گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد هفتم

.فصل هشتم : شبیخون های عُمّال معاویه



8 / 1 سیاست علوی و سیاست اموی

فصل هشتم : شبیخون های عُمّال معاویه (1)8 / 1سیاست علوی و سیاست امویپس از آن که معاویه تلخی شکست در جبهه صِفّین را چشید، به این نتیجه رسید که توان برخورد رویاروی با امام علیه السلام را ندارد. پس برای رسیدن به اهداف و مطامع شوم خود ، راه دیگری در پیش گرفت؛ راه و سیاستی غیر اسلامی و غیر انسانی در برخورد با امام علیه السلام یعنی سیاست آزارِ غافلگیرانه، از قبیل: ترور، آتش زدن خانه ها، غارت اموال، ایجاد رعب و هراس در میان مردم، و سلب امنیّت از شهرهای اسلامی. مورّخ مشهور ، مسعودی ، در این باره می نویسد: در بقیّه روزگار علی علیه السلام معاویه گروههای غارتگر را می فرستاد . علی علیه السلام هم کسانی را اعزام می کرد که جلوی مردم آزاری های فرستادگانِ معاویه را بگیرند. معاویه با این شیوه و سیاست پست و خطرناک، این اهداف را درنظر داشت: 1 . مأیوس ساختن مردم از حکومت علی علیه السلام و درهم شکستن مقاومت آنان و جلوگیری از تداوم حمایت آنان از امام علیه السلام . 2 . سلطه یافتن بر جاهایی که موقعیّت سیاسی مهمّی داشتند، مثل بصره و مصر. 3 . وا داشتن امام به مقابله به مثل و از بین بردن قداست امام علیه السلام در اذهان مردم. 4 . بهره گیری از پوشش «عهدنامه صلحِ مشروط»، که در جریان حکمیّت، امام علیه السلام آن را امضا کرده بود، در راه منافع و اهداف خویش و درنتیجه ، وا داشتن امام علیه السلام به نقض آن قرار داد. آنچه زمینه ساز این سیاست خطرناک شد و به آن کمک کرد، شهادت گروهی از استوانه های لشکر امام علیه السلام از یک سو و خستگی سپاه ایشان و سرپیچی آنها از اطاعت فرماندهشان از سوی دیگر بود. ولی امام علیه السلام در آن شرایط حسّاس، سر سوزنی هم از مرز عدالتْ تجاوز نکرد و درسی عملی برای حکومت هایی برجای نهاد که می خواهند در وفا و ثبات، به شیوه آن حضرت وفادار بمانند؛ بلکه امام علیه السلام حاضر نبود همان عهدنامه مشروطی را هم که به قبول آن وادارش کردند ، بشکند. و اینک سخن امام علیه السلام در این زمینه:

.

1- .برای آگاهی بیشتر در خصوص این فصل ، به نقشه پایان کتاب مراجعه شود .

ص: 122

الإرشاد :ومِن کَلامِهِ علیه السلام لَمّا نَقَضَ مُعاوِیَهُ بنُ أبی سُفیانَ شَرطَ المُوادَعَهِ وأقبَلَ یَشُنُّ الغاراتِ عَلی أهلِ العِراقِ ، فَقالَ بَعدَ حَمدِ اللّهِ وَالثَّناءِ عَلَیهِ : ما لِمُعاوِیَهَ قاتَلَهُ اللّهُ ؟ ! لَقَد أرادَنی عَلی أمرٍ عَظیمٍ ، أرادَ أن أفعَلَ کَما یَفعَلُ ، فَأَکونَ قَد هَتَکتُ ذِمَّتی ونَقَضتُ عَهدی ، فَیَتَّخِذَها عَلَیَّ حُجَّهً ، فَتَکونَ عَلَیَّ شَینا إلی یَومِ القِیامَهِ کُلَّما ذُکِرتُ . فَإِن قیلَ لَهُ : أنتَ بَدَأتَ ، قالَ : ما عَلِمتُ ولا أمَرتُ ، فَمِن قائِلٍ یَقولُ : قَد صَدَقَ ، ومِن قائِلٍ یَقولُ : کَذِبَ . أمَ واللّهِ ، إنَّ اللّهَ لَذو أناهٍ وحِلمٍ عَظیمٍ ، لَقَد حَلُمَ عَن کَثیرٍ مِن فَراعِنَهِ الأَوَّلینَ وعاقَبَ فَراعِنَهً ، فَإِن یُمهِلهُ اللّهُ فَلَن یَفوتَهُ ، وهُوَ لَهُ بِالمِرصادِ عَلی مَجازِ طَریقِهِ . فَلیَصنَع ما بَدا لَهُ فَإِنّا غَیرُ غادِرینَ بِذِمَّتِنا ، ولا ناقِضینَ لِعَهدِنا ، ولا مُرَوِّعینَ لِمُسلِمٍ ولا مُعاهَدٍ ، حَتّی یَنقَضی شَرطُ المُوادَعَهِ بَینَنا ، إن شاءَ اللّهُ . (1)

.

1- .الإرشاد : ج 1 ص 275 .

ص: 123

الإرشاد:امام علیه السلام در بخشی از سخنانش ، آن گاه که معاویه بن ابی سفیان شرط صلح را نقض کرد و به شبیخون هایی علیه مردم عراق پرداخت ، پس از حمد و ثنای الهی فرمود: «معاویه را چه می شود؟ خدا او را بکشد! او از من کار بزرگی را انتظار دارد. او می خواهد من هم مثل او عمل کنم تا عهد و پیمانم را شکسته باشم و آن را حجّتی بر ضدّ من بگیرد و تا قیامت، هرگاه که از من یاد شود، مایه ننگ و بدنامی ام گردد. هرگاه به او گفته شود: تو آغاز کردی، گوید: من نه خبر دارم و نه دستور داده ام. بعضی هم بگویند: راست می گوید، برخی هم سخنش را دروغ بدانند. به خدا سوگند که خداوند ، صبر و حوصله بسیار دارد و نسبت به بسیاری از فرعون های پیشین، حلم ورزیده است، فرعون هایی را هم کیفر داده است. اگر خدا به او مهلت می دهد، از چنگ خدا نمی تواند بگریزد و خداوند، بر سر راه او در کمین است. پس هر کار می خواهد ، بکند . ما هرگز پیمان خود را نخواهیم شکست و نقض عهد نخواهیم کرد و هیچ مسلمان و معاهَدی را به هراس نخواهیم افکند، تا آن شرط ترک جنگ میان ما سپری شود . إن شاء اللّه !».

.


ص: 124

8 / 2هُجومُ ابنُ الحَضرَمِیِّ عَلَی البَصرَهِتاریخ الطبری عن أبی نعامه :لَمّا قُتِلَ مُحَمَّدُ بنُ أبی بکرٍ بِمِصرَ ، خَرَجَ ابنُ عَبّاسٍ مِنَ البَصرَهِ إلی عَلِیٍّ بِالکوفَهِ وَاستَخلَفَ زِیادا ، وقَدِمَ ابنُ الحَضرَمِیِّ مِن قِبَلِ مُعاوِیَهَ فَنَزَلَ فی بَنی تَمیمٍ ، فَأَرسَلَ زِیادٌ إلی حَضینِ بِن المُنذِرِ ومالِکِ بنِ مِسمَعٍ فَقالَ : أنتُم یا مَعشَرَ بَکرِ بنِ وائِلٍ مِن أنصارِ أمیرِ المُؤمِنینَ وثِقاتِهِ ، وقَد نَزَلَ ابنُ الحَضرَمِیِّ حَیثُ تَرَونَ وأتاهُ مَن أتاهُ ، فَامنَعونی حَتّی یَأتِیَنی رَأیُ أمیرِ المُؤمِنینَ . فَقالَ حَضینٌ : نَعَم . وقالَ مالِکٌ : وکانَ رَأیُهُ مائِلاً إلی بَنی اُمَیَّهَ وکانَ مَروانُ لَجَأَ إلَیهِ یَومَ الجَمَلِ هذا أمرٌ لی فیهِ شُرَکاءُ أستَشیرُ وأنظِرُ . فَلَمّا رَأی زِیادٌ تَثاقُلَ مالِکٍ خافَ أن تَختَلِفَ رَبیعَهُ ، فَأَرسَلَ إلی نافِعٍ أن أشِر عَلَیَّ فَأَشارَ عَلَیهِ نافِعٌ بِصَبرَهَ بنِ شَیمانَ الحُدّانِیِّ ، فَأَرسَلَ إلَیهِ زِیادٌ فَقالَ : أ لا تُجیرُنی وبَیتَ مالِ المُسلِمینَ فَإِنَّهُ فَیؤُکُم وأنَا أمینُ أمیرِ المُؤمِنینَ ؟ قالَ : بَلی إن حَمَلتَهُ إلَیَّ ونَزَلتَ داری . قال : فَإِنّی حامِلُهُ ، فَحَمَلَهُ وخَرَجَ زِیادٌ حَتّی أتَی الحُدّاَن ونَزَلَ فی دارِ صَبرَهَ بنِ شَیمانَ ، وحَوَّلَ بَیتَ المالِ وَالمِنبَرَ فَوَضَعَهُ فی مَسجِدِ الحُدّانِ ، وتَحَوَّلَ مَعَ زِیادٍ خَمسونَ رَجُلاً مِنهُم أبو أبی حاضِرٍ . وکانَ زِیادٌ یُصَلِّی الجُمعَهَ فی مَسجِدِ الحُدّانِ ویُطعِمُ الطَّعامَ . فَقالَ زِیادٌ لِجابِرِ بنِ وَهَبٍ الراسِبِیِّ : یا أبا مُحَمَّدٍ إنّی لا أرَی ابنَ الحَضرَمِیِّ یَکُفُّ ، ولا أراهُ إلّا سَیُقاتِلُکُم ، ولا أدری ما عِندَ أصحابِکَ فآمُرَهُم وانظُرَ ما عِندَهُم ، فَلَمّا صَلّی زِیادٌ جَلَسَ فِی المَسجِدِ ، وَاجتَمَعَ النّاسُ إلَیهِ فَقالَ جابِرٌ : یا مَعشَرَ الأَزدِ ، تَمیمٌ تَزعُمُ أنَّهُم هُمُ النّاسُ وأنَّهُم أصبَرُ مِنکُم عِندَ البَأسِ ، وقَد بَلَغَنی أنَّهُم یُریدونَ أن یَسیروا إلَیکُم حَتّی یَأخُذوا جارَکُم ویُخرِجوهُ مِنَ المِصرِ قَسراً ، فَکَیفَ أنتُم إذا فَعَلوا ذلِکَ وقَد أجَرتُموهُ وبَیتَ مالِ المُسلِمینَ ؟ ! فَقالَ صَبرَهُ بنُ شَیمانَ ، وکانَ مُفَخَّماً : إن جاءَ الأَحنَفُ جِئتُ ، وإن جاءَ الحُتاتُ جِئتُ ، وإن جاءَ شُبّانٌ فَفینا شُبّانٌ . فَکانَ زِیادٌ یَقولُ : إنَّنِی استَضحَکتُ ونَهَضتُ ، وما کِدتُ مَکیدَهً قَطُّ کُنتُ إلَی الفَضیحَهِ بِها أقرَبَ مِنّی لِلفَضیحَهِ یَومَئِذٍ لِما غَلَبَنی مِنَ الضِّحکِ . قالَ : ثُمَّ کَتَبَ زِیادٌ إلی عَلِیٍّ : إنَّ ابنَ الحَضرَمِیِّ أقبَلَ مِنَ الشّامِ فَنَزَلَ فی دارِ بَنی تَمیمٍ ، ونَعی عُثمانَ ودَعا إلَی الحَربِ وبایَعَتهُ تَمیمٌ وجُلُّ أهلِ البَصرَهِ ، ولَم یَبقَ مَعی مَن أمتَنِعُ بِهِ ، فَاستَجَرتُ لِنَفسی ولِبَیتِ المالِ صَبرَهَ بنَ شَیمانَ ، وتَحَوَّلتُ فَنَزَلتُ مَعَهُم ، فَشیعَهُ عُثمانَ یَختَلِفونَ إلَی ابنِ الحَضرَمِیِّ . فَوَجِّه عَلَیَّ أعیَنَ بنَ ضُبَیعَهَ المُجاشِعِیَّ لِیُفَرِّقَ قَومَهُ عَنِ ابنِ الحَضرَمِیِّ ، فَانظُر ما یَکونُ مِنهُ ، فَإِن فَرَّقَ جَمعَ ابنِ الحَضرَمِیِّ فَذلِکَ ما تُریدُ ، وإن تَرَقَّت بِهِمُ الأُمورُ إلَی التَّمادی فِی العِصیانِ فَانهَض إلَیهِم فَجاهِدهُم ، فَإِن رَأَیتَ مِمَّن قِبَلَکَ تَثاقُلاً وخِفتَ أن لا تَبلُغَ ما تُریدَ ، فَدارِهِم وطاوِلهُم ثُمَّ تَسَمَّع وأبصِر ، فَکَأَنَّ جُنودَ اللّهِ قَد أظَلَّتکَ تَقتُلُ الظّالِمینَ . فَقَدِمَ أعیَنُ فَأَتی زِیاداً فَنَزَلَ عِندَهُ ، ثُمَّ أتی قَومَهُ وجَمَعَ رِجالاً ونَهَضَ إلَی ابنِ الحَضرَمِیِّ ، فَدَعاهُم فَشَتَموهُ وناوَشوهُ فَانصَرَفَ عَنهُم ، ودَخَلَ عَلَیهِ قَومٌ فَقَتَلوهُ . فَلَمّا قُتِلَ أعیَنُ بنُ ضُبَیعَهَ أرادَ زِیادٌ قِتالَهُم ، فَأَرسَلَت بَنو تَمیمٍ إلَی الأَزدِ : إنّا لَم نُعَرِّض لِجارِکُم ولا لِأَحَدٍ مِن أصحابِهِ ، فَماذا تُریدونَ إلی جارِنا وحَربِنا ؟ فَکَرِهَتِ الأَزدُ القِتالَ وقالوا : إن عَرَّضوا لِجارِنا مَنَعناهُم ، وإن یَکُفّوا عَن جارِنا کَفُفنا عَن جارِهِم فَأَمسَکوا . وکَتَبَ زِیادٌ إلی عَلِیٍّ : أنَّ أعیَنَ بنَ ضُبَیعَهَ قَدِمَ فَجَمَعَ مَن أطاعَهُ مِن عَشیرَتِهِ ، ثُمَّ نَهَضَ بِهِم بِجِدٍّ وصِدقِ نِیَّهٍ إلَی ابنِ الحَضرَمِیِّ ، فَحَثَّهُم عَلَی الطّاعَهِ ودَعاهُم إلَی الکَفِّ وَالرُّجوعِ عَن شِقاقِهِم ، ووافَقَتهُم عامَّهُ قَومٍ فَهالَهُم ذلِکَ ، وتَصَدَّعَ عَنهُم کَثیرٌ مِمَّن کانَ مَعَهُم یُمنّیهِم نُصرَتَهُ،وکانَت بَینَهُم مُناوَشَهٌ ، ثُمَّ انصَرَفَ إلی أهلِهِ فَدَخَلوا عَلَیهِ فَاغتالوهُ فَاُصیبَ ، رَحِمَ اللّهُ أعیَنَ ، فَأَرَدتُ قِتالَهُم عِندَ ذلِکَ فَلَم یَخِفَّ معَی مَن أقوی بِهِ عَلَیهِم ، وتَراسَلَ الحَیّانَ فَأَمسَکَ بَعضَهُم عَن بَعضٍ . فَلَمّا قَرَأَ عَلِیٌّ کِتابَهُ دَعا جارِیَهَ بنَ قُدامَهَ السَّعدِیَّ فَوَجَّهَهُ فی خَمسینَ رَجُلاً مِن بَنی تَمیمٍ ، وبَعَثَ مَعَهُ شَریکَ بنَ الأَعوَرِ ویُقالُ : بَعَثَ جارِیَهَ فی خَمسِمِئهِ رَجُلٍ ، وکَتَبَ إلی زِیادٍ کِتاباً یُصَوِّبُ رَأیَهُ فیما صَنَعَ وأمَرَهَ بِمَعونَهِ جارِیَهَ بنِ قُدامَهَ وَالإِشارَهِ عَلَیهِ ، فَقَدِمَ جارِیَهُ البَصرَهَ ، فَأَتی زِیاداً فَقالَ لَهُ : اِحتَفِز وَاحذَر أن یُصیبَکَ ما أصابَ صاحِبَکَ ، ولا تَثِقَنَّ بِأَحَدٍ مِنَ القَومِ . فَسارَ جارِیَهُ إلی قَومِهِ فَقَرَأَ عَلَیهِم کِتابَ عَلِیٍّ ووَعَدَهُم ، فَأَجابَهُ أکثَرُهُم ، فَسارَ إلَی ابنِ الحَضرَمِیِّ فَحَصَرَهُ فی دارِ سِنبیلٍ ثُمَّ أحرَقَ عَلَیهِ الدّارَ وعَلی مَن مَعَهُ ، وکانَ مَعَهُ سَبعونَ رَجُلاً ویُقالُ أربَعونَ وتَفَرَّقَ النّاسُ ورَجَعَ زِیادٌ إلی دارِ الإِمارَهِ ، وکَتَبَ إلی عَلِیٍّ مَعَ ظَبیانَ بنِ عُمارَهَ وکانَ مِمَّن قَدِمَ مَعَ جارِیَهَ ... وأنَّ جارِیَهَ قَدِمَ عَلَینا فَسارَ إلَی ابنِ الحَضرَمِیِّ فَقَتَلَهُ حَتَّی اضطَرَّهُ إلی دارٍ مِن دورِ بَنی تَمیمٍ فی عِدَّهِ رِجالٍ مِن أصحابِهِ بَعدَ الإِعذارِ وَالإِنذارِ وَالدُّعاءِ إلَی الطّاعَهِ ، فَلَم یُنیبوا ولَم یَرجِعوا ، فَأَضرَمَ عَلَیهِمُ الدّارَ فَأَحرَقَهُم فیها وهَدَمَت عَلَیهِم ، فَبُعداً لِمَن طَغی وعَصی . (1)

.

1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 110 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 415 نحوه وراجع الغارات : ج 2 ص 373 412 .

ص: 125



8 / 2 هجوم ابن حَضْرَمی به بصره

8 / 2هجوم ابن حَضْرَمی به بصرهتاریخ الطبری به نقل از ابی نعامه : چون محمّد بن ابی بکر در مصر کشته شد، ابن عبّاس، از بصره نزد علی علیه السلام در کوفه رفت و زیاد را به جای خود تعیین کرد. ابن حضرمی نیز از سوی معاویه آمد و نزد بنی تمیم منزل کرد. زیاد، حضین بن منذر و مالک بن مسمع را احضار کرد و به آنان گفت: شما ای گروه بکر بن وائل! از یاران و افراد مورد اعتماد امیر مؤمنان هستید. ابن حضرمی جایی فرود آمده که می بینید . کسانی هم به حمایتْ نزد او رفته اند. پس در مقابل هجوم او، با من به دفاع برخیزید تا فرمان امیر مؤمنان به من برسد. حضین گفت: باشد. مالک که گرایش اموی داشت و در حادثه جمل، مروان به او پناهنده شده بود گفت: این کاری است که مرا در آن شریکانی است . باید مشورت کنم و آن گاه نظر دهم. زیاد، چون سرسنگینی مالک را دید، ترسید که قبیله ربیعه دچار اختلاف شوند . پس در پی نافع فرستاد و از او نظر مشورتی خواست. نافع، او را به صبره بن شیمان حدّانی راهنمایی کرد. زیاد در پی او فرستاد و گفت: آیا به من و بیت المال مسلمانان پناه می دهی؟ این اموال و غنایم شماست، من هم امانتدار امیر مؤمنانم! گفت: باشد، به شرط این که آنها را پیش من آوری و در خانه من منزل کنی. گفت: چنین می کنم. زیاد، بیت المال را برداشت و بیرون شد تا به حدّان (1) رسید و در خانه صبره بن شیمان فرود آمد و بیت المال و منبر را هم آورد و در مسجد حدّان قرار داد. همراه زیاد، پنجاه نفر دیگر هم آمدند که از جمله آنان «ابو اُبیّ حاضر» بود. زیاد ، نماز جمعه را در مسجد حدّان برگزار می کرد و به مردم غذا می داد. زیاد ، به جابر بن وَهْب راسبی گفت: ای ابو محمّد! فکر نمی کنم که ابن حضرمی دست بردارد؛ بلکه به نظرم با شما خواهد جنگید. نمی دانم نظر یاران تو چیست تا فرمانشان بدهم و ببینیم چه دارند. زیاد چون نماز خواند ، در مسجد نشست. مردم دور او جمع شدند. جابر گفت: ای گروه اَزْد! تمیم می پندارند که آنان کسی هستند و هنگامه نبرد و سختی از شما صبورترند. به من خبر رسیده که آنان می خواهند نزد شما آمده، پناهنده شما را بگیرند و به زور از شهر بیرون ببرند. اگر چنین کنند، چه خواهید کرد ، در حالی که او و بیت المال مسلمانان را در پناه خویش گرفته اید؟! صبره بن شیمان که حرمتی داشت گفت: اگر اَحنف بیاید ، می آیم . اگر حُتات بیاید ، می آیم. اگر جوانان بیایند، میان ما هم جوانان هستند! زیاد پیوسته می گفت: مرا خنده گرفت و برخاستم. هرگز نقشه ای نکشیده ام که نزدیک باشد به رسوایی من بینجامد، جز آن روز که خنده ام گرفت. سپس زیاد به علی علیه السلام نوشت: ابن حضرمی از شام آمده و در خانه بنی تمیم فرود آمده و به خونخواهی عثمانْ مردم را به جنگ فرا می خوانَد. تمیم و بیشتر مردم بصره نیز با او بیعت کرده اند و من کسی را ندارم که به دفاع پردازم. خودم و بیت المال را در پناه صبره بن شیمان قرار دادم و رفتم و در نزد آنان ماندم. پیروان عثمان در رفت و آمد با ابن حضرمی هستند. علی علیه السلام اَعْیَن بن ضُبیعه مجاشعی را فرستاد تا قوم خود را از اطراف ابن حضرمی پراکنده سازد. [ و به او دستور داد] : «بنگر که چه خواهد کرد. اگر گروه ابن حضرمی پراکنده شد، این همان چیزی است که می خواهی و اگر کارها به ستیزه جویی و نافرمانی کشید ، پس به جهاد با آنان برخیز. اگر در یاران خود سرسنگینی و سستی دیدی و بیم آن داشتی که به خواسته ات نرسی، با آنان مدارا کن و معطّلشان کن و چشم و گوشَت به آنان باشد، گویا سپاهیان خدا بر تو سایه افکن شده که ستمگران را به قتل برسانی». اَعیَن به نزد زیاد آمد و نزد او منزل کرد . آن گاه نزد قبیله خود رفت و مردانی را گرد آورد و به سوی ابن حضرمی شتافت و آنان را فرا خواند. دشنامش دادند و به او بد گفتند. او از نزد ایشان به خانه خود برگشت. گروهی به خانه اش وارد شده ، او را کُشتند. چون اَعیَن بن ضبیعه کشته شد، زیاد تصمیم به جنگ با آنان گرفت. بنی تمیم [ نامه ای ] نزد قبیله ازد فرستادند که: ما به پناهنده شما و هیچ یک از یارانش تعرّضی نکردیم . شما از پناهنده ما و جنگ با ما چه می خواهید؟ ازد، تمایل به جنگ نداشتند. پاسخ دادند: اگر متعرّض پناهنده ما شوند ، جلوگیری می کنیم و اگر از پناهنده ما دست بدارند، ما نیز دست از پناهنده آنان برخواهیم داشت. آنان هم دست از مقابله کشیدند. زیاد به علی علیه السلام نوشت: اعین بن ضُبیعه آمد و کسانی را از خویشاوندان خود که فرمانبردار او بودند ، گرد آورد . سپس آنان را با جدّیت و نیّت درست، برای مقابله با ابن حضرمی فراخواند و آنان را به اطاعت و دست کشیدن از اختلاف دعوت کرد. همه قومش همراهش شدند. این آنان را هراسان ساخت. کسان بسیاری که همراهشان بودند و نوید یاری می دادند، از گرد ایشان پراکنده شدند و میانشان اختلاف پدید آمد. سپس به نزد خانواده اش برگشت. بر او وارد شده و او را ترور کردند و کشته شد. خداوندْ اعین را رحمت کند! در آن هنگام من خواستم با آنان نبرد کنم ؛ امّا کسانی به اندازه کافی نداشتم که علیه آنان نیرو بگیرم. دو طایفه نیز با هم نامه نگاری کردند و دست از هم کشیدند. علی علیه السلام چون نامه او را خواند، جاریه بن قُدامه سعدی را فراخواند و او را همراه با پنجاه نفر از بنی تمیم روانه ساخت. شریک بن اعور را نیز همراه او فرستاد. نیز گفته می شود که جاریه بن قدامه را با پانصد نفر روانه ساخت. نامه ای نیز به زیاد نوشت و فکر و کار او را تأیید کرد و فرمانش داد که جاریه بن قدامه را یاری کند و نظر مشورتی به او بدهد. جاریه به بصره آمد و نزد زیاد رفت. زیاد به او گفت: دست به کار شو؛ امّا مواظب باش که آنچه بر سر رفیقت آمد ، بر سر تو نیاید، و به هیچ یک از این مردم اعتماد مکن. جاریه نزد قوم خودش رفت و نامه علی علیه السلام را بر آنان خواند و وعده[ی پیروزی ]به آنان داد. گروه بسیاری پاسخ دادند. به سوی ابن حضرمی شتافت . او را در خانه سُنبیل محاصره کرد و خانه را بر سر او و همراهانش که هفتاد یا چهل نفر بودند [ خراب کرد و] به آتش کشید . مردمْ پراکنده شدند و زیاد به دارالحکومه بازگشت و نامه ای به علی علیه السلام فرستاد ، به همراه ظبیان بن عماره که از کسانی بود که با جاریه آمده بود ... که : جاریه نزد ما آمد و به سوی ابن حضرمی رفت و با وی جنگید و او را به یکی از خانه های بنی تمیم کشاند، همراه با تعدادی از مردان همراهش . پس از عذر آوردن و بیم دادن و دعوت به اطاعت ، چون به حق باز نگشتند، آتش بر آنان و خانه شان افروخت و آنان را سوزاند و خانه را بر سرشان خراب کرد. دور باد آن که طغیان و تجاوز کند!

