیامبر و اولی الأمر باز گردانده بودند، کسانی که قدرت استنباط آن را دارند، حقیقت آن را می دانستند، و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز اندکی، همه از شیطان پیروی می کردید» ». برگرداندن به خدا، همان تمسّک به آیات محکم قرآن است و برگرداندن به پیامبر صلی الله علیه و آله عمل به سنّت فراگیر و بی اختلاف اوست. «ما خاندان پیامبریم، که آیات محکم قرآن را می فهمیم و متشابه را از محکم تشخیص می دهیم و آیه ناسخ را از منسوخ که حکمش را خداوند نسخ کرده و تکلیفش را برداشته است می شناسیم. با دشمنانت چنان رفتار کن که دیدی ما با دشمنانی چون آنان چگونه رفتار کردیم و پیوسته اخبار و رخدادها را برای ما بنویس، تا فرمانی کلّی از ما به تو برسد و خداوند، یار و مدد کار است. با نیّتی خوب و خالص، به کار داوری های میان مردم بنگر. به یقین، حکمی که حقّ مظلوم را از ستمگر و ناتوان را از قوی بگیرد و اقامه حدود الهی به همان گونه و روش که او مقرّر داشته است ، مردم و مملکت را اصلاح می کند». پس، برای داوری میان مردم کسی را برگزین که نزد تو و در دیدگاه مردم ، «در دانش و بردباری و پرهیزگاری و سخاوت»، برترین مردم باشد؛ از کسانی که کارهای زیادْ او را به ستوه نیاورد و طرف های دعوا او را به لجاجت نکشانند و [ اگر اشتباهی کرد ]در اشتباهش اصرار و پافشاری نورزد و آن گاه که حق را شناخت، از حقگرایی روی نتابد، چشم طمع به مال مردم ندوزد و در فهم حقیقت، به تشخیص ابتدایی و ناقص بسنده نکند، در موارد شبهه، از همه بیشتر توقّف کند و در داوری، به ادلّه بیشتر توجّه کند، از مراجعه مکرّر طرف های دعوا، کم تر به ستوه آید و برای کشف حقیقت کارها صبورتر باشد و آن گاه که حکم و حق روشن شد، از همه قاطع تر باشد، از کسانی که نه ستایش و چاپلوسی مغرورشان سازد و نه گزافه گویی تحریکشان کند و نه به تبلیغات گوش فرا دهند. پس کار قضاوت را به چنین کسانی بسپار و البته که اینان بسیار کم اند! پس، قضاوت های او را بسیار ارزیابی کن، درِ بذل و بخششت را به روی او بگشای، چندان که نیازی و مشکلی نداشته باشد و به کمک دریافتی که دارد، از مردم بی نیاز شود. قاضی را نزد خود چنان منزلتی ببخش که خواصِّ دیگرِ تو در او طمع نبندند و از گزند فتنه انگیزی دولتْ مردان دیگر ایمن شود. «در هم نشینی هایت او را به نیکی احترام کن و در مجلس خودْ او را به خود نزدیک گردان، داوری و حکم او را تنفیذ و اجرا کن، بازوی او را محکم ساز و از بهترین فقیهان و پرهیزگاران و خیرخواهان برای خدا و بندگان خدا که همتایان اویند و مورد پسند تو، برایش معاونانی قرار بده، تا هر جا که شبهه ای پیدا کند با آنان گفتگو کند و آن جا که حکمی را نمی داند، از دانش آنان بهره گیرد و آنان از میان مردم، گواه قضاوتش باشند، إن شاء اللّه ! سپس حاملان خبرها به اطراف تو، قضاتی باشند که در شناخت آنها خود را به تلاش افکنده اند؛ کسانی که در حکم خدا و سنّت پیامبر خدا نه اختلاف کنند و نه از هم رویگردان شوند، چرا که اختلاف در حکم، موجب تباهی عدالت و فریب در امر دین و تفرقه مردم است. خداوند به روشنی بیان کرده که مردم چه کنند و چه انفاق کنند و فرمان داده آنچه را نمی دانند، به کسی ارجاع دهند که خداوند، علم قرآن را نزد او سپرده و حراست حکم را از او خواسته است. اختلاف قضات، ریشه در ورود تجاوز و ستم در میان آنان دارد، و این که هرکدام به آنچه رأی خودشان است ، بسنده می کنند، بی آن که به نظر آنان که خداوند، ولایتشان را واجب ساخته رجوع کنند . این روش نه به صلاح دین است و نه به مصلحتِ دینداران. قاضی باید طبق حدیث و سنّتی که نزد اوست ، داوری کند. اگر دچار بن بست شد، داوری را به اهلش بسپارد و اگر به آن دست نیافت، با فقهای دیگر مسلمانان گفتگو کند و راهی جز این ندارد. دو قاضی مسلمان حق ندارند با اختلاف در حکم بر آن پافشاری کنند؛ بلکه باید این مسئله را به ولیّ امر در میان شما ارجاع دهند، تا این که او بر اساس علمی که خدا به وی داده، داوری کند، سپس هر دو در پذیرش قضاوت او همراه شوند، چه حکم او موافق رأیشان باشد، یا مخالف آن». در این مسئله ژرف بنگر! همانا این دین در دست اشرار، گرفتار بوده است که بر اساس هوای نفس و برای دنیاطلبی در آن عمل می کردند. «به قُضات شهرستان هایت بنویس، تا هر حکمی را که در حقوق آن اختلاف داشتند ، به تو گزارش کنند و آن گاه آن احکام را بررسی کن. آنچه را که موافق کتاب خدا و سنّت پیامبر خدا و حدیثِ امام خودت بود، امضا کن و آنان را بر قبول