1 / 9 بهترینِ آفریدگان
1 / 9بهترینِ آفریدگانقرآن«در حقیقت، کسانی که گرویده اند و کارهای شایسته کرده اند، آنان اند که بهترینِ آفریدگان اند» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :علی، بهترینِ آفریدگان است.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره کلام خداوند تعالی : «آنان بهترینِ آفریدگان اند» : ای علی! تو و پیروانت [ بهترینِ آفریدگان ]هستید.
تاریخ دمشق به نقل از جابر بن عبد اللّه : در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله بودیم که علی بن ابی طالب علیه السلام آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «برادرم آمد». آن گاه رو به کعبه کرد و با دست بر آن زد و فرمود : «سوگند به آن که جانم در دست اوست، این شخص و پیروانش در روز رستاخیز، نجات یافتگان اند». آن گاه افزود : «او نخستین کس از شماست که به من ایمان آورد. با وفاترینِ شما به پیمان الهی، استوارترینِ شما در [ عمل به ]فرمان های الهی، دادگرترینِ شما در بین شهروندان، به تساوی تقسیم کننده ترینِ شما و در برخورداری از برتری ، بلندمرتبه ترینِ شما در پیشگاه خداست. [ جابر گفت :] آیه «در حقیقت ، کسانی که گرویده اند و کارهای شایسته کرده اند ، آنان اند که بهترینِ آفریدگان اند» ، نازل شد. از آن پس، یاران محمّد صلی الله علیه و آله ، هنگامی که علی علیه السلام می آمد، می گفتند : بهترینِ آفریدگان آمد.
.
ص: 544
الإمام علیّ علیه السلام :حَدَّثَنی رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وأنَا مُسنِدُهُ إلی صَدری فَقالَ : أی عَلِیُّ ، أ لَم تَسمَع قَولَ اللّهِ تَعالی : «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ أُوْلَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ» ؟ أنتَ وشیعَتُکَ . ومَوعِدی ومَوعِدُکُمُ الحَوضُ إذا جَثَتِ الاُمَمُ لِلحِسابِ تُدعَونَ غُرّا مُحَجَّلینَ (1) . (2)
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قالَ : یا عَلِیُّ «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ أُوْلَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ» : أنتَ وشیعَتُکَ . تَرِدُ عَلَیَّ أنتَ وشیعَتُکَ راضینَ مَرضِیّینَ . (3)
راجع : ج 8 ص 124 (خیر من أترک بعدی) . شواهد التنزیل : ج 2 ص 459 474 .
1 / 10خَصمُ الکُفّارِالکتاب«هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُواْ فِی رَبِّهِمْ» . (4)
.
1- .المُحَجّلون : أی بِیضُ مواضع الوضوء من الأیدی والوجه والأقدام ، استعار أثر الوضوء فی الوجه والیدین والرجلین للإنسان من البیاض الذی یکون فی وجه الفرس ویدیه ورجلیه (النهایه : ج 1 ص 346 «حجل») .
2- .المناقب للخوارزمی : ص 265 ح 247 عن یزید بن شراحیل الأنصاری ، الدرّ المنثور : ج 8 ص 589 ؛ کشف الغمّه : ج 1 ص 316 ، تأویل الآیات الظاهره : ج 2 ص 831 ح 3 عن یزید بن شراحیل ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 68 عن ابن عبّاس وأبی برزه وابن شرحبیل والإمام الباقر علیه السلام نحوه.
3- .تفسیر الحبری : ص 372 ح 99 ؛ شواهد التنزیل : ج 2 ص 465 ح 1134 کلاهما عن جابر .
4- .الحجّ : 19 .
ص: 545
1 / 10 دشمنِ کافران
امام علی علیه السلام :پیامبر خدا در حالی که سرش روی سینه من بود، فرمود : «ای علی! آیا کلام خداوند متعال را شنیده ای که : «در حقیقت، کسانی که گرویده اند و کارهای شایسته کرده اند، آنان اند که بهترینِ آفریدگان اند» ؟ تو و پیروانت هستید و وعده گاه من و شما حوض [کوثر] است. هنگامی که امّت ها برای حسابرسی آماده شوند، شما با چهره درخشان، فرا خوانده خواهید شد».
امام باقر علیه السلام :پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «ای علی! «در حقیقت، کسانی که گرویده اند و کارهای شایسته کرده اند، آنان اند که بهترینِ آفریدگان اند» تویی و پیروان تو. تو و پیروانت بر من وارد خواهید شد ، در حالی که راضی و مورد رضایت هستید» .
ر . ک : ج 8 ص 125 ( بهترین کسی که پس از خود به جا می گذارم) . شواهد التنزیل : ج 2 ص 459 474.
1 / 10دشمنِ کافرانقرآن«این دو [ گروه]، دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند» .
.
ص: 546
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :فینا نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ : «هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُواْ فِی رَبِّهِمْ» . (1)
صحیح البخاری عن أبی مجلَز عن قیس بن عباد عن الإمام علیّ علیه السلام :أنَا أوَّلُ مَن یَجثو بَینَ یَدَیِ الرَّحمنِ لِلخُصومَهِ یَومَ القِیامَهِ . قالَ قَیسٌ : وفیهِم نَزَلَت : «هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُواْ فِی رَبِّهِمْ» قالَ : هُمُ الَّذینَ بارَزوا یَومَ بَدرٍ : عَلِیٌّ وحَمزَهُ وعُبَیدَهُ ، وشَیبَهُ بنُ رَبیعَهَ وعُتبَهُ بنُ رَبیعَهَ وَالوَلیدُ بنُ عُتبَهَ . (2)
صحیح البخاری عن قیس بن عباد :سَمِعتُ أبا ذَرٍّ یُقسِمُ قَسَما : إنَّ هذِهِ الآیَهَ : «هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُواْ فِی رَبِّهِمْ» نَزَلَت فِی الَّذینَ بَرَزوا یَومَ بَدرٍ : حَمزَهَ وعَلِیٍّ وعُبَیدَهَ بنِ الحارِثِ ، وعُتبَهَ وشَیبَهَ ابنَی رَبیعَهَ وَالوَلیدِ بنِ عُتبَهَ . (3)
الدرّ المنثور عن ابن عبّاس :لَمّا بارَزَ عَلِیٌّ وحَمزَهُ وعُبَیدَهُ وعُتبَهُ وشَیبَهُ وَالوَلیدُ ، قالوا لَهُم : تَکَلَّموا نَعرِفکُم . قالَ : أنَا عَلِیٌّ ، وهذا حَمزَهُ ، وهذا عُبَیدَهُ ، فَقالوا : أکفاءٌ کِرامٌ . فَقالَ عَلِیٌّ : أدعوکُم إلَی اللّهِ وإلی رَسولِهِ . فَقالَ عُتبَهُ : هَلُمَّ لِلمُبارَزَهِ . فَبارَزَ عَلِیٌّ شَیبَهَ فَلَم یَلبَث أن قَتَلَهُ ، وبارَزَ حَمزَهُ عُتبَهَ فَقَتَلَهُ ، وبارَزَ عُبَیدَهُ الوَلیدَ فَصَعُبَ عَلَیهِ ، فَأَتی عَلِیٌّ علیه السلام فَقَتَلَهُ ، فَأَنزَلَ اللّهُ «هَذَانِ خَصْمَانِ» الآیَهَ . (4)
.
1- .صحیح البخاری : ج 4 ص 1459 ح 3749 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 418 ح 3454 وفیه «نزلت فینا وفی الذین بارزوا یوم بدر عتبه وشیبه والولید» ، النور المشتعل : ص 144 ح 39 وفیه «فینا نزلت هذه الآیه فی مبارزتی یوم بدر . ..» وکلّها عن قیس بن عُباد .
2- .صحیح البخاری : ج4 ص1769 ح4467 و ص 1458 ح3747 وفیه «وعبیده أو أبو عبیده بن الحارث . ..» ، المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 419 ح 3456 نحوه ، تفسیر الطبری : ج 10 الجزء 17 ص 131 ، تفسیر الفخر الرازی : ج 23 ص 22 کلاهما عن أبی ذرّ ؛ سعد السعود : ص 102 عن أبی مجاهد عن قیس بن عباده ، الأمالی للطوسی : ص 85 ح 128 عن قیس بن سعد بن عباده ولیس فیه «قال قیس . ..» .