.

1- .نام تیره ای از قبیله اَزْد که در بصره نشیمن داشتند. (م)

ص: 126

. .


ص: 127

. .


ص: 128

. .


ص: 129

. .


ص: 130

8 / 3غارَهُ النُّعمانِ بنِ بَشیرٍتاریخ الیعقوبی :وَجَّهَ مُعاوِیَهُ النُّعمانَ بنَ بَشیرٍ ، فَأَغارَ عَلی مالِکِ بنِ کَعبٍ الأَرحَبِیِّ ، وکانَ عامِلَ عَلِیٍّ عَلی مَسلَحَهِ عَینِ التَّمرِ . فَنَدَبَ عَلِیٌّ فَقالَ : یا أهلَ الکوفَهِ ! اِنتَدِبوا إلی أخیکُم مالِکِ بنِ کَعبٍ ، فَإِنَّ النُّعمانَ بنَ بَشیرٍ قَد نَزَلَ بِهِ فی جَمعٍ لَیسَ بِکَثیرٍ لَعَلَّ اللّهَ أن یَقطَعَ مِنَ الظّالِمینَ طَرَفا . فَأَبطَؤوا ، ولَم یَخرُجوا . (1)

الکامل فی التاریخ :فی هذِهِ السَّنَهِ [39 ه ]فَرَّقَ مُعاوِیَهُ جُیوشَهُ فِی العِراقِ فی أطرافِ عَلِیٍّ ، فَوَجَّهَ النُّعمانَ بنَ بَشیرٍ فی ألفِ رَجُلٍ إلی عَینِ التَّمرِ ، وفیها : مالِکُ بنُ کَعبٍ مَسلَحهً لِعَلِیٍّ فی ألفِ رَجُلٍ ، وکانَ مالِکٌ قَد أذِنَ لِأَصحابِهِ فَأَتُوا الکوفَهَ ولَم یَبقَ مَعَهُ إلّا مِئَهُ رَجُلٍ ، فَلَمّا سَمِعَ بِالنُّعمانِ کَتَبَ إلی أمیرِ المُؤمِنینَ یُخبِرُهُ ویَستَمِدُّهُ . فَخَطَبَ عَلِیٌّ النّاسَ ، وأمَرَهُم بِالخُروجِ إلَیهِ ، فَتَثاقَلوا . وواقَعَ مالِکٌ النُّعمانَ وجَعَلَ جِدارَ القَریَهِ فی ظُهورِ أصحابِهِ ، وکَتَبَ مالِکٌ إلی مِخنَفِ بنِ سُلَیمٍ یَستَعینُهُ ، وهُوَ قَریبٌ مِنهُ ، وَاقتَتَلَ مالِکٌ وَالنُّعمانُ أشَدَّ قِتالٍ ، فَوَجَّهَ مِخنَفٌ ابنَهُ عَبدَ الرَّحمنِ فی خَمسینَ رَجُلاً ، فَانتَهَوا إلی مالِکٍ وقَد کَسَروا جُفونَ سُیوفِهِم وَاستَقتَلوا ، فَلَمّا رَآهُم أهلُ الشّامِ انهَزَموا عِندَ المَساءِ ، وظَنّوا أنَّ لَهُم مَدَدا ، وتَبِعَهُم مالِکٌ فَقَتَلَ مِنهُم ثَلاثَهَ نَفَرٍ . ولَمّا تَثاقَلَ أهلُ الکوفَهِ عَنِ الخُروجِ إلی مالِکٍ ، صَعِدَ عَلِیٌّ المِنبَرَ فَخَطَبَهُم ، ثُمَّ قالَ : یا أهلَ الکوفَهِ ! کُلَّما سَمِعتُم بِجَمعٍ مِن أهلِ الشّامِ أظَلَّکُمُ انجَحَرَ کُلُّ امرِئٍ مِنکُم فی بَیتِهِ ، وأغلَقَ عَلَیهِ بابَهُ انجِحارَ الضَّبِّ فی جُحرِهِ ، وَالضَّبُعِ فی وِجارِها ، المَغرورُ مَن غَرَرتُموهُ ، ومَن فازَ بِکُم فازَ بِالسَّهمِ الأَخیَبِ ، لا أحرارٌ عِندَ النِّداءِ ، ولا إخوانٌ عند النَّجاءِ ! إنّا للّهِِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ ! ماذا مُنیتُ بِهِ مِنکُم ؟ عُمیٌ لا یُبصِرونَ ، وبُکمٌ لا یَنطِقونَ ، وصُمٌّ لا یَسمَعونَ ! إنّا للّهِِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ . (2)

.

1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 195 ، الغارات : ج 2 ص 449 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 303 کلاهما نحوه .
2- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 425 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 133 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 320 ؛ الغارات : ج 2 ص 447 457 کلّها نحوه وراجع أنساب الأشراف : ج 3 ص 205 207 ونهج البلاغه : الخطبه 69 .

ص: 131



8 / 3 غارت نعمان بن بشیر

8 / 3غارت نعمان بن بشیرتاریخ الیعقوبی:معاویه، نعمان بن بشیر را روانه ساخت. او بر مالک بن کعب اَرحبی که کارگزار علی علیه السلام بر مرزبانان «عین التمر» بود ، شبیخون زد. علی علیه السلام مردم را فرا خواند و فرمود: «ای اهل کوفه! به یاری برادرتان مالک بن کعب بشتابید، که نعمان بن بشیر همراه گروهی که زیاد هم نیستند بر او تاخته است. باشد که خداوند، گروهی از ستمگران را نابود سازد». مردمْ کُندی کردند و بیرون نرفتند.

الکامل فی التاریخ:در این سال (39 هجری) معاویه لشکریان خود را در عراق، در اطراف قلمرو حکومت علی علیه السلام پراکند. نعمان بن بشیر را با هزار مرد به عین التمر فرستاد، که در آن جا مالک بن کعب با هزار نفر مأمور پاسگاهی برای علی علیه السلام بود. مالک به یاران خود اجازه داده بود که به کوفه بروند و جز صد نفر کسی با او نبود. چون خبر هجوم نعمان را شنید، نامه ای به امیر مؤمنان نوشت و به او گزارش داد و نیروی کمکی درخواست کرد. علی علیه السلام خطبه ای خواند و مردم را به بیرون رفتن به یاری او فراخواند؛ امّا سنگینی کرده ، نرفتند. مالک با نعمان درگیر شد. دیوارهای آن روستا را پشت سر یاران خویش قرار داد. مالک به مِخنَف بن سلیم نامه نوشت و از او یاری طلبید. وی نزدیکی های او بود. مالک و نعمان پیکار سختی کردند. مخنف، پسرش عبد الرحمان را با پنجاه نفر فرستاد. آنان در حالی به مالک رسیدند که او و همراهانش غلاف شمشیرها را شکسته و دل به مرگ و پیکار سپرده بودند. چون شامیان آنان را دیدند، عصر هنگام گریختند و پنداشتند که نیروی امدادی در راه است. مالکْ آنان را تعقیب کرد و سه نفر از آنان را کشت. چون کوفیان از خروج به سوی مالک و یاری آنان سستی کردند، علی علیه السلام بر منبر رفت و بر آنان خطبه خواند و فرمود: «ای اهل کوفه! هر بار که شنیدید گروهی از شامیان بر شما تاخته و فرود آمده اند ، هر یک از شما در خانه خود خزید و در را به روی خود بست، آن گونه که سوسمار به لانه اش و کفتار به آشیانه اش می خزد. فریب خورده کسی است که شما فریبش دهید. هر کس با شما به پیروزی برسد، با تیر شکسته پیروز شده است. نه آزاد مردانی به هنگام ندا و نه برادرانی هنگام نجوایید. إنا للّه وإنا إلیه راجعون! به چه رنجی از دست شما گرفتار شده ام! کورانی هستید که نمی بینند، لال هایی که سخن نمی گویند و کرانی که نمی شنوند . إنا للّه وإنا إلیه راجعون!».

.


ص: 132

الإمام علیّ علیه السلام فی استِنفارِ أهلِ الکوفَهِ بَعدَ غارَهِ النُّعمانِ بنِ بَشیرٍ : یا أهلَ الکوفَهِ ! المَنسِرُ (1) مِن مَناسِرِ أهلِ الشّامِ ، إذا أظَلَّ عَلَیکُم أغلَقتُم أبوابَکُم ، وَانجَحَرتُم فی بُیوتِکُمُ انجِحارَ الضَّبَّهِ فی جُحرِها ، وَالضَّبُعِ فی وِجارِها ، الذَّلیلُ وَاللّهِ مَن نَصَرتُموهُ ، ومَن رَمی بِکُم رَمی بِأَفوَقِ ناصِلٍ ، اُفٍّ لَکُم ! لَقَد لَقیتُ مِنکُم تَرَحا ، وَیحَکُم ! یَوما اُناجیکُم ویَوما اُنادیکُم ، فَلا اُجابُ عِندَ النِّداءِ ، ولا إخوانٌ صَدقٌ عِندَ اللِّقاءِ ، أنَا وَاللّهِ مُنیتُ بِکُم ، صُمٌّ لا تَسمَعونَ ، بُکمٌ لا تَنطِقونَ ، عُمیٌ لا تُبصِرونَ ، فَالحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمینَ ! وَیحَکُم ! اُخرُجوا إلی أخیکُم مالِکِ بنِ کَعبٍ ، فَإِنَّ النُّعمانَ بنَ بَشیرٍ قَد نَزَلَ بِهِ فی جَمعٍ مِن أهلِ الشّامِ لَیسَ بِالکَثیرِ ، فَانهَضوا إلی إخوانِکُم لَعَلَّ اللّهَ یَقطَعُ بِکُم مِنَ الظّالِمینَ طَرَفا ! ثُمَّ نَزَلَ . فَلَم یَخرُجوا ، فَأَرسَلَ إلی وُجوهِهِم وکُبَرائِهِم ، فَأَمَرَهُم أن یَنهَضوا ویَحِثُّوا النّاسَ عَلَی المَسیرِ ، فَلَم یَصنَعوا شَیئا . (2)

.

1- .المَنْسِر : القطعه من الجَیش ، تَمرُّ قدّامَ الجیش الکبیر (النهایه : ج 5 ص 47 «نسر») .
2- .الغارات : ج 2 ص 451 وراجع نهج البلاغه : الخطبه 69 .

ص: 133

امام علی علیه السلام پس از شبیخون نعمان بن بشیر، در بسیج مردم کوفه برای نبرد : «ای کوفیان! یک دسته از گروه های شامیان بر شما می تازند، درهای خودتان را می بندید و همچون سوسمار و کفتار که به لانه و آشیانه اش می خزد، به خانه هایتان می خزید. خوار کسی است که شما یاورش باشید. هر که به کمک شما تیر افکنَد، با تیری شکسته تیر انداخته است. اُف بر شما! چه رنجی از شما کشیدم! وای بر شما! یک روز به نجوا می خوانمتان، روزی هم به ندا. نه بر ندایم پاسخی می شنوم و نه هنگامه نبرد، برادران راستین هستید. به خدا سوگند ، گرفتار شماها شدم، که ناشنوایانی هستید که نمی شنوید، لال هایی که حرف نمی زنید و کورانی که نمی بینید. حمد و ستایش از آنِ پروردگار جهانیان است. وای بر شما ! برای یاری برادرتان مالک بن کعب بیرون شوید، که نعمان بن بشیر با جمعی از شامیان که زیاد هم نیستند بر سر او فرود آمده اند. به یاری برادرانتان برخیزید، شاید خداوند به سبب شما گروهی از ستمگران را نابود کند». سپس از منبر فرود آمد. بیرون نرفتند. در پی چهره ها و بزرگانشان فرستاد و فرمان داد که برخیزند و مردم را بر رفتن برانگیزند؛ ولی کاری نکردند!

.


ص: 134

8 / 4غارَهُ سُفیانَ بنِ عَوفٍالغارات عن سفیان بن عوف الغامدی :دَعانی مُعاوِیَهُ فَقالَ : إنّی باعِثُکَ فی جَیشٍ کَثیفٍ ذی أداهٍ وجَلادَهٍ فَالزَم لی جانِبَ الفُراتِ حَتّی تَمُرَّ بِهیتَ (1) فَتَقطَعَها ، فَإِن وَجَدتَ بِها جُندا فَأَغِر عَلَیهِم وإلّا فَامضِ حَتّی تُغیرَ عَلَی الأَنبارِ ، فَإِن لَم تَجِد بِها جُندا فَامضِ حَتّی تُغیرَ عَلَی المَدائِنِ ثُمَّ أقبِل إلَیَّ ، وَاتَّقِ أن تَقرُبَ الکوفَهَ ، وَاعلَم أنَّکَ إن أغَرتَ عَلی أهلِ الأَنبارِ وأهلِ المَدائِنِ فَکَأَنَّکَ أغَرتَ عَلَی الکوفَهِ ، إنَّ هذِهِ الغاراتِ یا سُفیانُ عَلی أهلِ العِراقِ تَرهَبُ قُلوبَهُم وتُجَرِّئُ کُلَّ مَن کانَ لَهُ فینا هَویً مِنهُم ویَری فِراقَهُم ، وتَدعو إلَینا کُلَّ مَن کانَ یَخافُ الدَّوائِرَ ، وخَرَّبَ کُلَّ ما مَرَرتَ بِهِ مِنَ القُری ، وَاقتُل کُلَّ مَن لَقیتَ مِمَّن لَیسَ هُوَ عَلی رَأیِکَ ، وَاحرَبِ (2) الأَموالَ ، فَإِنَّهُ شَبیهٌ بِالقَتلِ وهُوَ أوجَعُ لِلقُلوبِ . (3)

الکامل فی التاریخ :وَجَّهَ مُعاوِیَهُ فی هذِهِ السَّنَهِ [39 ه ] أیضا سُفیانَ بنَ عَوفٍ فی سِتَّهِ آلافِ رَجُلٍ ، وأمَرَهُ أن یَأتِیَ هیتَ فَیَقطَعَها ، ثُمَّ یَأتِیَ الأَنبارَ وَالمَدائِنَ فَیوقِعَ بِأَهلِها . فَأَتی هیتَ فَلَم یَجِد بِها أحَدا ، ثُمَّ أتَی الأَنبارَ وفیها مَسلَحَهٌ لِعَلِیٍّ تَکونُ خَمسَمِئَهِ رَجُلٍ وقَد تَفَرَّقوا ولَم یَبقِ مِنهُم إلّا مِائَتا رَجُلٍ ، وکانَ سَبَبُ تَفَرُّقِهِم أنَّهُ کانَ عَلَیهِم کُمَیلُ بنُ زِیادٍ ، فَبَلَغَهُ أنَّ قَوما بِقَرقیسِیا یُریدونَ الغارَهَ عَلی هیتَ فَسارَ إلَیهِم بِغَیرِ أمرِ عَلِیٍّ . فَأَتی أصحابُ سُفیانَ وکُمَیلٌ غائِبٌ عَنها ، فَأَغضَبَ ذلِکَ عَلِیّا عَلی کُمَیلٍ ، فَکَتَبَ إلَیهِ یُنکِرُ ذلِکَ عَلَیهِ . وطَمِعَ سُفیانُ فی أصحابِ عَلِیٍّ لِقِلَّتِهِم فَقاتَلَهُم ، فَصَبَرَ أصحابُ عَلِیٍّ ثُمَّ قُتِلَ صاحِبُهُم ، وهُوَ أشرَسُ بنُ حَسّانٍ البَکرِیُّ ، وثَلاثونَ رَجُلاً ، وَاحتَمَلوا ما فِی الأَنبارِ مِن أموالِ أهلِها ورَجَعوا إلی مُعاوِیَهَ . وبَلَغَ الخَبَرُ عَلِیّا فَأَرسَلَ فی طَلَبِهِم فَلَم یُدرِکوا . (4)

.

1- .هِیْت : بلده فی العراق علی الفرات من نواحی بغداد ، فوق الأنبار (معجم البلدان : ج 5 ص 421) .
2- .الحَرَب : نهبُ مَالِ الإنسان وتَرْکُه لا شیء له (النهایه : ج 1 ص 358 «حرب») .
3- .الغارات : ج 2 ص 464 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 85 .
4- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 425 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 134 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 320 وزاد فی آخرهما «بلغ الخبر علیّا علیه السلام فخرج حتی أتی النُّخَیله ، فقال له الناس : نحن نکفیک ، قال : ما تکفوننی ولا أنفسکم ، وسرّح سعید بن قیس فی أثر القوم ، فخرج فی طلبهم حتی جاز هیت ، فلم یلحقهم فرجع» ، الفتوح : ج 4 ص 225 کلّها نحوه وراجع أنساب الأشراف : ج 3 ص 231 ودعائم الإسلام : ج 1 ص 390 .

ص: 135



8 / 4 غارت سفیان بن عوف

8 / 4غارت سفیان بن عوفالغارات به نقل از سفیان بن عوف غامدی : معاویه مرا خواست و گفت: تو را با لشکر انبوه و ساز و برگ جنگی می فرستم . مسیر فرات را پیش بگیر، تا آن که به هِیْت (1) برسی و از آن بگذری. اگر آن جا لشکریانی دیدی بر آنان بتاز و غارت کن، وگرنه پیش برو تا شهر انبار را غارت کنی. اگر در آن جا لشکریانی نیافتی ، برو تا به مدائن شبیخون بزنی . سپس به نزد من باز گرد. مبادا به کوفه نزدیک شوی! و بدان که اگر بر مردم انبار و مدائن شبیخون بزنی، گویا کوفه را غارت کرده ای. ای سفیان! این شبیخون ها بر مردم عراق، دل هایشان را به هراس می افکنَد و هواداران ما را نیز که در فکر جدا شدن از آنان اند، جرئت می بخشد و کسانی را که از پیشامدها می ترسند، به سوی ما می کشانَد. به هر آبادی ای که رسیدی خراب کن و هرکس را که با خودت همفکر ندیدی بکُش و اموال را غارت کن که این کار هم مثل کشتن است و دل ها را بیشتر به درد می آورد.

الکامل فی التاریخ:معاویه در همین سال (39 هجری) نیز سفیان بن عوف را با شش هزار مرد فرستاد و دستور داد که به هیت برود و از آن جا بگذرد و به انبار و مدائن رفته ، بر مردم آن جا شبیخون بزند. او به هیت رفت. آن جا کسی را نیافت. به انبار رفت که پاسگاهی با پانصد نفر برای علی علیه السلام آن جا بود. همه رفته بودند ، جز دویست نفر. سبب پراکنده شدنشان هم این بود که سردار آنان کُمَیل بن زیاد، وقتی خبر یافت گروهی از قرقیسیا قصد حمله به هِیت را دارند، بدونِ فرمان علی علیه السلام به سوی آنان رفت. همراهان سفیان در حالی به انبار آمدند که کمیل آن جا نبود. این موضوع، سبب خشم علی علیه السلام بر کمیل شد و در این مورد، نامه انتقادآمیزی به او نوشت. چون یاران علی علیه السلام آن جا کم بودند، سفیان به طمع افتاد و با آنان جنگید. یاران علی علیه السلام مقاومت کردند، تا آن که رئیسشان اشرس بن حَسّان بَکری با سی نفر دیگر کشته شدند. غارتگرانْ همه اموال مردم انبار را برداشته، نزد معاویه بازگشتند. چون به علی علیه السلام خبر رسید، گروهی را در پی آنان فرستاد، امّا به آنان نرسیدند.

.

1- .شهری در کرانه فرات، بالاتر از انبار (تقویم البلدان : ص 299) .