و اجرای آن وا دار و آنچه را که برایت مشتبه بود، فقیهان را به حضورت فرا خوان و در آن مورد با ایشان گفتگو کن، سپس آنچه را که مورد اتّفاق نظر فقیهان مسلمان در حضور تو بود، امضا و تنفیذ کن. هر چه را مورد اختلاف مردم باشد، باید به حکم امام برگردانْد و بر امام است که از خداوند یاری بجوید و در اقامه حدود بکوشد و مردم را به اطاعت فرمان خویش وادارد و جز از خداوند، هیچ نیرویی نیست!». سپس به کار کارگزارانت بنگر، آنان را از روی امتحان به کار بگمار، نه بر اساس بخشش و دوستی و بی مشورت، که به کار گماردن بر اساس تمایل شخصی و بدون مشورت، مایه ستم و خیانت است «و وارد آوردن درماندگی بر مردم است و کارها هرگز با مفسده انگیزی درست شدنی نیست. پس برای سرپرستی کارهای خود، پرهیزگاران و اهل دانش و سیاست را برگزین» و از آنان افراد با تجربه و با حیا را از خانواده های شایسته و سابقه دار در اسلام انتخاب کن، که آنان اخلاقشان بزرگوارانه تر و آبرومندتر است و در موارد طمع، بی طمع تر و آینده نگرتر از دیگران اند. «اینان باید در کاری که بر عهده گرفته ای یاران تو باشند». سپس «در نقدینگی ها و آذوقه ها» آنان را با وسعت و فراوانی برخوردار بگردان، که در این شیوه، نیرویی برای آنان در خود سازی و بی نیازی از دست درازی به اموال عمومی ای است که در اختیارشان است و اگر بر خلاف فرمانت رفتار کردند یا در امانت خیانت کردند، این [شیوه تو] حجّتی علیه آنان است. سپس به کارهای آنان سرکشی و مراقبت داشته باش . بازرسانی مخفی از افراد راست کردار و وفادار بر کارهایشان مأمور کن . همانا بازرسی محرمانه تو بر کارهایشان آنان را به امانتداری و خوش رفتاری با مردم وا می دارد. مواظب همکاران باش . اگر یکی از آنان دست خیانت دراز کرد و گزارش های بازرسانت آن را تأیید کرد، به همین شاهد اکتفا می کنی و او را کیفر بدنی می دهی و آنچه را اختلاس کرده ، بازپس می گیری . او را ذلیل و خوار می سازی و داغ خیانت بر پیشانی اش می زنی و طوق ننگ بر گردنش می آویزی. به اصلاح وضع خراج پردازان بپرداز، که بهبود کار خراج و اهل خراج، موجب صلاح دیگران می شود و جز با سر و سامان یافتن کار آنان، دیگران به سامان نمی رسند؛ چرا که همه مردم از دستْ رنج این طبقه بهره می برند. پس بیش از جمع آوری خراج، توجّهت به آبادانی زمین باشد؛ چرا که جمع آوری خراج، جز در سایه عمران و آبادانی میسّر نیست و هرکس بدون آبادانی در پی مالیات گرفتن باشد، کشور را ویران و مردم را نابود خواهد ساخت و جز اندکی، کارش استوار نخواهد گشت. «خراج پردازان را از همه شهرها گرد آور و از آنان بخواه که وضع شهرهایشان و آنچه را موجب سامان یافتن کارشان و سهولت خراجْ پرداختنشان می شود ، به تو باز گویند. از کارشناسان دیگری هم جز آنان بخواه که به تو گزارش دهند». اگر از سنگینی مالیات یا مشکلی چون بی آبی و خراب شدن زمین زراعی بر اثر سیلاب ها یا خشک سالی و بی آبی یا آفت شکایت داشتند، به آنان تخفیف بده، به گونه ای که امید داری خداوند به آن وسیله کارشان را اصلاح کند «و اگر از تو کمک خواستند تا با اموال خودشان آنچه را می توانند اصلاح کنند، هزینه آن را بر عهده بگیر، که سرانجام این کار به صلاح کار توست . کمک هزینه ای که به آنان دادی بر تو سنگین نیاید ،» که این ذخیره ای است که آن را برای آبادانی کشورت و آراستگی حکومتت به تو بازمی گردانند. «به علاوه با این کار، مهر و محبّت و نیّت های خوب و خیررسانی آنان را جلب می کنی و خداوند، این را وسیله سهولت جلب آنان قرار می دهد. خراج، چیزی نیست که با زحمت و رنج فراهم آید؛ بلکه این رفتار بزرگوارانه، پیمانی است که اگر هنگامی حادثه ای پیش آمد و خواستی بر آنان تکیه کنی، تکیه گاه تو خواهد بود .» چرا که با این تأمین رفاه که بر آنان ذخیره ساختی، نیرویشان خواهد افزود و با عدالت و مدارایی که به آن عادتشان دادی، اعتماد آنان را خواهی داشت و در حوادث و پیشامدها که بر آنان تکیه کنی، عذر تو را می دانند و می شناسند و با طیب خاطر آن را می پذیرند. همانا عمران و آبادی، تاب تحمّل هر باری را دارد و ویرانی زمین ، ریشه در تنگ دستی اهالی آن دارد. فقر مردم نیز به خاطر ریخت و پاش زمامداران و اعتماد نداشتن به بقای خویش در حکومت و عبرت آموزی کم تر از عبرت هاست. «پس در مسئولیتی که به آن گماشته شده ای ، همچون کسی کار کن که دوست دارد ستایش مردم و پاداش الهی و خرسندی امام را برای خود ذخیره سازد. وجز از خداوند ، هیچ نیرویی نیست!». سپس به وضع کاتبان