3- .صحیح البخاری : ج 4 ص 1459 ح 3751 و ح 3748 و ص 1769 ح 4466 کلاهما نحوه ، صحیح مسلم : ج 4 ص2323 ح34 ، السنن الکبری : ج 9 ص 220 ح 18341 وج 3 ص 391 ح 6116 ، تفسیر الطبری : ج 10 الجزء 17 ص 131 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 946 ح 2835 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 419 ح 3455 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 8 ص 474 ح 31 ، المعجم الکبیر : ج 3 ص 149 ح 2954 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 17 ، دلائل النبوّه للبیهقی : ج 3 ص 72 ، أسباب نزول القرآن : ص 317 ح 619 والسبعه الأخیره نحوه ؛ خصائص الوحی المبین : ص 258 ح 197 ، شرح الأخبار : ج 2 ص 342 ح 684 .
4- .الدرّ المنثور : ج 6 ص 19 نقلاً عن ابن مردویه وراجع تفسیر فرات : ص 272 ح 365 .
ص: 547
حدیثامام علی علیه السلام :این آیه که «این دو [ گروه]، دشمنانِ یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند» ، درباره ما نازل شده است. (1)
صحیح البخاری به نقل از ابی مجلَز، از قیس بن عباد، از امام علی علیه السلام : من اوّلین کسی هستم که در روز قیامت در پیشگاه خدای مهربان برای دادخواهی زانو می زنم . [ قیس گفت :] درباره آنان این آیه نازل شده است : «این دو [ گروه]، دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند» . آنان، کسانی اند که در جنگ بدر، برای مبارزه پیش قدم شدند : علی علیه السلام ، حمزه، عبیده بن حارث و [ در برابر] شیبه بن ربیعه، عتبه بن ربیعه و ولید بن عتبه.
صحیح البخاری به نقل از قیس بن عباد : از ابوذر شنیدم که سوگند می خورد که آیه «این دو [ گروه] ، دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان ستیزه می کنند» ، درباره کسانی که در جنگ بدر برای مبارزه پیش قدم شدند ، نازل شد : حمزه ، علی علیه السلام ، عُبیده بن حارث ، عُتبه و شیبه (فرزندان ربیعه) و ولید بن عتبه .
الدرّ المنثور به نقل از ابن عبّاس : هنگامی که علی علیه السلام ، حمزه و عبیده در مقابل عتبه، شیبه و ولید برای مبارزه قدم پیش گذاشتند، گفتند : خود را معرّفی کنید تا شما را بشناسیم. علی علیه السلام فرمود : «من علی ام و این، حمزه و این، عبیده است» . گفتند : همتایان با شخصیتی هستید . علی علیه السلام فرمود : «شما را به خدا و پیامبر او فرا می خوانم». عتبه گفت : برای مبارزه، پیش آی! علی علیه السلام با شیبه به نبرد پرداخت و طولی نکشید که او را کشت و حمزه، با عتبه به نبرد پرداخت و او را کشت و عبیده، در برابر ولید به نبرد پرداخت؛ ولی کار بر وی دشوار شد. علی علیه السلام آمد و ولید را کشت . در پیِ آن بود که خداوند، آیه «این دو [ گروه]، دشمنان یکدیگرند ...» را نازل کرد.
.
1- .در المستدرک علی الصحیحین (ج2 ص 418 ح 3454) آمده است : «[این آیه] درباره ما و درباره عتبه و شیبه و ولید که در جنگ بدر به میدان آمده بودند ، نازل شد» .
ص: 548
الدرّ المنثور عن لاحق بن حمید :نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ یَومَ بَدرٍ : «هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُواْ فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ کَفَرُواْ قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیَابٌ مِّن نَّارٍ» فی عُتبَهَ بنِ رَبیعَهَ ، وشَیبَهَ بنَ رَبیعَهَ ، وَالوَلیدِ بنِ عُتبَهَ ، ونَزَلَت : «إِنَّ اللَّهَ یُدْخِلُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ» إلی قَولِهِ : «وَ هُدُواْ إِلَی صِرَ طِ الْحَمِیدِ» (1) فی عَلِیِّ بنِ أبیطالِبٍ ، وحَمزَهَ ، وعُبَیدَهَ بنِ الحارِثِ . (2)
البدایه والنهایه :قَد شَهِدَ عَلِیٌّ بَدرا ، وکانَت لَهُ الیَدُ البَیضاءُ فیها ، بارَزَ یَومَئِذٍ فَغَلَبَ وظَهَرَ ، وفیهِ وفی عَمِّهِ حَمزَهَ وابنِ عَمِّهِ عُبَیدَهَ بنِ الحارِثِ وخُصومِهِمُ الثَّلاثَهِ : عُتبَهَ ، وشَیبَهَ ، وَالوَلیدِ بنِ عُتبَهَ ، نَزَلَ قَولُهُ تَعالی : «هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُواْ فِی رَبِّهِمْ» الآیَهَ . (3)
1 / 11الهادیالکتاب«إِنَّمَآ أَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ » . (4)
.
1- .الحجّ : 23 و 24 .
2- .الدرّ المنثور : ج 6 ص 20 نقلاً عن عبد بن حمید .
3- .البدایه والنهایه : ج 7 ص 224 .
4- .الرعد : 7 .
ص: 549
1 / 11 راهنما
الدرّ المنثور به نقل از لاحق بن حمید : آیه «این دو [ گروه]، دشمنان یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند و کسانی که کفر ورزیدند، جامه هایی از آتش برایشان بریده شده است» ، در جنگ بدر ، درباره عتبه بن ربیعه، شیبه بن ربیعه و ولید بن عتبه نازل شد و آیه : «خداوند، کسانی را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده اند ، وارد بهشت می کند ...» تا « ...و به سوی راه [ خداوند] ستوده، هدایت می گردند» ، درباره علی بن ابی طالب علیه السلام ، حمزه و عبیده بن حارث، نازل شده است.
البدایه والنهایه :علی علیه السلام در جنگ بدر، حضور داشت و در آن جنگ، چیرگی و مهارت تمام داشت . در آن روز، وارد کارزار شد و پیروز و غالب شد . درباره وی ، عمویش حمزه و پسر عمویش عبیده بن حارث و دشمنان سه گانه شان عتبه، شیبه و ولید بن عتبه، این سخن خداوند متعال نازل شد که : «این دو [ گروه]، دشمنانِ یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیزه می کنند ...» .
1 / 11راهنماقرآن«[ ای پیامبر!] تو فقط هشدار دهنده ای و برای هر قومی، راهنمایی است» .
.
ص: 550
الحدیثتاریخ دمشق عن ابن عبّاس :لَمّا نَزَلَت : «إِنَّمَآ أَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ» قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : أنَا المُنذِرُ ، وعَلِیٌّ الهادی ، بِکَ یا عَلِیُّ یَهتَدِی المُهتَدونَ . (1)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله لِلإِمامِ الحَسَنِ علیه السلام : یا حَسَنُ ، إنَّ اللّهَ یَقولُ : «إِنَّمَآ أَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ» فَأَنَا المُنذِرُ ، وعَلِیٌّ الهادی . (2)
الإمام علیّ علیه السلام فِی الآیَهِ الکَریمَهِ : رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله المُنذِرُ ، وأنَا الهادی . (3)
الأمالی للصدوق عن عبّاد بن عبد اللّه :قالَ عَلِیٌّ علیه السلام : ما نَزَلَت مِنَ القُرآنِ آیَهٌ إلّا وقَد عَلِمتُ أینَ نَزَلَت ، وفیمَن نَزَلَت ، وفی أیِّ شَیءٍ نَزَلَت ، وفی سَهلٍ نَزَلَت أو فی جَبَلٍ نَزَلَت . قیلَ : فَما نَزَلَ فیکَ ؟ فَقالَ علیه السلام : لَولا أنَّکُم سَأَلتُمونی ما أخبَرتُکُم ، نَزَلَت فِیَّ هذِهِ الآیَهُ : «إِنَّمَآ أَنتَ مُنذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ» فَرَسولُ اللّهِ المُنذِرُ ، وأنَا الهادی إلی ما جاءَ بِهِ . (4)
تاریخ دمشق عن مجاهد فِی الآیَهِ الکَریمَهِ : الهادی عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ . (5)
راجع : ج 2 ص 178 (أحادیث الهدایه) . شواهد التنزیل : ج 1 ص 381 395.
.
1- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 359 ، النور المشتعل : ص 118 ح 32 ؛ مجمع البیان : ج 6 ص 427 ، شرح الأخبار : ج 2 ص 272 ح 580 و ص350 ح701، خصائص الوحی المبین : ص118 ح8082.