ص: 136

تاریخ الیعقوبی :أغارَ سُفیانُ بنُ عَوفٍ عَلَی الأَنبارِ ، فَقَتَلَ أشرَسَ بنَ حَسّانِ البَکرِیَّ ، فَأَتبَعَهُ عَلِیٌّ سَعیدَ بنَ قَیسٍ ، فَلَمّا أحَسَّ بِهِ انصَرَفَ مُوَلِّیا ، وتَبِعَهُ سَعیدٌ إلی عاناتٍ فَلَم یَلحَقهُ . (1)

الغارات عن محمّد بن مخنف :إنَّ سُفیانَ بنَ عَوفٍ لَمّا أغارَ عَلَی الأَنبارِ قَدِمَ عِلجٌ (2) مِن أهلِها عَلی عَلِیٍّ علیه السلام فَأَخبَرَهُ الخَبَرَ . فَصَعِدَ المِنبَرَ فَقالَ : أیُّهَا النّاسُ ! إنَّ أخاکُمُ البَکرِیَّ قَد اُصیبَ بِالأَنبارِ وهُوَ مُعتَزٌّ لا یَخافُ ما کانَ ، فَاختارَ ما عِندَ اللّهِ عَلَی الدُّنیا فَانتَدَبوا إلَیهِم حَتّی تُلاقوهُم ، فَإِن أصَبَتُم مِنهُم طَرَفا أنکَلتُموهُم عَنِ العِراقِ أبَدا ما بَقَوا . ثُمَّ سَکَتَ عَنهُم رَجاءَ أن یُجیبوهُ أو یَتَکَلَّموا ، أو یَتَکَلَّمَ مُتَکَلِّمٌ مِنهُم بِخَیرٍ فَلَم یَنبِس أحَدٌ مِنهُم بِکَلِمَهٍ ، فَلَمّا رَأی صَمتَهُم عَلی ما فی أنفُسِهِم نَزَلَ فَخَرَجَ یَمشی راجِلاً حَتّی أتَی النُّخَیلَهَ وَالنّاسُ یَمشونَ خَلفَهُ حَتّی أحاطَ بِهِ قَومٌ مِن أشرافِهِم ، فَقالوا : اِرجِع یا أمیرَ المُؤمِنینَ نَحنُ نَکفیکَ . فَقالَ : ما تَکفونَنی ولا تَکفونَ أنفُسَکُم ، فَلَم یَزالوا بِهِ حَتّی صَرَفوهُ إلی مَنزِلِهِ ، فَرَجَعَ وهُوَ واجِمٌ کَئیبٌ . ودَعا سَعیدَ بنَ قَیسٍ الهَمدانِیَّ فَبَعَثَهُ مِنَ النُّخَیلَهِ بِثَمانِیَهِ آلافٍ ، وذلِکَ أنَّهُ اُخبِرَ : أنَّ القَومَ جاؤوا فی جَمعٍ کَثیفٍ . فَقالَ لَهُ : إنّی قَد بَعَثتُکَ فی ثَمانِیَهِ آلافٍ ، فَاتَّبِع هذَا الجَیشَ حَتّی تُخرِجَهُ مِن أرضِ العِراقِ . فَخَرَجَ عَلی شاطِئِ الفُراتِ فی طَلَبِهِ حَتّی إذا بَلَغَ عاناتٍ سَرَّحَ أمامَهُ هانِئَ بنَ الخَطّابِ الهَمدانِیَّ ، فَاتَّبَعَ آثارَهُم حَتّی إذا بَلَغَ أدانِیَ أرضِ قِنَّسرینَ وقَد فاتوهُ ، ثُمَّ انصَرَفَ . قالَ : فَلَبِثَ عَلِیٌّ علیه السلام تُری فیهِ الکَآبَهُ وَالحُزنَ حَتّی قَدِمَ عَلَیهِ سَعیدُ بنُ قَیسٍ فَکَتَبَ کِتابا ، وکانَ فی تِلکَ الأَیّامِ عَلیلاً فَلَم یُطِق عَلَی القِیامِ فِی النّاسِ بِکُلِّ ما أرادَ مِنَ القَولِ ، فَجَلَسَ بِبابِ السُّدَّهِ الَّتی تَصِلُ إلَی المَسجِدِ ، ومَعَهُ الحَسَنُ وَالحُسَینُ علیهماالسلاموعَبدُ اللّهِ بنُ جَعفَرِ بنِ أبی طالِبٍ ، فَدَعا سَعدا مَولاهُ فَدَفَعَ الکِتابَ إلَیهِ فَأَمَرَهُ أن یَقرَأَهُ عَلَی النّاسِ ، فَقامَ سَعدٌ بِحَیثُ یَسمَعُ عَلِیٌّ قِراءَتَهُ وما یَرُدُّ عَلَیهِ النّاسُ ، ثُمَّ قَرَأَ الکِتابَ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیم مِن عَبدِ اللّهِ عَلِیٍّ إلی مَن قُرِئَ عَلَیهِ کِتابی مِنَ المُسلِمینَ ، سَلامٌ عَلَیکُم . أمّا بَعدُ ، فَالحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمینَ ، وسَلامٌ عَلَی المُرسَلینَ ، ولا شَریکَ للّهِِ الأَحَدِ القَیّومِ ، وصَلَواتُ اللّهِ عَلی مُحَمَّدٍ وَالسَّلامُ عَلَیهِ فِی العالَمینَ . أمّا بَعدُ ، فَإِنّی قَد عاتَبتُکُم فی رُشدِکُم حَتّی سَئِمتُ ، أرجَعتُمونی بِالهُزءِ مِن قَولِکُم حَتّی بَرِمتُ ، هَزِءَ مَنِ القَولُ لا یُعادیهِ ، وخَطِلَ مَن یُعِزُّ أهلَهُ ، ولَو وَجَدتُ بُدّا مِن خِطابِکُم وَالعِتابِ إلَیکُم ما فَعَلتُ ، وهذا کِتابی یَقرَأُ عَلَیکُم فَرُدّوا خَیرا وَافعَلوهُ ، وما أظُنُّ أن تَفعَلوا ، فَاللّهُ المُستعانُ . (3)

.

1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 196 .
2- .العِلْجُ : الرَّجُل القَویّ الضَّخْم (النهایه : ج 3 ص 286 «علج») .
3- .الغارات : ج 2 ص 470 .

ص: 137

تاریخ الیعقوبی:سفیان بن عوف بر انبار هجوم آورد. اشرس بن حَسّان بکری کشته شد. علی علیه السلام سعید بن قیس را در پی او فرستاد. [ سفیان ، ]چون آمدن او را احساس کرد، گریخت. سعید تا عانات او را تعقیب کرد، ولی به او نرسید.

الغارات به نقل از محمّد بن مخنف : سفیان بن عوف چون بر شهر انبار شبیخون زد، مرد تنومندی از اهالی آن جا نزد علی علیه السلام آمد و خبر داد. حضرت بر منبر رفت و فرمود: «ای مردم! برادر بکری شما در انبار کشته شده است، شخصی که بلند همّت و سرفراز و بی باک بود و پاداش الهی را بر دنیا برگزید. به سوی مهاجمان بشتابید تا با آنان رو در رو شوید . اگر ضربه ای به آنان بزنید، برای همیشه آنان را از عراق رانده اید». آن گاه، به امید پاسخ مساعد و سخن مناسب آنان سکوت کرد؛ ولی هیچ کس، حتی یک کلمه دم نزد. چون سکوت آنان را بر آنچه در دلشان بود دید، فرود آمد و پیاده به سمت نُخَیله راه افتاد، در حالی که مردمْ پشت سر او می رفتند، تا آن که گروهی از اشراف کوفه بر گرد او جمع شدند و گفتند: ای امیر مؤمنان! برگَرد، که ما تو را از این کار کفایت می کنیم. فرمود: «شما نه مرا کفایت می کنید، نه خود را!» آنان همچنان با او به سخن پرداختند تا حضرت را به خانه اش باز گرداندند. امام علیه السلام برگشت، در حالی که غمگین وآزرده خاطر بود. علی علیه السلام سعید بن قیس هَمْدانی را خواست و او را از نخیله همراه هشت هزار نفر فرستاد؛ چرا که خبر یافته بود غارتگران با جمع انبوهی آمده اند. به وی فرمود: «تو را با هشت هزار نفر فرستادم. این قشون [غارتگر] را تعقیب و از سرزمین عراق بیرون کن». [ سعید] در ساحل فُرات به تعقیب او پیش رفت تا به عانات رسید. از آن جا هانی بن خطّاب همدانی را پیش فرستاد و او در پیِ مهاجمان رفت تا به نزدیکی های سرزمین قِنَّسْرین (1) رسید که آنان گریخته بودند . سپس بازگشت. به گفته راوی ، علی علیه السلام همچنان دلگرفته و غمگین بود، تا آن که سعید بن قیس به نزد او باز آمد ، آن گاه نامه ای نوشت . آن روزها بیمار بود و نتوانست آنچه را که می خواست، ایستاده درمیان مردم بگوید . پس زیر طاق دری که به مسجد وصل می شد نشست، در حالی که حسن و حسین علیهماالسلام و عبد اللّه بن جعفر هم همراهش بودند. غلامش سعد را خواست و نامه را به او داد و فرمود که برای مردم بخوانَد. سعد ایستاد، به نحوی که علی علیه السلام خواندن او و جواب مردم را بشنود و متن نامه را چنین خواند: به نام خداوند بخشنده مهربان. از بنده خدا علی به همه مسلمانانی که این نامه بر آنان خوانده شود. سلام بر شما! امّا بعد؛ حمد از آنِ پروردگار جهانیان است و سلام بر پیامبران. برای خدای یگانه قیّومْ شَریکی نیست. درود خدا بر محمّد صلی الله علیه و آله و سلام بر او در دو جهان! امّا بعد؛ من در حالت رشد و هدایت شما آن قدر عتابتان کردم که خسته شدم و شما پاسخ مسخره آمیز به من دادید تا آن که بیزار گشتم ؛ گفتار مسخره آمیزی که حرف در او بی اثر است و یاوه های کسی که با خانواده خویش در لجاجت و عناد است. اگر چاره ای از ملامت و خطاب شما داشتم، هرگز به نکوهشتان نمی پرداختم. این نامه ام بر شما خوانده می شود. پاسخ خوبی به آن دهید و به آن عمل کنید، هرچند گمان ندارم که عمل کنید و یاری از خداست».

.

1- .شهری در یک منزلی حلب از سمت حِمص . در کوه های آن مزاری است که گویند قبر حضرت صالح علیه السلام است (معجم البلدان : ج 4 ص 403) .

ص: 138

. .


ص: 139

. .


ص: 140

الإمام علیّ علیه السلام لَمّا بَلَغَهُ إغارَهُ أصحابِ مُعاوِیَهَ عَلَی الأَنبارِ ، فَخَرَجَ بِنَفسِهِ ماشِیا حَتّی أتَی النُّخَیلَهَ فَأَدرَکَهُ النّاسُ ، وقالوا : یا أمیرَ المُؤمِنینَ نَحنُ نَکفیکَهُم : ما تَکفونَنی أنفُسَکُم ، فَکَیفَ تَکفونَنی غَیرَکُم ؟ إن کانَتِ الرَّعایا قَبلی لَتَشکو حَیفَ رُعاتِها ، وإنَّنِی الیَومَ لَأَشکو حَیفَ رَعِیَّتی ، کَأَنَّنِی المَقودُ وهُمُ القادَهُ ، أوِ المَوزوعُ وهُمُ الوَزَعَهُ . (1)

عنه علیه السلام مِن خُطبَتِهِ لِأَهلِ الکوفَهِ بَعدَ تَحریضِهِم عَلی قِتالِ سُفیانَ بنِ عَوفٍ الَّذی غارَ عَلَی الأَنبارِ ، بَعدَ إباءِ أصحابِهِ علیه السلام عَنِ القِتالِ : أیُّهَا النّاسُ المُجتَمِعَهُ أبدانُهُم ، المُتَفَرَّقَهُ أهواؤُهُم ، ما عَزَّ مَن دَعاکُم ، ولَا استَراحَ مَن قاساکُم ، کَلامُکُم یُوهِنُ الصُمَّ الصَّلابَ ، وفِعلُکُم یُطمِعُ فیکُم عَدُوَّکُم ، إن قُلتُ لَکُم : سیروا إلَیهِم فِی الحَرِّ ، قُلتُم : أمهِلنا یَنسَلِخ عَنَّا الحَرُّ ، وإن قُلتُ لَکُم : سیروا إلِیهِم فِی الشِّتاءِ ، قُلتُم : أمهِلنا حَتّی یَنسَلِخ عَنَّا البَردُ ، فِعلَ ذِی الدَّینِ المَطولِ . مَن فازَ بِکُم فازَ بِالسَّهمِ الأَخیَبِ . أصبَحتُ لا اُصدِّقُ قَولَکُم ، ولا أطمَعُ فی نَصرِکُم ، فَرَّقَ اللّهُ بَینی وبَینَکُم . أیّ دارٍ بَعدَ دارِکُم تَمنَعونَ ؟ ! ومَعَ أیِّ إمامٍ بَعدی تُقاتِلونَ ؟ ! أما إنَّکُم سَتُلقَونَ بَعدی أثَرَهً یَتَّخِذُها عَلَیکُمُ الضُّلّالُ سُنَّهً ، وفَقرا یَدخُلُ بُیوتَکُم ، وسَیفا قاطِعا ، وتَتَمَنَّونَ عِندَ ذلِکَ أنَّکُم رَأَیتُمونی وقاتَلتُم مَعی وقُتِلتُم دونی . (2)

.

1- .نهج البلاغه : الحکمه 261 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 164 ح 3490 وفیه من «إن کانت الرعایا» .
2- .الغارات : ج 2 ص 483 عن إسماعیل بن رجاء الزبیدی .

ص: 141

امام علی علیه السلام :چون خبر شبیخون سپاه معاویه به شهر انبار (1) به امام علی علیه السلام رسید، خودش پیاده به راه افتاد تا به نُخَیله رسید. مردم به او رسیدند و گفتند: ای امیر مؤمنان! ما شما را از دشمن کفایت می کنیم. فرمود: «شما مرا از [زیانِ] خودتان نمی توانید کفایت کنید، چگونه می خواهید از [زیانِ] دیگران مرا کفایت کنید؟! اگر پیش از من ، مردم از ستم حاکمان شکایت داشتند، اینک من از ظلم مردم خود شکایت دارم . گویا من فرمانبرم و آنان فرماندهان اند، یا من پیروم و آنان پیشوا و مدافع!».

امام علی علیه السلام از خطبه آن حضرتْ خطاب به اهل کوفه، پس از آن که آنان را برای مقابله با سفیان بن عوف تشویق کرد که به انبار شبیخون زده بود و اصحاب هم از نبرد، روی برتافتند : ای مردمی که بدن هایتان جمع و فکرها و دل هایتان پراکنده است! کسی که شما را فرا بخوانَد ، عزّت نمی یابد و کسی که با شما سر و کار داشته باشد ، نمی آساید . سخنتان صخره های سخت را فرو می شکند، ولی کارهای شما [آن چنان سست است که] دشمنانتان را به طمع می اندازد. هرگاه در گرما گفتم: به سویشان حرکت کنید، گفتید: مهلتمان بده تا گرما سپری شود! وقتی در زمستان گفتم : به سویشان بشتابید، گفتید: مهلتی تا سوز سرما بگذرد ؛ کار بدهکارانِ مسامحه کار در ادای دیْن! هر که با شما کامیاب شود ، با تیر شکسته کامیاب شده است. چنان شده ام که نه سخنتان را باور می کنم و نه به یاری تان چشم امید دارم . خدا میان من و شما جدایی افکنَد! پس از نابودی خانه و کاشانه تان از کدام خانه دفاع می کنید؟ و پس از من با کدام پیشوا به نبرد می روید؟ آگاه باشید! پس از من امتیازطلبی هایی را خواهد دید که گم راهانْ آنها را سنّت قرار می دهند، و فقری که واردخانه هایتان می شود و شمشیری بُرنده، و آرزو خواهید کرد که کاش مرا می دیدید و همراه من پیکار می کردید و در راه من کشته می شدید».

.

1- .انبار، شهری کوچک که در دوره ساسانیان آباد بود. آثار برجای مانده آن در شصت کیلومتری غرب بغداد دیده می شود. چون محل نگهداری گندم، جو و علوفه اسب های سپاهیان بود، انبار نامیده می شد؛ وگرنه ایرانیان به آن «فیروز شاپور» می گفتند. در سال 12 هجری به دست خالد بن ولید فتح شد. سفّاح، نخستین خلیفه عباسی مدّتی آن جا را مقرّ خلافت خویش قرار داد.

ص: 142

عنه علیه السلام مِن کلامٍ لَهُ علیه السلام فِی استِنهاضِ النّاسِ : ألا وإنّی قَد دَعَوتُکُم إلی قِتالِ هؤُلاءِ القَومِ لَیلاً ونَهارا ، وسِرّا وإعلانا ، وقُلتُ لَکُم : اُغزوهُم قَبلَ أن یَغزوکُم ، فَوَاللّهِ ما غُزِیَ قَومٌ قَطُّ فی عُقرِ دارِهِم إلّا ذَلّوا . فَتَواکَلتُم وتَخاذَلتُم حَتّی شُنَّت عَلَیکُمُ الغاراتُ ، ومُلِکَت عَلَیکُمُ الأَوطانُ . هذا أخو غامِدٍ وقَد وَرَدَت خَیلُهُ الأَنبارَ ، وقَتَلَ حَسّانَ بنَ حَسّانِ البَکرِیَّ ، وأزالَ خَیلَکُم عَن مَسالِحِها ، وقَد بَلَغَنی أنَّ الرَّجُلَ مِنهُم کانَ یَدخُلُ عَلَی المَرأَهِ المُسلِمَهِ ، وَالاُخرَی المُعاهَدَهِ ، فَیَنتَزِعُ حِجلَها ، وقُلبَها (1) وقَلائِدَها ورِعاثَها (2) ، ما تَمنَعُ مِنهُ إلّا بِاالِاستِرجاعِ والِاستِرحامِ . ثُمَّ انصَرَفوا وافِرینَ ما نالَ رَجُلاً مِنهُم کَلمٌ (3) ، ولا اُریقَ لَهُم دَمٌ ، فَلَو أنَّ امرَأً مُسلِما ماتَ مِن بَعدِ هذا أسَفا ما کانَ بِهِ مَلوما ، بَل کانَ عِندی بِهِ جَدیرا ، فَیا عَجَبا عَجَبا وَاللّهِ یُمیثُ القَلبَ ویَجلِبُ الهَمَّ مِنِ اجتِماعِ هؤُلاءِ عَلی باطِلِهِم ، وتَفَرُّقِکِم عَن حَقِّکُم ! فَقُبحا لَکُم وتَرَحا ، حینَ صِرتُم غَرَضا یُرمی ، یُغارُ عَلَیکُم ولا تُغیرونَ ، وتُغزَونَ ولا تَغزونَ ، ویُعصَی اللّهُ وترضَونَ ! فَإِذا أمَرتُکُم بِالسَّیرِ إلَیهِم فی أیّامِ الحَرِّ قُلتُم : هذِهِ حَمارَّهُ القَیظِ ، أمهِلنا یُسَبَّخُ (4) عَنَّا الحَرُّ ، وإذا أمَرتُکُم بِالسَّیرِ إلَیهِم فِی الشِّتاءِ قُلتُم : هذِهِ صَبارَّهُ القَرِّ ، أمهِلنا یَنسَلِخ عَنَّا البَردُ ، کُلُّ هذا فِرارا مِنَ الحَرِّ والقَرِّ ، فَإِذا کُنتُم مِنَ الحَرِّ والقَرِّ تَفِرّونَ ، فَأَنتُم وَاللّهِ مِنَ السَّیفِ أفَرُّ ! یا أشباهَ الرِّجالِ ولا رِجالَ ! حُلومُ الأَطفالِ ، وعُقولُ رَبّاتِ الحِجالِ ، لَوَدِدتُ أنّی لَم أرَکُم ولَم أعرِفکُم مَعرِفَهً وَاللّهِ جَرَّت نَدَما ، وأعقَبَت ذَمّا . قاتَلَکُمُ اللّهُ ! لَقَد مَلَأتُم قَلبی قَیحاً ، وشَحَنتُم صَدری غَیظا ، وجَرَّعتُمونی نُغَبَ (5) التَّهْمامِ (6) أنفاسا ، وأفسَدتُم عَلَیَّ رَأیی بِالعِصیانِ وَالخِذلانِ حَتّی لَقَد قالَت قُرَیشٌ : إنَّ ابنَ أبی طالِبٍ رَجُلٌ شُجاعٌ ، ولکِن لا عِلمَ لَهُ بِالحَربِ . للّهِِ أبوهُم ! وهَل أحَدٌ مِنهُم أشَدُّ لَها مِراسا ، وأقدَمُ فیها مَقاما مِنّی ! لَقَد نَهَضتُ فیها وما بَلَغتُ العِشرینَ ، وها أنَا قَد ذَرَّفتُ عَلَی السِّتّینَ ! ولکِن لا رَأیَ لِمَن لا یُطاعُ ! . (7)

.

1- .القُلْب : السِّوار (النهایه : ج 4 ص 98 «قلب») .
2- .الرِّعاث : القِرَطه ؛ وهی من حُلِیّ الاُذُن واحدتها : رَعْثَه ورَعَثَه (النهایه : ج 2 ص 234 «رعث») .
3- .الکَلْم : الجَرْح (النهایه : ج 4 ص 199 «کلم») .
4- .أی یخفّ ، وتسبّخ الحرّ : سکن وفتر (لسان العرب : ج 3 ص 23 «سبخ») .
5- .نُغَب : جمع نُغبه ؛ أی جُرْعه (لسان العرب : ج 1 ص 765 «نغب») .
6- .التَّهمام بفتح التاء : الهمّ (شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 80) .
7- .الکافی : ج 5 ص 4 ح 6 عن أبی عبد الرحمن السلمی ، نهج البلاغه : الخطبه 27 ، الغارات : ج 2 ص 475 عن محمّد بن مخنف ؛ البیان والتبیین : ج 2 ص 53 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص201 والثلاثه الأخیره نحوه وراجع الإرشاد : ج1 ص279.

