گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد نهم
فصل هشتم : علی از زبان دشمنانش



8 / 1 معاویه بن ابی سفیان

فصل هشتم : علی از زبان دشمنانش8 / 1معاویه بن ابی سفیانسیر أعلام النبلاء به نقل از عبید : ابو مسلم خولانی با گروهی نزد معاویه آمدند و گفتند : تو با علی می جنگی. آیا تو چون اویی؟ گفت : سوگند به خدا ، نه! من می دانم که او برتر از من است و به حکومت ، سزاوارتر از من است. (1)

تاریخ دمشق به نقل از ابو اسحاق : ابن اَحوَر تمیمی نزد معاویه آمد و گفت : ای امیر مؤمنان! از پیشِ تنگْ چشم ترین ، بخیل ترین ، گنگ ترین و ترسوترینِ مردم ، نزد تو می آیم. [ معاویه] به او گفت : وای بر تو! کجا او تنگْ چشم است ، حالْ آن که همواره می گفتیم اگر علی را خانه ای انباشته از کاه و خانه ای انباشته از طلا باشد ، طلا را زودتر از کاه، [می بخشد و] تمام می کند؟ و کجا او گنگ است ، در حالی که ما همواره می گفتیم که تیغ سلمانی در بین قریشیان، بر سرِ مردی فصیح تر از علی کشیده نشده است. وای بر تو! کجا او ترسوست ، حالْ آن که هیچ کس به نبرد با او نرفته ، جز آن که شکست خورده است؟ سوگند به خدا ، ای ابن احور! اگر جز این نبود که جنگ ، نیرنگ است ، گردنت را می زدم. بیرون برو و در کشور من سُکنا مگزین.

.

1- .ر . ک : ج 5 ص 419 (نبرد تبلیغاتی) .

ص: 54

الإمامه والسیاسه :ذَکَروا أنَّ عَبدَ اللّهِ بنَ أبی مِحجَنٍ الثَّقَفِیَّ قَدِمَ عَلی مُعاوِیَهَ ، فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنّی أتَیتُکَ مِن عِندِ العَیِیِّ (1) الجَبانِ البَخیلِ ابنِ أبی طالِبٍ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : للّهِ أنتَ ! أ تَدری ما قُلتَ ؟ أمّا قَولُکَ : العَیِیُ (2) ، فَوَاللّهِ لَو أنَّ ألسُنَ النّاسِ جُمِعَت فَجُعِلَت لِسانا واحِدا لَکَفاها لِسانُ عَلِیٍّ ، وأمّا قَولُکَ : إنَّهُ جَبانٌ ، فَثَکِلَتکَ اُمُّکَ ، هَل رَأَیتَ أحَدا قَطُّ بارَزَهُ إلّا قَتَلَهُ ؟ وأمّا قَولُکَ : إنَّهُ بَخیلٌ ، فَوَاللّهِ لَو کانَ لَهُ بَیتانِ أحَدُهُما مِن تِبرٍ وَالآخَرُ مِن تِبنٍ ، لَأَنفَدَ تِبرَهُ قَبلَ تِبنِهِ . فَقالَ الثَّقَفِیُّ : فَعَلامَ تُقاتِلُهُ إذا ؟ قالَ : عَلی دَمِ عُثمانَ ، وعَلی هذَا الخاتَمِ ، الَّذی مَن جَعَلَهُ فی یَدِهِ جادَت طینَتُهُ ، وأطعَمَ عِیالَهُ ، وَادَّخَرَ لِأَهلِهِ . فَضَحِکَ الثَّقَفِیُّ ثُمَّ لَحِقَ بِعَلِیٍّ ، فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، هَب لی یَدَیَّ بِجُرمی ، لا دُنیا أصَبتُ ولا آخِرَهً ! فَضَحِکَ عَلِیٌّ ، ثُمَّ قالَ : أنتَ مِنها عَلی رَأسِ أمرِکَ ، وإنَّما یَأخُذُ اللّهُ العِبادَ بِأَحَدِ الأَمرَینِ . (3)

فضائل الصحابه لابن حنبل عن قیس بن أبی حازم :جاءَ رَجُلٌ إلی مُعاوِیَهَ فَسَأَلَهُ عَن مَسأَلَهٍ ، فَقالَ : سَل عَنها عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ فَهُوَ أعلَمُ ، فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، جَوابُکَ فیها أحَبُّ إلَیَّ مِن جَوابِ عَلِیٍّ ، فَقالَ : بِئسَ ما قُلتَ ولَؤُمَ ما جِئتَ بِهِ! لَقَد کَرِهتَ رَجُلاً کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَغُرُّهُ العِلمَ غَرّا ، ولَقَد قالَ لَهُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «أنتَ مِنّی بِمَنزِلَهِ هارونَ مِن موسی غَیرَ أنَّهُ لا نَبِیَّ بَعدی» . وکانَ عُمَرُ إذا أشکَلَ عَلیهِ شَیءٌ یَأخُذُ مِنهُ ، ولَقَد شَهِدتُ عُمَرَ وقَد أشکَلَ عَلَیهِ شَیءٌ ، فَقالَ : هاهُنا عَلِیٌّ قُم لا أقامَ اللّهُ رِجلَیکَ . 4

.

1- .. فی المصدر : «الغبی» ، والصحیح ما أثبتناه کما فی شرح الأخبار .
2- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 134 ؛ شرح الأخبار : ج 2 ص 98 نحوه وراجع شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 24 وکشف الغمّه : ج 2 ص 47 .
3- .فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 2 ص 675 ح 1153 ، تاریخ دمشق: ج42 ص170 ح8590 و8591، المناقب لابن المغازلی: ص 34 ح 52 ، الریاض النضره : ج 3 ص 162 عن أبی حازم .

ص: 55

الإمامه والسیاسه :گفته اند که عبد اللّه بن ابی مِحجَن ثقفی ، نزد معاویه آمد و گفت : ای امیر مؤمنان! من از نزد فرزند ابو طالب ، آدمی گُنگ ، ترسو و بخیل ، نزد تو می آیم. معاویه گفت : تو را به خدا ، می فهمی چه می گویی؟! امّا گفتی گنگ است؛ سوگند به خدا ، اگر زبان های همه مردم، گرد آیند و یک زبان شوند ، زبان علی ، همه را بسنده است؛ و امّا درباره سخنت که او ترسو است، مادرت به عزایت نشیند! آیا تاکنون کسی را دیده ای که به نبرد با او آمده باشد ، جز آن که علی او را کشته؟! و امّا سخنت که او بخیل است ، سوگند به خدا که اگر او دو خانه داشته باشد که یکی انباشته از طلا و دیگری انباشته از کاه باشد ، طلا را زودتر از کاه ، تمام خواهد کرد. ثقفی گفت : بنا بر این ، چرا با او می جنگی؟ گفت : به خاطر خونِ عثمان و به خاطر این انگشتر که هر کس به دست کند ، سرشتش نیکو گردد، به نانخوارانش غذا دهد و برای کسانش ذخیره کند. ثقفی خندید و به علی علیه السلام پیوست و گفت : ای امیر مؤمنان! بیعتم را بپذیر ، پس از جُرمم (پیمان شکنی ام). نه به دنیا رسیدم و نه به آخرت. علی علیه السلام خندید و فرمود : «تو همچنان بیعتت باقی است و خداوند ، بندگان خود را به یکی از دو کار ، (1) محاسبه می کند [ و حال که به راه درستْ بازگشتی ، همین را حساب می کند]».