2- .کفایه الأثر : ص 163 ، البرهان فی تفسیر القرآن : ج 3 ص 227 ح 5444 کلاهما عن الحسن عن أبیه الإمام الحسن علیه السلام .
3- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 140 ح 4646 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 359 کلاهما عن عبّاد بن عبد اللّه .
4- .الأمالی للصدوق : ص350 ح423 ، روضه الواعظین: ص131.
5- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 360 ؛ تفسیر الحبری : ص 344 ح 82 وفیه «محمّد صلی الله علیه و آله المنذر ، وعلیّ علیه السلام الهادی» .
ص: 551
حدیثتاریخ دمشق به نقل از ابن عبّاس : هنگامی که آیه «[ ای پیامبر!] تو فقط هشدار دهنده ای و برای هر قومی، راهنمایی است» نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «من هشدار دهنده ام و علی راهنماست. ای علی! هدایت یافتگان، به وسیله تو راهنمایی می شوند».
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به امام حسن علیه السلام : ای حسن ! خداوند می فرماید : «[ ای پیامبر ! ]تو فقط هشدار دهنده ای و برای هر قومی، راهنمایی است» . من، هشدار دهنده ام و علی راهنماست.
امام علی علیه السلام درباره همین آیه : پیامبر خدا، هشدار دهنده است و من راهنمایم.
الأمالی ، صدوق به نقل از عبّاد بن عبد اللّه : علی علیه السلام فرمود : «هیچ آیه ای از قرآن نازل نشده، جز این که می دانم کجا نازل شده ، درباره چه کسی نازل شده و درباره چه چیزی نازل شده است و آیا در دشت، نازل شده یا در کوه». گفته شد : درباره تو چه نازل شده است؟ فرمود : «اگر از من نمی پرسیدید، به شما نمی گفتم. درباره من آیه «[ ای پیامبر !] تو فقط هشدار دهنده ای و برای هر قومی، راهنمایی است» نازل شده است. پیامبر خدا، هشدار دهنده است و من، راهنمایم به آن چیزی که او آورده است».
تاریخ دمشق به نقل از مجاهد، درباره همین آیه : «راهنما»، علی بن ابی طالب علیه السلام است. (1)
ر . ک : ج 2 ص 179 (احادیث هدایت) . شواهد التنزیل : ج 1 ص 381 395.
.
1- .در تفسیر الحبری (ص344 ح 82) آمده است : محمّد صلی الله علیه و آله منذر ، و علی علیه السلام هادی است .
ص: 552
1 / 12الوَلِیُّ المُتَصَدِّقُ فِی الرُّکوعِالکتاب«إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَوهَ وَهُمْ رَ کِعُونَ » . (1)
الحدیثالمعجم الأوسط عن عمّار بن یاسر :وَقَفَ عَلی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ سائِلٌ وهُوَ راکِعٌ فی تَطَوُّعٍ ، فَنَزَعَ خاتَمَهُ فَأَعطاهُ السّائِلَ ، فَأَتی رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَأَعلَمَهُ ذلِکَ ، فَنَزَلَت عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله هذِهِ الآیَهُ : «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَوهَ وَهُمْ رَ کِعُونَ» فَقَرَأَها رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ قالَ : مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِیٌّ مَولاهُ ، اللّهُمَّ والِ مَن والاهُ ، وعادِ مَن عاداهُ . (2)
تفسیر الطبری عن مجاهد فی قُولِهِ تَعالی: «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ» الآیَهَ : نَزَلَت فی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ؛ تَصَدَّقَ وهُوَ راکِعٌ . (3)
المناقب لابن شهر آشوب :اِجتَمَعَتِ الاُمَّهُ [عَلی] (4) أنَّ هذِهِ الآیَهَ نَزَلَت فی عَلِیٍّ علیه السلام لَمّا تَصَدَّقَ بِخاتَمِهِ وهُوَ راکِعٌ ، لا خِلافَ بَینَ المُفَسِّرینَ فی ذلِکَ ، ذَکَرَهُ الثَّعلَبِیُ، وَالماوَردِیُّ، وَالقُشَیرِیُّ، وَالقَزوینِیُّ ، وَالرّازِیُّ ، وَالنَّیسابورِیُّ ، وَالفَلَکِیُّ ، وَالطّوسِیُّ ، وَالطَّبَرِیُّ فی تَفاسیرِهِم عَنِ السُّدِّیِّ ، ومُجاهِدٍ ، وَالحَسَنِ ، وَالأَعمَشِ ، وعُتبَهَ بنِ أبی حَکیمٍ ، وغالِبِ بنِ عَبدِ اللّهِ ، وقَیسِ بنِ الرَّبیعِ ، وعَبایَهَ الرَّبعِیِّ ، وعَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍ ، وأبی ذَرٍّ الغِفارِیِّ . وذَکَرَهُ ابنُ البَیِّعِ فی مَعرِفَهِ اُصولِ الحَدیثِ عَن عَبدِ اللّهِ بنِ عُبَیدِ اللّهِ بنِ عُمَرَ بنِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام ، وَالواحِدِیُّ فی أسبابِ نُزولِ القُرآنِ عَنِ الکَلبِیِّ عَن أبی صالِحٍ عَنِ ابنِ عَبّاسٍ ، وَالسَّمعانِیُّ فی فَضائِلِ الصَّحابَهِ عَن حُمَیدٍ الطَّویلِ عَن أنَسٍ ، وسَلمانُ بنُ أحمَدَ فی مُعجَمِهِ الأَوسَطِ عَن عَمّارٍ ، وأبو بَکرٍ البَیهَقِیُّ فِی المُصَنَّفِ ، ومُحَمَّدٌ الفَتّالُ فِی التَّنویرِ وفِی الرَّوضَهِ عَن عَبدِ اللّهِ بنِ سَلامٍ ، وأبی صالِحٍ ، وَالشَّعبِیِّ ، ومُجاهِدٍ ، وزُرارَهَ بنِ أعیَنَ عَن مُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ ، وَالنَّطَنزِیُّ فِی الخَصائِصِ عَنِ ابنِ عَبّاسٍ ، وَالإِبانَهِ عَنِ الفَلَکِیِّ عَن جابِرٍ الأَنصارِیِّ ، وناصِحٍ التَّمیمِیِّ ، وَابنِ عَبّاسٍ ، وَالکَلبِیِّ ، فی رِوایاتٍ مُختَلِفَهِ الأَلفاظِ مُتَّفِقَهِ المَعانی . (5)
.
1- .المائده : 55 .
2- .المعجم الأوسط : ج 6 ص 218 ح 6232 ، شواهد التنزیل : ج 1 ص 223 ح 231 ، النور المشتعل : ص 74 ح 10 نحوه ، الدرّ المنثور : ج 3 ص 105 .
3- .تفسیر الطبری : ج 4 الجزء 6 ص 289 ، تفسیر ابن کثیر : ج 3 ص 130 و ص 129 عن سلمه بن کهیل ، تفسیر الفخر الرازی : ج 12 ص 28 عن ابن عبّاس ولیس فیه «تصدّق وهو راکع» ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 357 عن سلمه ، تذکره الخواصّ : ص 15 نحوه ، الدرّ المنثور : ج 3 ص 105 وأیضا فی نفس الصفحه عن سلمه بن کهیل .
4- .ما بین المعقوفین زیاده منّا یقتضیها السیاق .
5- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 2 .
ص: 553
1 / 12 ولیّ صدقه دهنده در رکوع
1 / 12ولیّ صدقه دهنده در رکوعقرآن«ولیّ شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند؛ همان کسانی که نماز بر پا می دارند و در حال رکوع، زکات می دهند» .
حدیثالمعجم الأوسط به نقل از عمّار بن یاسر : گدایی ، در حالی که علی بن ابی طالب علیه السلام در رکوع نماز مستحبّی بود، در کنار او ایستاد. علی علیه السلام ، انگشتر خود را درآورد و به آن گدا داد. وی ، نزد پیامبر خدا آمد و او را از جریان، آگاه ساخت. سپس این آیه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد : «ولیّ شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند؛ همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع، زکات می دهند» . پیامبر خدا، آیه را خواند و فرمود : «هر آن که من مولای اویم، علی، مولای اوست. پروردگارا! دوست بدار کسی را که با علی دوستی ورزد و دشمن دار کسی را که با علی دشمنی ورزد».
تفسیر الطبری به نقل از مجاهد، درباره سخن خداوند : «ولیّ شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ...» : [ این آیه]، درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است. او در حالی که در رکوع بود، صدقه داد.