ص: 143

امام علی علیه السلام در ترغیب مردم به جهاد : آگاه باشید! من شما را شب و روز و نهان و آشکار به جهاد با این گروه فراخواندم و به شما گفتم: «پیش از آن که با شما بجنگند، به نبردشان بروید، که به خدا سوگند، هیچ قومی داخل خانه های خود با دشمن نجنگیدند ، مگر آن که خوار شدند». شما هم کار را به یکدیگر واگذاشتید و به یاری نیامدید، تا شبیخون ها از هر سو بر شما پیش آمد و سرزمین هایتان را گرفتند. اینک، این مردِ غامدی است که لشکریانش وارد انبار شده و حسّان بن حسّان بکری را کشته اند و سپاه شما را از پاسگاه هایشان کنار زده اند. به من خبر رسیده که افراد آنان بر زن مسلمان یا زنِ اهل ذمّه وارد می شدند و خلخال و گردنبند و دستبند و گوشواره از آنان می کَندند، و آنان جز با گفتن «إنا للّه وإنا إلیه راجعون» و ترحّم خواهی کاری نمی توانستند بکنند. سپس غارتگران با دست پُر برگشته اند ، نه فردی از آنان زخمی شده و نه خونی از ایشان ریخته شده است. اگر پس از این حادثه، مسلمانی از اندوه بمیرد، جای ملامت نیست ؛ بلکه در نزد من شایسته است! شگفتا، شگفتا! دل را ذوب می کند و اندوه می آورد این که آن گروه در راه باطلشان هماهنگ اند و شما در راه حق خویش پراکنده اید. بدا به شما و فسردگی باد بر شما، که نشانه و هدف تیرها[ی دشمن] شده اید! بر شما شبیخون می زنند و نمی شورید . با شما می جنگند و پیکار نمی کنید. خدا را نافرمانی می کنند و خرسندید. وقتی در روزهای گرمْ فرمانتان می دهم که به سویشان بشتابید، می گویید: اینک این سوزش گرماست . مهلت بده تا گرما از ما بگذرد [و خنک شود]! و چون در زمستان فرمان می دهم که به سویشان بکوچید، می گویید: این سرمای سوزان است . مهلتمان ده تا این سرما از سرمان بگذرد! همه اینها فرار از گرما و سرماست. هرگاه شما از سرما و گرما گریزان باشید، به خدا سوگند ، از شمشیر گریزان تر خواهید بود. ای مرد نمایان نامرد! ای خواب هایتان کودکانه و اندیشه هایتان همچون زنان حجله نشین! دوست داشتم که شما را هرگز نمی دیدم و نمی شناختم؛ شناختی که به خدا سوگند ، برایم پشیمانی و ملامت در پی داشت. مرگتان باد! دلم را چرکین و سینه ام را خشماگین ساختید و جرعه جرعه اندوه به کامم ریختید و با نافرمانی و ترک یاری، نظرم را تباه کردید، تا آن جا که قریش گفت: «پسر ابوطالبْ مرد شجاعی است؛ لیکن دانش جنگ ندارد»! خدا پدرشان را خیر دهد! کدام یک از آنان از من جنگ آزموده تر و با سابقه تر در جهاد است؟ آن گاه که بیست سالم نشده بود، در میدان جنگ بودم و اینک عمرم از شصت گذشته است ؛ لیکن آن که اطاعتش نکنند، رأیی هم ندارد!

.


ص: 144

الأمالی للطوسی عن ربیعه بن ناجذ :لَمّا وَجَّهَ مُعاوِیَهُ بنُ أبی سُفیانَ ، سُفیانَ بنَ عَوفٍ الغامِدِیَّ إلَی الأَنبارِ لِلغارَهِ ، بَعَثَهُ فی سِتَّهِ آلافِ فارِسٍ ، فَأَغارَ عَلی هِیتَ وَالأَنبارِ ، وقَتَلَ المُسلِمینَ ، وسَبیَ الحَریمَ ، وعَرَضَ النّاسَ عَلَی البَراءَهِ مِن أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام ، استَنفَرَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام النّاسَ ، وقَد کانوا تَقاعَدوا عَنهُ ، وَاجتَمَعوا عَلی خِذلانِهِ ، وأمَرَ مُنادیهِ فِی النّاسِ فَاجتَمَعوا ، فَقامَ خَطیباً ، فَحَمِدَ اللّهَ وأثنی عَلَیهِ وصَلّی عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قالَ : أمّا بَعدُ : أیُّهَا النّاسُ ، فَوَ اللّهِ لَأَهلُ مِصرِکُم فِی الأَمصارِ أکثَرُ فِی العَرَبِ مِنَ الأَنصارِ ، وما کانوا یَومَ عاهَدوا رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله أن یَمنَعوهُ ومَن مَعَهُ مِنَ المُهاجِرینَ حَتّی یُبلِّغَ رِسالاتِ اللّهِ إلّا قَبیَلَتینِ صغیرٌ مَولِدُهُما ، ما هُما بِأَقدَمِ العَرَبِ میلاداً ، ولا بِأَکثَرِهِ عَدَداً ، فَلَمّا آوَوا رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وأصحابَهُ ، ونَصَرُوا اللّهَ ودینَهُ ، رَمَتهُمُ العَرَبُ عَن قَوسٍ واحِدَهٍ ، وتَحالَفَت عَلَیهِمُ الیَهودُ ، وغَزَتهُمُ القَبائِلُ قَبیلَهٌ بَعدَ قَبیلَهٍ ، فَتَجَرَّدوا لِلدّینِ ، وقَطَعوا ما بَینَهُم وبَینَ العَرَبِ مِنَ الحَبائِلِ ، وما بَینَهُم وبَینَ الیَهودِ مِنَ العُهودِ ، ونَصَبوا لِأَهلِ نَجدٍ وتَهامَهَ ، وأهلِ مَکَّهَ وَالیَمامَهَ ، وأهلِ الحَزَنِ وأهلِ السَّهلِ ؛ قَناهَ الدّینِ وَالصَّبرِ تَحتَ حَماسِ الجِلادِ ، حَتّی دانَت لِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله العَرَبُ ، فَرَأی فیهِم قُرَّهَ العَینِ قَبلَ أن یَقبِضَهُ اللّهُ إلَیهِ ، فَأَنتُم فِی النّاسِ أکثَرُ مِن اُولئِکَ فی أهلِ ذلِکَ الزَّمانِ مِنَ العَرَبِ . فَقامَ إلَیهِ رَجُلٌ آدَمُ طُوالٌ ، فَقالَ : ما أنتَ کَمُحَمَّدٍ ! ولا نَحنُ کَاُولئِکَ الَّذینَ ذَکَرتَ ؛ فلا تُکَلِّفنا ما لا طاقَهَ لَنا بِهِ ! فَقالَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : أحسِن مِسمَعاً تُحسِن إجابَهً ، ثَکَلَتکُمُ الثَّواکِلُ ! ما تَزیدونَنی إلّا غَمّاً ، هَل أخبَرتُکُم أنّی مِثلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، وأنَّکُم مِثلُ أنصارِهِ ، وإنَّما ضَرَبتُ لَکُم مَثَلاً ، وأنَا أرجو أن تَأسَوا بِهِم . ثُمَّ قامَ رَجُلٌ آخَرُ فَقالَ : ما أحوَجَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام ومَن مَعَهُ إلی أصحابِ النَّهرَوانِ ، ثُمَّ تَکَلَّمَ النّاسُ مِن کُلِّ ناحِیَهٍ ولَغَطوا ، فَقامَ رَجُلٌ فَقالَ بِأَعلی صَوتِهِ : اِستَبانَ فَقدُ الأَشتَرِ عَلی أهلِ العِراقِ ؛ لَو کانَ حَیّا لَقَلَّ اللَّغَطُ ، ولَعَلِمَ کُلُّ امرِئٍ ما یَقولُ . فَقالَ لَهُم أمیرُ المُؤمِنینَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ : هَبِلَتکُمُ الهَوابِلُ ! لَأَنا أوجَبُ عَلَیکُم حَقّاً مِنَ الأَشتَرِ ، وهَل لِلأَشتَرِ عَلَیکُم مِنَ الحَقِّ إلّا حَقُّ المُسلِمِ عَلَی المُسلِمِ ؟ وغَضِبَ فَنَزَلَ . فَقامَ حُجرُ بنُ عُدِیٍّ وسَعدُ بنُ قَیسٍ ، فَقالا : لا یَسوؤُکَ اللّهُ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، مُرنا بِأَمرِکَ نَتَّبِعهُ ، فَوَ اللّهِ العَظیمِ ما یَعظُمُ جَزَعُنا عَلی أموالِنا أن تُفَرَّقَ ، ولا عَلی عَشائِرِنا أن تُقتَلَ فی طاعَتِکَ ، فَقالَ لَهُم : تَجَهَّزوا لِلسَّیرِ إلی عَدُوِّنا . ثُمَّ دَخَلَ مَنزِلَهُ علیه السلام ودَخَلَ عَلَیهِ وُجوهُ أصحابِهِ ، فَقالَ لَهُم : اُشیروا عَلَیَّ بِرَجُلٍ صَلیبٍ ناصِحٍ یَحشُرُ النّاسَ مِنَ السّوادِ ، فَقالَ سَعدُ بنُ قَیسٍ : عَلَیکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ بِالنّاصِحِ الأَریبِ الشُّجاعِ الصَّلیبِ مَعقِلِ بنِ قَیسٍ التَّمیمِیِّ ، قالَ : نَعَم ، ثُمَّ دَعاهُ فَوَجَّهَهُ وسارَ ، ولَم یَعُد حَتّی اُصیبَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام . (1)

.

1- .الأمالی للطوسی : ص 173 ح 293 ، الغارات : ج 2 ص 479 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 89 کلاهما نحوه .

ص: 145

الأمالی ، طوسی به نقل از ربیعه بن ناجذ : چون معاویه، سفیان بن عوف غامدی را برای شبیخون به انبار فرستاد، شش هزار سواره همراهش کرد. او بر هِیت و انبار شبیخون زد، مسلمانان را کشت و زنانشان را اسیر گرفت و مردم را وا داشت تا از امیر مؤمنان برائت جویند. امیر مؤمنان مردم را به حرکت فراخواند. پیش تر از یاری او بازنشسته بودند و در ترک یاری او همدست بودند. منادی او در میان مردم ندا داد . مردم گرد آمدند. امام علیه السلام به خطبه ایستاد و پس از حمد و ثنای الهی و صلوات فرستادن بر پیامبر خدا فرمود: «امّا بعد ؛ ای مردم! به خدا سوگند ، مردم شهر شما در میان شهرهای عرب نشین، بیش از انصار [مدینه]اند . [ انصار ، ]آن روز که با پیامبر خدا پیمان بستند که از او و مهاجران همراهش دفاع کنند تا رسالت های الهی را ابلاغ کند، بیش از دو قبیله کوچک زادگاه نبودند . نه کهن ترین قبیله عرب بودند، نه پرجمعیت ترینِ آنان ؛ ولی چون پیامبر خدا و یاران او را پناه دادند و خدا و آیین او را یاری کردند، همه عرب از یک کمانْ آنان را هدف قرار دادند و یهود بر ضدّ آنان هم پیمان شدند و قبایل یکی پس از دیگری با آنان جنگیدند. آنان هم دل به یاری دین خدا بستند و پیوندهای خود را با عرب بُریدید و پیمان های خویش را با یهود گسستند و با مردم نجد و تهامه و مردم مکّه و یمامه و اهل کوهستان و دشت به مبارزه پرداختند و نیزه دین را استوار داشتند و زیر پوشش نبرد، مقاومت کردند، تا آن که عرب، تن به فرمان پیامبر خدا سپرد و آن حضرت، پیش از آن که به سوی خدا پر کشد، آنان را مایه روشنی چشم خود می دید. شما امروز در میان مردم، بیش از آنان در میان مردم آن دوره از عرب هستید». مردی گندمگون و بلند بالا برخاست و گفت: نه تو مانند محمّد صلی الله علیه و آله هستی و نه ما مثل آنان که یاد کردی ! ما را به چیزی بالاتر از طاقتمان تکلیف مکن. امیر مؤمنان فرمود: «خوب گوش کن و خوب پاسخ بده. عزاداران به سوگتان بنشینند، که جز اندوه مرا نمی افزایید! آیا من گفتم که من چونان محمّدم و شما چونان یاران او؟ من تنها یک مثال زدم و امیدوارم که به آنان اقتدا کنید». مرد دیگری برخاست و گفت: امیر مؤمنان و همراهانش چه نیازمند نهروانیان اند! مردم از هر سو حرف زدند و جنجال کردند. مردی برخاست و با صدای بلند گفت: جای خالی مالک اشتر برای مردم عراق روشن شد. اگر زنده بود، این جنجالْ کم می شد و هرکس می فهمید چه می گوید. امیر مؤمنان به آنان فرمود: «مادرانتان بر شما بگریند! حقّ من بر شما واجب تر از حقّ مالک اشتر است. آیا مالک اشتر، حقّی بر شما داشت، بیش از حقّ مسلمان بر مسلمان؟». و خشمگین ، فرود آمد. حُجْر بن عدی و سعد بن قیس برخاستند و گفتند : ای امیر مؤمنان! خدا برایت بد نیاوَرد! فرمان بده تا پیروی کنیم. به خدای بزرگ سوگند، در اطاعت فرمانت نه نگران اموال خویشیم که پراکنده شود، نه ناراحت از کشته شدن بستگانمان. حضرت به آنان فرمود: «آماده حرکت به سوی دشمنان باشید». سپس وارد خانه اش شد. چهره های برجسته یارانش به نزد او رفتند. به آنان فرمود: «مرد استوار و دلسوزی را معرّفی کنید که مردم را از این سرزمین به سوی دشمن بسیج کند». سعد بن قیس گفت: بر تو باد ای امیر مؤمنان بر مردی دلسوز و خردمند و شجاع و نستوه، یعنی معقل بن قیس تمیمی. حضرت فرمود: «آری، چنین است». سپس او را فراخواند و رهسپارش ساخت و او رفت و برنگشت ، مگر آن گاه که امیر مؤمنان به شهادت رسیده بود.

.


ص: 146

. .


ص: 147

. .


ص: 148

8 / 5غارَهُ عَبدِ اللّهِ بنِ مَسعَدَهَتاریخ الطبری عن عوانه :وَجَّهَ مُعاوِیَهُ [فی سنه 39 ه ] أیضا عَبدَ اللّهِ بنَ مَسعَدَهَ الفَزارِیَّ فی ألفٍ وسَبعِمِئَهِ رَجُلٍ إلی تَیماءَ ، وأمَرَهُ أن یُصَدِّقَ مَن مَرَّ بِهِ مِن أهلِ البَوادی ، وأن یَقتُلَ مَنِ امتَنَعَ مِن عَطائِهِ صَدَقَهَ مالِهِ ، ثُمَّ یَأتِیَ مَکَّهَ وَالمَدینَهَ وَالحِجازَ ، یَفعَلَ ذلِکَ ، وَاجتَمَعَ إلَیهِ بَشَرٌ کَثیرٌ مِن قَومِهِ . فَلَمّا بَلَغَ ذلِکَ عَلِیّا وَجَّهَ المُسَیِّبَ بنَ نَجَبَهَ الفزارِیَّ ، فَسارَ حَتّی لَحِقَ ابنَ مَسعَدَهَ بِتَیماءَ فَاقتَتَلوا ذلِکَ الیَومَ حَتّی زالَتِ الشَّمسُ قِتالاً شَدیدا ، وحَمَلَ المُسَیِّبُ عَلَی ابنِ مَسعَدَهَ فَضَرَبَهُ ثَلاثَ ضَرَباتٍ ، کُلِّ ذلِکَ لا یَلتَمِسُ قَتلَهُ ویَقولُ لَهُ : النَّجاءَ النَّجاءَ (1) ! فَدَخَلَ ابنُ مَسعَدَهَ وعامَّهُ مَن مَعَهُ الحِصنَ ، وهَرَبَ الباقونَ نَحوَ الشّامِ ، وَانتَهَبَ الأَعرابُ إبِلَ الصَّدَقَهَ الَّتی کانَت مَعَ ابنِ مَسعَدَهَ ، وحَصَرَهُ ومَن کانَ مَعَهُ المُسَیِّبُ ثَلاثَهَ أیّامٍ ، ثُمَّ ألقَی الحَطَبَ عَلَی البابِ ، وألقَی النّیرانَ فیهِ ، حَتَّی احتَرَقَ . فَلَمّا أحَسّوا بِالهَلاکِ أشرَفوا عَلَی المُسَیِّبِ فَقالوا : یا مُسَیِّبُ ! قَومَکَ ! فَرَقَّ لَهُم ، وکَرِهَ هَلاکَهُم ، فَأَمَرَ بِالنّارِ فَاُطفِئَت ، وقالَ لِأَصحابِهِ : قَد جاءَتنی عُیونٌ فَأَخبَرونی أنَّ جُندا قَد أقبَلَ إلَیکُم مِنَ الشّامِ ، فَانضَمّوا فی مَکانٍ واحدٍ . فَخَرَجَ ابنُ مَسعَدَهَ فی أصحابِهِ لَیلاً حَتّی لَحِقوا بِالشّامِ ، فَقالَ لَهُ عَبدُ الرَّحمنِ بنُ شَبیبٍ : سِر بِنا فی طَلَبِهِم ، فَأَبی ذلِکَ عَلَیهِ ، فَقالَ لَهُ : غَشَشتَ أمیرَ المُؤمِنینَ ، وداهَنتَ فی أمرِهِم . (2)

.

1- .أی انجُو بنفسک (اُنظر النهایه : ج 5 ص 25 «نجا») .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 134 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 426 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 320 .

ص: 149



8 / 5 غارت عبد اللّه بن مَسعده

8 / 5غارت عبد اللّه بن مَسعدهتاریخ الطبری به نقل از عوانه : معاویه [ در سال 39 هجری ] عبد اللّه بن مَسعَده فَزاری را نیز با هزار و هفتصد مرد به تَیماء (1) روانه کرد و به او دستور داد به هر کس از بادیه نشینان که گذر کرد، از او زکات بگیرد و هرکس را که از دادن زکات مالش سرپیچی کند، بکُشد. سپس به مکّه، مدینه و حجاز رود و چنین کند. گروه زیادی از قوم او نیز بر او گرد آمدند. چون خبر به علی علیه السلام رسید، مُسَیِّب بن نَجْبه فزاری را روانه کرد. وی در تیماء به عبد اللّه بن مسعده رسید. تا نیمه آن روز ، جنگ سختی با هم داشتند. مسیّب به پسر مسعده تاخت و سه ضربه بر او زد که با هیچ کدام قصد کشتن او را نداشت و به او می گفت: خودت را نجات بده، خودت را نجات بده! عبد اللّه بن مسعده و همراهانش وارد دژ شدند . دیگران به سوی شام گریختند و بادیه نشینانْ شترهای زکاتی را که همراه وی بود ، به غارت بردند. مسیّب نیز او و همراهانش را سه روز محاصره کرد و سپس هیزم و آتش آورد و درِ قلعه را به آتش کشید. آنان چون هلاکت خویش را حسّ کردند، رو به مسیب گفتند: ای مسیّب! ما خویشاوندیم . دل مسیّب به حالشان سوخت و نخواست آنان را بکشد. دستور داد آتش را خاموش کردند. به یاران خود گفت: مأموران مخفی برایم خبر آورده اند که لشکری از سوی شام به طرف شما می آید. همه در یک جا جمع شوید. عبد اللّه بن مَسعَده با یارانش شبانه بیرون شده ، به شام رفتند. عبد الرحمان بن شبیب گفت: ما را در پی آنان روان کن. مسیّب گوش نکرد. [ عبد الرحمان ]به وی گفت: تو به امیر مؤمنان خیانت کردی و با آنان سازش نمودی!

.

1- .تَیماء ، شهر کوچکی در اطراف شام، بین شام و وادی القری بر سر راه حُجّاج شام. چون پیامبر خدا بر قلعه های خیبر و وادی القری چیره شد، مردم تیماء به پرداخت جزیه راضی شدند. هم اینک روستایی بین دمشق و مکّه به نام «تیماء» وجود دارد (ر . ک : معجم البلدان : ج 2 ص 67) .

ص: 150

تاریخ الیعقوبی :بَعَثَ مُعاوِیَهُ عَبدَ اللّهِ بنَ مَسعَدَهَ بنِ حُذَیفَهَ بنِ بَدرِ الفَزارِیَّ فی جَرِیدَهِ خَیلٍ (1) ، وأمَرَهَ أن یَقصِدَ المَدینَهَ ومَکَّهَ فَسارَ فی ألفٍ وسَبعِمِئَهٍ . فَلَمّا أتَی عَلِیّا الخَبَرُ وَجَّهَ المُسَیِّبَ بنَ نَجَبَهَ الفَزارِیَّ ، فَقالَ لَهُ : یا مُسَیِّبُ ! إنَّکَ مِمَّن أثِقُ بِصَلاحِهِ وبَأسِهِ ونَصیحَتِهِ ، فَتَوَجَّه إلی هؤُلاءِ القَومِ وأثّر فیهِم ، وإن کانوا قَومَکَ . فَقالَ لَهُ المُسَیِّبُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ! إنَّ مِن سَعادَتی أن کُنتُ مِن ثِقاتِکَ . فَخَرَجَ فی ألفَی رَجُلٍ مِن هَمدانَ وطَیِّءٍ وغَیرِهِم ، وأغَذَّ السَّیرَ ، وقَدَّمَ مُقَدَّمَتَهُ ، فَلَقوا عَبدَ اللّهِ بنَ مَسعَدَهَ ، فَقاتَلوهُ ، فَلَحِقَهُمُ المُسَیِّبُ ، فَقاتَلَهُم حَتّی أمکَنَهُ أخذُ ابنِ مَسعَدَهَ ، فَجَعَلَ یَتَحاماهُ (2) . وَانهَزَمَ ابنُ مَسعَدَهَ ، فَتَحَصَّنَ بِتَیماءَ وأحاطَ المُسَیِّبُ بِالحِصنِ ، فَحَصَرَ ابنَ مَسعَدَهَ وأصحابَهُ ثَلاثا ، فَناداهُ : یا مُسَیِّبُ ! إنَّما نَحنُ قَومُکَ ، فَلیَمَسَّکَ الرَّحمُ ، فَخَلّی لِابنِ مَسعَدَهَ وأصحابِهِ الطَّریقَ ، ونَجا مِنَ الحِصنِ . فَلَمّا جَنَّهُمُ اللَّیلُ خَرَجوا مِن تَحتِ لَیلَتِهِم حَتّی لَحِقوا بِالشّامِ ، وصَبَّحَ المُسَیِّبُ الحِصنُ ، فَلَم یَجِد أحَدا . فَقالَ عَبدُ الرَّحمنِ بنِ شَبیبٍ : داهَنتَ وَاللّهِ یا مُسَیِّبُ فی أمرِهِم ، وغَشَشتَ أمیرَ المُؤمِنینَ . وقَدِمَ عَلی عَلِیٍّ فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : یا مُسَیِّبُ ! کُنتَ مِن نُصّاحی ، ثُمَّ فَعَلتَ ما فَعَلتَ ! ، فَحَبَسَهُ أیّاما ، ثُمَّ أطلَقَهَ ووَلّاهُ قَبضَ الصَّدَقَهِ بِالکوفَهِ . (3)

.

1- .جَرِیده من الخیل : هی التی جُرِّدت من معظم الخیل لوجهٍ ، وقیل : الخالیه من الرجّاله والسُّقّاط (أساس البلاغه للزمخشری : ص 56) .
2- .أی : یتوقّاه ویجتنبه (اُنظر لسان العرب : ج 14 ص 200 «حما») .
3- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 196 ؛ أنساب الأشراف : ج 3 ص 209 نحوه .