و دبیران خود بنگر «و وضع هر کدام را نسبت به کاری که از آنان موردنیاز است ، بشناس و برایشان رتبه ها و درجاتی قرار بده». آن را که از همه بهتر است، به سرپرستی کارهایت بگمار و کارِ دبیرخانه و نامه هایی را که نقشه ها و اسرارت را در آن داری، به کسی مخصوص گردان که در انواع ادبِ شایسته، جامع تر باشد، «از میان کسانی که صاحب فکر و خیرخواهی و تیزهوشی وشایسته گفتگو در کارهای مهمّ اند؛ از آنان که راز نگهدارترند»، از میان کسانی که احترام، سرمستشان نمی کند «و مقام و موقعیّتْ تباهشان نمی سازد»، به حدّی که در خلوت، گستاخ شوند، یا در ملأ عام، بخواهند اظهار دلیری کنند؛ از آنان که در رساندن نامه های اطراف به تو و فرستادن درستِ جواب های تو به آنان و در آنچه از تو می گیرند یا می دهند، غفلت و کوتاهی نکنند؛ کسی باشد که قراردادی را که برایت می بندد، سست نبندد و از فسخ قراردادهای زیانبار برای تو، ناتوان نباشد و به جایگاه خود در کارها ناآگاه نباشد، چرا که هرکس جایگاه خود را نشناسد، نسبت به مرتبه و جایگاه دیگری نادان تر خواهد بود. «جز این مورد، در کارهای کوچک تر مثل نامه های عادی و دفترهای مخارج و دیوان های سپاهیان، اینها را به کسانی بسپار که در گزینش آنان تلاش و جدّیت کرده ای؛ چرا که اینان سررشته دار کارهای تواند. این شیوه، هم برای تو سود آورتر و هم سودش به مردم فراگیرتر است». در انتخاب این طبقه، به زیرکی و فراست و خوش بینی خودت به آنان اکتفا نکن . چرا که دولت مردان با تصنّع و خوش خدمتی نظر والیان را جلب می کنند، در حالی که پشت آن دلسوزی وامانت نیست؛ بلکه آنان را با سوابقی که در دولت صالحان پیشین داشته اند ، بیازمای . به کسانی روی آور که در میان مردم به آثار خوب و شرافت و امانت شناخته شده ترند . این شیوه، نشانه آن است که برای خدا و کسی که کارهای او را سرپرستی می کنی (مردم) دلسوزتری». سپس به آنان دستور بده که با مردم ، خوش رفتار و نیک گفتار باشند». برای هر یک از کارهایت، از جمع آنان بر آنان سرپرستی قرار بده که در برابر کارهای سنگین و بزرگ به زانو درنیاید و کارهای زیاد، پریشانش نسازد. «به حالات نهانی آنان نیز خودت رسیدگی کن . نیز به کارهای کسانی که نامه هایشان به تو می رسد، به نیازمندان، به کیفیّت مدیریّت، به پذیرش مردم نسبت به زمامدار و امامشان رسیدگی کن ؛ چرا که خصلت بسیاری از منشیان و کاتبان، تنگ حوصلگی و کبر و نخوت است، مگر کسی که خدا نگاهش دارد. مردم از درخواست دادن و طلب حاجت ناچارند». هر عیب و کاستی هم که در منشیان تو باشد و تو نادیده بگیری و تغافل کنی، مسئولیت آن بر عهده توست و اگر فضل و نیکی داشته باشند به تو نسبت داده می شود، علاوه بر پاداش خوبی که نزد خداوند داری. سپس بازرگانان و صنعتگران اند . سفارش مرا درباره آنان بپذیر و خود نیز دیگران را به نیکی به آنان سفارش کن، چه آن که در جایی اقامت دارد، چه آن که با مال التجاره اش در رفت و آمد است و چه آن که به کارهای دستی می پردازد. همانا اینان سرچشمه اصلی سودها و سودآوران در کشورند، در خشکی و دریا و بیابان و کوه، و در مناطقی که مردم با وضعیت آن جاها ناسازگارند، یا جرئت رفتن به آن جاها را ندارند، «از شهرهای دشمنانت ، از صنعتگرانی که خداوند، رفاه مردم را به دست آنان قرار داده است. پس احترام اینان را پاس دار، راه های تجاری شان را امن گردان، حقوقشان را برایشان بگیر». اینان مردمی بی آزارند که از شرّشان هراسی نیست و صلح جویانی اند که بیم فتنه و آشوبشان نمی رود. «محبوب ترین چیزها نزد آنان این است که هر چه بیشتر امنیت و حکومت برقرار باشد». پس به کارهای آنان چه در مرکز حکومت خود و چه در اطراف و شهرهای دیگر رسیدگی کن . با این حال، بدان که در بسیاری از اینان، سختگیری های بی حدّ، بخل های زننده، احتکار منافع و بی انصافی و زور در داد و ستدها وجود دارد و این، برای عموم مردم زیانبخش و بر زمامداران مایه ننگ است. پس از احتکار جلوگیری کن، که پیامبر خدا از آن نهی کرده است. خرید و فروش، باید داد و ستدی آسان باشد، با سنگ و ترازوهای عادلانه و نرخ هایی که اجحاف به دو طرف فروشنده و خریدار نشود. پس هر کس که پس از نهی تو احتکار کرد، او را کیفر و عقوبت کن، ولی نه با زیاده روی، «که پیامبر خدا چنین کرد». سپس، خدا را خدا را در طبقه پایین اجتماع، از بیچارگان، بینوایان، نیازمندان و گرفتاران و زمینگیران! چرا که در این طبقه قناعت پیشگانی عفیف و آبرومند هستند . خدا را نسبت به حقّی که در این باره از تو