فضائل الصحابه ، ابن حنبل به نقل از قیس بن ابی حازم : مردی نزد معاویه آمد و از وی مسئله ای پرسید. گفت : مسئله ات را از علی بن ابی طالب بپرس. او داناتر است. گفت : ای امیر مؤمنان! پاسخ تو در این باره ، برای من، از پاسخ علی بن ابی طالب ، دوست داشتنی تر است. معاویه گفت : بد گفتی و ناپسند آورده ای! مردی را ناخوش داشتی که پیامبر خدا ، دانش را به او می خورانْد و پیامبر خدا به او فرمود : «تو نسبت به من ، چون هارون نسبت به موسی علیه السلام هستی ، جز آن که پیامبری پس از من نیست» و هرگاه عمر با دشواری مواجه می شد ، از او می پرسید و من عمر را دیدم که چیزی بر او دشوار شد. گفت : خدا پاهایت را راست نگرداند ، برخیز. علی ، آن جاست.

.

1- .احتمالاً به جای «أحد الأمرین» که در متن عربی آمده ، باید «آخر الأمرین» باشد ، یعنی آخرین از دو کار و دو حالت ، مورد محاسبه قرار می گیرد .

ص: 56

المناقب لابن شهر آشوب عن ابن أبجر العجلی :کُنتُ عِندَ مُعاوِیَهَ فَاختَصَمَ إلَیهِ رَجُلانِ فی ثَوبٍ ، فَقالَ أحَدُهُما : ثَوبی ، وأقامَ البَیِّنَهَ ، وقالَ الآخَرُ : ثَوبِی اشتَرَیتُهُ مِن السّوقِ مِن رَجُلٍ لا أعرِفُهُ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : لَو کانَ لَها عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ! فَقالَ ابنُ أبجَرَ : فَقُلتُ لَهُ : قَد شَهِدتُ عَلِیّا علیه السلام قَضی فی مِثلِ هذا ، وذلِکَ أنَّهُ قَضی بِالثَّوبِ لِلَّذی أقامَ البَیِّنَهَ ، وقالَ لِلآخَرِ : اُطلُبِ البائِعَ . فَقَضی مُعاوِیَهُ بِذلِکَ بَینَ الرَّجُلَینِ . (1)

المحاسن والمساوئ :لَمّا کانَ حَربُ صِفّینَ کَتَبَ أمیرُ المُؤمِنینَ رِضوانُ اللّهِ عَلَیهِ إلی مُعاوِیَهَ بنِ أبی سُفیانَ : ما لَکَ یُقتَلُ النّاسُ بَینَنا ؟ ابرُز لی ؛ فَإِن قَتَلتَنِی استَرَحتَ مِنّی ، وإن قَتَلتُکَ استَرَحتُ مِنکَ ، فَقالَ لَهُ عَمرُو بنُ العاصِ : أنصَفَکَ الرَّجُلُ فَابرُز إلَیهِ . قالَ : کَلّا یا عَمرُو ! أرَدتَ أن أبرُزَ لَهُ فَیَقتُلَنی وتَثِبَ عَلَی الخِلافَهِ بَعدی ! قَد عَلِمَت قُرَیشٌ أنَّ ابنَ أبی طالِبٍ سَیِّدُها وأسَدُها . (2)

تاریخ دمشق عن جابر :کُنّا عِندَ مُعاوِیَهَ فَذُکِرَ عَلِیٌّ ، فَأَحسَنَ ذِکرَهُ وذِکرَ أبیهِ واُمِّهِ ، ثُمَّ قالَ : وکَیفَ لا أقولُ هذا لَهُم ؟ هُم خِیارُ خَلقِ اللّهِ ، وعِندَهُ بَنیهِ أخیارٌ أبناءُ أخیارٍ . (3)

.

1- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 377 ، شرح الأخبار : ج 2 ص 315 ح 645 ؛ تاریخ دمشق : ج 12 ص 206 عن حجّار بن أبجر وفیه «فقال الآخر : أنت ضیّعت مالک» بدل «وقال للآخر ...» وراجع مقتل أمیر المؤمنین : ص 107 ح 95 .
2- .المحاسن والمساوئ : ص 52 .
3- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 415 .

ص: 57

المناقب ، ابن شهرآشوب به نقل از ابن ابجر عجلی : نزد معاویه بودم که دو نفر درباره لباسی نزدش به داوری آمدند. یکی گفت : این ، لباس من است . و بیّنه ای بر آن اقامه کرد ، و دومی گفت : این ، لباس من است که در بازار از کسی که او را نمی شناختم ، خریده ام. معاویه گفت : ای کاش در این داوری ، علی بن ابی طالب بود. ابن ابجر گفت که به او گفتم : من داوریِ علی را در مثل این مورد، دیده ام و او به نفع کسی داوری کرد که بیّنه داشت و به دیگری گفت : فروشنده را پیدا کن. معاویه بین آن دو مرد ، چنین حکم کرد.

المحاسن والمساوئ :هنگامی که جنگ صفّین پیش آمد ، امیر مؤمنان که خشنودی خدا بر او باد ، به معاویه بن ابی سفیان نوشت : «چرا مردم را در جنگ بین ما به کشتن می دهی؟ خود به میدان من بیا. اگر مرا کُشتی ، از دست من آسوده خواهی شد ، و اگر من تو را کشتم ، از دست تو آسوده خواهم شد». عمرو عاص به معاویه گفت : این مرد ، درباره تو انصاف به خرج داده است. به میدانش برو. معاویه گفت : ای عمرو ، هرگز! می خواهی که من به میدان او بروم و کشته شوم و تو پس از من بر خلافت، چنگ زنی؟ قریش می داند که پسر ابو طالب ، سرور و شیر آن قبیله است.

تاریخ دمشق به نقل از جابر : نزد معاویه بودیم که از علی یاد شد ، معاویه از او و پدر و مادرش به نیکی یاد کرد. آن گاه گفت : چه طور درباره آنان ، چنین نگویم در حالی که آنان ، بهترین بندگان خدا بودند و پسران او نزد اویند که بهترین و فرزندِ بهترین اند .

.