المناقب ، ابن شهرآشوب :مسلمانان اتّفاق نظر دارند که این آیه، درباره علی علیه السلام ، هنگامی که در حال رکوعْ صدقه داد، نازل شده است. در این باره، بین مفسّران، اختلاف نظری وجود ندارد . ثعلبی، ماوَردی، قُشَیری، قزوینی، رازی، نیشابوری، فلکی، طوسی و طبری در تفسیرهایشان از سُدّی، مجاهد، حسن، اَعمَش، عُتبه بن ابی حکیم، غالب بن عبد اللّه ، قیس بن ربیع، عبایه ربعی، عبد اللّه بن عبّاس و ابوذر غفاری آن را نقل کرده اند. ابن بَیِّعِ [حاکم نیشابوری] در کتاب معرفه علوم الحدیث، به نقل از عبد اللّه بن عبید اللّه بن عمر بن علی بن ابی طالب علیه السلام ، و واحدی در أسباب النزول ، به نقل از کلبی از ابو صالح از ابن عبّاس، و سمعانی در فضائل الصحابه ، به نقل از حمید طویل از انس، و سلیمان بن احمد در المعجم الأوسط ، به نقل از عمّار، و ابو بکر بیهقی در المصنَّف، و محمّد فتّال در التنویر و الروضه، به نقل از عبد اللّه بن سلام، و ابوصالح، شعبی، مجاهد و زراره بن اَعیَن به نقل از امام باقر علیه السلام ، و نطنزی در الخصائص ، به نقل از ابن عبّاس، و در الإبانه، به نقل از فلکی از جابر انصاری، و [ همچنین] ناصح تمیمی و ابن عبّاس و کلبی ، در گزارش های گوناگون با تعبیرهای مختلف و معانی همگون ، این مطلب را آورده اند.
.
ص: 554
راجع : ج 2 ص 118 (أحادیث الولایه) .
1 / 13الَّذی یَشری نَفسَهُ ابتِغاءَ مَرضاهِ اللّهِالکتاب« وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ » . (1)
الحدیثالإمام زین العابدین علیه السلام فِی الآیَهِ الکَریمَهِ : نَزَلَت فی عَلِیٍّ علیه السلام حینَ باتَ عَلی فِراشِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله . (2)
.
1- .البقره : 207 .
2- .الأمالی للطوسی : ص 446 ح 996 عن حکیم بن جبیر ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 64 ورواه بطرق عدیده .
ص: 555
1 / 13 سوداکننده جان برای خشنودی خدا
ر . ک : ج 2 ص 119 (احادیث ولایت) .
1 / 13سوداکننده جان برای خشنودی خداقرآن«و از میان مردم ، کسی است که جان خود را برای خشنودی خدا سودا می کند ، و خدا نسبت به بندگان، مهربان است» .
حدیثامام زین العابدین علیه السلام درباره همین آیه شریف : [این] آیه، درباره علی علیه السلام هنگامی که شب را در بستر پیامبر صلی الله علیه و آله به سر کرد ، نازل شده است.
.
ص: 556
الإمام الباقر علیه السلام :أمّا قَولُهُ تَعالی : «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» فَإِنَّها اُنزِلَت فی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام حینَ بَذَلَ نَفسَهُ للّهِِ ولِرَسولِهِ صلی الله علیه و آله لَیلَهَ اضطَجَعَ عَلی فِراشِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لَمّا طَلَبَتهُ کُفّارُ قُرَیشٍ . (1)
تاریخ دمشق عن ابن عبّاس :باتَ عَلِیٌّ لَیلَهَ خَرَجَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إلَی المُشرِکینَ عَلی فِراشِهِ لِیُعمِیَ عَلی قُرَیشٍ ، وفیهِ نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ : «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» . (2)
اُسد الغابه عن الثعلبی :أنزَلَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ عَلی رَسولِهِ صلی الله علیه و آله وهُوَ مُتَوَجِّهٌ إلَی المَدینَهِ فی شَأنِ عَلِیٍّ : «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» . (3)
الأمالی للطوسی عن أبی زید سعید بن أوس :کانَ أبو عَمرِو بنُ العَلاءِ إذا قَرَأَ : «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» قالَ : کَرَّمَ اللّهُ عَلِیّا ، فیهِ نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ . (4)
المناقب لابن شهر آشوب :الثَّعلَبِیُّ فی تَفسیرِهِ ، وَابنُ عَقِبٍ فی مَلحَمَتِهِ ، وأبُو السَّعاداتِ فی فَضائِلِ العَشَرَهِ ، وَالغَزّالِیُّ فِی الإِحیاءِ ، وفی کِیمیاءِ السَّعادَهِ أیضا ، بِرِوایاتِهِم عَن أبِی الیَقظانِ ، وجَماعَهٌ مِن أصحابِنا ومَن یَنتَمی إلَینا نَحوُ ابنِ بابَوَیهِ ، وَابنِ شاذانَ ، وَالکُلَینِیِّ ، وَالطّوسِیِّ ، وَابنِ عُقدَهَ ، وَالبَرقِیِّ ، وَابنِ فَیّاضٍ ، وَالعَبدَلِیِّ ، وَالصَّفوانِیِّ ، وَالثَّقَفِیِّ بِأَسانیدِهِم عَنِ ابنِ عَبّاسٍ ، وأبی رافِعٍ ، وهِندِ بنِ أبی هالَهَ ، أنَّهُ قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أوحَی اللّهُ إلی جَبرَئیلَ ومیکائیلَ : إنّی آخَیتُ بَینَکُما ، وجَعَلتُ عُمُرَ أحَدِکُما أطوَلَ مِن عُمُرِ صاحِبِهِ ، فَأَیُّکُما یُؤثِرُ أخاهُ ؟ فَکِلاهُما کَرِهَا المَوتَ . فَأَوحَی اللّهُ إلَیهِما : أ لّا کُنتُما مِثلَ وَلِیّی عَلِیِّ بن أبی طالِبٍ ؟ آخَیتُ بَینَهُ وبَینَ مُحَمَّدٍ نَبِیّی ، فَآثَرَهُ بِالحَیاهِ عَلی نَفسِهِ ، ثُمَّ ظَلَّ أورَقَه (5) عَلی فِراشِهِ یَقیهِ بِمُهجَتِهِ ! اهبِطا إلَی الأَرضِ جَمیعا ، فَاحفَظاهُ مِن عَدُوِّهِ . فَهَبَطَ جِبریلُ فَجَلَسَ عِندَ رَأسِهِ ، ومیکائیلُ عِندَ رِجلَیهِ ، وجَعَلَ جَبرَئیلُ یَقولُ : بَخٍ بخٍ ! مَن مِثلُکَ یَابنَ أبی طالِبٍ وَاللّهُ یُباهی بِکَ (6) المَلائِکَهَ ؟ فَأَنزَلَ اللّهُ : «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» . (7)
.
1- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 101 ح 292 عن جابر .
2- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 67 ؛ الأمالی للطوسی : ص 252 ح 451 وراجع مجمع البیان : ج 2 ص 535 وتفسیر فرات : ص 65 ح 31 و ح 32 وشرح الأخبار : ج 2 ص 345 ح 694 .
3- .اُسد الغابه : ج 4 ص 98 الرقم 3789 ؛ خصائص الوحی المبین : ص 93 ح 62 .
4- .الأمالی للطوسی : ص 446 ح 997 .
5- .کذا فی المصدر ، والظاهر أنّه من الأَرَق بمعنی السهَر .
6- .فی المصدر : «به» ، والصواب ما أثبتناه کما فی بحار الأنوار .
7- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 64 ، بحار الأنوار : ج 36 ص 43 .
ص: 557
امام باقر علیه السلام :امّا سخن خداوند متعال : «و از میان مردم، کسی است که جان خود را برای خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به بندگان، مهربان است» ، درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است ؛ هنگامی که وی با خوابیدن در بستر پیامبر خدا ، در شبی که کافران قریش درپی او بودند، جان خویش را برای خدا و پیامبر او بخشید .
تاریخ دمشق به نقل از ابن عبّاس : در شبی که پیامبر خدا از دسترس مشرکانْ خارج شد، علی علیه السلام در جای وی خوابید تا خروج او را برای قریشیان، سرپوشیده دارد . درباره وی، آیه «و از میان مردم، کسی است که جان خود را برای خشنودی خدا می فروشد» نازل شد.