خواسته، منظور دار و از غَلّات و درآمد زمین هایی که غنیمت اسلام است ، در هر شهر، سهمی برای آنان قرار بده . همانا دورتر، همان سهمی را دارد که نزدیک تر دارد و رعایت حقّ همه بر عهده توست . مبادا هیچ فکری تو را از آنان غافل سازد؛ زیرا پرداختن به کارهای فراوان و مهم، عذری برای تضییع حقوق کوچک نیست . پس فکرت را از آنان دور نساز و متکبّرانه روی از آنان بر متاب «و به خاطر خدا فروتنی کن تا خداوند تو را بالا برَد ، و بال عنایت برای ضعیفان بگستران و چنان وانمود کن که به این شیوه رفتار، نیازمندی» و به آن دسته از کارهایشان که هرگز گزارش آن به تو نمی رسد ، رسیدگی کن ؛ کارهای کسانی که چشم ها آنان را ناچیز می بینند و مردانْ ایشان را حقیر می شمرند . گروهی مورد اعتماد و خداترس و فروتن را بگمار که نیازها و کارهایشان را به اطلاع تو برسانند و درباره آنان چنان رفتار کن که روز دیدار خدا عذری داشته باشی، که اینان بیش از دیگران به انصاف نیازمندند . پس با ادای حق هر یک به وی، عذری به درگاه خداوند داشته باش. به یتیمان و زمینگیران و پیران سالخورده که نه راه چاره دارند و نه روی سؤال، بیشتر برس «و برای آنان هم سهمی و بهره ای قرار بده. آنان نیز بندگان خدایند. با تأمین زندگی شان و قرار دادن هر یک در جای خاصّ خود از نظر روزی و حقوق، به خداوند تقرّب بجوی، که کارها با نیّت های صادق خالص می شود. نیز بدان که دل مردم یا برخی از آنان به این آرام نمی شود که تو غایبانه و بدون رو به رو شدن با حاجت های آنان، حقوقشان را ادا کرده ای». این بر حاکمان سنگین است و حق، همه اش سنگین است؛ ولی خداوند گاهی آن را بر کسانی که در پی فرجام نیک اند و خود را صبور ساخته اند «و به درستیِ وعده های خدا به صابرانِ مخلص اطمینان دارند، سبک می گرداند. پس از اینان باش و از خدا یاری بطلب». بخشی از وقت خویش را برای نیازمندان اختصاص بده. «خود را و فکر خود را از هر کار دیگر فارغ ساز و خود را در اختیارشان قرار بده و اجازه بده که به حضورت برسند» و با آنان در یک مجلس بنشین که برای خدایی که تو را رفعت بخشیده، تواضع کنی و سپاهیان و یاران و نگهبانان و مأموران را از سر راهشان برداری «و در مجلس خود، بال تواضع برایشان بگستری و در گفت وشنود و رویارویی با آنان نرم و ملایم باشی» تا هر که خواهد، بی هراس با تو سخن گوید . همانا از پیامبر خدا شنیدم که بارها می فرمود: «هر امّتی که در آن حقّ ضعیف از زورمند، بی هراس گرفته نشود، آن امّت، ستودنی نخواهد بود». در آن مجلس، آنان را که در گفتار، تند یا دچار لکنت زبان اند، تحمّل کن و تنگْ حوصلگی و کبر و خودپسندی را از خودت دور ساز، تا خداوند رحمت خویش را از هر سوی بر تو بگسترد و برایت پاداش اهل طاعت را مقرّر دارد. آنچه می بخشی گوارا و خوش رویانه ببخش و اگر هم نمی دهی با مهربانی و عذرخواهی دریغ دار. «آن جا فروتنی کن، که خداوند فروتنان را دوست دارد و گرامی ترین دست یارانت نزد تو کسانی باشند که خوش رفتارتر، خوش برخوردتر و به ضعیفان مهربان ترند، إن شاء اللّه !». کارهایی هم هست که باید خودت شخصا انجام دهی. یکی پاسخگویی به نامه هایی که از عهده منشیان و دبیران تو بیرون است. دیگری انجام دادن خواسته های مردم که پیگیرند [ و توسط مأموران تو انجام نمی شود] . «دیگری آگاهی از آنچه که از بخش تحت اختیار منشیان و خزانه داران به آنان می رسد. در این کار سستی مکن و تأخیر آن را روا مدار و برای هر یک از این امور مأموری بگمار که با سرپرستان کارها گفتگو داشته باشد، تا دل و اندیشه ات آرام و آسوده باشد. هر کار را پس از دقّت و تأمّل و مشورت با متصدّی آن کار بگذران، بی آن که آن مشاور، از تو ملاحظه کاری داشته باشد، یا نظری بدهد که برای تو تناقض پیش آورد». کار هر روز را همان روز انجام بده؛ چرا که هر روز را کاری خاصّ همان روز است و بین خود و خدایت بهترین زمان ها و سرشارترین بخش ها را برای خویش [ جهت عبادت] قرار بده، هر چند همه آن کارها نیز اگر با نیّت درست و برای آسایش مردم باشد، برای خداست. باید بهترین اوقاتی را که مخصوص عبادت و آیین قرار می دهی، برای برپایی واجباتی باشد که ویژه ذات خداوند است. در شب و روزت، بدن خود را در راه اطاعت های واجب الهی به کار گیر؛ «چرا که خداوند، نافله را مخصوص پیامبرش قرار داده است، نه دیگر مردمان: «و بخشی از شب را به تهجّد و عبادت بپرداز . نافله ای است مخصوص تو، باشد که پروردگارت، تو را به مقامی پسندیده برساند» . این کاری است که خداوند، مخصوص پیامبرش قرار داده و با آن، او را گرامی داشته است و برای کسی جز او [ واجب ]نیست و برای دیگران مستحب است و همو می فرماید: «هر کس داوطلبانه کار نیک انجام دهد، خداوند سپاس گزار و داناست» ». پس آنچه را که وسیله قرب تو به پروردگار و مایه اکرام اوست، بسیار انجام بده و نمازهای واجب را کامل و بی عیب و نقص ادا کن، هرچند خسته ات کند. امّا هرگاه با مردم به نماز ایستادی، نماز را طول مده و آن را موجب بیزاری نساز، خودِ نماز را هم تباه نکن. درمیان مردم کسانی بیمارند، یا کار دارند. وقتی پیامبر خدا مرا به یمن اعزام کرد، پرسیدم: با آنان چگونه نماز بخوانیم؟ فرمود: «همچون نماز ضعیف ترین آنان با ایشان نماز بخوان و نسبت به مؤمنان مهربان باش». پس از اینها، خود را زیاد از مردمت دور و محجوب مگردان؛ چرا که روش برقراری فاصله بین مسئولان و مردم، هم نوعی سختگیری و فشار بر مردم است و هم مایه بی اطّلاعی از کارهاست. وجود پرده (و حاجب) میان مسئولان و مردم، آگاهی از آنچه را از آن فاصله گرفته اند ، از بین می برد . در نتیجه، کار بزرگ در نزدشان کوچک و کار کوچک در نظرشان بزرگ جلوه می کند، نیک را بد و بد را نیک می پندارند و حق و باطل به هم می آمیزد. زمامدار نیز بشری است که کاری را که مردم از او پنهان دارند، نمی شناسد و خودِ حرف ها هم نشانی و علامت ندارد که راست و دروغ آن را از آن بفهمد. پس برای پیشگیری از آمیختگی در حقوق، مانع ها را کم کن؛ چرا که تو یکی از دو فرد هستی: یا خود را سخاوتمندانه به حق بخشیده ای، پس چرا از حقّ واجبی که باید بدهی یا کار نیکی که باید به جا آوری، پرده نشینی می کنی؟ یا گرفتار بخل در ادای حق مردمی، که در این صورت، به سرعتْ مردم از تو مأیوس می شوند و از درخواست از تو دست برمی دارند، با آن که بیشتر کارها و مراجعات مردم به تو چیزی است که بر تو هزینه و زحمتی ندارد. یا شکایت از یک ظلم است، یا درخواست انصاف! «پس از آنچه برایت توصیف کردم ، بهره گیر و به آنچه بهره و سعادت تو در آن است، بسنده کن، إن شاء اللّه !». سپس [ بدان که] زمامداران را افراد ویژه، خصوصی و نزدیکانی است که انحصارطلبی و سودپرستی و کم انصافی دارند. ریشه آنان را با قطع ریشه های این مفاسد از بیخ برآور. هرگز به هیچ یک از حاشیه نشینان و نزدیکانت زمینی نبخش. نباید کسی به این طمع افتد که قراردادی با تو بندد که به مردم در حقّ آب ، زیان برساند یا در کاری مشترک با دیگران، بار خود را بر دوش آنان بگذارند و در نتیجه، سودش عاید آنان شود و ننگ و عارش در دنیا و آخرت بر گردن تو افتد. «آن جا که کارها به داوری تو می انجامد، به عدالت حکم کن» و در اجرای حق و عدالت، بین دور و نزدیک فرق مگذار و در این کار صبور باش و خدا را در نظر آر. با خویشانت نیز چنین کن، به هر کجا که بینجامد! و آن جا هم که این کار بر تو گران آید، فرجامش را در نظر داشته باش که سرانجامش پسندیده است . اگر مردم در کاری گمان ستم درباره ات داشتند، عذر خویش را برای آنان بازگوی و با این روشنگری، بدبینی آنان را از خودت برگردان. در این کار، هم ریاضتی برای توست، هم مهرورزی به مردم ، و هم عذر آوردنی است که تو را به خواسته ات در استوار داشتن مردم بر حق، با نرمش و نیکویی می رساند. اگر دشمنت تو را به صلحی پسندیده فرا خواند، آن را رد نکن؛ چرا که در صلح، هم آسایشی برای سپاهیان توست، هم آرامشی برای فکر تو، هم امنیت کشور. امّا بسیار بهوش باش، آن جا که دشمن تو در پی صلح جویی، گام به پیش بگذارد؛ چراکه چه بسا دشمنْ نزدیک می شود تا اغفال کند. پس اختیار کن و راه هر خطر احتمالی را ببند و در همه کارها تکیه بر خداوند است». اگر بین تو و دشمنت مشکلی پیش آمد که ناچار شدی پیمان صلح ببندی یا تعهّدی سپردی، به پیمانت وفادار و نسبت به مراعات تعهّدت امین باش . جان خود را سپر پیمانت ساز؛ چرا که هیچ چیز از واجبات الهی که مردم با همه عقاید مختلف و آیین های متفاوت و پراکنده بر رعایت آن هماهنگ اند، مثل بزرگ شمردن وفا به پیمان نیست. مشرکان هم چون به پیامدهای سوء غدّاری و پیمان شکنی آگاه بودند، به تعهّداتشان در برابر مسلمانان متعهّد بودند. پس مبادا که تو پیمان بشکنی و عهد خویش را نقض کنی و به دشمنت نیرنگ زنی؛ (3) چرا که جز نادان بر خدا گستاخی نمی کند! خداوند ، عهد و پیمان خویش را از روی رحمت خویش، مایه امنیت مردم و حریمی که در پناهش بیارمند و در کنارش پناه گیرند ، قرار داده است. پس در پیمان، نه نیرنگ است، نه فریب و نه خیانت. پس مبادا تنگنایی که در