ص: 58

شرح نهج البلاغه فی ذِکرِ ما جَری بَینَ عَقیلِ بنِ أبی طالِبٍ ومُعاوِیَهَ :قالَ مُعاوِیَهُ : ذَکَرتَ مَن لا یُنکَرُ فَضلُهُ ، رَحِمَ اللّهُ أبا حَسَنٍ ! فَلَقَد سَبَقَ مَن کانَ قَبلَهُ ، وأعجَزَ مَن یَأتی بَعدَهُ ، هَلُمَّ حَدیثَ الحَدیدَهِ ، قالَ : نَعَم . أقوَیتُ وأصابَتنی مَخمَصَهٌ (1) شَدیدَهٌ ، فَسَأَلتُهُ فَلَم تَندَ صَفاتُهُ (2) ، فَجَمَعتُ صِبیانی وجِئتُهُ بِهِم وَالبُؤسُ وَالضُرُّ ظاهِرانِ عَلَیهِم ، فَقالَ : اِیتِنی عَشِیَّهً لِأَدفَعَ إلَیکَ شَیئا ، فَجِئتُهُ یَقودُنی أحَدُ وُلدی ، فَأَمَرَهُ بِالتَّنَحّی ، ثُمَّ قالَ : ألا فَدونَکَ ، فَأَهوَیتُ حَریصا قَد غَلَبَنِی الجَشَعُ أظُنُّها صُرَّهً فَوَضَعتُ یَدی عَلی حَدیدَهٍ تَلتَهِب نارا ، فَلَمّا قَبَضتُها نَبَذتُها وخُرتُ کَما یَخورُ الثَّورُ تَحتَ یَدِ جازِرِهِ ، فَقالَ لی : ثَکِلَتکَ اُمُّکَ! هذا مِن حَدیدَهٍ أوقَدتُ لَها نارَ الدّنیا فَکَیفَ بِکَ وبی غَدا إن سَلَکنا فی سَلاسِلِ جَهَنَّمَ ؟ ثُمَّ قَرَأَ : «إِذِ الْأَغْلَلُ فِی أَعْنَقِهِمْ وَ السَّلَسِلُ یُسْحَبُونَ» (3) ثُمَّ قالَ : لَیسَ لَکَ عِندی فَوقَ حَقِّکَ الَّذی فَرَضَهُ اللّهُ لَکَ إلّا ما تَری ، فَانصَرِف إلی أهلِکَ . فَجَعَلَ مُعاوِیَهُ یَتَعَجَّبُ ویَقولُ : هَیهاتَ هَیهاتَ ! عَقِمَتِ النِّساءُ أن یَلِدنَ مِثلَهُ . (4)

تاریخ دمشق عن جابر :کُنّا ذاتَ یَومٍ عِندَ مُعاوِیَهَ بنِ أبی سُفیانَ ، وقَد جَلَسَ عَلی سَریرِهِ وَاعتَجَرَ بِتاجِهِ وَاشتَمَلَ بِساجِهِ (5) ، وأومَأَ بِعَینَیهِ یَمینا وشِمالاً ، وقَد تَفَرَّشَت جَماهیرُ قُرَیشٍ وساداتُ العَرَبِ أسفَلَ السَّریرِ مِن قَحطانَ ، ومَعَهُ رَجُلانِ عَلی سَریرِهِ : عَقیلُ بنُ أبی طالِبٍ ، وَالحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ ، وَامرَأَهٌ مِن وَراءِ الحِجابِ تُشیرُ بِکُمَّیها یَمینا وشِمالاً ، فَقالَت : یا أمیرَ المُؤمِنینَ فاتَتِ اللَّیلَهُ أرِقَهً ، قالَ لَها مُعاوِیَهُ : أ مِن ألَمٍ ؟ قالَت : لا ، ولکِن مِنِ اختِلافِ رَأیِ النّاسِ فیکَ ، وفی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، و (6) أبوکَ أبو سُفیانَ صَخرُ بنُ حَربِ بنِ اُمُیَّهَ ، وکانَ اُمَیَّهُ مِن قُرَیشٍ لُبابَها ، فَقالَت فی مُعاوِیَهَ فَأَکثَرَت وهُوَ مُقبِلٌ عَلی عَقیلٍ وَالحَسَنِ ، فَقالَ مُعاوِیَهُ : رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : مَن صَلّی أربَعا قَبلَ الظُّهرِ وأربَعا بَعدَ الظُّهرِ ، حُرِّمَ عَلَی النّارِ أن تَأکُلَهُ أبدا . ثُمَّ قالَ لَها : أ فی عَلِیٍّ تَقولینَ ؟ المُطعِمِ فِی الکُرُباتِ ، المُفَرِّجِ لِلکُرُباتِ ، مَعَ ما سَبَقَ لِعَلیٍّ مِنَ العَناصیرِ السِّرِّیَّهِ وَالشِّیَمِ الرَّضِیَّهِ وَالشَّرَفِ ، فَکانَ کَالأَسَدِ الحاذِرِ ، وَالرَّبیعِ النّائِرِ ، وَالفُراتِ الذّاخِرِ ، وَالقَمَرِ الزّاهِرِ ، فَأَمَّا الأَسَدُ فَأَشبَهَ عَلِیٌّ مِنهُ صَرامَتَهُ ومَضاءَهُ ، وأمَّا الرَّبیعُ فَأَشبَهَ عَلِیٌّ مِنهُ حُسنَهُ وبَهاءَهُ ، وأمَّا الفُراتُ فَأَشبَهَ عَلِیٌّ مِنهُ طیبَهُ وسَخاءَهُ ، فَما تَغَطمَطَت (7) عَلَیهِ قَماقِمُ العَرَبِ السّادَهُ (8) مِن أوَّلِ العَرَبِ ، عَبدُ مَنافٍ وهاشِمٌ وعَبّاسٌ القَماقِمُ وَالعَبّاسُ صِنوُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وأبوهُ وعَمُّهُ أکرِم بِهِ أبا وعَمّا ، ولَنِعمَ تَرجُمانُ القُرآنِ وَلَدُهُ یَعنی عَبدَ اللّهِ بنَ عَبّاسٍ : کَهلُ الکُهولِ ، لَهُ لِسانٌ سَؤولٌ ، وقَلبٌ عَقولٌ ، خِیارُ خَلقِ اللّهِ وعِترَهُ نَبِیِّهِ ، خِیارُ ابنُ خِیارٍ . فَقالَ عَقیلُ بنُ أبی طالِبٍ : یا بِنتَ أبی سُفیانَ ، لَو أنَّ لِعَلِیٍّ بَیتَینِ : بَیتٌ مِن تِبرٍ ، وَالآخَرُ تِبنٌ بَدَأَ بِالتِّبرِ وهُوَ الذَّهَبُ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : یا أبا یَزیدَ ، کَیفَ لا أقولُ هذا فی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، وعَلِیٌّ مِن هاماتِ قُرَیشٍ وذَوائِبِها ، وسَنامٌ قائِمٌ عَلَیها وعَلِیٌّ عَلامَتُها فی شامِخٍ (9) ؟

.

1- .المخمصه : المجاعه (النهایه : ج 2 ص 80 «خمص») .
2- .لم تندَ : من الندی : السخاء والکرم . والصَّفاه : صخره ملساء . یقال فی المثل : «ما تَنْدی صَفاتُه» (تاج العروس : ج 20 ص 234 «ندا» و ج 19 ص 602 «صفو») .
3- .غافر : 71 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 11 ص 253 ؛ بحار الأنوار : ج 42 ص 118 .
5- .الساج : الطَّیْلسان الضخم الغلیظ (لسان العرب : ج 2 ص 302 «سوج») ، والطَّیلسان : ضربٌ من الأکسیه (لسان العرب : ج 6 ص 125 «طلس») .
6- .الواو هنا حالیّه .
7- .الغطمطه : اضطراب الأمواج (لسان العرب : ج 7 ص 363 «غطمط») .
8- .فی المصدر : «الشاده» ، وما أثبتناه من مختصر تاریخ دمشق .
9- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 415 .