ص: 151

تاریخ الیعقوبی:معاویه، عبد اللّه بن مسعده را با گروه ویژه ای فرستاد و دستور داد به سوی مکّه و مدینه برود. او با هزار و هفتصد نفر به راه افتاد. چون خبر به علی علیه السلام رسید، مسیّب بن نجبه فزاری را اعزام کرد و به او فرمود: «ای مسیّب! تو از کسانی هستی که به صلاحیت، شجاعت و دلسوزی شان اطمینان دارم. به سوی این قوم برو و با آنان جدی و اثرگذار برخورد کن، هرچند خویشاوندانت باشند». مسیّب گفت: ای امیرمؤمنان! برایم افتخار است که مورد اعتماد شمایم. همراه دو هزار نفر از طایفه های هَمْدان و طَی و دیگران به راه ا فتاد و شتابان رفت و طلایه سپاه خویش را جلو فرستاد. آنان با عبد اللّه بن مسعده برخورد کرده ، جنگیدند. مسیّب هم رسید و به نبرد با آنان پرداخت، تا آن که می توانست عبد اللّه بن مسعده را دستگیر کند؛ ولی از این کار پرهیز می کرد تا ابن مسعده گریخت و در تیماء به قلعه ای پناه برد. مسیّب قلعه را محاصره کرد و ابن مسعده و یارانش را سه روز در محاصره داشت. ابن مسعده ندا داد: ای مسیّب! ما با هم قوم و خویشیم. خویشاوندی را پاس بدار. او هم راه ابن مسعده و همراهانش را بازگذاشت تا از قلعه نجات یافتند و شب که فرا رسید در تاریکی شب به شام رفتند. بامدادان که مسیّب به سراغ قلعه رفت، کسی را نیافت. عبد الرحمان بن شبیب گفت: به خدا سوگند ، با آنان سازش کردی و به امیر مؤمنان خیانت نمودی. مسیّب نزد علی علیه السلام رفت. حضرت به او فرمود: «مسیّب! تو از افراد دلسوز من بودی، آن گاه چنان کردی؟!» . او را چند روز زندانی کرد، سپس آزاد ساخت و کار جمع آوری زکات در کوفه را به وی سپرد.

.


ص: 152

8 / 6غارَهُ الضَّحّاکِ بنِ قَیسٍالغارات عن عبد الرحمن بن مسعده الفزاری :دَعا مُعاوِیَهُ الضَّحّاکَ بنَ قَیسٍ الفِهرِیَّ ، وقالَ لَهُ : سِر حَتّی تَمُرَّ بِناحِیَهِ الکوفَهِ ، وتَرتَفِعَ عَنها مَا استَطَعتَ ، فَمَن وَجَدتَهُ مِنَ الأَعرابِ فی طاعَهِ عَلِیٍّ فَأَغِر عَلَیهِ ، وإن وَجَدتَ لَهُ مَسلَحَهً (1) أو خَیلاً فَأَغِر عَلَیهِما ، وإذا أصبَحتَ فی بَلدَهٍ فَأَمسِ فی اُخری ، ولا تُقیمَنَّ لِخَیلٍ بَلَغَکَ أنَّها قَد سُرِّحَت إلَیکَ لِتَلقاها فَتُقاتِلَها ، فَسَرَّحَهُ فیما بَینَ ثَلاثَهِ آلافٍ إلی أربَعَهِ آلافِ جَریدَهِ خَیلٍ . فَأَقبَلَ الضَّحّاکُ یَأخُذُ الأَموالَ ، ویَقتُلُ مَن لَقِیَ مِنَ الأَعرابِ حَتّی مَرَّ بِالثَّعلَبِیَّهِ فَأَغارَ خَیلُهُ عَلَی الحاجِّ ، فَأَخَذَ أمتِعَتَهُم ، ثُمَّ أقبَلَ فَلَقِیَ عَمرَو بنَ عُمَیسِ بنِ مَسعودٍ الذُّهلِیَّ وهُوَ ابنُ أخی عَبدِ اللّهِ بنِ مَسعودٍ صاحِبِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَقَتَلَهُ فی طَریقِ الحاجِّ عِندَ القُطقُطانَهِ وقَتَلَ مَعَهُ ناسا مِن أصحابِهِ . قالَ أبو رَوقٍ : فَحَدَّثَنی أبی أنَّهُ سَمِعَ عَلِیّا علیه السلام وقَد خَرَجَ إلَی النّاسِ وهُوَ یَقولُ عَلَی المِنبَرِ : یا أهلَ الکوفَهِ ! اُخرُجوا إلَی العَبدِ الصّالِحِ عَمرِو بنِ عُمَیسٍ ، وإلی جُیوشٍ لَکُم قَد اُصیبَ مِنها طَرَفٌ ؛ اُخرُجوا فَقاتِلوا عَدُوَّکُم وَامنَعوا حَریمَکُم ، إن کُنتُم فاعِلینَ . قالَ : فَرَدّوا عَلَیهِ رَدّا ضَعیفا ، ورَأی مِنهُم عَجزا وفَشَلاً فَقالَ : وَاللّهِ ، لَوَدِدتُ أنَّ لی بِکُلِّ مِئَهٍ مِنکُم رَجُلاً مِنهُم ، وَیحَکُم اُخرُجوا مَعی ، ثُمَّ فِرّوا عَنّی إن بدا لَکُم ، فَوَاللّهِ ما أکرَهُ لِقاءَ رَبّی عَلی نِیَّتی وبَصیرَتی ، وفی ذلِکَ رَوحٌ لی عَظیمٌ ، وفَرَجٌ مِن مُناجاتِکُم ومُقاساتِکُم ومُداراتِکُم مِثلَ ما تُداری البِکارُ العَمِدهُ ، وَالثِّیابُ المُتَهَتِّرَهُ ، کُلَّما خِیطَت مِن جانِبٍ تَهَتَّکَت عَلی صاحِبِها مِن جانِبٍ آخَرَ ، ثُمَّ نَزَلَ . فَخَرَجَ یَمشی حَتّی بَلَغَ الغَرِیَّینِ ، ثُمَّ دَعا حُجرَ بنَ عَدِیٍّ الکِندِیَّ مِن خَیلِهِ فَعَقَدَ لَهُ ثَمَّ رایَهً عَلی أربَعَهِ آلافٍ ، ثُمَّ سَرَّحَهُ (2) . فَخَرَجَ حَتّی مَرَّ بِالسَّماوَهِ وهِیَ أرضُ کَلبٍ فَلَقِیَ بِها امرَأَ القَیسِ بنَ عَدِیِّ بنِ أوسِ بنِ جابِرِ بنِ کَعبِ بنِ عُلَیمٍ الکَلبِیَّ أصهارَ الحُسَینِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیهماالسلام ، فَکانوا أدِلّاءَهُ عَلی طَریقِهِ وعَلَی المِیاهِ ، فَلَم یَزَل مُغِذّا فی أثَرَ الضَّحّاکِ حَتّی لَقِیَهُ بِناحِیَهِ تَدمُرَ فَواقَفَهُ فَاقتَتَلوا ساعَهً ، فَقُتِلَ مِن أصحابِ الضَّحّاکِ تِسعَهَ عَشَرَ رَجُلاً ، وقُتِلَ مِن أصحابِ حُجرٍ رَجُلانِ : عَبدُ الرَّحمنِ وعَبدُ اللّهِ الغامِدیُّ ، وحَجَزَ اللَّیلُ بَینَهُم ، فَمَضَی الضَّحّاکُ ، فَلَمّا أصبَحوا لَم یَجِدوا لَهُ ولِأَصحابِهِ أثَرا . (3)

.

1- .المَسْلَحه : کالثغر والمَرقب یکون فیه أقوام یرقبون العدوّ لئلّا یطرقهم علی غفله ، فإذا رأوه أعلموا أصحابهم لیتأهّبوا له . والجمع : مسالح (النهایه : ج 2 ص 388 «سلح») .
2- .سرَّحتُ فلاناً إلی موضع کذا : إذا أرسلته (لسان العرب : ج 2 ص 479 «سرح») .
3- .الغارات : ج 2 ص 421 ، الإرشاد : ج 1 ص 271 نحوه إلی «من جانب آخر» ؛ أنساب الأشراف : ج 3 ص 197 نحوه .

ص: 153



8 / 6 غارت ضحّاک بن قیس

8 / 6غارت ضحّاک بن قیسالغارات به نقل از عبد الرحمان بن مسعده فزاری : معاویه، ضحّاک بن قیس فهری را خواست و به او گفت: برو تا به ناحیه کوفه بگذری و تا می توانی از کوفه دوری کن. از بادیه نشینان هر که را یافتی که در اطاعت علی است، بر او شبیخون بزن و اگر به مرزبانان یا سپاهیان علی برخوردی ، بر آنان شبیخون بزن . اگر صبح در شهری بودی، عصر در شهر دیگر باش . مبادا که برای رویارویی و جنگ با سپاهی که به سوی تو فرستاده می شود، بمانی! آن گاه او را با سه یا چهار هزار نفر نیروی ویژه و زبده روانه کرد. ضحّاک پیش آمد، در حالی که اموال را چپاول می کرد و بادیه نشینانی را که به آنان برمی خورد، می کشت، تا آن که به «ثعلبیه» رسید. سربازانش بر حاجیان تاختند و کالاهایشان را ربودند. پیش رفت تا به عمرو بن عمیس بن مسعود ، برادر زاده عبد اللّه بن مسعود، صحابی پیامبر خدا رسید و میان راه حج در قُطقُطانه (1) ، او و مردمی را که همراهش بودند ، کشت. ابو روق گوید: پدرم به من گفت که شنید علی علیه السلام نزد مردم آمد و بر منبر چنین فرمود: «ای مردم کوفه! به سوی بنده صالح، عمرو بن عُمَیس و سپاهیانی که از آنِ شماست و برخی شان کشته شده اند ، بیرون شوید . بروید و با دشمنتان بجنگید و از حریم خود دفاع کنید، اگر اهل کارید». پاسخ ضعیفی به او دادند. امام علیه السلام ناتوانی و سستی آنان را دید و فرمود: «به خدا سوگند ، دوست داشتم در عوضِ صد نفر از شما، یکی از آنان را داشتم. وای بر شما! همراه من بیرون آیید، سپس اگر خواستید ، بگریزید! به خدا سوگند ، با نیّت و بصیرتی که دارم ، از دیدار پروردگارم ناخرسند نیستم و در آن، برایم آسایش است و راه نجاتی برای من از هم صحبتی و برخورد و مدارا با شما، آن گونه که با شتران تازه کار آبکش یا با جامه های پوسیده مدارا می کنند، که هر طرفش را که می دوزند، طرف دیگرش بر تن صاحب جامه پاره می شود». سپس فرود آمد. خود او پیاده راه افتاد تا به غَریَّین (2) رسید . آن گاه حُجر بن عَدی را از سپاه خویش فراخواند و پرچمی برای او بست با چهار هزار نفر، و سپس روانه اش ساخت. حُجْر بیرون شد تا به سَماوه (3) رسید که سرزمینی خشک است. در آن جا با امرء القیس بن عدی و عشیره او برخورد کرد که از دامادهای حسین بن علی علیه السلام بودند . آنان راهنمایان او به راه ها و آب ها بودند. حجر همچنان پُر شتاب در پی ضحّاک بود تا در ناحیه تَدمُر به او برخورد. در برابر او صف کشید و مدّتی با هم جنگیدند. نوزده نفر از همراهان ضحاک و دو نفر از یاران حجر به نام های عبد الرحمان و عبد اللّه غامدی کشته شدند. تاریکی شب میان آن دو گروه فاصله انداخت و ضحّاک ، شبانه گریخت. صبح که شد، از او و همراهانش اثری نیافتند.

.

1- .قُطقُطانه ، جایی در نزدیکیِ شهر کوفه است که در جانب راه خشکی کربلا قرار گرفته است (معجم البلدان : ج 4 ص 374) .
2- .تثنیه کلمه «غَریّ» است ؛ یعنی دو ساختمان بسیار بلند که پشت کوفه به صورت دو صومعه نزدیک قبر علی بن ابی طالب علیه السلام بوده است (معجم البلدان: ج 4 ص 196) .
3- .نام آبی در دشت . و گمان می کنم که دشت «سماوه» را که میان کوفه و شام به صورت خشکی است ، را به همین آب نامیده اند (معجم البلدان : ج 3 ص 245) . امروز یکی از شهرهای جنوبی عراق در کرانه فرات است، بین دو شهر ناصریّه و دیوانیّه.

ص: 154

تاریخ الطبری عن عوانه :وَجَّهَ مُعاوِیَهُ الضَّحّاکَ بنَ قَیسٍ ، وأمَرَهَ أن یَمُرَّ بِأَسفَلِ واقِصَهَ ، وأن یُغیرَ عَلی کُلِّ مَن مَرَّ بِهِ مِمَّن هُوَ فی طاعَهِ عَلِیِّ مِنَ الأَعرابِ ، ووَجَّهَ مَعَهُ ثَلاثَهَ آلافِ رَجُلٍ . فَسارَ فَأَخَذَ أموالَ النّاسِ ، وقَتَلَ مَن لَقِیَ مِنَ الأَعرابِ ، ومَرَّ بِالثَّعلَبِیَّهِ فَأَغارَ عَلی مَسالِحِ عَلِیٍّ ، وأخَذَ أمتِعَتَهُم ، ومَضی حَتَّی انتَهی إلَی القُطقُطانَهِ . فَأَتی عَمرَو بنَ عُمَیسِ بنِ مَسعودٍ ، وکانَ فی خَیلٍ لِعَلِیٍّ وأمامَهُ أهلُهُ ، وهُوَ یُریدُ الحَجَّ ، فَأَغارَ عَلی مَن کانَ مَعَهُ ، وحَبَسَهُ عَنِ المَسیرِ . فَلَمّا بَلَغَ ذلِکَ عَلِیّا سَرَّحَ حُجرَ بنَ عَدِیِّ الکِندِیَّ فی أربَعَهِ آلافٍ ، وأعطاهُم خَمسینَ خَمسینَ ، فَلَحِقَ الضَّحّاکَ بِتَدمُرَ فَقَتَلَ مِنهُم تِسعَهَ عَشَرَ رَجُلاً ، وقُتِلَ مِن أصحابِهِ رَجُلانِ ، وحالَ بَینَهُم اللَّیلُ ، فَهَرَبَ الضَّحّاکُ وأصحابُهُ ، ورَجَعَ حُجرٌ ومَن مَعَهُ . (1)

.

1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 135 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 426 نحوه .

ص: 155

تاریخ الطبری به نقل از عوانه : معاویه، ضحّاک بن قیس را روانه کرد و به او دستور داد که از پایین واقصه (1) بگذرد و از بادیه نشینان به هر کس که در اطاعت فرمان علی علیه السلام باشد شبیخون بزند. سه هزار نفر نیز همراهش کرد. او حرکت کرد. اموال مردم را گرفت و بادیه نشینانی را که به آنها بر خورد کشت. از ثعلبیّه گذر کرد و به مرزبانان علی علیه السلام شبیخون زد و کالاهایشان را رُبود و رفت تا به قطقطانه رسید. به سوی عمرو بن عمیس بن مسعود رفت. وی از سپاهیان علی علیه السلام بود و خانواده اش پیشاپیش او بود و به حج می رفت. به همراهان او شبیخون زد و آنان را از رفتن باز داشت. چون خبر به علی علیه السلام رسید، حجر بن عدی را با چهار هزار نفر فرستاد و به آنان پنجاه پنجاه داد. [ حُجْر ]در تَدمُر به ضحّاک رسید و نوزده نفر از همراهان او را کشت. از یاران خودش نیز دو نفر کشته شدند. شب میان آنان فاصله انداخت. ضحّاک و همراهانش شبانه گریختند. حجر و یارانش نیز بازگشتند.

.

1- .یکی از منزلگاه ها در راه مکّه، بین قرعاء وگردنه شیطان (معجم البلدان: ج 5 ص 354) .

ص: 156

تاریخ الیعقوبی :جَلَسَ عَلِیٌّ فِی المَسجِدِ ، فَنَدَبَ النّاسَ ، وَانتَدَبَ أربَعَهُ آلافٍ ، فَسارَ بِهِم فی طَلَبِ القَومِ ، وأغَذَّ المَسیرَ حَتّی لَقِیَهُم بِتَدمُرَ مِن عَمَلِ حِمصَ ، فَقاتَلَهُم فَهَزَمَهُم ، حَتّی انتَهَوا إلَی الضَّحّاکِ ، وحَجَزَ بَینَهُم اللَّیلُ ، فَأَدلَجَ (1) الضَّحّاکُ عَلی وَجهِهِ مُنصَرِفا ، وشَنَّ حُجرُ بنُ عَدِیٍّ ومَن مَعَهُ الغارَهَ فی تِلکَ البِلادِ یَومَینِ ولَیلَتَینِ . (2)

الإمام علیّ علیه السلام بَعدَما أغارَ الضَّحّاکُ بنُ قَیسٍ عَلَی القُطقُطانَهِ ، فَبَلَغَ عَلِیّا إقبالُهُ وأنَّهُ قَد قَتَلَ ابنَ عُمَیسٍ : یا أهلَ الکوفَهِ ! اُخرُجوا إلی جَیشٍ لَکُم قَد اُصیبَ مِنهُ طَرَفٌ ، وإلَی الرَّجُلِ الصّالِحِ ابنِ عُمَیسٍ (3) فَامنَعوا حَریمَکُم وقاتِلوا عَدُوَّکُم ، فَرَدّوا رَدّا ضَعیفا . فَقالَ : یا أهلَ العِراقِ ! وَدِدتُ أنَّ لی بِکُم بِکُلِّ ثَمانِیَهٍ مِنکُم رَجُلاً مِن أهلِ الشّامِ ، ووَیلٌ لَهُم ! قاتَلوا مَعَ تَصَبَّرِهِم عَلی جَورٍ . وَیحَکُم ! اُخرُجوا مَعی ، ثُمَّ فِرّوا عَنّی إن بَدا لَکُم ، فَوَاللّهِ إنّی لَأَرجو شَهادَهً ، وإنَّها لَتَدورُ عَلی رَأسی مَعَ ما لی مِنَ الرَّوحِ العَظیمِ فی تَرکِ مُداراتِکُم کَما تُدارَی البِکارُ الغُمرَهُ (4) ، أوِ الثِّیابُ المُتَهَتِّکَهُ ، کُلَّما حِیصَت (5) مِن جانِبٍ تَهَتَّکَت مِن جانِبٍ . (6)

.

1- .یُقال أدلج : إذا سار من أوّل اللیل (النهایه : ج 2 ص 129 «دلج») .
2- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 196 .
3- .فی المصدر : «ابن عمیش» ، والصحیح ما أثبتناه .
4- .الغُمر : الجاهل الغرّ الذی لم یجرّب الاُمور (النهایه : ج 3 ص 385 «غمر») .
5- .حاصَ الثوبَ : خاطَه (النهایه : ج 1 ص 461 «حوص») .
6- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 195 .

ص: 157

تاریخ الیعقوبی:علی علیه السلام در مسجد نشست و مردم را فرا خواند. چهار هزار نفر گرد آمدند. آنان را [به فرماندهی حجر بن عدی] در پی آن گروه (ضحّاک و همراهانش) روان ساخت و شتابان رفتند، تا آن که در تَدمُر از منطقه حِمْص به آنان رسیدند. با آنان جنگیدند و فراری شان دادند، تا آن که به ضحّاک رسیدند. شب میان آنان حایل شد. از اوّل شب ، ضحّاک روی به بازگشت و فرار نهاد. حجر بن عدی و همراهانش تا دو شبانه روز ، از هر سو بر غارتگران در آن شهرها تاختند.

امام علی علیه السلام پس از آن که ضحّاک بن قیس بر قطقطانه شبیخون زد و به علی علیه السلام خبر رسید که او آمده و ابن عمیس را هم کشته است : «ای اهل کوفه! به یاری سپاهیانی از خودتان بیرون شوید که برخی شان هم کشته شده اند . به یاری مرد شایسته، ابن عمیس بروید و از حریم خودتان دفاع کنید و با دشمنتان بجنگید». مردمْ پاسخی ضعیف دادند. فرمود: «ای مردم عراق! دوست داشتم که به جای هر هشت نفر شما یکی از شامیان را داشتم! وای بر آنان! آنان با پایداری در ستمکاری شان می جنگند. وای بر شما! با من بیرون آیید، آن گاه اگر خواستید از گِرد من فرار کنید! به خدا سوگند ، من امیدوار به شهادتم و [مرغ ]شهادت ، بالای سرم می چرخد . به علاوه ، آسودگی عظیم خواهم داشت در ترک مدارا با شما، آن گونه که باشترانِ آبکشِ تازه کار یا با جامه های پوسیده مدارا می کنند که هر چه از یک طرف می دوزند، از طرف دیگر پاره می شود.

.


ص: 158

الإرشاد لَمّا بَلَغَ عَلِیّا علیه السلام غارَهُ الضَّحّاکِ بنِ قَیسٍ وقَتلُهُ ابنَ عُمَیسٍ : یا أهلَ الکوفَهِ ! اُخرُجوا إلَی العَبدِ الصّالِحِ وإلی جَیشٍ لَکُم قَد اُصیبَ مِنهُ طَرَفٌ ، اُخرُجوا فَقاتِلوا عَدُوَّکُم ، وَامنَعوا حَریمَکُم إن کُنتُم فاعِلینَ . قالَ : فَرَدّوا عَلَیهِ رَدّا ضَعیفا ، ورَأی مِنهُم عَجزا وفَشَلاً . فَقالَ : وَاللّهِ لَوَدِدتُ أنَّ لی بِکُلِّ ثَمانِیَهٍ مِنکُم رَجُلاً مِنهُم ، وَیحَکُم ! اُخرُجوا مَعی ثُمَّ فِرّوا عَلَیَّ إن بَدا لَکُم ، فَوَاللّهِ ما أکرَهُ لِقاءَ رَبّی عَلی نِیَّتی وبَصیرَتی ، وفی ذلِکَ رَوحٌ لی عَظیمٌ ، وفَرَجٌ مِن مُناجاتِکُم ومُقاساتِکُم ومُداراتِکُم مِثلَ ما تُدارَی البِکارُ العَمِدَهُ أوِ الثِّیابُ المُتَهَتِّرَهُ ، کُلَّما خِیطَت مِن جانِبٍ تَهَتَّکَت مِن جانِبٍ عَلی صاحِبِها . (1)

الإمام علیّ علیه السلام مِن کَلامٍ لَهُ بَعدَ غارَهِ الضَّحّاکِ بنِ قَیسٍ صاحِبِ مُعاوِیَهَ عَلَی الحاجِّ بَعدَ قِصَّهِ الحَکَمَینِ وفیها یَستَنهِضُ أصحابَهُ لِما حَدَثَ فِیالأَطرافِ :أیُّهَا النّاسُ المُجتَمِعَهُ أبدانُهُم ، المُختَلِفَهُ أهواؤُهُم ، کَلامُکُم یُوهِی الصُّمَّ الصَّلابِ ، وفِعلُکُم یُطمِعُ فیکُمُ الأَعداءَ ؛ تَقولونَ فِی المَجالِسِ کَیتَ وکَیتَ ، فَإِذا جاءَ القِتالُ قُلتُم : حِیدی حَیادِ (2) . ما عَزَّت دَعوَهُ مَن دَعاکُم ، ولَا استَراحَ قَلبُ مَن قاساکُم ، أعالیلُ بِأَضالیلَ ، وسَأَلتُمونِیَ التَّطویلَ ، دِفاعَ ذِی الدَّینِ المَطولِ ، لا یَمنَعُ الضَّیمَ الذَّلیلُ ، ولا یُدرَکُ الحَقُّ إلّا بِالجِدِّ . أیَّ دارٍ بَعدَ دارِکُم تَمنَعونَ ، ومَعَ أیِّ إمامٍ بَعدی تُقاتِلونَ ؟ المَغرورُ وَاللّهِ مَن غَرَرتُموهُ . ومَن فازَ بِکُم فَقَد فازَ وَاللّهِ بِالسَّهمِ الأَخیَبِ ، ومَن رَمی بِکُم فَقَد رمی بِأَفوَقِ (3) ناصِلٍ ، أصبَحتُ وَاللّهِ لا اُصدِّقُ قَولَکُم ، ولا أطمَعُ فی نَصرِکُم ، ولا اُوعِدُ العَدُوَّ بِکُم ، ما بالُکُم ؟ ما دَواؤُکُم ؟ ما طِبُّکم ؟ القَومُ رِجالٌ أمثالُکُم ، أ قَولاً بِغَیرِ عِلمٍ ، وغَفلهً مِن غَیرِ وَرَعٍ ، وطَمَعا فی غَیرِ حَقٍّ ؟ (4)

.