پی عهدی که به نام خدا بسته ای پیش آمده، تو را به گسستن پیمان وا دارد. شکیبایی تو بر تنگنایی که امید گشایش و فرجام نیک از آن داری، بهتر از نیرنگی است که از سرانجامش بیمناک باشی و از بازخواست خدا و نپذیرفتن عذر تو و باختن دنیا و آخرتت هراسناک! از ریختن خون ناحق بپرهیز؛ چرا که هیچ چیز از ریختن خون ناحق، نکبت آورتر، کیفر دارتر، نعمت زداتر و عمر فرساتر نیست. خداوند هم در قیامت، نخستین حکم خویش را بین مردم، درباره خون هایی که ریخته اند ، صادر می کند. هرگز حکومتت را با ریختن خون بیگناهان پاس مدار که این گونه خونریزی، حکومت را پوسیده و زایل می کند. مبادا خود را در معرض خشم الهی قرار دهی که خداوند به اولیای کسی که به ناحق و مظلومانه کشته شود، حقّ قصاص و انتقام قرار داده و فرموده است: «هرکس مظلومانه کشته شود، ما برای ولیّ او حقّ قصاص قرار داده ایم، پس در کشتنْ زیاده روی نکند که او [ از سوی خدا ]یاری شده است» . در قتل عمد، نه پیش خداوند عذر داری و نه نزد من؛ چرا که این جرم، قصاص بدنی دارد. پس اگر گرفتار قتل خطا شدی یا دست و تازیانه ات هنگام کیفر، زیاده روی کرد [ و به مرگ انجامید] از آن جا که گاهی مشت و بالاتر از مشت، کشنده است ، مبادا غرور حکومتت تو را از پرداخت خون بها به خانواده مقتول دیه ای که به آنان داده می شود و مایه تقرّب به خداست باز دارد! مبادا خودپسند باشی و به صفاتی که از خود می پسندی اعتماد کنی و دوستدار تملّق و چاپلوسی باشی، که این حالت، مطمئن ترین فرصت برای شیطان است تا نیکوکاریِ نیکان را نابود سازد. مبادا با نیکی و احسانت بر مردم منّت بگذاری، یا کار ناچیز خود را بزرگ جلوه دهی، یا وعده بدهی و تخلّف کنی، یا شتابزده و با زبان بازی با مردم رفتار کنی، که به یقین، منّت نهادنْ نیکی را نابود می سازد و خُلف وعده ، موجب رنجش و دشمنی مردم می شود. خداوند متعال فرموده است: «نزد خدا بسیار خشم آور است این که چیزی بگویید که عمل نمی کنید» . مبادا در انجام دادن کارها پیش از رسیدن وقت آنها شتاب کنی یا آن گاه که زمان کاری رسید، سستی و درنگ کنی، یا وقتی ناشناخته بود، در آن لجاجت کنی وآن گاه که روشن بود، مسامحه کنی. هر چیزی را در جای خود بگذار و هر کاری را به وقت خود انجام بده. مبادا در آنچه که مردم حقوق برابر دارند، امتیازطلبی کنی و در کاری که به تو مربوط می شود ، از راه حق کنار روی و از وظایفی که بر عهده توست و برای دیدگان همه آشکار است، خود را به تغافل بزنی، که از تو به سود دیگری بازخواست خواهد شد و زود است که پرده های کارها کنار رود و خدای جبّار، با عظمت خود جلوه کند و ستمدیدگانْ داد خود را از ظالمان بگیرند. سپس [ سفارش می کنم که] خشم برافروخته و تندی و تیزی خود را و چیرگی دست و تندگویی های زبانت را مهار کن و با پرهیز از شتابزدگی و با تأخیر در کیفر، خود را از این کارها نگه دار و اگر خشمگین شدی، به آسمان بنگر، تا خشمت فرو نشیند و عنان اختیار در دستت قرار گیرد. و هرگز این گونه بر خویشتن حاکم و مسلّط نخواهی شد، مگر آن که با یاد قیامت، فکرت را بسیار مشغول سازی. در خاتمه، بدان که آنچه در این عهدنامه فراهم آمد، نکاتی بود که در ارشاد تو هیچ کوتاهی نکردم، اگر خدا دوست بدارد که تو را هدایت کند و توفیقت دهد که روش و سفارش های ما را که شاهد بوده ای به یاد داشته باشی، تا این زمامداری ات، از حکومتی دادگرانه یا سنّتی ارجمند یا حدیثی از پیامبرت صلی الله علیه و آله یا دستوری از کتاب خدا سرچشمه گیرد، تا به آنچه شاهد بوده ای که ما به آن عمل کرده ایم، اقتدا کنی و در پیروی از عهدنامه ای که برایت مقرر داشتم و حجّت را برای خودم استوار کردم، کوشا باشی، و اگر نفس تو به سمت و سوی هوا و هوس شتافت، عذر و بهانه ای نداشته باشی. جز خداوند ستوده، کسی از بدی نگه دار نیست و جز او توفیق خیر عطا نمی کند. از جمله سفارش های پیامبر خدا به من، ترغیب به نماز، زکات و رعایت غلامان و بردگان بود. عهدنامه ام را با همین سفارش به پایان می برم و جز از خدای والا و بزرگ، قدرت و نیرویی نیست. من از رحمت گسترده و بخشش های بزرگ خدا و قدرتش بر ادای هر خواسته، مسئلت دارم که مرا و تو را به آنچه رضای اوست، موفّق بدارد، همچون داشتن عذری روشن به پیشگاه او و نزد بندگانش، نیک نامی درمیان بندگان، آثار خوب در کشور، تمامیّت نعمت و افزونی کرامت، واین که فرجام من و تو را به سعادت و شهادت ختم کند، که ما شیفته آنیم. و سلام فراوان بر پیامبر خدا و بر دودمان پاک و پاکیزه او!