ص: 59

شرح نهج البلاغه در یادکردِ آنچه که بین عقیل بن ابی طالب و معاویه پیش آمده بود : معاویه گفت : از کسی یاد کردی که هیچ کس برتری اش را انکار نمی کند . خدا بیامرزد ابو الحسن را که نسبت به پیشینیانش پیشی گرفت و آنان را که پس از او می آیند ، ناتوان ساخت! داستان آهن را نقل کن. عقیل گفت : باشد. محتاج شدم و با گرسنگی شدیدی روبه رو گشتم . از او کمک خواستم؛ ولی نَمی از او نچکید. بچّه هایم را در حالی که سختی و گرسنگی در سیمایشان پیدا بود ، جمع کردم و پیشش آوردم. فرمود : «شب بیا ، چیزی به تو خواهم داد». نزدش رفتم ، در حالی که یکی از فرزندانم دستم را گرفته بود. به او گفت : «بیرون برو». آن گاه به من گفت : «پیش بیا». دست دراز کردم. از شدّت گرسنگی فکر کردم که کیسه است. دستم را روی آهنی گداخته گذاشتم. وقتی آن را گرفتم ، رهایش کردم و چون گاو که از دست قصاب فریاد می زند ، فریاد کشیدم . به من گفت : «مادرت به عزایت بنشیند! این سوز از آهنی است که با آتش دنیا آن را داغ کرده ام. حالِ من و تو ، فردا که با زنجیری از جهنّم کشیده شویم ، چگونه خواهد بود؟». آن گاه این آیه را خواند : «هنگامی که غُل ها در گردن هایشان [ افتاده] و [ با] زنجیرها کشانیده می شوند» . آن گاه افزود : «پیش من ، بیش از حقّی که خداوند برای تو واجب کرده ، چیزی جز آنچه که دیدی ، نیست. پس نزد خانواده ات برگرد». معاویه شگفت زده شد و گفت : هیهات ، هیهات! زنان از این که چون او بزایند ، ناتوان اند.

تاریخ دمشق به نقل از جابر : روزی نزد معاویه بن ابی سفیان بودیم. بر تخت خود نشسته بود و عمامه ای بر سر نهاده بود و لباس بلندی پوشیده بود و چشم هایش را به راست و چپ می چرخانْد و سران قریش و رؤسای عربِ قحطانی در پایین تخت ، نشسته بودند و همراه او ، دو تن بر تخت او نشسته بودند : عقیل بن ابی طالب و حسن بن علی علیهماالسلام؛ و زنی پشت پرده بود که با آستینش به چپ و راست، اشاره می کرد. زن گفت : ای امیر مؤمنان! دیشبم به بیداری گذشت. معاویه گفت : آیا از درد؟ زن گفت : نه ، بلکه از اختلاف نظر مردم درباره تو و علی بن ابی طالب و پدر تو ابو سفیان صخر بن حرب بن امیّه؛ و امیّه که برگزیده قبیله قریش بود. زن در تعریف معاویه ، بسیار سخن گفت و معاویه ، رویش به عقیل و حسن علیه السلام بود. معاویه گفت : پیامبر خدا می فرماید : «هر کس که چهار رکعت [ نماز] پیش از ظهر و چهار رکعت بعد از ظهر بگزارد ، برای همیشه آتش بر او حرام می گردد». آن گاه به آن زن گفت : آیا درباره علی، سخن می گویی؟ آن که در سختی ها ، اطعام دهنده است ، در گرفتاری ها ، گشاینده است ، افزون بر ویژگی های پنهانی و اخلاق رضایت بخش و شرافت ؟ او چون شیرِ هوشیار ، بهارِ روشن ، فراتِ پُر آب ، و ماهِ درخشان بود . در تیزی و تندی ، چون شیر بود ، و در زیبایی و نورانیّت ، چون بهار بود ، و در پاکی و بخشش ، چون فرات بود. امواج بخشندگان بزرگ عرب ، از ابتدای عرب ، بزرگانی چون عبد مناف ، هاشم و عبّاسِ بخشنده نتوانستند به بلندای امواج او برسند. عبّاس ، هم ریشه پیامبر خدا و پدرش و عمویش بود و چه کرامتی که هم [ در حکم] پدر و هم عمو بود و پسرش (عبد اللّه بن عباس) ، چه مفسّر خوبی است برای قرآن. کاملِ کاملان بود. او زبانی پرسشگر و دلی خِرَد ورز داشت. بهترینِ خلق خدا و عترت پیامبرش بود . خوبِ فرزند خوب بود. عقیل بن ابی طالب [ به آن زن] گفت : ای دختر ابو سفیان! اگر علی دو خانه داشت ، یکی انباشته از طلا و دیگری انباشته از کاه،نخست به بخشش طلا می پرداخت. معاویه گفت : ای ابو یزید (عقیل)! چرا چنین درباره علی بن ابی طالب نگویم ، در حالی که علی از با اهمّیت ترین و برجسته ترین افراد قریش بود و قریش ، پرچم برافراشته ای است که علی ، علامت برجسته آن است؟

.


ص: 60

الاستیعاب :کانَ مُعاوِیَهُ یَکتُبُ فیما یَنزِلُ بِهِ لِیُسأَلَ لَهُ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ رضی الله عنه عَن ذلِکَ ، فَلَمّا بَلَغَهُ قَتلُهُ قالَ : ذَهَبَ الفِقهُ وَالعِلمُ بِمَوتِ ابنِ أبی طالِبٍ ، فَقالَ لَهُ أخوهُ عُتبَهُ : لا یَسمَعَ هذا مِنکَ أهلُ الشّامِ ، فَقالَ لَهُ : دَعنی عَنکَ . (1)

.

1- .الاستیعاب : ج 3 ص 209 الرقم 1875 ؛ العدد القویّه : ص 250 ح 61 .

ص: 61

الاستیعاب :معاویه هر پرسشی که برایش پیش می آمد ، می نوشت تا برای او از علی بن ابی طالب، پرسیده شود. هنگامی که خبر کشته شدن علی علیه السلام به معاویه رسید ، گفت : با مرگ پسر ابو طالب ، فقه و دانش هم از بین رفت. برادرش عتبه به وی گفت : مبادا مردم شام ، این حرف را از تو بشنوند. معاویه گفت : رهایم کن!

.