1- .الإرشاد : ج 1 ص 271 ، الغارات : ج 2 ص 423 عن أبی روق عن أبیه ؛ أنساب الأشراف : ج 3 ص 198 کلاهما نحوه وراجع تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 195 .
2- .حِیدِی : أی مِیلی . وحَیَادِ بوَزن قَطَامِ (النهایه : ج 1 ص 466 «حید») .
3- .أی رَمَی بسَهم مُنکسر الفُوْق لا نَصلَ فیه . والفُوْق : مَوضع الوَتَر منه (النهایه : ج 3 ص 480 «فوق») .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 29 ، الإرشاد : ج 1 ص 273 ، الأمالی للطوسی : ص 180 ح 302 ؛ أنساب الأشراف : ج 3 ص 154 کلاهما عن جندب بن عبد اللّه الأزدی ، البیان والتبیین : ج 2 ص 56 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 171 کلّها نحوه إلی «لا أطمع فی نصرکم» .

ص: 159

الإرشاد:چون به علی علیه السلام خبر رسید که ضحّاک به قیس شبیخون زده و ابن عمیس را کشته است، فرمود: «ای کوفیان! به سوی بنده شایسته و سربازان خودتان که تعدادی از آنان کشته شده اند ، بیرون شوید . بیرون روید و با دشمنشان بجنگید و اگر اهل کارید، از حریم خود دفاع کنید». پاسخ ضعیفی به او دادند. امام علیه السلام از آنان ناتوانی و سستی دید . آن گاه فرمود: «به خدا سوگند ، دوست داشتم در مقابل هر هشت نفر از شما یکی از آنان را داشتم! وای بر شما! با من بیرون آیید و آن گاه اگر خواستید، از دور من فرار کنید! به خدا سوگند ، با این نیّت و بصیرتم، از دیدار پروردگارم ناخرسند نیستم و اگر کشته شوم، برایم آسایشی بزرگ و گشایشی از هم صحبتی و برخورد و مدارا با شماست، آن گونه که با شتران تازه کار آبکش یا با جامه های پوسیده مدارا می کنند که هر طرفش را می دوزند، طرف دیگرش بر تن صاحب جامه پاره می شود».

امام علی علیه السلام پس از آن که ضحّاک بن قیس، رفیق معاویه، پس از ماجرای حکمیّت ، بر حاجیان شبیخون زد و حضرت علی علیه السلام یاران خود را به خاطر آنچه در اطراف پدید آمده بود، به مبارزه تشویق کرد : ای مردمی که بدن هایتان جمع، ولی خواسته هایتان مختلف است! سخنتان صخره های سخت را سست می سازد؛ ولی کارتان دشمنان را به طمع می اندازد. در مجالسْ چنین و چنان می گویید، ولی جنگ که پیش می آید ، می گویید: حِیدی حیاد! (یعنی : ای جنگ! از من دور شو) . کسی که شما را به یاری خوانْد، عزّت نیافت و هر که با شما سر و کار داشت ، نیاسود . عذرها و بهانه هایی با گم راهی ها آوردید! از من خواستید که به تأخیر اندازم، همچون بدهکاری که [ بازپرداخت ]بدهی خود را بی جهت به تأخیر می اندازد. خوار و ذلیل نمی تواند جلوی ستم را بگیرد و حق را هم جز با جدّیت نتوان گرفت. پس از خانه های خود، می خواهید از کدام خانه دفاع کنید؟ و پس از من با کدام پیشوا به جهاد می روید؟ به خدا سوگند، فریب خورده کسی است که شما فریبش داده اید. کسی که با شما بخواهد برنده شود، به خدا سوگند ، با ناکام ترین تیر، کامیاب شده است و هرکس با شما بخواهد به دشمن تیراندازد، با تیر شکسته تیر انداخته است. به خدا سوگند ، چنان شده ام که نه سخنتان را باور می کنم و نه امید به یاری شما دارم و نه می توانم با شما دشمن را تهدید کنم. شما را چه می شود؟ داروی دردتان چیست؟ درمان شما چگونه است؟ دشمنان نیز مردانی مثل شمایند. آیا سخنی می گویید بدون آگاهی، و غفلتی دارید بدون پارسایی ، و طمعی به غیر حق؟!».

.


ص: 160

8 / 7غارَهُ عَبدِ الرَّحمنِ بنِ قَباثٍالکامل فی التاریخ فی أحداثِ سَنَهِ تِسعٍ وثَلاثینَ هجریّه : وفیها سَیَّرَ مُعاوِیَهُ عَبدَ الرَّحمنِ بنَ قَباثِ بنِ أشیَمَ إلی بِلادِ الجَزیرَهِ وفیها شَبیبُ بنُ عامِرٍ جَدُّ الکِرمانِیِّ الَّذی کانَ بِخُراسانَ وکانَ شَبیبٌ بِنَصیبینَ ، فَکَتَبَ إلی کُمَیلِ بنِ زِیادٍ ، وهُوَ بِهیتَ ، یُعلِمُهُ خَبَرَهُم . فَسارَ کُمَیلٌ إلَیهِ نَجدَهً لَهُ فی سِتِّمِئَهِ فارِسٍ ، فَأَدرَکوا عَبدَ الرَّحمنِ ومَعَهُ مَعَنُ بنُ یَزیدَ السُّلَمِیُّ ، فَقاتَلَهُما کُمیلٌ وهَزَمَهُما ، فَغَلَبَ عَلی عَسکَرِهِما ، وأکثَرَ القَتلَ فی أهلِ الشّامِ ، وأمَرَ أن لا یُتبَعُ مُدبِرٌ ولا یُجهَزَ عَلی جَریحٍ ، وقُتِلَ مِن أصحابِ کُمَیلٍ رَجُلانِ . وکَتَبَ إلی عَلِیٍّ بِالفَتحِ فَجَزاهُ خَیرا ، وأجابَهُ جَوابا حَسَنا ورَضِیَ عَنهُ ، وکانَ ساخِطا عَلَیهِ ... . وأقبَلَ شَبیبُ بنُ عامِرٍ مِن نَصیبینَ فَرَأی کُمَیلاً قَد أوقَعَ بِالقَومِ فَهَنَّأَهُ بِالظَّفَرِ ، وأتبَعَ الشّامِیّینَ فَلَم یَلحَقهُم ، فَعَبَرَ الفُراتَ ، وبَثَّ خَیلَهُ ، فَأَغارَت عَلی أهلِ الشّامِ حَتّی بَلَغَ بَعلَبَکَّ . فَوَجَّهَ مُعاوِیَهُ إلَیهِ حَبیبَ بنَ مَسلَمَهَ فَلَم یُدرِکهُ ، ورَجَعَ شَبیبٌ فَأَغارَ عَلی نَواحِی الرَّقَّهِ ؛ فَلَم یَدَع لِلعُثمانِیَّهِ بِها ماشِیهً إلَا استاقَها ، ولا خَیلاً ولا سِلاحا إلّا أخَذَهُ ، وعادَ إلی نَصیبینَ وکَتَبَ إلی عَلِیٍّ . فَکَتَبَ إلَیهِ عَلِیٌّ یَنهاهُ عَن أخذِ أموالِ النّاسِ إلَا الخَیلَ وَالسِّلاحَ الَّذی یُقاتِلونَ بِهِ ، وقالَ : رَحِمَ اللّهُ شَبیبا ، لَقَد أبعَدَ الغارَهَ وعَجَّلَ الِانتِصارَ . (1)

.

1- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 428 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 231 ، الفتوح : ج 4 ص 227 و 228 کلاهما نحوه .

ص
7 / 8 نامه امام به ابن عبّاس، پس از شهادت محمّد

7 / 9 خطبه امام، پس از کشته شدن محمّد بن ابی بکر

7 / 8نامه امام به ابن عبّاس، پس از شهادت محمّدامام علی علیه السلام در ضمن نامه ای به عبد اللّه بن عبّاس پس از کشته شدن محمّد بن ابی بکر : امّا بعد؛ مصر فتح شده و محمّد بن ابی بکر به شهادت رسیده است. در مرگ او از خداوند ، انتظار پاداش داریم . فرزندی خیرخواه و کارگزاری سختکوش و شمشیری بُرنده و ستونی حمایتگر بود . من مردم را بر پیوستن به او ترغیب کردم و دستور دادم پیش از واقعه به فریادش برسند و در نهان و آشکار و رفت و برگشت ، آنان را فراخواندم . برخی آمدند، امّا بی رغبت. برخی هم به دروغْ خود را به بیماری زدند . برخی هم نشستند و از یاری اش دست کشیدند. از خداوند متعال می خواهم که برای من از دست این مردم به زودی نجات و گشایش قرار دهد. به خدا سوگند ، اگر عشق به شهادت در برخورد با دشمن نبود و این که خود را برای مرگ آماده ساخته ام، دوست داشتم حتی یک روز هم این مردم را نبینم و هرگز با آنان برخورد نکنم!

7 / 9خطبه امام، پس از کشته شدن محمّد بن ابی بکرامام علی علیه السلام در خطبه اش پس از کشته شدن محمّد بن ابی بکر : آگاه باشید! مصر را فاجران ستمگر گشودند ؛ آنان که راه خدا را بسته و اسلام را به انحراف کشاندند. هلا که محمّد بن ابی بکر به شهادت رسید و ما از خداوند بر این امر، انتظار اجر داریم! به خدا سوگند، تا آن جا که من می دانم، او از کسانی بود که منتظر قضای الهی (مرگ) بود و برای پاداش [ آخرتْ ]کار می کرد و از روش هر فاجر بدش می آمد و روش مؤمن را دوست می داشت. من به خدا سوگند خودم را بر کوتاهی در کارم سرزنش نمی کنم . همانا من در سختی های جنگ، جدّی و کاردانم. در کار نبرد، پیشرو و به شیوه تدبیر آگاهم و اندیشه درست را در میان شما به کار می گیرم . آشکارا شما را به فریادرسی می خوانم و بی پرده شما را برای یاری ندا می دهم، نه سخنم را می شنوید و نه فرمانم را اطاعت می کنید، تا کارها به سرانجام شومی کشیده می شود. شما قومی هستید که با شما نه می توان خونخواهی کرد و نه می توان داغ دل ها را به پایان برد. از پنجاه و چند شب پیش تاکنون شما را فرا خواندم که به داد برادرانتان برسید . مثل شتر نرِ کف بر لب، خُرخُر کردید و همچون کسی که عزم نبرد با دشمن ندارد و در پی اجر نیست، زمینگیر شدید . سپس سپاهی اندک و سست از میان شما نزد من بیرون شد ، رنگ پریده «گویا که آنان را در حالی که می نگرند، به سوی مرگ می کشانند» . پس اُف بر شما!

.