اُسد الغابه به نقل از ثعلبی : خداوند عز و جل هنگامی که پیامبر خدا به سوی مدینه می رفت، این آیه را درباره علی علیه السلام بر او نازل کرد : «و از میان مردم، کسی است که جان خود را برای خشنودی خدا می فروشد» .
الأمالی ، طوسی به نقل از ابو زید سعید بن اوس : هرگاه ابوعمرو بن علا آیه «و از میان مردم، کسی است که جان خود را برای خشنودی خدا می فروشد» را می خواند، می گفت : خداوند، علی علیه السلام را گرامی داشت. این آیه درباره وی نازل شده است.
المناقب ، ابن شهرآشوب :ثعلبی در تفسیرش ، ابن عقب در الملحمه ، ابو السعادات در الفضائل العشره، غزّالی در الإحیاء و همچنین در کیمیای سعادت، در نقل هایشان از ابویقظان و گروهی از شیعیان و یا کسانی که منسوب به شیعه اند، از قبیل : ابن بابویه، ابن شاذان، کلینی، طوسی، ابن عقده، برقی، ابن فیّاض، عبدلی، صفوانی و ثقفی، به اسناد خود از ابن عبّاس و ابو رافع و هند بن ابی هاله آورده اند که پیامبر خدا فرمود: «خداوند بر جبرئیل و میکائیل ، وحی کرد : من بین شما دو تن، برادری قرار دادم و عمر یکی از شما را طولانی تر از دیگری کردم. کدام یک از شما ، برادرِ خود را بر خویش مقدّم می دارد؟ . هر دو ، مرگ را ناگوار شمردند. خداوند به آن دو وحی کرد : چرا شما همچون ولیّ من، علی بن ابی طالب نیستید؟ بین او و محمّد، فرستاده خویش، برادری برقرار کردم. وی او را در زنده بودن، بر خویش مقدّم داشت و بر جای وی بیدار ماند تا او را با خونش حفاظت کند. هر دو به زمین فرود آیید و او را از دشمنانش محفوظ دارید . جبرئیل علیه السلام فرود آمد و بالای سرِ آن حضرت نشست و میکائیل علیه السلام پایین پای او . جبرئیل می گفت : آفرین، آفرین! چه کسی مانند توست، ای پسر ابو طالب؟ خداوند به وی بر فرشتگانش مباهات می کند. پس خداوند، این آیه را نازل کرد : «و از میان مردم، کسی است که جان خود را برای خشنودی خدا می فروشد، و خدا نسبت به بندگان، مهربان است» .
.
ص: 558
تفسیر الفخر الرازی فی تَفسیرِ الآیَهِ الکَریمَهِ : نَزَلَت فی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، باتَ عَلی فِراشِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لَیلَهَ خُروجِهِ إلَی الغارِ . ویُروی : أنَّهُ لَمّا نامَ عَلی فِراشِهِ قامَ جِبریلُ علیه السلام عِندَ رَأسِهِ ، ومیکائیلُ علیه السلام عِندَ رِجلَیهِ ، وجِبریلُ یُنادی : بَخٍ بَخٍ ! مَن مِثلُکَ یَابنَ أبی طالِبٍ یُباهِی اللّهُ بِکَ المَلائِکَهَ ؟ ونَزَلَتِ الآیَهُ . (1)
راجع: ج 1 ص 224 (الإیثار الرائع لیله المبیت) . ج 9 ص 480 (کمال الإیثار) . ج 12 ص 484 (وضع الأحادیث فی ذمّه) .
.
1- .تفسیر الفخر الرازی : ج 5 ص 221 ، شواهد التنزیل : ج 1 ص 123 ح 133 ؛ إرشاد القلوب : ص 224 کلاهما عن أبی سعید الخدری ، العمده : ص 240 ح 367 کلّها نحوه .
ص: 559
تفسیر الفخر الرازی در تفسیر همین آیه شریف : [ این آیه] درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است، هنگامی که وی در شب خارج شدن پیامبر خدا به سوی غار، در بستر وی خوابید. و روایت شده است هنگامی که علی علیه السلام در جای پیامبر صلی الله علیه و آله خوابید، جبرئیل علیه السلام بالای سرِ او و میکائیل علیه السلام ، پایین پای او ایستادند و جبرئیل، بانگ در می داد : «آفرین، آفرین! چه کسی مانند توست، ای پسر ابو طالب؟ خداوند به تو بر فرشتگانش مباهات می کند» و [ این] آیه، نازل شد.
ر . ک : ج 1 ص 225 (ایثار شگفت در شب هجرت) . ج 9 ص 481 (کمال از خود گذشتگی) . ج 12 ص 485 (جعل ساختن احادیثی در مذمّت وی) .
.
ص: 560
1 / 14الَّذی یُنفِقُ مالَهُ بِاللَّیلِ وَالنَّهارِ سِرّا وعَلانِیَهًالکتاب« الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَ لَهُم بِالَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِیَهً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ » . (1)
الحدیثالمعجم الکبیر عن ابن عبّاس فی قَولِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ : «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَ لَهُم بِالَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِیَهً» : نَزَلَت فی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، کانَت عِندَهُ أربَعَهُ دَراهِمَ ، فَأَنفَقَ بِاللَّیلِ واحِدا ، وبِالنَّهارِ واحِدا ، وفِی السِّرِّ واحِدا ، وفِی العَلانِیَهِ واحِدا . (2)
تفسیر العیّاشی عن أبی إسحاق :کانَ لِعَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام أربَعَهُ دَراهِمَ لَم یَملِک غَیرَها ، فَتَصَدَّقَ بِدِرهَمٍ لَیلاً ، وبِدِرهَمٍ نَهارا ، وبِدِرهَمٍ سِرّا ، وبِدِرهَمٍ عَلانِیَهً ، فَبَلَغَ ذلِکَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقالَ : یا عَلِیُّ ، ما حَمَلَکَ عَلی ما صَنَعتَ ؟ قالَ علیه السلام : إنجازُ مَوعودِ اللّهِ . فَأَنزَلَ اللّهُ : «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَ لَهُم بِالَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِیَهً» الآیَهَ . (3)
تفسیر الفخر الرازی فی تَفسیرِ الآیَهِ الکَریمَهِ : فی سَبَبِ النُّزولِ وُجوهٌ : الأَوَّلُ : لَمّا نَزَلَ قَولُهُ تَعالی : «لِلْفُقَرَآءِ الَّذِینَ أُحْصِرُواْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ» (4) بَعَثَ عَبدُ الرَّحمنِ بنُ عَوفٍ إلی أصحابِ الصُّفَّهِ بِدَنانیرَ ، وَبَعَثَ عَلِیٌّ علیه السلام بِوَسقٍ (5) مِن تَمرٍ لَیلاً ، فَکانَ أحَبَّ الصَّدَقَتَینِ إلَی اللّهِ تَعالی صَدَقَتُهُ ، فَنَزَلَت هذِهِ الآیَهُ ، فَصَدَقَهُ اللَّیلِ کانَت أکمَلَ . وَالثّانی : قالَ ابنُ عَبّاسٍ : إنَّ عَلِیّا علیه السلام ما کانَ یَملِکُ غَیرَ أربَعَهِ دَراهِمَ ، فَتَصَدَّقَ بِدِرهَمٍ لَیلاً ، وبِدِرهَمٍ نَهارا ، وبِدِرهَمٍ سِرّا ، وبِدِرهَمٍ عَلانِیَهً ، فَقالَ صلی الله علیه و آله : ما حَمَلَکَ عَلی هذا ؟ فَقالَ : أن أستَوجِبَ ما وَعَدَنی رَبّی ، فَقالَ صلی الله علیه و آله : لَکَ ذلِکَ . فَأَنزَلَ اللّهُ تَعالی هذِهِ الآیَهَ . (6)
.
1- .البقره : 274 .
2- .المعجم الکبیر : ج11 ص80 ح11164 ، تاریخ دمشق: ج42 ص 358 وأیضا فی نفس الصفحه عن مجاهد ، اُسد الغابه : ج 4 ص 99 الرقم 3789 ، الکشّاف : ج 1 ص 164 نحوه ، تفسیر ابن کثیر : ج 1 ص 482 عن مجاهد ، الصواعق المحرقه : ص 131 ، المناقب لابن المغازلی : ص 280 ح 325 ؛ تفسیر الحبری : ص 243 ح 10 وفیه «أربعه دنانیر» بدل «أربعه دراهم» ، تفسیر فرات : ص 71 ح 42 و ص 72 ح 44 عن مجاهد و ح 45 عن أبی عبد الرحمن السلمی والأربعه الأخیره نحوه .
3- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 151 ح 502 ، بحار الأنوار : ج 41 ص 35 ح 11 .
4- .البقره : 273 .
5- .الوَسْق بالفتح : ستّون صاعا ، والصاع مکیال یسع أربعه أمداد (النهایه : ج 5 ص 185 «وسق» و ج 3 ص 60 «صوع») .
6- .تفسیر الفخر الرازی : ج 7 ص 90 ، ذخائر العقبی : ص 158 وفیه من «قال ابن عبّاس . ..» .
ص: 561
1 / 14 آن که دارایی اش را شب و روز، نهان و آشکارا انفاق می کند
1 / 14آن که دارایی اش را شب و روز، نهان و آشکارا انفاق می کندقرآن«کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا انفاق می کنند، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود؛ و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می شوند» .
حدیثالمعجم الکبیر به نقل از ابن عبّاس، درباره سخن خداوند عز و جل : «کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا انفاق می کنند» : [ این آیه ]درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است. چهار درهم نزد وی بود. در شب، یک درهم و در روز، یک درهم، در نهان، یک درهم و در آشکار، یک درهم بخشید.
تفسیر العیاشی به نقل از ابو اسحاق : علی بن ابی طالب علیه السلام ، تنها چهار درهم، و نه بیشتر، داشت. درهمی در شب و درهمی در روز، درهمی در نهان و درهمی در آشکار، صدقه داد. این خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید. فرمود : «ای علی ! چه چیزی تو را بر این کار وا داشت؟». علی علیه السلام گفت : دستیابی به وعده خداوند. پس خداوند، آیه «کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا انفاق می کنند» را فرو فرستاد.
تفسیر الفخر الرازی در تفسیر همین آیه : درباره شأن نزول آن، چند وجه آمده است : اوّل : هنگامی که سخن خداوند : «[ این صدقات ]برای آن [ دسته از ]نیازمندانی است که در راه خدا فرو مانده اند» ، نازل شد، عبد الرحمان بن عوف، چند دینار برای اصحاب صُفّه فرستاد و علی علیه السلام ، شبانگاهان یک بارِ شتر خرما فرستاد، و دوست داشتنی ترین دو صدقه در نزد خداوند، صدقه وی بود و خداوند، این آیه را فرو فرستاد. پس صدقه شبانگاهان، کامل تر است. دوم : ابن عبّاس گفت که علی علیه السلام ، بیش از چهار درهم نداشت. درهمی در شب و درهمی در روز، درهمی در نهان و درهمی آشکارا صدقه داد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «چه چیزی تو را بر این کار وا داشت؟». گفت : تا سزاوار چیزی باشم که پروردگارم وعده داده است . فرمود : «سزاوار آنی» و خداوند، این آیه را فرو فرستاد.
.
ص: 562
المناقب لابن شهر آشوب :ابنُ عَبّاسٍ وَالسُّدِّیُّ ومُجاهِدٌ وَالکَلبِیُّ وأبو صالِحٍ وَالواحِدِیُّ وَالطّوسِیُّ وَالثَّعلَبِیُّ وَالطَّبرَسِیُّ وَالماوَردِیُّ وَالقُشَیرِیُّ وَالثُّمالِیُّ وَالنَّقّاشُ وَالفَتّالُ وعُبَیدُ اللّهِ بنُ الحُسَینِ وعَلِیُّ بنُ حَربٍ الطّائِیُّ فی تَفاسیرِهِم : أنَّهُ کانَ عِندَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام أربَعَهُ دَراهِمَ مِنَ الفِضَّهِ ، فَتَصَدَّقَ بِواحِدٍ لَیلاً ، وبِواحِدٍ نَهارا ، وبِواحِدٍ سِرّا ، وبِواحِدٍ عَلانِیَهً ، فَنَزَلَ : «الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَ لَهُم بِالَّیْلِ» الآیَهَ ، فَسَمّی کُلَّ دِرهَمٍ مالاً ، وبَشَّرَهُ بِالقَبولِ . (1)
راجع : ج 9 ص 510 (سماحه الکفّ) . شواهد التنزیل : ج 1 ص 140 149 .
1 / 15المُؤَذِّنُ بَینَ أصحابِ الجَنَّهِ وَالنّارِالکتاب«وَنَادَی أَصْحَبُ الْجَنَّهِ أَصْحَبَ النَّارِ أَن قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدتُّم مَّا وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قَالُواْ نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَن لَّعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الظَّلِمِینَ » . (2)
.
1- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 71 .
2- .الأعراف : 44 .
ص: 563
1 / 15 آواز دهنده میان بهشتیان و جهنّمیان است
المناقب ، ابن شهرآشوب :ابن عبّاس، سدّی، مجاهد، کلبی، ابو صالح، واحدی، طوسی، ثَعلَبی، طبرسی، ماوردی، قشیری، ثُمالی، نقّاش، فتّال، عبید اللّه بن حسین و علی بن حرب طایی در تفسیرهایشان آورده اند که : علی بن ابی طالب علیه السلام ، چهار درهم نقره داشت، یکی را در شب، دیگری را در روز، یکی را در نهان و دیگری را آشکارا صدقه داد. آیه : «کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا انفاق می کنند ...» نازل شد که هر درهم را مال شمرد و بشارت قبولی به وی داد.
ر . ک : ج 9 ص 511 (بخشندگی) . شواهد التنزیل : ج 1 ص 140 149 .
1 / 15آواز دهنده میان بهشتیان و جهنّمیان استقرآن«و بهشتیان، دوزخیان را آواز می دهند که : «آنچه را پروردگارمان به ما وعده داده بود، درست یافتیم. آیا شما [ نیز] آنچه را پروردگارتان وعده کرده بود، راست و درست یافتید؟». می گویند : «آری». پس آواز دهنده ای میان آنان آواز در می دهد که : «لعنت خدا بر ستمکاران باد!») .
.
ص: 564
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام : «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَن لَّعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الظَّلِمِینَ» فَأَنَا ذلِکَ المُؤَذِّنُ . (1)
عنه علیه السلام :أنَا المُؤَذِّنُ عَلَی الأَعرافِ . (2)
عنه علیه السلام :أنَا المُؤَذِّنُ فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ ، قالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَن لَّعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الظَّلِمِینَ» أنَا ذلِکَ المُؤَذِّنُ ، وقالَ : «وَأَذَنٌ مِّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ» (3) فَأَنَا ذلِکَ الأَذانُ . (4)
الکافی عن أحمد بن عمر الحلّال:سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ علیه السلام عَن قَولِهِ تَعالی: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَن لَّعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الظَّلِمِینَ» ؟ قالَ علیه السلام : المُؤَذِّنُ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام . (5)
1 / 16وِلایَتُهُ کَمالُ الدّینِالکتاب«الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْاءِسْلَمَ دِینًا» . (6)
.
1- .شواهد التنزیل : ج 1 ص 267 ح 261 عن محمّد ابن الحنفیّه .
2- .مختصر بصائر الدرجات : ص 34 عن أبی حمزه الثمالی عن الإمام الباقر علیه السلام .
3- .التوبه : 3 .
4- .معانی الأخبار : ص 59 ح 3 ؛ ینابیع المودّه : ج 1 ص 302 ح 4 کلاهما عن جابر الجعفی عن الإمام الباقر علیه السلام وراجع معانی الأخبار : ص 298 ح 1 و علل الشرائع : ص 442 ح 1 وتفسیر القمّی : ج 1 ص 231 و ص 282 وتفسیر العیّاشی : ج 2 ص 76 ح 14 وتفسیر فرات : ص 159 و 160 وبحار الأنوار : ج 35 ص 301 ح 25 و ص 304 ح 26 و ص 308 ح 28 وشواهد التنزیل : ج 1 ص 304 ح 307 والدرّ المنثور : ج 4 ص 126 .
5- .الکافی : ج 1 ص 426 ح 70 ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 17 ح 41 ، تفسیر القمّی : ج 1 ص 231 وزاد فی آخره «یؤذن أذانا یسمع الخلائق کلّها» وکلاهما عن محمّد بن الفضیل ، مجمع البیان : ج 4 ص 651 عن الإمام الرضا علیه السلام .
6- .المائده : 3 .
ص: 565
1 / 16 ولایتش کامل کننده دین است
حدیثامام علی علیه السلام :«پس آواز دهنده ای میان آنان آواز در می دهد که : لعنت خدا بر ستمکاران باد !» . من آن آواز دهنده ام.