ص: 62

مقتل أمیر المؤمنین عن مغیره :لَمّا جیءَ مُعاوِیَهُ بِنَعیِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام وهُوَ قائِلٌ (1) مَعَ امرَأَتِهِ ابنَهِ قَرَظَهَ فی یَومٍ صائِفٍ فَقالَ : إنّا لِلّهِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ ، ماذا فَقَدوا مِنَ العِلمِ وَالخَیرِ وَالفَضلِ وَالفِقهِ ؟ قالَتِ امرَأَتُهُ : بِالأَمسِ کُنتَ تَطعَنُ فی عَینَیهِ وتَستَرجِعُ الیَومَ عَلَیهِ ! قالَ : وَیلَکِ ! لا تَدرینَ ماذا فَقَدوا مِن عِلمِهِ وفَضلِهِ وسَوابِقِهِ ! (2)

تاریخ دمشق عن مغیره :جاءَ نَعیُ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ إلی مُعاوِیَهَ ، وهُوَ نائِمٌ مَعَ امرَأَتِهِ فاخِتَهَ بِنتِ قَرَظَهَ ، فَقَعَدَ باکِیا مُستَرجِعا . فَقالَت لَهُ فاخِتَهُ : أنتَ بِالأَمسِ تَطعَنُ عَلَیهِ وَالیَومَ تَبکی عَلَیهِ ؟ ! فَقالَ : وَیحَکِ ! أنَا أبکی لِما فَقَدَ النّاسُ مِن حِلمِهِ وعِلمِهِ . (3)

8 / 2عَمرُو بنُ العاصِالإمامه والسیاسه :ذَکَروا أنَّ رَجُلاً مِن هَمَذانَ (4) یُقالُ لَهُ : بُردٌ ، قَدِمَ عَلی مُعاوِیَهَ فَسَمِعَ عَمرا یَقَعُ فی عَلِیٍّ ، فَقالَ لَهُ : یا عَمرُو ، إنَّ أشیاخَنا سَمِعوا رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : «مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِیٌّ مَولاهُ» ، فَحَقٌّ ذلِکَ أم باطِلٌ ؟ فَقالَ عَمرٌو : حَقٌّ ، وأنَا أزیدُکَ أنَّهُ لَیسَ أحَدٌ مِن صَحابَهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لَهُ مَناقِبُ مِثلُ مَناقِبِ عَلِیٍّ . (5)

.

1- .من القیلوله : الاستراحه نصف النهار وإن لم یکن معها نوم (النهایه : ج 4 ص 133 «قیل») .
2- .مقتل أمیر المؤمنین : ص 105 ح 94 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 583 .
3- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 582 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 16 وزاد فی آخره «وفضله وسوابقه وخیره» و ص 130 نحوه .
4- .کذا فی المصدر ، والظاهر أنّها «همْدان» .
5- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 129 .

ص: 63



8 / 2 عمرو بن عاص

مقتل أمیر المؤمنین به نقل از مغیره : وقتی خبر مرگ علی بن ابی طالب به معاویه رسید ، وی با زنش ، دختر قرظه ، در یک روز تابستانی در خواب نیم روزی بود. گفت : «ما همه از خداییم و به سوی او باز می گردیم» . مردم، چه دانش و خیر و فضل و فقهی را از دست دادند! زنش گفت : دیروز با او می جنگیدی و امروز برایش آیه رجعت می خوانی؟! معاویه گفت : وای بر تو! تو نمی دانی مردم چه مقدار از دانش ، فضل و سابقه را که او داشت ، از دست دادند.

تاریخ دمشق به نقل از مغیره : هنگامی که خبر مرگ علی بن ابی طالب علیه السلام به معاویه رسید ، با زنش فاخته دختر قرظه خوابیده بود. نشست و شروع به گریه کرد و آیه رجعت خوانْد. فاخته به وی گفت : تو دیروز با او می جنگیدی و امروز بر او می گریی؟! معاویه گفت : من بر دانش و خردمندی ای که او داشت و مردم از دست دادند ، می گریم.

8 / 2عمرو بن عاصالإمامه والسیاسه :آورده اند که مردی از اهالی همِدان به نام «بُرد» ، نزد معاویه آمد و شنید که عمرو به بدگویی علی علیه السلام پرداخته است. به وی گفت : ای عمرو! بزرگان ما از پیامبر خدا شنیده اند که می فرمود : «هر کس که من مولای اویم ، علی مولای اوست». آیا این درست است یا نادرست؟ عمرو گفت : درست است و به شما بگویم که بین یاران پیامبر خدا ، هیچ کس مناقبی (فضایلی) چون علی ندارد.

.


ص: 64

تاریخ الطبری عن عمرو بن العاص لِمُعاوِیَهَ : أما وَاللّهِ إن (1) قاتَلنا مَعَکَ نَطلُبُ بِدَمِ الخَلیفَهِ ؛ إنَّ فِی النَّفسِ مِن ذلِکَ ما فیها ، حَیثُ نُقاتِلُ مَن تَعلَمُ سابِقَتَهُ ، وفَضلَهُ وقَرابَتَهُ ، ولَکِنّا إنَّما أرَدنا هذِهِ الدُّنیا . (2)

المناقب للخوارزمی عن عمرو بن العاص فیما کَتَبَهُ إلی مُعاوِیَهَ قَبلَ التِحاقِهِ بِهِ : وَیحَکَ یا مُعاوِیَهُ ! أما عَلِمتَ أنَّ أبا حَسَنٍ بَذَلَ نَفسَهُ بَینَ یَدَی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ... وقَد قالَ فیهِ یَومَ غَدیرِ خُمٍّ : «ألا مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِیٌّ مَولاهُ ، اللّهُمَّ والِ مَن والاهُ ، وعادِ مَن عاداهُ ، وَانصُر مَن نَصَرَهُ ، وَاخذُل مَن خَذَلَهُ» . (3)

تاریخ الیعقوبی فی ذِکرِ قُدومِ عَمرِو بنِ العاصِ عَلی مُعاوِیَهَ وبَیعَتِهِ لَهُ : قَدِمَ عَلی مُعاوِیَهَ ، فَذاکَرَهُ أمرَهُ ، فَقالَ لَهُ : أمّا عَلِیٌّ ، فَوَاللّهِ لا تُساوِی العَرَبُ بَینَکَ وبَینَهُ فی شَیءٍ مِنَ الأَشیاءِ ، وإنَّ لَهُ فِی الحَربِ لَحَظّا ما هُوَ لِأَحَدٍ مِن قُرَیشٍ إلّا أن تَظلِمَهُ . قالَ : صَدَقتَ ، ولکِنّا نُقاتِلُهُ عَلی ما فی أیدینا ، ونُلزِمُهُ قَتلَ عُثمانَ!! قالَ : عَمرٌو : وَا سَوأَتاه ! إنَّ أحَقَّ النّاسِ أن لا یَذکُرَ عُثمانَ لا أنَا ولا أنتَ . قالَ : ولِمَ وَیحَکَ ؟ قالَ : أمّا أنتَ فَخَذَلتَهُ ومَعَکَ أهلُ الشّامِ حَتَّی استَغاثَ بِیَزیدَ بنِ أسَدٍ البَجَلِیِّ ، فَسارَ إلَیهِ ، وأمّا أنَا فَتَرَکتُهُ عِیانا ، وهَرَبتُ إلی فِلَسطینَ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : دَعنی مِن هذا ! مُدَّ یَدَکَ فَبایِعنی ! قالَ : لا ، لَعَمرُ اللّهِ لا اُعطیکَ دینی حَتّی آخُذَ مِن دُنیاکَ . قالَ لَهُ مُعاوِیَهُ : لَکَ مِصرُ طُعمَهً . (4)

.

1- .«إنْ» هنا نافیه بمعنی «ما» ، و«إنّ» وما بعدها بمنزله التعلیل لما قبلها .
2- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 561 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 358 وفیه «تقاتل» بدل «نقاتل» .
3- .المناقب للخوارزمی : ص 199 ح 240 .
4- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 186 ، وقعه صفّین : ص 37 وفیه صدره إلی «إلّا أن تظلمه» ؛ أنساب الأشراف : ج 3 ص 73 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 118 نحوه .