.

1- .پیمان نامه امام به مالک اشتر ، در نهج البلاغه و تحف العقول و دعائم الإسلام ، با عنوانی دیگر آمده است . و چون متن تحف العقول کامل تر و منظّم تر بود ، آن را بر دو مصدر دیگر ترجیح دادیم و افزونی آن را با گیومه مشخّص کرده ایم که این ، علاوه بر آیات قرآن کریم است که در داخل گیومه قرار گرفته اند .
2- .اشاره دارد به آیه 53 سوره یوسف .
3- .در نهج البلاغه این افزونی آمده است : عهد و پیمانی مبند که سستی و آفت و بهانه به آن راه یابد و پس از تأکید و استوار سازی ، حرف های دو پهلو به کار مبر .

ص: 20

. .


ص: 21

. .


ص: 22

. .


ص: 23

. .


ص: 24

. .


ص: 25

. .


ص: 26

. .


ص: 27

. .


ص: 28

. .


ص: 29

. .


ص: 30

. .


ص: 31

. .


ص: 32

. .


ص: 33

. .


ص: 34

. .


ص: 35

. .


ص: 36

. .


ص: 37

. .


ص: 38

. .


ص: 39

. .


ص: 40

. .


ص: 41

. .


ص: 42

. .


ص: 43

. .


ص: 44

. .


ص: 45

. .


ص: 46

. .


ص: 47

. .


ص: 48

. .


ص: 49

. .


ص: 50

. .


ص: 51

. .


ص: 52

. .


ص: 53

. .


ص: 54

. .


ص: 55

. .


ص: 56

. .


ص: 57

. .


ص: 58

. .


ص: 59

. .


ص: 60

. .


ص: 61

. .


ص: 62

6 / 5مَکرُ مُعاوِیَهَ فی قَتلِ الأَشتَرِتاریخ الیعقوبی :لَمّا بَلَغَ مُعاوَیَهَ أنَّ عَلِیّا قَد وَجَّهَ الأَشتَرَ عَظُمَ عَلَیهِ ، وعَلِمَ أنَّ أهلَ الیَمَنِ أسرَعُ إلَی الأَشتَرِ مِنهُم إلیَ کُلِّ أحَدٍ ، فَدَسَّ لَهُ سَمّا ، فَلَمّا صارَ إلَی القُلزُمِ مِنَ الفُسطاطِ عَلی مَرحَلَتَینِ نَزَلَ مَنزِلَ رَجُلٍ مِن أهلِ المَدینَهِ یُقالُ لَهُ ... (1) فَخَدَمَهُ ، وقامَ بِحَوائِجِهِ ، ثُمَّ أتاهُ بِقَعبٍ (2) فیهِ عَسَلٌ قَد صَیَّرَ فیهِ السَّمَّ ، فَسَقاهُ إیّاهُ ، فَماتَ الأَشتَرُ بِالقُلزُمِ ، وبِها قَبرُهُ ، وکانَ قَتلُهُ وقَتلُ مُحَمَّدَ بنَ أبی بَکرٍ فی سَنَهِ (38) . (3)