ص: 100

7 / 10رِسالَهُ الإِمامِ المَفتوحَهُ إلی اُمَّهِ الإِسلامِ بَعدَ احتِلالِ مِصرَالغارات عن عبد الرحمن بن جندب عن أبیه :دَخَلَ عَمرُو بنُ الحَمِقِ وحُجرُ بنُ عَدِیٍّ وحَبَّهُ العُرَنِیُّ وَالحارِثُ الأَعوَرُ وعَبدُ اللّهِ بنِ سَبَأٍ عَلی أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام بَعدَمَا افتُتِحَت مِصرُ وهُوَ مَغمومٌ حَزینٌ فَقالوا لَهُ : بَیِّن لَنا ما قَولُکَ فی أبی بَکرٍ وعُمَرَ ؟ فَقالَ لَهُم عَلِیٌّ علیه السلام : وهَل فَرَغتُم لِهذا ؟ ! وهذِهِ مِصرُ قَدِ افتُتِحَت وشیعَتی بِها قَد قُتِلَت ، أنَا مُخرِجٌ إلَیکُم کِتاباً اُخبِرُکُم فیهِ عَمّا سَأَلتُم وأسأَلُکُم أن تَحفَظوا مِن حَقّی ما ضَیَّعتُم ، فَاقرَؤوهُ عَلی شیعَتی وکونوا عَلَی الحَقِّ أعواناً . وهذِهِ نُسخَهُ الکِتابِ : مِن عَبدِ اللّهِ عَلِیٍّ أمیرِ المُؤمِنینَ إلی مَن قَرَأَ کِتابی هذا مِنَ المُؤمِنینَ وَالمُسلِمینَ ، السَّلامُ عَلَیکُم ، فَإِنّی أحمَدُ إلَیکُم اللّهَ الَّذی لا إلهَ إلّا هُوَ . أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ اللّهَ بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله نَذیراً لِلعالَمینَ ، وأمیناً عَلَی التَّنزیلِ ، وشَهیداً عَلی هذِهِ الاُمَّهِ ، وأنتُم مَعاشِرُ العَرَبِ یَومَئِذٍ عَلی شَرِّ دینٍ وفی شَرِّ دارٍ ، مُنیخونَ عَلی حِجارَهٍ خَشِنٍ ، وحَیّاتٍ صُمٍّ (1) ، وشَوکٍ مَبثوثٍ فِی البِلادِ ، تَشرَبونَ الماءَ الخَبیثَ ، وتَأکُلونَ الطَّعامَ الجَشیبَ (2) ، وتَسفِکونَ دِماءَکُم ، وتَقتُلونَ أولادَکُم ، وتَقطَعونَ أرحامَکُم ، وتَأکُلونَ أموالَکُم بَینَکُم بِالباطِلِ ، سُبُلُکُم خائِفَهٌ ، وَالأَصنامُ فیکُم مَنصوبَهٌ ، وَالآثامُ بِکُم مَعصوبَهٌ ، ولا یُؤمِنُ أکثَرُهُم بِاللّهِ إلّا وهُم مُشرِکونَ ، فَمَنَّ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ عَلَیکُم بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَبَعَثَهُ إلَیکُم رَسولاً مِن أنفُسِکُم ، وقالَ فیما أنزَلَ مِن کِتابِهِ : «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُواْ عَلَیْهِمْ ءَایَتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَبَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَلٍ مُّبِینٍ» (3) وقالَ : «لَقَدْ جَآءَکُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُم بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ» (4) وقالَ : «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ» (5) وقال : «ذَ لِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَآءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» (6) . فَکانَ الرَّسولُ إلَیکُم مِن أنفُسِکُم بِلِسانِکُم ، وکُنتُم أوَّلَ المُؤمِنینَ تَعرِفونَ وَجهَهُ وشیعَتَهُ وعِمارَتَهَ ، فَعَلَّمَکُمُ الکِتابَ وَالحِکمَهَ وَالفَرائِضَ وَالسُّنَّهَ ، وأمَرَکُم بِصِلَهِ أرحامِکُم وحَقنِ دِمائِکُم وصَلاحِ ذاتِ البَینِ ، وأن تُؤَدُّوا الأَماناتِ إلی أهلِها وأن تُوَفّوا بِالعَهدِ ولاتَنقُضُوا الأَیمانَ بَعدَ تَوکیدِها ، وأمَرَکُم أن تَعاطَفوا وتَبارّوا وتَباذَلوا وتَراحَموا ، ونَهاکُم عَنِ التَّناهُبِ وَالتَّظالُمِ وَالتَّحاسُدِ وَالتَّقاذُفِ وَالتَّباغی ، وعَن شُربِ الخَمرِ وبَخسِ المِکیالِ ونَقصِ المیزانِ ، وتَقَدَّمَ إلَیکُم فیما اُنزِلَ عَلَیکُم : ألّا تَزِنوا ولا تَربوا ولا تَأکُلوا أموالَ الیَتامی ظُلما ، وأن تُؤَدُّوا الأَماناتِ إلی أهلِها ولاتَعثَوا فِی الأَرضِ مُفسِدینَ ، ولاتَعتَدوا إنَّ اللّهَ لایُحِبُّ المُعتَدینَ . وکُلُّ خَیرٍ یُدنی إلَی الجَنَّهِ ویُباعِدُ مِنَ النّارِ أمَرَکُم بِهِ ، وکُلُ شَرٍّ یُباعِدُ مِنَ الجَنَّهِ ویُدنی مِنَ النّارِ نَهاکُم عَنهُ . فَلَمّا استَکمَلَ مُدَّتَهُ مِنَ الدُّنیا تَوَفّاهُ اللّهُ إلَیهِ سَعیداً حَمیداً ، فَیا لَها مُصیبَهً خَصَّتِ الأَقرَبینَ وعَمَّت جَمیعَ المُسلِمینَ ، ما اُصیبوا بِمِثلِها قَبلَها ولَن یُعایَنوا بَعدُ اُختَها . فَلَمّا مَضی لِسَبیلِهِ صلی الله علیه و آله تَنازَعَ المُسلِمونَ الأَمرَ بَعدَهُ ، فَوَاللّهِ ما کانَ یُلقی فی روعی ولا یَخطُرُ عَلی بالی أنَّ العَرَبَ تَعدِلُ هذَا الأَمرَ بَعدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله عَن أهلِ بَیتِهِ ، ولا أنَّهُم مُنَحّوهُ عَنّی مِن بَعدِهِ . فَما راعَنی إلَا انثِیالُ النّاسِ عَلی أبی بَکرٍ وإجفالُهُم إلَیهِ لِیُبایِعوهُ ، فَأَمسَکتُ یَدی ورَأَیتُ أنّی أحَقُّ بِمَقامِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فِی النّاسِ مِمَّن تَولَّی الأَمرَ مِن بَعدِهِ . فَلَبِثتُ بِذلِکَ ماشاءَ اللّهُ حَتّی رَأَیتُ راجِعَهً مِنَ النّاسِ رَجَعَت عَنِ الإِسلامِ یَدعونَ إلی مَحقِ دینِ اللّهِ ومِلَّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وإبراهیمَ علیه السلام فَخَشیتُ إن لَم أنصُرِ الإِسلامَ وأهلَهُ أن أری فیهِ ثَلماً وهَدماً یَکونُ مُصیبَتُهُ أعظَمَ عَلَیَّ مِن فَواتِ وِلایَهِ اُمورِکُمُ ، الَّتی إنَّما هِیَ مَتاعُ أیّامٍ قَلائِلَ ثُمَّ یَزولُ ما کانَ مِنها کَما یَزولُ السَّرابُ وکَما یَنقَشِعُ السَّحابُ ، فَمَشَیتُ عِندَ ذلِکَ إلی أبی بَکرٍ فَبایَعتُهُ ، ونَهَضتُ فی تِلکَ الأَحداثِ حَتّی زاغَ الباطِلُ وزَهَقَ ، وکانَت کَلِمَهُ اللّهِ هِیَ العُلیا ولَو کَرِهَ الکافِرونَ . فَتَولّی أبو بَکرٍ تِلکَ الاُمورَ فَیَسَّرَ وشَدَّدَ وقارَبَ وَاقتَصَدَ ، فَصَحِبتُهُ مُناصِحاً وأطَعتُهُ فیما أطاعَ اللّهَ فیهِ جاهِداً ، وما طَمِعتُ أن لَوحَدَثَ بِهِ حَدَثٌ وأنَا حَیٌّ أن یَرِدَ إلَیَّ الأَمرُ الَّذی نازَعَتهُ فیهِ طَمَعُ مُستَیقِنٍ ولایَئِسَت مِنهُ یَأسُ مَن لایَرجوهُ ، ولَولا خاصَّهُ ما کانَ بَینَهُ وبَینَ عُمَرَ لَظَنَنتُ أنَّهُ لایَدفَعُها عَنّی . فَلَمَّا احتَضَرَ بَعَثَ إلی عُمَرَ فَوَلّاهُ فَسَمِعنا وأطَعنا وناصَحنا ، وتَوَلّی عُمَرُ الأَمرَ فَکانَ مَرضِیَّ السّیرَهِ مَیمونَ النَّقیبَهِ ، حَتّی إذَا احتَضَرَ قُلتُ فی نَفسی : لَن یَعدِلَها عَنّی فَجَعَلَنی سادِسَ سِتَّهٍ ، فَما کانوا لِوِلایَهِ أحَدٍ أشَدَّ کَراهِیَهٍ مِنهُم لِوِلایَتی عَلَیهِم ، فَکانوا یَسمَعونّی عِندَ وَفاهِ الرَّسولِ صلی الله علیه و آله اُحاجُّ أبا بَکرٍ وأقولُ : یا مَعشَرَ قُرَیشٍ إنّا أهلَ البَیتِ أحَقُّ بِهذَا الأَمرِ مِنکُم ، ما کانَ فینا مَن یَقرَأُ القُرآنَ ویعَرَفُ السُّنَّهَ ویَدینُ دینَ الحَقِّ . فَخَشِیَ القَومُ إن أنَا وَلَیتُ عَلَیهِم أن لایَکونَ لَهُم فِی الأَمرِ نَصیبٌ مابَقَوا ، فَأَجمَعوا إجماعاً واحِدا ، فَصَرَفُوا الوِلایَهَ إلی عُثمانَ وأخرَجونی مِنها رَجاءَ أن یَنالوها ویَتَداوَلوها إذ یَئِسوا أن یَنالوا مِن قِبَلی ، ثُمَّ قالوا : هَلُمَّ فَبایِع وإلّا جاهَدناکَ . فَبایَعتُ مُستَکرِهاً وصَبَرتُ مُحتَسِباً ، فَقالَ قائِلُهُم : یَابنَ أبی طالِبٍ إنَّکَ عَلی هذَا الأَمرِ لَحَریصٌ ، فَقُلتُ: أنتُم أحرَصُ مِنّی وأبعَدُ ، أأنَا أحرَصُ إذا طَلَبتُ تُراثی وحَقِّیَ الَّذی جَعَلَنِیَ اللّهُ ورَسولُهُ أولی بِهِ ، أم أنتُم إذ تَضرِبونَ وَجهی دونَهُ وتَحولونَ بَینی وبَینَهُ ؟ ! فَبُهِتوا ، وَاللّهُ لایَهدِی القَومَ الظّالِمینَ . اللّهُمَّ إنّی أستَعدیکَ عَلی قُرَیشٍ فَإِنَّهُم قَطَعوا رَحِمی ، وأصغَوا (7) إنائی ، وصَغَّروا عَظیمَ مَنزِلَتی ، وأجمَعوا عَلی مُنازَعَتی حَقّاً کُنتُ أولی بِهِ مِنهُم فَسَلَبونیهِ ، ثُمَّ قالوا : ألا إنَّ فِی الحَقِّ أن تَأخُذَهُ وفِی الحَقِّ أن تَمنَعَهُ فَاصبِر کَمِداً مُتَوَخِّما أومُت مُتَأَسِّفا حَنِقاً . فَنَظَرتُ فَإِذا لَیسَ مَعی رافِدٌ ولاذابٌ ولامُساعِدٌ إلّا أهلُ بَیتی ، فَضَنِنتُ بِهِم عَنِ الهَلاکِ ، فَأَغضَیتُ عَلَی القَذی ، وتَجَرَّعتُ ریقی عَلَی الشَّجی ، وصَبَرتُ مِن کَظمِ الغَیظِ عَلی أمَرَّ مِنَ العَلقَمِ وآلَمَ لِلقَلبِ مِن حَزِّ الشِّفارِ . حَتّی إذا نَقَمتُم عَلی عُثمانَ أتَیتُموهُفَقَتَلتُموهُ ثُمَّ جِئتُمونی لِتُبایِعونی ، فَأَبَیتُ عَلَیکُم وأمسَکتُ یَدی فَنازَعتُمونی ودافَعتُمونی ، وبَسَطتُم یَدی فَکَفُفتُها ، ومَدَدتُم یَدی فَقَبَضتُها ، وَازدَحَمتُم عَلَیَّ حَتّی ظَنَنتُ أنَّ بَعضَکُم قاتِلُ بَعضٍ أو أنَّکُم قاتِلی ، فَقُلتُم : بایِعنا لا نَجِدُ غَیرَکَ ولا نَرضی إلّا بِکَ ، فَبایِعنا لا نَفتَرِق ولا تَختَلِف کَلِمَتُنا . فَبایَعتُکُم ودَعَوتُ النّاسَ إلی بَیعَتی ، فَمَن بایَعَ طائِعا قَبِلتُهُ مِنهُ ، ومَن أبی لَم اُکرِههُ وتَرَکتُهُ . فَبایَعَنی فیمَن بایَعَنی طَلحَهُ وَالزُّبَیرُ ولَو أبَیا ما اُکرِهتُهُما کَما لَم اُکرِه غَیرَهُما ، فَما لَبِثنا إلّا یَسیرا حَتّی بَلَغَنی أن خَرَجا مِن مَکَّهَ مُتَوَجِّهینَ إلَی البَصرَهِ فی جَیشٍ ما مِنهُم رَجُلٌ إلّا بایَعَنی وأعطانِیَ الطّاعَهَ ، فَقَدِما عَلی عامِلی وخُزّانِ بَیتِ مالی وعَلی أهلِ مِصرَ کُلُّهُم عَلی بَیعَتی وفی طاعَتی فَشَتَّتوا کَلِمَتَهُم وأفسَدوا جَماعَتَهُم ، ثُمَّ وَثَبوا عَلی شیعَتی مِنَ المُسلِمینَ فَقَتَلوا طائِفَهً مِنهُم غَدرا ، وطائِفَهً صَبرا ، وطائِفَهً عَصَّبوا بِأَسیافِهِم فَضارَبوا بهِا حَتّی لَقُوا اللّهَ صادِقینَ ، فَوَاللّهِ ، لَو لَم یُصیبوا مِنهُم إلّا رَجُلاً واحِدا مُتَعَمِّدینَ لِقَتلِهِ بِلا جُرمٍ جَرَّهُ لِحَلَّ لی بِهِ قَتلُ ذلِکَ الجَیشِ کُلِّهِ ، فَدَع ما إنَّهم قَد قَتَلوا مِنَ المُسلِمینَ أکثَرَ مِنَ العِدَّهِ الَّتی دَخَلوا بِها عَلَیهِم ، وقَد أدالَ (8) اللّهُ مِنهُم فَبُعدا لِلقَومِ الظّالِمینَ . ثُمَّ إنّی نَظَرتُ فی أهلِ الشّامِ فَإِذا أعرابٌ أحزابٌ ، وأهلُ طَمَعٍ جُفاهٌ طَغامٌ (9) یَجتَمِعونَ مِن کُلِّ أوبٍ ، ومَن کانَ یَنبَغی أن یُؤَدَّبَ ویُدَرَّبَ أو یُوَلّی عَلَیهِ ویُؤخَذَ عَلی یَدَیهِ ، لَیسوا مِنَ المُهاجِرینَ ولَا الأَنصارِ ، ولَا التّابِعینَ بِإِحسانٍ ، فَسِرتُ إلَیهِم فَدَعَوتُهُم إلَی الطّاعَهِ وَالجَماعَهِ ، فَأَبَوا إلّا شِقاقا ونِفاقا ونُهوضا فی وُجوهِ المُسلِمینَ ، یَنضِحونَهُم (10) بِالنَّبلِ ویَشجُرونَهُم (11) بِالرِّماحِ . فَهُناکَ نَهَدتُ (12) إلَیهِم بِالمُسلِمینَ فَقاتَلتُهُم ، فَلَمّا عَضَّهُمُ السِّلاحُ ووَجَدوا ألَمَ الجِراحِ رَفَعُوا المَصاحِفَ یَدعونَکُم إلی ما فیها ، فَأَنبَأتُکُم أنَّهُم لَیسوا بِأَصحابِ دینٍ ولا قُرآنٍ ، وأنَّهُم رَفَعوها غَدرا ومَکیدَهً وخَدیعَهً ووَهنا وضَعفا ؛ فَامضوا عَلی حَقِّکُم وقِتالِکُم ، فَأَبَیتُم عَلَیَّ وقُلتُم : اِقبَل مِنهُم ، فَإِن أجابوا إلی ما فِی الکِتابِ جامِعونا عَلی ما نَحنُ عَلَیهِ مِنَ الحَقِّ ، وإن أبَوا کانَ أعظَمَ لِحُجَّتِنا عَلَیهِم ، فَقَبِلتُ مِنکُم ، وکَفُفتُ عَنهُم إذ أبَیتُم ووَنَیتُم ، وکانَ الصُّلحُ بَینَکُم وبَینَهُم عَلی رَجُلَینِ یُحیِیانِ ما أحیَا القُرآنُ ، ویُمیتانِ ما أماتَ القُرآنُ ، فَاختَلَفَ رَأیُهُما وتَفَرَّقَ حُکمُهُما ، ونَبَذا ما فِی القُرآنِ وخالَفا ما فِی الکِتابِ ، فَجَنَّبَهُمَا اللّهُ السَّدادَ ودَلّاهُما فِی الضَّلالِ ، فَنبَذا (13) حُکمَهُما وکانا أهلَهُ . فَانخَزَلَت (14) فِرقَهٌ مِنّا فَتَرَکناهُم ما تَرَکونا حَتّی إذا عَثَوا فِی الأَرضِ یَقتُلونَ ویُفسِدونَ أتَیناهُم فَقُلنا : اِدفَعوا إلَینا قَتَلهَ إخوانِنا ، ثُمَّ کِتابُ اللّهِ بَینَنا وبَینَکُم ، قالوا : کُلُّنا قَتَلَهُم ، وکُلُّنَا استَحَلَّ دِماءَهُم ودِماءَکُم ، وشُدَّت عَلَینا خَیلُهُم ورِجالُهُم ، فَصَرَعَهُمُ اللّهُ مَصرَعَ الظّالِمینَ . فَلَمّا کانَ ذلِکَ مِن شَأنِهِم أمَرتُکُم أن تَمضوا مِن فَورِکُم ذلِکَ إلی عَدُوِّکُم فَقُلتُم : کَلَّت سُیوفُنا ، ونَفِدَت نِبالُنا ، ونَصَلَت (15) أسِنَّهُ رِماحِنا ، وعادَ أکثَرُها قَصدا (16) فَارجِع بِنا إلی مِصرِنا لِنَستَعِدَّ بِأَحسَنِ عُدَّتِنا ، وإذا رَجَعتَ زِدتَ فی مُقاتَلَتِنا عِدَّهَ مَن هَلَکَ مِنّا وفارَقَنا ، فَإِنَّ ذلِکَ أقوی لَنا عَلی عَدُوِّنا . فَأَقبَلتُ بِکُم حَتّی إذا أطلَلتُم عَلَی الکوفَهِ أمَرتُکُم أن تَنزِلوا بِالنُّخَیلَهِ ، وأن تَلزَموا مُعَسکَرَکُم ، وأن تَضُمّوا قَواضِبَکُم (17) ، وأن تُوَطِّنوا عَلَی الجِهادِ أنفُسَکُم ، ولا تُکثِروا زِیارَهَ أبنائِکُم ونِسائِکُم . فَإِنَّ أصحابَ الحَربِ المُصابِروها ، وأهلَ التَّشمیرِ فیهَا الَّذینَ لا یَنوحونَ مِن سَهَرِ لَیلِهِم ولا ظَمَأِ نَهارِهِم ولا خَمَصِ بُطونِهِم ولا نَصَبِ أبدانِهِم ، فَنَزَلَت طائِفَهٌ مِنکُم مَعی مُعَذِّرَهً ، ودَخَلَت طائِفَهٌ مِنکُم المِصرَ عاصِیَهً ، فَلامَن بَقِیَ مِنکُم ثَبَتَ وصَبَرَ ، ولا مَن دَخَلَ المِصرَ عادَ إلَیَّ ورَجَعَ ، فَنَظَرتُ إلی مُعَسکَری ولَیسَ فیهِ خَمسونَ رَجُلاً ، فَلَمّا رَأَیتُ ما أتَیتُم دَخَلتُ إلَیکُم فَما قَدَرتُ عَلی أن تَخرُجوا مَعی إلی یَومِنا هذا . فَما تَنتَظِرونَ ؟ أ ما تَرَونَ إلی أطرافِکُم قَدِ انتَقَصَت ، وإلی أمصارِکُم قَدِ افتُتِحَت ، وإلی شیعَتی بِها بَعدُ قَد قُتِلَت ، وإلی مَسالِحِکُم (18) تُعری ، وإلی بِلادِکُم تُغزی ، وأنتُم ذَوو عَدَدٍ کَثیرٍ ، وشَوکَهٍ وبَأسٍ شَدیدٍ ، فَما بالُکُم ؟ للّهِِ أنتُم ! مِن أینَ تُؤتَونَ ؟ وما لَکُم أنّی تؤُفَکونَ؟ ! وأنّی تُسحَرونَ ؟ ! ولَو أنَّکُم عَزَمتُم وأجمَعتُم لَم تُراموا ، ألا إنَّ القَومَ قَدِ اجتَمَعوا وتَناشَبوا وتَناصَحوا وأنتُم قَد وَنَیتُم وتَغاشَشتُم وَافتَرَقتُم ، ما أنتُم إن أتمَمتُم عِندی عَلی ذی سَعداءَ ، فَأَنبَهوا نائِمَکُم وَاجتَمَعوا عَلی حَقِّکُم ، وتَجَرَّدوا لِحَربِ عَدُوِّکُم ، قَد بَدَتِ الرُّغوَهُ عَنِ الصَّریحِ (19) وقَد بَیَّنَ الصُّبحُ لِذی عَینَینِ . إنَّما تُقاتِلونَ الطُّلَقاءَ وأبناءَ الطُّلَقاءِ ، واُولِی الجَفاءِ ومَن أسلَمَ کَرها وکانَ لِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أنفِ الإِسلامِ کُلِّهِ حَربا ، أعداءُ اللّهِ وَالسُّنَّهِ وَالقُرآنِ وأهلُ البِدَعِ وَالأَحداثِ ، ومَن کانَت بَوائِقُهُ تُتَّقی ، وکانَ عَلَی الإِسلامِ وأهلِهِ مَخوفا ، وأکَلَهُ الرُّشا وعَبَدَهُ الدُّنیا . لَقَد اُنهِیَ إلَیَّ أنَّ ابنَ النّابِغَهِ (20) لَم یُبایِع حَتّی أعطاهُ ثَمَنا وشَرَطَ أن یُؤتِیَهُ أتِیَّهً هِیَ أعظَمُ مِمّا فی یَدِهِ مِن سُلطانِهِ ، ألا صَفِرَت یَدُ هذَا البائِعِ دینَهُ بِالدُّنیا ! وخَزِیَت أمانَهُ هذَا المُشتَری نُصرَهَ فاسِقٍ غادِرٍ بِأَموالِ المُسلِمینَ ! وإنَّ فیهِم لَمَن قَد شَرِبَ فیکُمُ الخَمرَ وجُلِدَ الحَدَّ فِی الإِسلامِ ، یُعرَفُ بِالفِسادِ فِی الدِّینِ وَالفِعلِ السَیِّیء ، وإنَّ فیهِم لَمَن لَم یُسلِم حَتّی رُضِخَ لَهُ عَلَی الإِسلامِ رَضیخَهً (21) . فَهؤُلاءِ قادَهُ القَومِ ، ومَن تَرَکَت ذِکرَ مَساویهِ مِن قادَتِهُم مِثلُ مَن ذُکِرَت مِنهُم بَل هُوَ شَرٌّ مِنهُم ، وهؤُلاءِ الَّذینَ ذُکِرَت لَو وَلَّوا عَلَیکُم لَأَظهَروا فیکُمُ الفَسادَ وَالکِبرَ وَالفُجورَ وَالتَّسَلُّطَ بِالجَبرِیَّهِ وَالفَسادِ فِی الأَرضِ ، وَاتَّبَعُوا الهَوی وحَکَموا بِغَیرِ الحَقِّ ، ولَأَنتُم عَلی ما کانَ فیکُم مِن تَواکُلٍ وتَخاذُلٍ خَیرٌ مِنهُم وأهدی سَبیلاً ؛ فیکُمُ العُلَماءُ وَالفُقَهاءُ وَالنُّجَباءُ وَالحُکَماءُ ، وحَمَلَهُ الکِتابِ ، وَالمُتَهَجِّدونَ بِالأَسحارِ ، وعَمّارُ المَساجِدِ بِتِلاوَهِ القُرآنِ ، أفَلا تَسخَطونَ وتَهتَمّونَ أن یُنازِعَکُمُ الوِلایَهَ عَلَیکُم سُفَهاؤُکُم ، وَالأَشرارُ الأَراذِلُ مِنکُم ؟ ! فَاسمَعوا قَولی هَداکُمُ اللّهُ إذا قُلتُ ، وأطیعوا أمری إذا أمَرَتُ ! فَوَاللّهِ لَئِن أطَعتُمونی لا تَغوونَ ، وإن عَصَیتُمونی لا تَرشُدونَ ، خُذوا لِلحَربِ اُهبَتَها ، وأعِدّوا لَها عُدَّتَها ، وأجمَعوا إلَیها فَقَد شُبَّت واوقِدَت نارُها وعَلا شَنارُها (22) وتَجَرَّدَ لَکُم فیهَا الفاسِقونَ کَی یُعَذِّبوا عِبادَ اللّهِ ، ویُطفِئوا نورَ اللّهِ . ألا إنَّهُ لَیسَ أولِیاءُ الشَّیطانِ مِن أهلِ الطَّمَعِ وَالجَفاءِ وَالکِبرِ بِأَولی بِالجِدِّ فی غَیِّهِم وضَلالِهِم وباطِلِهِم مِن أولِیاءِ اللّهِ ، مِن أهلِ البِرِّ وَالزَّهادَهِ وَالإِخباتِ فی حَقِّهِم وطاعَهِ رَبِّهم ومُناصَحَهِ إمامِهِم . إنّی وَاللّهِ ، لَو لَقیتُهُم فَردا وهُم مِل ءُ الأَرضِ ما بالَیتُ ولَا استَوحَشتُ ، وإنّی مِن ضَلالَتِهِمُ الَّتی هُم فیها وَالهُدَی الَّذی نَحنُ عَلَیهِ لَعَلی ثِقَهٍ وبَیِّنَهٍ ویَقینٍ وصَبرٍ ، وإنّی إلی لِقاءِ رَبّی لَمُشتاقٌ ، ولِحُسنِ ثَوابِ رَبّی لَمُنتَظِرٌ ، ولکِنَّ أسَفا یَعتَرینی ، وحُزنا یُخامِرُنی مِن أن یَلِیَ أمرَ هذِهِ الاُمَّهِ سُفهاؤُها وفُجّارُها فَیَتَّخِذوا مالَ اللّهِ دُوَلاً ، وعِبادَ اللّهِ خَوَلاً (23) وَالصّالِحینَ حَربا وَالفاسِقینَ حِزبا ، وَایمُ اللّهِ ، لَولا ذلِکَ ما أکثَرتُ تَأنیبَکُم وتَألیبَکُم وتَحریضَکُم ، ولَتَرَکتُکُم إذ وَنَیتُم وأبَیتُم حَتّی ألقاهُم بِنَفسی مَتی حَمَّ (24) لی لِقاؤُهُم ! فَوَاللّهِ ، إنّی لَعَلَی الحَقِّ ، وإنّی لِلشَّهادَهِ لَمُحِبٌّ ، ف «انفِرُواْ خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَهِدُواْ بِأَمْوَ لِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ذَ لِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ» (25) ولا تُثاقِلوا إلَی الأَرضِ فَتَقِرّوا بِالخَسفِ وتَبوؤوا بِالذُّلِّ ، ویَکُن نَصیبُکُمُ الأَخسَرَ ، إنَّ أخا الحَربِ الیَقظانَ الأَرِقُ ، ومَن نامَ لَم یَنُم عَنهُ ، ومَن ضَعُفَ أودی ، ومَن تَرَکَ الجِهادَ فِی اللّهِ کانَ کَالمَغبونِ المَهینِ . اللّهُمَّ اجمَعنا وإیّاهُم عَلَی الهُدی ، وزَهِّدنا وإیّاهُم فِی الدُّنیا ، وَاجعَلِ الآخِرَهَ خَیرا لَنا ولَهُم مِنَ الاُولی ، وَالسَّلامُ . 26

.

1- .ما لا یَقْبَلُ الرُّقْیَهَ ؛ کأنّه قد صمّ عن سماعها (لسان العرب : ج 12 ص 344 «صمم») .
2- .هو الغلیظُ الخشِنُ من الطعام . وقیل : غیر المأدوم ، وکلّ بشع الطعم جَشبٌ (النهایه : ج 1 ص 272 «جشب») .
3- .الجمعه : 2 .
4- .التوبه : 128 .
5- .آل عمران : 164 .
6- .الجمعه : 4 .
7- .أصغی فُلان إناءَ فُلانٍ : إذا أماله ونقَصَه من حظِّه (لسان العرب : ج 14 ص 461 «صغا») .
8- .الإداله : النُّصره والغَلَبه (مجمع البحرین : ج 1 ص 620 «دول») .
9- .الطَّغام : من لا عقل له ولا معرفه ، وقیل : هم أوغاد الناس وأراذلهم (النهایه : ج 3 ص 128 «طغم») .
10- .نَضَحُوهم : رموهم (النهایه : ج 5 ص 70 «نضح») .
11- .شَجَرْناهم : طعنّاهم (النهایه : ج 2 ص 446 «شجر») .
12- .نَهَدَ : نهض ، نهد القوم لعدوّهم : إذا صمدوا له وشرعوا فی قتاله (النهایه : ج 5 ص 134 «نهد») .
13- .کذا فی المصدر ، والظاهر أنّها تصحیف ، والصحیح : «فنُبذ» .
14- .خَزَل : أی انفرد (النهایه : ج 2 ص 29 «خزل») .
15- .الإنصال بمعنی النَّزْع والإخراج (لسان العرب : ج 11 ص 663 «نصل») .
16- .أی قِطَعاً (النهایه : ج 4 ص 68 «قصد») .
17- .القضِیب : السیف اللطیف الدقیق ، والجمع قواضب (لسان العرب : ج 1 ص 679 «قضب») .
18- .المَسْلَحَه : کالثغر والمرقب یکون فیه أقوام یرقبون العدوّ لئلّا یطرقهم علی غفله ، فإذا رأوه أعلموا أصحابهم لیتأهّبوا له ، والجمع مسالح (النهایه : ج 2 ص 388 «سلح») .
19- .الصریح : الخالص من کلّ شیء (النهایه : ج 3 ص 20 «صرح») .
20- .أی عمرو بن العاص ، ینسب إلی اُمّه النابغه بنت حرمله (اُسد الغابه : ج 4 ص 232 الرقم 3971) .
21- .الرَّضیخَه : العطیّه (النهایه : ج 2 ص 228 «رضخ») .
22- .الشَّنار : العیب والعار (النهایه : ج 2 ص 504 «شنر») .
23- .خَوَلاً : أی خدما وعبیدا ، یعنی أنّهم یستخدمونهم ویستعبدونهم (النهایه : ج 2 ص 88 «خول») .
24- .حَمَّ لقاؤه : أی قُدِّرَ (مجمع البحرین : ج 1 ص 461 «حمم») .
25- .التوبه : 41 .