ص: 65

تاریخ الطبری به نقل از عمرو بن عاص ، خطاب به معاویه : سوگند به خدا، به خاطر خون خلیفه در کنار تو نجنگیدیم . دل از این قصّه ، چرکین است؛ چون ما با کسی جنگیدیم که سابقه ، فضل و خویشی اش [ با پیامبر خدا] را می دانیم؛ بلکه هدف ما تنها رسیدن به دنیا بود.

المناقب ، خوارزمی به نقل از عمرو بن عاص ، در نامه ای که پیش از پیوستن به معاویه به او نوشته است : وای بر تو ای معاویه! آیا تو نمی دانی که ابو الحسن ، جان خودش را برای پیامبر خدا فدا کرده است ... و پیامبر صلی الله علیه و آله ، درباره او در روز غدیر خم فرمود : «هر کس که من مولای اویم ، علی ، مولای اوست. پروردگارا! دوستدار او را دوست بدار ، و دشمن او را دشمن دار. یار او را یاری کن و بی یاور سازِ او را بی یاور کن»؟

تاریخ الیعقوبی در یادکردِ آمدن عمرو بن عاص به نزد معاویه و بیعتش با او : عمرو بن عاص ، نزد معاویه آمد و جریان علی علیه السلام را مورد مذاکره قرار دادند. عمرو عاص گفت : امّا علی؛ سوگند به خدا که عرب، بین تو و بین او در هیچ چیزی هماوردی قائل نیست. او در جنگ ، از بهره ای برخوردار است که هیچ کدام از قریش برخوردار نیستند ، مگر آن که بخواهی ستم روا داری. گفت : راست گفتی؛ امّا ما با آنچه در دستمان است ، با او می جنگیم و کشته شدن عثمان را به گردن او می اندازیم. عمرو عاص گفت : چه بدبختی! من و تو سزاوارترینْ کسانی هستیم که باید از عثمان، یاد نکنیم. گفت : چرا؟ گفت : امّا تو ، با آن که مردم شام با تو بودند ، تنهایش گذاشتی تا آن که از یزید بن اسد بجلی یاری خواست و او به سویش رفت؛ و امّا من ، آشکارا او را رها کردم و به فلسطین گریختم. معاویه گفت : اینها را رها کن. دست دراز کن و با من بیعت کن. گفت : نه ، سوگند به خدا، دین خودم را به تو نمی دهم ، مگر آن که از دنیایت چیزی برگیرم. معاویه گفت : مصر ، پیشکشِ تو.

.


ص: 66

وقعه صفّین عن عمر بن سعد بإسناده :قالَ مُعاوِیَهُ لِعَمرٍو : یا أبا عَبدِ اللّهِ ، إنّی أدعوکَ إلی جِهادِ هذَا الرَّجُلِ الَّذی عَصی رَبَّهُ وقَتَلَ الخَلیفَهَ ، وأظهَرَ الفِتنَهَ ، وفَرَّقَ الجَماعَهَ ، وقَطَعَ الرَّحِمَ !! قالَ عَمرٌو : إلی مَن ؟ قالَ : إلی جِهادِ عَلِیٍّ . فَقالَ عَمرٌو : وَاللّهِ یا مُعاوِیَهُ ، ما أنتَ وعَلِیٌّ بِعِکمَی (1) بَعیرٍ ، ما لَکَ هِجرَتُهُ ولا سابِقَتُهُ ، ولا صُحبَتُهُ ، ولا جِهادُهُ ، ولا فِقهُهُ وعِلمُهُ . وَاللّهِ إنَّ لَهُ مَعَ ذلِکَ حَدّا وجِدّا ، وحَظّا وحُظوَهً ، وبَلاءً مِنَ اللّهِ حَسَنا ، فَما تَجعَلُ لی إن شایَعتُکَ عَلی حَربِهِ ، وأنتَ تَعلَمُ ما فیهِ مِنَ الغَرَرِ وَالخَطَرِ ؟ قالَ : حُکمَکَ . قال : مِصرَ طُعمَهً . (2)

وقعه صفّین عن أبی جعفر وزید بن حسن :طَلَبَ مُعاوِیَهُ إلی عَمرِو بنِ العاصِ أن یُسَوِّیَ صُفوفَ أهلِ الشّامِ ، فَقالَ لَهُ عَمرٌو : عَلی أنَّ لی حُکمی إن قَتَلَ اللّهُ ابنَ أبی طالِبٍ ، وَاستَوسَقَت لَکَ البِلادُ . قالَ : ألَیسَ حُکمُکَ فی مِصرَ ؟ قالَ : وهَل مِصرُ تَکونُ عِوَضا عَنِ الجَنَّهِ ، وقَتلُ ابنِ أبی طالِبٍ ثَمَنا لِعَذابِ النّارِ الَّذی «لَا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ» (3) ؟ فَقالَ مُعاوِیَهُ : إنَّ لَکَ حُکمَکَ أبا عَبدِ اللّهِ إن قُتِلَ ابنُ أبی طالِبٍ . رُوَیدا لا یَسمَعِ النّاسُ کَلامَکَ . (4)

وقعه صفّین عن الزهری فی وَقائِعِ الیَومِ الخامِسِ مِن حَربِ صِفّینَ : خَرَجَ فی ذلِکَ الیَومِ شِمرُ بنُ أبرَهَهَ بنِ الصَّبّاحِ الحِمیَرِیُّ ، فَلَحِقَ بِعَلِیٍّ علیه السلام فی ناسٍ مِن قُرّاءِ أهلِ الشّامِ ، فَفَتَّ (5) ذلِکَ فی عَضُدِ مُعاوِیَهَ وعَمرِو بنِ العاصِ ، وقالَ عَمرٌو : یا مُعاوِیَهُ ، إنَّکَ تُریدُ أن تُقاتِلَ بِأَهلِ الشّامِ رَجُلاً لَهُ مِن مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله قَرابَهٌ قَریبَهٌ ، ورَحِمٌ ماسَّهٌ ، وقِدَمٌ فِی الإِسلامِ لا یُعتَدُّ أحَدٌ بِمِثلِهِ ، ونَجدَهٌ فِی الحَربِ لَم تَکُن لِأَحَدٍ مِن أصحابِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، وإنَّهُ قَد سارَ إلَیکَ بِأَصحابِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله المَعدودینَ ، وفُرسانِهِم وقُرّائِهِم وأشرافِهِم وقُدَمائِهِم فِی الإِسلامِ ، ولَهُم فِی النُّفوسِ مَهابَهٌ . (6)

.

1- .العِکْمان : عِدلان یُشدّان علی جانبی الهودج بثوب (لسان العرب : ج 12 ص 415 «عکم») .
2- .وقعه صفّین : ص 37 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 64 نحوه .
3- .الزخرف : 75 .
4- .وقعه صفّین : ص 237 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 5 ص 189 .
5- .فتّ فی ساعده : أضعفه وأوهنه (لسان العرب : ج 2 ص 65 «فتت») .
6- .وقعه صفّین : ص 222 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 5 ص 180 .