مروج الذهب :وَلّی عَلِیٌّ علیه السلام الأشتَرَ مِصرَ ، وأنفَذَهُ إلَیها فی جَیشٍ ، فَلَمّا بَلَغَ ذلِکَ مُعاوِیَهَ دَسَّ إلی دِهقانٍ کانَ بِالعَریشِ ، فَأَرغَبَهُ ، وقالَ : اُترُک خَراجَکَ عِشرینَ سَنَهً وَاحتَل لِلأَشتَرِ بِالسَّمِّ فی طَعامِهِ . فَلَمّا نَزَلَ الأَشتَرُ العَریشَ ، سَأَلَ الدِّهقانُ : أیُّ الطَّعامِ وَالشَّرابِ أحَبُّ إلَیهِ ؟ قیلَ لَهُ : العَسَلُ ، فَأَهدی لَهُ عَسَلاً ، وقالَ : إنَّ مِن أمرِهِ وشَأنِهِ کَذا وکَذا ، ووَصفَهُ لِلأَشتَرِ ، وکانَ الأَشتَرُ صائِما ، فَتَناوَلَ مِنهُ شَربَهً ، فَما استَقَرَّت فی جَوفِهِ حَتّی تَلِفَ ، وأتی مَن کانَ مَعَهُ عَلَی الدِّهقانِ ومَن کانَ مَعَهُ . وقیلَ : کانَ ذلِکَ بِالقُلزُمِ ، وَالأَوَّلُ أثبَتُ . فَبَلَغَ ذلِکَ عَلِیّا علیه السلام ، فَقالَ : لِلیَدَینِ وَالفَمِ . وبَلَغَ ذلِکَ مُعاوِیَهَ ، فَقالَ : إنَّ للّهِِ جُندا مِنَ العَسَلِ . (4)

تاریخ الطبری عن یزید بن ظبیان الهمدانی :بَعَثَ مُعاوِیَهُ إلَی الجایِستارِ رَجُلٍ مِن أهلِ الخَراجِ فَقالَ لَهُ : إنَّ الأَشتَرَ قَد وُلِّیَ مِصرَ ، فَإِن أنتَ کَفَیتَنیهِ لَم آخُذ مِنکَ خَراجا ما بَقیتَ ، فَاحتَل لَهُ بِما قَدَرتَ عَلَیهِ . فَخَرَجَ الجایِستارُ حَتّی أتَی القُلزُمَ وأقامَ بِهِ ، وخَرَجَ الأَشتَرُ مِنَ العِراقِ إلی مِصرَ ، فَلَمَّا انتَهی إلَی القُلزُمِ استَقبَلَهُ الجایِستارُ ، فَقالَ : هذا مَنزِلٌ وهذا طَعامٌ وعَلَفٌ ، وأنَا رَجُلٌ مِن أهلِ الخَراجِ ، فَنَزَلَ بِهِ الأَشتَرُ ، فَأَتاهُ الدِّهقانُ بِعَلَفٍ وطَعامٍ ، حَتّی إذا طَعِمَ أتاهُ بِشَربَهٍ مِن عَسَلٍ قَد جَعَلَ فیها سَمّا فَسَقاهُ إیّاهُ ، فَلَمّا شَرِبَها ماتَ . وأقبَلَ مُعاوِیَهُ یَقولُ لِأَهلِ الشّامِ : إنَّ عَلِیّا وَجَّهَ الأَشتَرَ إلی مِصرَ ، فَأَدعُوَا اللّهَ أن یَکفیکُموهُ . قالَ : فَکانوا کُلَّ یَومٍ یَدعونَ اللّهَ عَلَی الأَشتَرِ ، وأقبَلَ الَّذی سَقاهُ إلی مُعاوِیَهَ فَأَخبَرَهُ بِمَهلِکِ الأَشتَرِ ، فَقامَ مُعاوِیَهُ فِی النّاسِ خَطیبا ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنی عَلَیهِ ، وقالَ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّهُ کانَت لِعَلِیِّ بنِ أبی طالبٍ یَدانِ یَمینانِ قُطِعَت إحداهُما یَومَ صِفّینَ یَعنی عَمّارَ بنَ یاسرٍ وقُطِعَتِ الاُخرَی الیَومَ یَعنِی الأَشتَرَ . (5)

.

1- .بیاض فی الأصل.
2- .القَعب : القدح الضخم الغلیظ الجافی (لسان العرب : ج 1 ص 683 «قعب») .
3- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 194 .
4- .مروج الذهب : ج 2 ص 420 ، عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 1 ص 201 عن عوانه بن الحکم نحوه .
5- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 95 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 410 نحوه وفیه «الحابسات» بدل «الجایستار» وراجع الأمالی للمفید : ص 82 ح 4 والغارات : ج 1 ص 259 264 .

ص: 63