امام علی علیه السلام :من آواز دهنده بر اَعرافم.
امام علی علیه السلام :من آواز دهنده در دنیا و آخرتم. خداوند عز و جل فرمود : «پس آواز دهنده ای میان آنان آواز در می دهد که : لعنت خدا بر ستمکاران باد!» . من آن آواز دهنده ام. و فرمود : «و [ این آیات ، ]اِعلامی است از جانب خدا و پیامبرش» . من آن اعلام کننده ام. (1)
الکافی به نقل از احمد بن عمر حلّال : از ابوالحسن (امام کاظم یا امام رضا علیهماالسلام) درباره گفته خداوند متعال پرسیدم که : «پس آواز دهنده ای میان آنان آواز در می دهد که : لعنت خدا بر ستمکاران باد!» . فرمود : «آواز دهنده، امیر مؤمنان است». (2)
1 / 16ولایتش کامل کننده دین استقرآن«امروز، کسانی که کافر شده اند، از [ کارشکنی در] دین شما نومید گردیده اند. پس، از ایشان مترسید و از من بترسید. امروز، دین شما را برایتان کامل، و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم، و اسلام را برای شما [ به عنوان] آیین برگزیدم» .
.
1- .این روایت ، به حادثه اعلام برائت از مشرکان اشاره دارد که علی علیه السلام به نمایندگی از پیامبر صلی الله علیه و آله ، آن را در موسم حج ، اعلام داشت و نیز جریان اعلام لعنت الهی بر دروغگویان در روز حشر که در آیه 44 سوره اعراف ، مورد اشاره قرار گرفته است . (م)
2- .در تفسیر القمّی (ج1 ص 231) در ادامه آمده است : «اذانی می گوید که همه خلایق می شنوند» .
ص: 566
«یَأَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَفِرِینَ » . (1)
الحدیثتاریخ بغداد عن أبی هریره :مَن صامَ یَومَ ثَمانی عَشرَهَ مِن ذِی الحِجَّهِ کُتِبَ لَهُ صِیامُ سِتّینَ شَهرا ، وهُوَ یَومُ غَدیرِ خُمٍّ لَمّا أخَذَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ فَقالَ : أ لَستُ وَلِیَّ المُؤمِنینَ ؟ قالوا : بَلی یا رَسولَ اللّهِ . قالَ : مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِیٌّ مَولاهُ . فَقالَ عُمَرُ بنُ الخَطّابِ : بَخٍ بَخٍ لَکَ یَابنَ أبی طالِبٍ ، أصبَحتَ مَولایَ ومَولی کُلِّ مُسِلمٍ . فَأَنزَلَ اللّهُ : «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» . (2)
النور المشتعل عن أبی سعید الخدری :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله دَعَا النّاسَ إلی عَلِیٍّ علیه السلام فی غَدیرِ خُمٍّ ، وأمَرَ بِما تَحتَ الشَّجَرِ مِنَ الشَّوکِ فَقُمَّ (3) ، وذلِکَ یَومُ الخَمیسِ ، فَدَعا عَلِیّا فَأَخَذَ بِضَبعَیهِ (4) فَرَفَعَهُما حَتّی نَظَرَ النّاسُ إلی بَیاضِ إبطَی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، ثُمَّ لَم یَتَفَرَّقوا حَتّی نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ : «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْاءِسْلَمَ دِینًا» . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : اللّهُ أکبَرُ عَلی إکمالِ الدّینِ ، وإتمامِ النِّعمَهِ ، ورِضَی الرَّبِّ بِرِسالَتی ، وبِالوِلایَهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام مِن بَعدی . ثُمَّ قالَ : مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِیٌّ مَولاهُ ، اللّهُمَّ والِ مَن والاهُ ، وعادِ مَن عاداهُ ، وَانصُر مَن نَصَرَهُ ، وَاخذُل مَن خَذَلَهُ . (5)
.
1- .المائده : 67 .
2- .تاریخ بغداد: ج 8 ص290 الرقم 4392،تاریخ دمشق: ج42 ص233 و234، المناقب لابن المغازلی: ص19 ح24 وفیه «أولی بالمؤمنین من أنفسهم» بدل «ولیّ المؤمنین» ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 350 ، شواهد التنزیل : ج 1 ص 203 ح 213 ؛ الأمالی للصدوق : ص 50 ح 2 ، الأمالی للشجری : ج 1 ص 42 ، روضه الواعظین : ص 384 وفیهما «أولی بالمؤمنین» بدل «ولیّ المؤمنین» .
3- .قَمَّ الشیءَ : کَنَسَهُ (لسان العرب : ج 12 ص 493 «قمم») .
4- .أخذَ بِضَبْعَیه : أی بعَضُدیه (لسان العرب : ج 8 ص 216 «ضبع») .
5- .النور المشتعل : ص 56 ح 4 ، مقتل الحسین للخوارزمی : ج1 ص 47 ؛ الطرائف : ص 146 ح 221 ، المناقب للکوفی : ج 1 ص 118 ح 66 و ص 137 ح 76 ، خصائص الوحی المبین : ص 61 ح 27 .
ص: 567
«ای پیامبر ! آنچه را از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن که اگر نکنی ، پیامش را نرسانده ای؛ و خدا تو را از [ گزند ]مردم، نگاه می دارد. آری! خدا گروه کافران را هدایت نمی کند» .
حدیثتاریخ بغداد به نقل از ابو هریره : هر کس روز هجدهم ذی حجّه را روزه بگیرد، برای وی روزه شصت ماه نوشته می شود و آن، روز غدیر خم است که پیامبر صلی الله علیه و آله ، دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفت و فرمود : «آیا من ولیّ مؤمنان نیستم؟». گفتند : چرا، ای پیامبر خدا ! فرمود : «هر که من مولای اویم، این علی مولای اوست». عمر بن خطاب گفت : آفرین بر تو، ای پسر ابو طالب! مولای من و همه مسلمانان شدی. پس خداوند، آیه «امروز دین شما را برایتان کامل و ...» را فرو فرستاد.
النور المشتعل به نقل از ابو سعید خُدری : پیامبر صلی الله علیه و آله ، مردم را در غدیر خم به علی علیه السلام فرا خواند و دستور داد هر چه خار و خاشاک در زیر درخت بود، بکَنند، و این کار، در روز پنج شنبه بود. علی علیه السلام را فرا خوانْد و بازوانش را گرفت و بلند کرد، به گونه ای که مردم، سفیدی زیر بغل های پیامبر خدا را دیدند. آن گاه از آن جا پراکنده نشدند تا آن که آیه «امروز، دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما [ به عنوان] آیین برگزیدم» ، نازل شد. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «اللّه اکبر بر کامل شدن دین و اتمام نعمت و خشنودی خدا به پیامبری من و به ولایت علی علیه السلام پس از من!». آن گاه فرمود : «هر آن که من مولای اویم، این علی مولای اوست. پروردگارا ! دوستدارِ او را دوست بدار و دشمنِ او را دشمن باش. یاری دهنده او را یاری کن و خوار کننده او را خوار بدار».
.
ص: 568
تاریخ دمشق عن أبی سعید الخدری :نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ : «یَأَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ» عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَومَ غَدیرِ خُمٍّ فی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ . (1)
راجع : ج 2 ص 216 (حدیث الغدیر) .
1 / 17مَوَدَّتُهُ مِنَ الرَّحمنِالکتاب«إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا » . (2)
الحدیثالدرّ المنثور عن البرّاء :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ : قُل : اللّهُمَّ اجعَل لی عِندَکَ عَهدا ، وَاجعَل لی عِندَک وُدّا ، وَاجعَل لی فی صُدورِ المُؤمِنینَ مَوَدَّهً . فَأَنزَلَ اللّهُ تَعالی : «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا» . قالَ : فَنَزَلَت فی عَلِیٍّ علیه السلام . (3)
.
1- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 237 ، أسباب نزول القرآن : ص 204 ح 403 ، شواهد التنزیل : ج 1 ص 250 ح 244 ولیس فیه «یوم غدیر خمّ» .
2- .مریم : 96 .
3- .الدرّ المنثور : ج 5 ص 544 نقلاً عن ابن مردویه والدیلمی ، المناقب لابن المغازلی : ص 327 ح 374 ، الکشّاف : ج 2 ص 425 ، تفسیر القرطبی : ج 11 ص 161 ، تذکره الخواصّ : ص 17 والثلاثه الأخیره نحوه ؛ تفسیر فرات : ص 252 ح 342 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 93 نحوه .