ص: 67

وقعه صِفّین به نقل از عمر بن سعد : معاویه به عمرو گفت : ای ابو عبد اللّه ! من تو را به جنگ با این مردی که خدایش را عصیان کرده ، خلیفه را کشته ، فتنه بر پا ساخته ، جمع را پراکنده و رابطه خویشی را قطع کرده است ، فرا می خوانم. عمرو گفت : با کدام مرد؟ معاویه گفت : به جنگ با علی! عمرو گفت : سوگند به خداوند ای معاویه ، تو و علی ، همتا نیستید. تو هجرت ، سابقه ، صحابی بودن ، مبارزه ، فقه و دانش او را نداری. به خدا سوگند، وی با داشتن همه اینها ، از تیزی و جدّیت ، بهره مندی و عنایت و آزمایش نیکوی الهی برخوردار است. اگر من تو را در جنگ با او همراهی کنم و خودت می دانی که در این کار ، چه خطر و ضرری وجود دارد ، چه چیزی برای من در نظر می گیری؟ گفت : نظر خودت چیست؟ گفت : پیشکشیِ مصر.

وقعه صِفّین به نقل از ابو جعفر و زید بن حسن : معاویه از عمرو بن عاص خواست که سپاه شام را نظم ببخشد. عمرو گفت : به این شرط که اگر خدا علی بن ابی طالب را کشت و [ حاکمیت بر ]سرزمین ها برایت استوار گشت ، اختیار [ تعیین حدود ]فرمانروایی ام را داشته باشم. معاویه گفت : آیا فرمانروایی ات بر مصر نیست؟ عمرو گفت : آیا مصر ، جایگزین بهشت می شود ، حالْ آن که کشتن پسر ابو طالب، بهای عذاب آتشی است که «[ عذاب ]از آنان تخفیف نمی یابد و آنها در آن جا نومیدند» ؟ معاویه گفت : ای ابو عبد اللّه ! اگر پسر ابو طالب کشته شد ، اختیار تعیین منطقه فرمانروایی ات با خودت باشد. مواظب باش کسی سخنت را نشنود.

وقعه صِفّین به نقل از زُهْری ، در یادکردِ حوادث روز پنجم از جنگ صفّین : شمر بن ابرهه بن صباح حِمْیری ، در این روز ، با گروهی از قاریان شام، خارج شد و به جمع علی علیه السلام پیوست و این کار ، موجب ضعف معاویه و عمرو بن عاص شد. عمرو گفت : ای معاویه! آیا تو می خواهی با شامیان با مردی بجنگی که خویشاوندی نزدیک و خویشی پیوسته با محمّد صلی الله علیه و آله داشت و در اسلام ، سابقه ای دارد که هیچ کس چون او نیست و برازندگی ای در جنگ دارد که هیچ کدام از یاران محمّد صلی الله علیه و آله ، چنین نبودند و اکنون با شماری از یاران محمّد صلی الله علیه و آله و جنگجویان ، قاریان قرآن ، اشراف و سابقه دارانِ در اسلام از بین اصحاب ، به جنگ شما آمده است؛ کسانی که ابهّتی در دل مردم دارند؟

.


ص: 68

وقعه صفّین عن الجرجانی فی ذِکرِ حَربِ صِفّینَ وتَسَلُّطِ مُعاوِیَهَ عَلَی الماءِ : فَبَقِیَ أصحابُ عَلِیٍّ یَوما ولَیلَهً یَومَ الفُراتِ بِلا ماءٍ ، وقالَ رَجُلٌ مِنَ السَّکونِ مِن أهلِ الشّامِ ... : فَامنَعِ القَومَ ماءَکُم لَیسَ لِلقَو مِ بَقاءٌ وإن یَکُن فَقَلیلُ فَقالَ مُعاوِیَهُ : الرَّأیُ ما تَقولُ ، ولکِن عَمرٌو لا یَدَعُنی . قالَ عَمرٌو : خَلِّ بَینَهُم وبَینَ الماءِ ؛ فَإِنَّ عَلِیّا لَم یَکُن لِیَظمَأَ وأنتَ رَیّانُ ، وفی یَدِهِ أعِنَّهُ الخَیلِ وهُوَ یَنظُرُ إلَی الفُراتِ حَتّی یَشرَبَ أو یَموتَ ، وأنتَ تَعلَمُ أنَّهُ الشُّجاعُ المُطرِقُ (1) ، ومَعَهُ أهلُ العِراقِ وأهلُ الحِجازِ ، وقَد سَمِعتُهُ أنَا وأنتَ وهُوَ یَقولُ : لَوِ استَمکَنتُ مِن أربَعینَ رَجُلاً ، فَذَکَرَ أمرا یَعنی لَو أنَّ مَعی أربعینَ رَجُلاً یَومَ فُتِّشَ البَیتُ یَعنی بَیتَ فاطِمَهَ علیهاالسلام . (2)

وقعه صفّین فی ذِکرِ طَلَبِ مُعاوِیَهَ الشّامَ مِن عَلِیٍّ علیه السلام : قَد رَأَیتُ أن أکتُبَ إلی عَلِیٍّ کِتابا أسأَلُهُ الشّامَ وهُوَ الشَّیءُ الأَوَّلُ الَّذی رَدَّنی عَنهُ واُلقی فی نَفسِهِ الشَّکَّ وَالرّیبَهَ ، فَضَحِکَ عَمرُو بنُ العاصِ ، ثُمَّ قالَ : أینَ أنتَ یا مُعاوِیَهُ مِن خُدعَهِ عَلِیٍّ ؟ ! فَقالَ : أ لَسنا بَنی عَبدِ مَنافٍ ؟ قالَ : بَلی ، ولکِنَّ لَهُمُ النُّبُوَّهَ دونَکَ ، وإن شِئتَ أن تَکتُبَ فَاکتُب . فَکَتَبَ مُعاوِیَهُ إلی عَلِیٍّ مَعَ رَجُلٍ مِنَ السَّکاسِکِ (3) ... فَلَمَّا انتَهی کِتابُ مُعاوِیَهَ إلی عَلِیٍّ قَرَأَهُ ، ثُمَّ قالَ : العَجَبُ لِمُعاوِیَهَ وکِتابِهِ ، ثُمَّ دَعا عَلِیٌّ علیه السلام عُبیدَ اللّهِ بنَ أبی رافِعٍ کاتِبَهُ فَقالَ : اُکتُب ... فَلَمّا أتی مُعاوِیَهَ کِتابُ عَلِیٍّ کَتَمَهُ عَن عَمرِو بنِ العاصِ أیّاما ، ثُمَّ دَعاهُ بَعدَ ذلِکَ فَأَقرَأَهُ الکِتابَ فَشَمِتَ بِهِ عَمرٌو . ولَم یَکُن أحَدٌ مِن قُرَیشٍ أشَدَّ تَعظیما لِعَلِیٍّ علیه السلام مِن عَمرٍو مُنذُ یَومَ لَقِیَهُ وصَفَحَ عَنهُ . فَقالَ عَمرُو بنُ العاصِ فیما کانَ أشارَ بِهِ عَلی مُعاوِیَهَ : ألا لِلّهِ دَرُّکَ یَابنَ هِندِ ودَرُّ الآمِرینَ لَکَ الشُّهودِ أتَطمَعُ لا أبا لَکَ فی عَلِیِّ وقَد قُرِعَ الحَدیدُ عَلَی الحَدیدِ وتَرجو أن تُحَیِّرَهُ بِشَکِّ وتَرجو أن یَهابَکَ بِالوَعیدِ وقَد کَشَفَ القِناعَ وجَرَّ حَربا یَشیبُ لِهَولِها رَأسُ الوَلیدِ لَهُ جَأواءُ (4) مُظلِمَهٌ طُحونُ فَوارِسُها تَلهَّبُ کَالاُسودِ یَقولُ لَها إذا دَلَفَت إلَیهِ وقَد مَلَّت طِعانَ القَومِ : عودی فَإِن وَرَدَت فَأَوَّلُها وُرودا وإن صَدَّت فَلَیسَ بِذی صُدودِ وما هِیَ مِن أبی حَسَنٍ بِنُکرِ وما هِیَ مِن مَسائِکَ بِالبَعیدِ وقُلتَ لَهُ مَقالَهَ مُستَکینِ ضَعیفِ الرُّکنِ مُنقَطِعِ الوَریدِ دَعَنَّ الشّامَ حَسبُکَ یَابنَ هِندِ مِن السَّوءاتِ وَالرَّأیِ الزَّهیدِ ولَو أعطاکَها مَا أزدَدتَ عِزّا ولا لَکَ لَو أجابَکَ مِن مَزیدِ ولَم تَکسِر بِذاکَ الرَّأیِ عودا لِرِکَّتِهِ ولا ما دونَ عودِ فَلَمّا بَلَغَ مُعاوِیَهَ قَولُ عَمرٍو دَعاهُ ، فَقالَ : یا عَمرُو ، إنَّنی قَد أعلَمُ ما أرَدتَ بِهذا . قالَ : ما أرَدتُ ؟ قالَ : أرَدتَ تَفییلَ (5) رَأیی وإعظامَ عَلِیٍّ ، وقَد فَضَحَکَ . قالَ : أمّا تَفییلی رَأیَکَ فَقَد کانَ ، وأمّا إعظامی عَلِیّا فَإِنَّکَ بِإِعظامِهِ أشَدُّ مَعرِفَهً مِنّی ، ولکِنَّکَ تَطویهِ وأنَا أنشُرُهُ ، وأمّا فَضیحَتی فَلَم یَفتَضِحِ امرَؤٌ لَقِیَ أبا حَسَنٍ . (6)