ص: 101



7 / 10 نامه سرگشاده امام به امّت اسلام، پس از اشغال مصر

7 / 10نامه سرگشاده امام به امّت اسلام، پس از اشغال مصرالغارات به نقل از عبد الرحمان بن جندب، و او از پدرش : عمرو بن حَمِق، حُجر بن عَدی، حبّه عَرنی، حارث اَعور و عبد اللّه بن سبا، پس از گشوده شدن مصر، خدمت امیر مؤمنان رسیدند، در حالی که آن حضرت، گرفته و غمگین بود و گفتند: به ما بگو که نظرت درباره ابوبکر و عمر چیست؟ علی علیه السلام به آنان گفت: «آیا [ مشکلاتتان حل شده و ]برای این مسئله فراغت یافته اید؟ این مصر است که گشوده شده و پیروانم آن جا کشته شده اند. نامه ای بیرون می دهم که در آن جواب سؤالتان هست و از شما می خواهم حقّی را که از من تباه ساختید، رعایت کنید . نامه را بر پیروان من بخوانید و یاورانِ حق باشید». و این نسخه آن نامه است: «از بنده خدا، علی امیر مؤمنان به هر مؤمن و مسلمانی که این نامه ام را بخواند. سلام بر شما! من خدا را نزد شما می ستایم؛ خدایی که جز او معبودی نیست. امّا بعد، همانا خداوند، محمّد صلی الله علیه و آله را به عنوان بیم دهنده جهانیان، امین بر وحی خدا و گواه بر این امّت برانگیخت، در حالی که شما قوم عرب، آن روز بدترین دین و بدترین خانمان را داشتید ، بر سنگ های خاره و مارهای زهرناک و خارهای پراکنده در آبادی ها می خفتید، آبی آلوده می نوشیدید و خوراکی سفت و ناگوار می خوردید، خونتان را می ریختید، فرزندانتان را می کشتید، از خویشاوندانتان می بُریدید ، اموال یکدیگر را به ناروا می خوردید، راه هایتان ناامن بود، بت ها میان شما برپا و گناهان به شما چسبیده بود. بیشترشان به خدا ایمان نیاوردند ، مگر آن که شریکی برای او قائل بودند. (1) خدای متعال بر شما منّت نهاد و محمّد صلی الله علیه و آله را به عنوان فرستاده ای از خودتان به سوی شما برانگیخت و در کتاب خود فرمود: «او کسی است که درمیان درس ناخواندگان ، پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را برایشان می خوانْد، پاکشان می کرد و به آنان کتاب و حکمت می آموخت، و همانا پیش تر در گم راهی آشکاری بودند» . و فرمود: «پیامبری از خود شما به سویتان آمد که رنج های شما برای او ناگوار بود، بر هدایت شما اصرار داشت و به مؤمنان رئوف و مهربان بود» . و فرمود: «خداوند بر مؤمنان منّت نهاد، آن گاه که در میان آنان پیامبری از خودشان برانگیخت» . و فرمود: «این فضل و احسان خداست که به هر که خواهد ، می بخشد و خداوند، صاحب فضل بزرگ است» . آن که فرستاده به سوی شما بود، از خودتان و هم زبان خودتان بود و شما نخستین گروندگان بودید که چهره و یاران و خاندانش برای شما آشنا بود. او به شما کتاب و حکمت و واجبات و مستحبّات را آموخت و شما را به صله رحِم، حفظ خون ها و آشتی میان افراد و امانت داری و پای بندی به سوگندها پس از استوارسازی آنها فرمان داد و به شما دستور داد که نسبت به هم باعاطفه، نیکوکار، بخشنده و مهربان باشید و شما را از غارتگری، ستم بر یکدیگر، حسدورزی، دشنام و تجاوز به یکدیگر، شرابخواری، کم فروشی و کاستی در سنجش ها نهی کرد و در آنچه بر شما نازل شد، به شما پیشنهاد کرد که زنا نکنید، ربا نخورید، مال یتیمان را به ستم نخورید، امانت ها را به صاحبانش برگردانید، در زمین در پی فساد نباشید و تجاوز نکنید، که خداوند تجاوزگران را دوست نمی دارد. شما را به هر خیری که به بهشتْ نزدیکتان می سازد و از آتشْ دورتان می کند ، فرمان داد و از هر بدی که از بهشت دور و به دوزخ نزدیک می سازد، برحذر داشت. چون زمان آن حضرت از دنیا تمام شد، خداوند، او را سعادتمند و ستوده نزد خویش برد. و چه مصیبتی بود که بر نزدیکان فرود آمد و عموم مسلمانان را فرا گرفت؛ مصیبتی که پیش تر مانند آن به ایشان نرسیده بود و پس از آن هم مانندش را نخواهند دید. چون پیامبر خدا درگذشت، مسلمانان پس از او درباره حکومت به کشمکش پرداختند. به خدا سوگند ، هرگز به ذهنم نمی آمد و بر خاطرم نمی گذشت که عرب، پس از پیامبر صلی الله علیه و آله این خلافت را از خاندانش دور کنند و پس از وی، از من دورش سازند و مرا هراسان نساخت، جز این که مردم به سوی ابوبکر سرازیر شدند و به طرف او سبقت گرفتند تا با وی بیعت کنند. من دست نگه داشتم و دیدم که من برای تصدّی خلافت و جانشینی پس از او، شایسته تر از دیگرانم که بر سر کار آمدند و مدّتی که خدا خواست ، بر این وضع صبر کردم تا آن که دیدم گروهی از مردم از اسلام برگشته اند و به نابود ساختن دین خدا و آیین محمّد صلی الله علیه و آله و ابراهیم علیه السلام فرا می خوانند. ترسیدم که ا گر به یاری اسلام و مسلمانان برنخیزم، در دینْ رخنه و خرابی بزرگی پیش آید که مصیبت آن بسی بزرگ تر است از آن که حکومت بر شما را از دست بدهم؛ حکومتی که کالایی چند روزه و زوال پذیر همچون روزه و زوال پذیر همچون سراب و گذرا همچون ابر است. این بود که نزد ابو بکر رفته ، با وی بیعت کردم و برای دفع آن حوادث به پا خاستم تا آن که باطل از میان رفت و کلمه اللّه برتری یافت، هرچند کافران خوش نداشتند. پس ابو بکر کارها را عهده دار شد، نرمش کرد و سخت گرفت، نزدیک ساخت و میانه روی کرد. دلسوزانه همراهی اش کردم و تلاشگرانه در آن جا که خدا را اطاعت کرد، پیروی اش نمودم و آزمند نبودم که اگر برای او حادثه ای پیش آید و پس از او من زنده باشم ، حکومتی که با او درباره آن کشمکش داشتم ، به من بازگردد . ناامید هم نبودم و اگر رابطه خصوصیِ میان او و عمر نبود، می پنداشتم که خلافت را از من دریغ نمی داشت. چون به بستر مرگ افتاد، عمر را خواست و خلافت را به او واگذار کرد. ما هم گوش کردیم و اطاعت و دلسوزی داشتیم. عمر ، عهده دار خلافت شد. روش او پسندیده و خویش نیک بود، تا آن که چون به بستر مرگ و احتضار افتاد، پیش خود گفتم که خلافت را از من برنمی گرداند ؛ ولی مرا ششمین نفر [ در شورا ]قرار داد و از ولایت (و پیشوایی) من بیش از دیگران ناخرسند بودند. پیش تر شنیده بودند که پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله با ابو بکر احتجاج می کردم و می گفتم: ای گروه قریش! ما اهل بیت به خلافتْ شایسته تر از شماییم، تا زمانی که در میان ما کسی هست که قرآن می خواند و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله را می شناسد و به دین حق معتقد است . آنان ترسیدند که اگر من به خلافت رسم، آنان تا زنده اند، سهمی از حکومت نداشته باشند. یک پارچه و هم دست شدند و خلافت را به عثمان دادند و چون از این که از سوی من سهمی به آنان داده شود، ناامید بودند، مرا از دایره خلافت بیروت کردند، تا آن را به دست گرفته، در میان خود بچرخانند. آن گاه به من گفتند: بیا و بیعت کن؛ وگرنه با تو خواهیم جنگید! ناخواسته و با اکراه بیعت کردم و به خاطر خدا صبر پیشه ساختم. یکی از آنان گفت: ای پسر ابوطالب، خیلی به حکومت آزمند و حریصی! گفتم: شما از من حریص تر و از آن دورترید. آیا من حریصم که میراث و حقّ خویش را می طلبم حقّی که خدا و پیامبر خدا مرا بر آن شایسته تر قرار داده اند ؟ یا شما که برای خلافتْ رو در روی من ایستاده و آن را از من دور می کنید؟ پس مبهوت شدند. «خداوند ، ستمگران را هدایت نمی کند» . خداوندا! من از قریش به پیشگاه تو شکایت می کنم . آنان با من قطع رحِم کردند و از بهره من کاستند و جایگاه والای مرا تحقیر کردند و درباره حقّی که من به آن شایسته تر بودم، با من به کشمکش پرداخته ، آن را از من ربودند، سپس گفتند: حق همان است که بتوانی آن را بگیری و آن را نگه داری. یا با دلی پر و غصه دار، صبر کن، یا از غم و افسوس بمیر! پس چون نگریستم، دیدم جز خاندانم کسی همراه و مدافع و یاور من نیست. نخواستم آنان از بین بروند. چشم بر خاشاک فرو بستم و آب دهان بر استخوانِ در گلو مانده ، فرو بردم و با فرو بردن خشم، بر آنچه تلخ تر از حَنظل ودلخراش تر از تیغ تیز بود، صبر کردم. تا آن که بر عثمان انتقاد کردید، آمدید و او را کشتید و سپس برای بیعت به نزد من آمدید. من نپذیرفتم و دست از آن باز کشیدم . با من کشمکش کردید و دستم را کشیدید و من بازپس کشیدم . دستم را کشیدید و باز کردید و من جمع کردم. بر سر من ازدحام کردید، تا حدّی که بیمناک شدم که یکدیگر را یا مرا بکُشید. گفتید: با ما بیعت کن . ما جز تو را نداریم و جز به تو راضی نیستیم . با ما بیعت کن تا دچار تفرقه و اختلاف کلمه نشویم. با شما بیعت کردم و مردم را به بیعت خویش فرا خواندم. هرکس به دلخواه و از روی رغبت بیعت کرد ، بیعتش را پذیرفتم و هرکس نخواست، او را مجبور به بیعت نکردم و به حال خود وا گذاشتم. از جمله کسانی که با من بیعت کردند، طلحه و زبیر بودند. اگر بیعت هم نمی کردند، به بیعتْ وادارشان نمی کردم، همچنان که دیگران را وادار نساختم. چیزی نگذشت که خبر یافتم آن دو همراه قشونی که همه از بیعت کنندگان با من بودند که قول اطاعت داده بودند ، از مکه به سوی بصره بیرون شده اند. آن دو نزد کارگزار من [ در بصره] و خزانه دار بیت المال و اهالی شهری رفتند که همه آنان با من بیعت کرده و در اطاعت من بودند. به تفرقه افکنی پرداختند و جمعشان را پراکندند، آن گاه به گروهی از مسلمانان پیرو من تاخته، برخی را با نیرنگ کشتند و برخی را اعدام کردند، گروهی هم دست به شمشیر برده با آنان جنگیدند، تا صادقانه به دیدار خدا شتافتند. به خدا سوگند، اگر آن گروه تنها یکی از یاران مرا بی گناه و به عمد کشته بودند، برای من کشتن همه آنان حلال و روا بود، تا چه رسد به این که گروهی از مسلمانان را کشتند که بیش از شمار آنانی بود که بر ایشان وارد شدند. البته خدا هجوم آنان را برگرداند و نابود شدند. «پس دور باد مردم ستمگر!» . سپس به شامیان نگریستم که بادیه نشینانی پراکنده و طمع ورزانی جفاکار و اوباش بودند که از هر سو گردآمده بودند؛ کسانی که می بایست تأدیب و تربیت شوند یا سرپرستی برای آنان گماشته شود و دست آنان گرفته شود . نه مهاجر بودند، نه انصار و نه تابعان به نیکی. به سوی آنان شتافتم و به اطاعت و همبستگی فرا خواندمشان؛ امّا آنان جز تفرقه و دو رویی و رو در روی مسلمانان ایستادن و تیر و نیزه بر مسلمانان افکندن را نخواستند. این جا بود که مسلمانان را به نبرد با آنان برانگیختم و با ایشان جنگیدم. چون با گزش سلاح و سوزش زخم روبه رو شدند، قرآن ها را برافراشتند و شما را به آنچه در آن است ، فرا خواندند. به شما گفتم که اینان اهل دین و قرآن نیستند. از روی مکر و نیرنگ و سست کردن عزم شما و ایجاد ضعف، قرآن بر نیزه کرده اند . پس در راه حقّ خویش جنگتان را با آنان ادامه دهید؛ امّا از من نپذیرفتید و گفتید: قبول کن . اگر به آنچه در قرآن است ، گردن نهادند، پس با ما در حق، همراه می شوند و اگر گردن ننهادند، حجّت ما بر ضدّ آنان بزرگ تر خواهد بود. من هم پذیرفتم. چون دیدم شما دست کشیدید و سست شدید، من نیز از آنان دست کشیدم. میان شما و آنان مصالحه بر دو نفر شد که آنچه را قرآن زنده می دارد، زنده بدارند و آنچه را قرآن می میراند ، بمیرانند. رأی آن دو مختلف و داوری شان ناهماهنگ شد و حکم قرآن را وا گذاشته به مخالفت با کتاب خدا پرداختند. خداوند هم از راه درست، دورشان ساخت و آنان را به وادی گم راهی افکند و داوری آنان را دور افکند، و شایسته همین نیز بودند. پس گروهی از ما کناره گرفتند. ما نیز تا با ما کاری نداشتند کارشان نداشتیم. تا آن که به فساد در زمین روی آوردند، کشتند و تباه کردند. نزد آنان رفتیم و گفتیم: قاتلان برادرانمان را به ما تحویل دهید ، آن گاه قرآن داور بین ما و شما باشد. گفتند: ما همگی آنان را کشتیم و همه ما خون آنان و شما را هدر می دانیم . سواره ها و پیاده های آنان بر ما تاختند و خداوند هم آنان را به خاک هلاکتِ ستمگران افکند. پس چون کار آنان چنین شد، فرمانتان دادم که فوری در پی دشمنانتان بشتابید. گفتید: شمشیرهایمان کُند شده، تیرهایمان تمام گشته و پیکانِ نیزه هایمان کُند شده و بیشتر آنها خم شده است . ما را به شهرمان برگردان تا با بهترین ساز و برگ آماده شویم، و اگر برگردی به تعداد کسانی که از ما کشته یا جدا شدند، نیروهای ما را می افزایی، که این کارْ ما را در برخورد با دشمن نیرومندتر می سازد. من شما را آوردم، چون نزدیک کوفه رسیدید، دستور دادم در نُخیله (2) فرود آیید و در لشکرگاهتان بمانید و دست به شمشیر باشید و خود را مهیّای جنگ نگه دارید و زیاد به دیدار فرزندان و همسرانتان نپردازید، که رزمندگان آنان اند که برای جنگ پایدارند ، آستین بهر نبرد بالا زده اند، از بیدار ماندن در شب ها و تشنگی در روزها و از گرسنگی و خستگی نمی نالند. برخی از شما عذرخواهانه با من فرود آمدند و برخی هم از روی نافرمانی به شهر وارد شدند. نه آنان که ماندند، ثبات و صبر ورزیدند و نه آنان که به شهر رفتند، دوباره نزد من بازگشتند. به لشکرگاهم نگاه کردم، جز پنجاه تن در آن نبود. چون چنین دیدم، نزد شما به کوفه وارد شدم و تا امروز نتوانسته ام شما را با خودم از آن بیرون ببرم! پس منتظر چیستید؟ آیا نمی بینید که از اطراف شما کاسته و شهرهایتان گشوده شده است و پیروان من در شهرها کشته شده اند و لشکرگاه های مرزی شما خالی می شود و شهرهایتان مورد هجوم قرار می گیرد، با آن که شمار شما بسیار و نیرو و دلاوری تان فراوان است؟ پس در چه فکری هستید؟ خدا خیرتان دهد! از کجا بر شما می تازند؟ شما را چه می شود؟ چگونه از حق منحرف می شوید؟ و چگونه افسونتان می کنند؟! اگر شما مصمّم و هماهنگ بودید، به فکر حمله به شما نمی افتادند. هلا که دشمنان هماهنگ و همدست و دلسوز یکدیگر شدند و شما سست و نیرنگ باز و پراکنده گشتید! اگر چنین ادامه دهید ، در نظر من کامیاب به شمار نمی آیید. خفتگانتان را بیدار کنید، در راه حقّتان همدست شوید و دل به جنگ با دشمنتان بدهید . خالص از ناخالص روشن شده است و بر هر که بینا باشد، صبحْ آشکار است. همانا شما با کسانی می جنگید که آزاد شدگان و فرزندان آزاد شدگان (در فتح مکّه)اند، جفا کارند و از روی بی رغبتی ، اظهار مسلمانی کرده اند و پیوسته در جنگ با پیامبر صلی الله علیه و آله بودند که همه جا جلودار صف اسلام بود ؛ دشمنان خدا و سنّت و قرآن و بدعت گذاران و نوآوران و کسانی که از شرّ و فتنه آنان بایست پرهیز می شد؛ آنان که بر اسلام و مسلمانان خطرآفرین بودند؛ رشوه خوران و دنیاپرستان! به من چنین رسیده که عمرو عاص بیعت نکرد، مگر آن که [ معاویه ]بهایی برای آن بخشید و شرط کرد که عطایی به او داده شود، بزرگ تر از آنچه که از حکومت در دست اوست. الا! تهی باد دست او که دین به دنیا فروخت! و رسوا باد دستاورد این خریدارِ کمک فاسقِ نیرنگ باز با اموال مسلمانان! در میان آنان کسانی اند که در میان شما شراب خوردند و حدّ اسلامی بر آنان جاری شد؛ آنان که به فساد در دین و کار زشت، معروف اند . برخی شان کسانی اند که تا هدیه ای نگرفتند ، مسلمان نشدند! اینان سران این گروه هستند، و برخی کسانی از سرانشان که زشتکاری هایشان را بازگو نکردم، مثل آنان که یاد شد و بلکه بدتر از آنان اند. آنان که گفتم، اگر بر شما سلطه یابند، در میان شما فساد، تکبّر، گناه، حکومت استبدادی و تباهی در زمین را رواج می دهند، از هوس ها پیروی می کنند و به ناحق حکم می رانند. شما با همه سستی و ترک یاری از آنان بهتر و رهیافته ترید . میان شما عالمان، فقیهان، پاک سیرتان، فرزانگان، حاملان کتاب خدا، شب زنده داران و آبادکنندگان مساجد با تلاوت قرآن وجود دارند. آیا شما خشم نمی گیرید و همّت نمی کنید، تا آن که نابخردان و فرومایگان و اوباش، با شما بر سر مسئله حکومت به کشمکش می پردازند؟ پس هرگاه می گویم ، سخنم را بشنوید خدا هدایتتان کند و چون فرمانتان می دهم ، فرمانبرداری کنید. به خدا سوگند ، اگر از من پیروی کنید ، گم راه نمی شوید و اگر نافرمانی کنید، هدایت نمی شوید. آماده نبرد شوید و ساز و برگ آن را مهیّا سازید و به سوی جنگ، هماهنگ بشتابید. به یقین آتش نبرد برافروخته و رسوایی آن بالا گرفته است و فاسقان در نبرد با شما از جان و دل به میدان آمده اند، تا بندگان خدا را شکنجه کنند و نور خدا را فرو نشانند. آگاه باشید که پیروان شیطان و طمعکاران و جفا پیشگان و متکبّران، شایسته تر به تلاش در گم راهی و تباهی و باطلشان نیستند، از بندگان خدا و نیکان و پارسایان و حقگرایان در راه حقّ خود و اطاعت از پروردگارشان و دلسوزی برای پیشوایشان. به خدا سوگند ، اگر من یک تنه با آنان رویارو شوم و آنان زمین را پر کرده باشند، از آنان باک و وحشتی ندارم. من به گم راهی آنان و برحق بودن خودمان، اطمینان و دلیل و یقین و صبر دارم. من شیفته دیدار خدای خویشم و چشم به راه پاداش شایسته اویم؛ ولی افسوس و اندوهی که بر من رخ می دهد و غصه ای که بر جانم می خَلَد ، از این است که سفیهان و تبهکاران این امّت بر سر کار آیند و بیت المال را میان خود دست گردان کنند، بندگان خدا را به بردگی بگیرند و با صالحان بجنگند و با نابکاران هم دست و متّحد شوند. به خدا سوگند ، اگر بیم آن نبود، این همه شما را سرزنش و تشویق و ترغیب بر جهاد نمی کردم؛ بلکه وقتی شما سستی نشان می دادید و از نبرد سر باز می زدید، شما را رها می کردم، تا هرگاه که مقدّر باشد، خودم با آنان رویاروی شوم. به خدا سوگند، من برحقّم . من دوستدار شهادتم. پس «سبک بار و سنگین بار، بکوچید و با اموال و جان هایتان در راه خدا جهاد کنید. اگر بدانید، این برایتان بهتر است» . این قدر به زمین نچسبید که در خواری بمانید و دچار ذلّت شوید و بهره شما زیان بارتر گردد. مرد جنگی بیدار و دیده باز است. هر کس [ غافلانه ]بخوابد، [ دشمنان ]از او غافل نمی مانند و هر که سست شود، نابود گردد و هرکس جهاد در راه خدا را واگذارَد، زیانزده و خوار خواهد بود. خدایا! ما و آنان را بر محور هدایت متّحد گردان، ما و آنان را به دنیا بی رغبت ساز، و برای ما و آنان، آخرت را بهتر از دنیا قرار بده. والسلام!».

.

1- .اشاره دارد به آیه 106 سوره یوسف : «وَ مَا یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُم بِاللَّهِ إِلَا وَ هُم مُّشْرِکُونَ» .
2- .محلّی نزدیک کوفه به سمت شام، جایی که امام علیه السلام به سوی آن بیرون رفت (معجم البلدان : ج 5 ص 278) .

ص: 102

. .


ص: 103

. .


ص: 104

. .


ص: 105

. .


ص: 106

. .


ص: 107

. .


ص: 108

. .


ص: 109

. .


ص: 110

. .


ص: 111

. .


ص: 112

. .


ص: 113

. .


ص: 114

. .


ص: 115

. .


ص: 116

. .


ص: 117

. .


ص: 118

. .


ص: 119

. .


ص: 120

الفصل الثامن: هجمات عمّال معاویه8 / 1السیاسه العلویه والسیاسه الاُمویّهبعد أن تحمّل معاویه مراره الانکسار فی صفّین توصّل إلی هذه النتیجه وهی عدم قدرته علی مواجهه الإمام وجهاً لوجه ، فانتهج اُسلوباً آخر من أجل الوصول إلی أهدافه وأطماعه المشؤومه ، فاتّخذ سیاسه غیر إسلامیّه و غیر إنسانیّه فی مواجهه الإمام ؛ وهی سیاسه الإیذاء المباغت ، من قبیل : الاغتیال ، وإحراق المنازل والبیوت ، ونهب الأموال ، وإثاره الرعب والخوف بین الناس ، وسلب الأمن عن البلاد الإسلامیّه . وفی هذا المجال کتب المسعودی المؤرّخ المعروف : «وکان معاویه فی بقیّه أیّام علیّ یبعث سرایا تُغیر ، وکذلک علیّ کان یبعث من یمنع سرایا معاویه من أذیّه الناس» . (1) وقد رام معاویهُ بانتهاجه هذه السیاسه اللئیمه الخطره الأهدافَ التالیه : 1 زرع الیأس فی قلوب الناس من حکومه الإمام علیه السلام ، وفَتّ مقاومتهم ومنعهم عن الاستمرار فی معاضده الإمام . 2 السیطره علی المحالّ التی لها موقع سیاسی هامّ کالبصره ومصر . 3 إلجاء الإمام إلی المقابله بالمثل ، وإزاله قدسیّه الإمام من أذهان الناس . 4 استغلال غطاء «عهد الصلح» المشروط الذی أمضاه الإمام فی التحکیم لخدمه مصالحه وأهدافه ، وبالتالی دفع الإمام لنقض العهد المذکور . والذی ساعد علی إیجاد أرضیّه مناسبه لهذه السیاسه الخطره هو استشهاد جمله من أرکان جیش الإمام من جانب ، ومن جانب آخر تعب جیش الإمام وعدم طاعتهم لقائدهم . لکنّ الإمام علیه السلام فی ذلک الظرف الحسّاس لم یتخطّ حدود العداله قَیدَ أنمله ، وأبقی درساً عملیّاً للحکومات التی ترید الاستناره بنهجه فی الوفاء والثبات علی هذه السیاسه المبارکه ، بل لم یکن حاضراً لنقض ذلک العهد المشروط الذی اُلجئ إلی قبوله . وإلیک کلام الإمام علیه السلام فی هذا المجال :