ص: 569
1 / 17 مهر او از سوی خدای رحمان است
تاریخ دمشق به نقل از ابو سعید خُدری : آیه «[ ای پیامبر !] آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، ابلاغ کن» ، در روز غدیر خم، درباره علی بن ابی طالب علیه السلام بر پیامبر خدا فرو فرستاده شد.
ر . ک : ج 2 ص 217 (حدیث غدیر) .
1 / 17مهر او از سوی خدای رحمان استقرآن«کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی خدای مهربان برای آنان ، محبّتی [ در دل ها ]قرار می دهد» .
حدیثالدرّ المنثور به نقل از برّاء : پیامبر خدا به علی علیه السلام فرمود : «بگو : پروردگارا ! برای من در نزد خویش، پیمانی قرار ده، و برای من در پیش خود، محبّتی قرار ده، و برای من در دل مؤمنان، مِهری قرار ده». پس خداوند، آیه «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی خدای مهربان برای آنان، محبّتی [ در دل ها ]قرار می دهد» را فرو فرستاد. [ براء گفت :] این آیه، درباره علی علیه السلام نازل شده است.
.
ص: 570
الإمام الباقر علیه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یا عَلِیُّ،أ لا اُعَلِّمُکَ؟ قُل : اللّهُمَّ اجعَل لی عِندَکَ عَهدا ، وَاجعَل لی عِندَکَ وُدّا . فَنَزَلَت هذِهِ الآیَهُ : «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا» . (1)
الإمام الصادق علیه السلام فِی الآیَهِ الکَریمَهِ : کانَ سَبَبُ نُزولِ هذِهِ الآیَهِ : أنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام کانَ جالِسا بَینَ یَدَی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَقالَ لَهُ : قُل یا عَلِیُّ : اللّهُمَّ اجعَل لی فی قُلوبِ المُؤمِنینَ وُدّا ، فَأَنزَلَ اللّهُ : «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا» . (2)
عنه علیه السلام :دَعا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِأَمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام فی آخِرِ صَلاتِهِ رافِعا بِها صَوتَهُ یُسمِعُ النّاسَ یَقولُ : اللّهُمَّ هَب لِعَلِیٍّ المَوَدَّهَ فی صُدورِ المُؤمِنینَ ، وَالهَیبَهَ وَالعَظَمَهَ فی صُدورِ المُنافِقینَ ، فَأَنزَلَ اللّهُ : «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا» . (3)
عنه علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا» : وِلایَهُ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام هِیَ الوُدُّ الَّذی قالَ اللّهُ تَعالی . (4)
.
1- .شواهد التنزیل : ج 1 ص 469 ح 497 عن جابر ؛ المناقب للکوفی : ج 1 ص 194 ح 119 عن جابر بن یزید ، شرح الأخبار : ج 1 ص 158 ح 107 نحوه .
2- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 56 ، بحار الأنوار : ج 35 ص 354 ح 4 .
3- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 142 ح 11 عن عمّار بن سوید ، بحار الأنوار : ج 36 ص 100 ح 44 .
4- .الکافی : ج 1 ص 431 ح 90 ، تفسیر القمّی : ج 2 ص 57 کلاهما عن أبی بصیر ، بحار الأنوار : ج 24 ص 333 ح 58 .
ص: 571
امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا فرمود : «ای علی! آموزشت ندهم؟ بگو : پروردگارا ! در نزد خویش برایم پیمانی قرار ده و در پیش خود برایم محبّتی قرار ده». پس این آیه فرو فرستاده شد : «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی خدای مهربان برای آنان، محبّتی [ در دل ها ]قرار می دهد» .
امام صادق علیه السلام درباره این آیه : سبب فرو فرستادن این آیه این بود که امیرمؤمنان،در برابر پیامبر خدا نشسته بود. پیامبر صلی الله علیه و آله به وی فرمود : « ای علی ! بگو : پروردگارا ! در دل مؤمنان برای من محبّتی قرار بده». پس خداوند، این آیه را فرو فرستاد : «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی خدای مهربان برای آنان، محبّتی [ در دل ها ]قرار می دهد» .
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا در پایان نمازش با صدای بلند ، به گونه ای که به گوش مردم برسد ، برای امیر مؤمنان دعا کرد و فرمود : «پروردگارا ! برای علی علیه السلام در دل مؤمنان محبّتی و در دل منافقان ، هیبت و عظمتی قرار ده». پس خداوند، این آیه را فرو فرستاد : «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی خدای مهربان برای آنان، محبّتی [ در دل ها ]قرار می دهد» .
امام صادق علیه السلام درباره سخن خداوند متعال : «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی خدای مهربان برای آنان، محبّتی [ در دل ها ]قرار می دهد» : محبّتی که خداوند فرموده، ولایت امیر مؤمنان است.
.
ص: 572
المعجم الأوسط عن ابن عبّاس :نَزَلَت فی عَلِیٍّ : «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا» . قالَ : مَحَبَّهً فی قُلوبِ المُؤمِنینَ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :لَقِیَنی رَجُلٌ فَقالَ : یا أبَا الحَسَنِ ، أما وَاللّهِ إنّی لَاُحِبُّکَ فِی اللّهِ ، فَرَجَعتُ إلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَأَخبَرتُهُ بِقَولِ الرَّجُلِ ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : لَعَلَّکَ یا عَلِیُّ اصطَنَعتَ إلَیهِ مَعروفا ، فَقُلتُ : وَاللّهِ ، مَا اصطَنَعتُ إلَیهِ مَعروفا ! فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : الحَمدُ للّهِِ الَّذی جَعَلَ قُلوبَ المُؤمِنینَ تَتوقُ (2) إلَیکَ بِالمَوَدَّهِ . فَنَزَلَ قَولُهُ تَعالی : «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا» . (3)
تذکره الخواصّ عن ابن عبّاس فی قُولِهِ تَعالی : «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا» : هذَا الوُدُّ جَعَلَهُ اللّهُ لِعَلِیٍّ فی قُلوبِ المُؤمِنینَ . (4)
راجع : بحار الأنوار : ج 35 ص 183 436. شواهد التنزیل : ج 1 ص 464 477.
.
1- .المعجم الأوسط : ج 5 ص 348 ح 5516 ، المعجم الکبیر : ج 12 ص 96 ح 12655 ، النور المشتعل : ص 130 ح 34 ، شواهد التنزیل : ج 1 ص 471 ح 500 ؛ تفسیر فرات : ص 248 ح 335 ، خصائص الوحی المبین : ص 107 ح 75 .
2- .التَّوق : هو الشوقُ إلی الشیء والنزوعُ إلیه (لسان العرب : ج 10 ص 33 «توق») .
3- .المناقب للخوارزمی : ص 278 ح 269 عن زید بن علیّ عن آبائه علیهم السلام ؛ بحار الأنوار : ج 35 ص 355 ح 5 نقلاً عن المناقب لابن شهر آشوب عن زید بن علیّ .
4- .تذکره الخواصّ : ص 16 ؛ کشف الغمّه : ج 1 ص 312 .
ص: 573
المعجم الأوسط به نقل از ابن عبّاس : آیه «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی خدای مهربان برای آنان، محبّتی [ در دل ها] قرار می دهد» ، درباره علی علیه السلام نازل شده است و منظور، محبّت در دل مؤمنان است.
امام علی علیه السلام :مردی مرا دید و گفت : ای ابوالحسن ! سوگند به خدا که برای خدا تو را دوست می دارم. نزد پیامبر خدا برگشتم و از سخن آن مرد، وی را آگاه کردم. پیامبر خدا فرمود : «ای علی! شاید کار خیری برای او انجام داده ای؟». گفتم : سوگند به خدا ، کار خیری برای او انجام نداده ام. پیامبر خدا فرمود : «سپاس، خدایی را که دل مؤمنان را به گونه ای قرار داده که به تو دوستی می ورزند». پس این کلام الهی نازل شد : «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی خدای مهربان برای آنان، محبّتی [ در دل ها ]قرار می دهد» .
تذکره الخواص به نقل از ابن عبّاس، درباره آیه : «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به زودی خدای مهربان برای آنان، محبّتی [ در دل ها ]قرار می دهد» : این محبّت را خداوند برای علی بن ابی طالب علیه السلام در دل مؤمنان قرار داده است.
ر . ک : ج 12 ص 173 (مهرورزی به امام علی) .
.
ص: 574
. .
ص: 575