.

1- .من الطِّرْق : القوّه (لسان العرب : ج 10 ص 223 «طرق») .
2- .وقعه صفّین : ص 162 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 319 .
3- .السَّکاسِک : حیّ من الیمن ، أبوهم سکسک بن أشرس ؛ من أقیال الیمن (لسان العرب : ج 10 ص 442 «سکک») .
4- .کتیبه جأْواء : هی التی یعلها لون السواد لکثره الدروع (لسان العرب : ج 14 ص 127 «جأی») .
5- .فَیَّلَ رأیه تفییلاً : أی ضعّفه (لسان العرب : ج 11 ص 535 «فیل») .
6- .وقعه صفّین : ص 470 472 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 15 ص 122 124 .

ص: 69

وقعه صِفّین به نقل از جُرجانی ، در یاد کردِ جنگ صفین و تسلّط یافتن معاویه بر آب : یاران علی علیه السلام ، یک روز در کنار فرات ، بی آب ماندند. مردی از سَکّون ، از مردم شام سرود : آنان را از آب، باز دارید که پایداری آنان پایان یافته است و اگر مقاومتی هست ، اندک است. معاویه گفت : حرف تو درست است؛ امّا عمرو مرا رها نمی کند. عمرو گفت : مانعِ بین آنان و آب را بردار. علی کسی نیست که تشنه بمانَد و تو سیراب باشی و در حالی که عنان اسب در دست اوست ، همچنان به فرات می نگرد تا از آن بنوشد و یا بمیرد ، و تو می دانی که او دلیری توانمند است و در کنارش عراقیان و حجازیان اند ، و من و تو شنیدیم که می گفت : «اگر چهل مرد می داشتم ،...» . [ و عمرو] از داستان خانه فاطمه علیهاالسلام یاد کرد که علی علیه السلام در روزی که خانه اش مورد تفتیش قرار گرفت ، فرمود : «اگر من چهل مرد می داشتم ، ...».

وقعه صِفّین در یادکردِ درخواست معاویه از علی علیه السلام در مورد حاکمیت شام : به نظرم رسید که نامه ای به علی بنویسم و حاکمیت شام را که اوّلین چیزی بود که مرا از آن بازداشت ، درخواست کنم و در دلش شک و تردید ، ایجاد کنم. عمرو عاص خندید و گفت : ای معاویه! تو را چه به گول زدن علی ؟! معاویه گفت : مگر ما هر دو از فرزندان عبد مناف نیستیم؟ عمرو گفت : آری؛ امّا پیامبری ، از آنان بود ، نه تو. با این حال ، اگر می خواهی بنویسی ، بنویس. معاویه نامه ای به علی علیه السلام و به وسیله مردی از قبیله سکاسک فرستاد ... وقتی نامه معاویه به علی علیه السلام رسید و آن را خواند ، فرمود : «شگفتا از معاویه و نامه اش!». آن گاه ، علی علیه السلام عبید اللّه بن ابی رافع را خواست و فرمود : «بنویس...». وقتی نامه علی علیه السلام به معاویه رسید ، چند روزی آن را از عمرو عاص پنهان داشت و آن گاه ، وی را خواست و نامه را برای وی خواند و عمرو را به خاطر نامه ، سرزنش کرد . از روزی که علی علیه السلام با عمرو رو به رو شد و از وی [ که برای نجات خویش کشف عورت کرده بود ]درگذشت ، در بین قریش ، هیچ کس مثل عمرو ، علی علیه السلام را بزرگ نمی شمرد. عمرو بن عاص ، در بین کنایه هایی که [ با شعر] به معاویه می زد ، گفت : پسر هند! خدا خیرت دهد و توصیه دهندگانِ حاضر را. ای بی پدر! آیا در علی طمع کردی در این هنگامه که آهن بر آهن فرود می آید؟! و امیدواری که با تردید ، او را متحیّر کنی و امید می ورزی که با تهدید ، از تو بترسد؟ حالْ آن که نقاب برداشته و جنگی را به راه انداخته است که از ترس آن ، موی سرِ نوزاد ، سفید شده است. او را سپاه انبوه و درهم کوبنده ای است که چابک سواران آن ، چون شیران ، نعره می زنند. و چون به سویش باز می گردند و جنگجویان ، از ضربه ها خسته شده اند ، می گوید : باز گردید. اگر سپاه، وارد جنگ شود،او اوّلین کسی است که وارد می شود و اگر روی گردانَد ، او رویگردان نیست. این از ابو الحسن ، ناشناخته نیست و از بدی های تو دور نیست. تو به او سخنی گفتی ، چون شخص بیچاره ناتوان و شیرازهْ گسیخته. شام را فرو گذار. برای تو کافی است ای پسر هند بدی ها و نابخردی هایت . و اگر آن را به تو بدهد ، عزّت تو افزون نمی شود و تو عزّتی نداری ، حتّی اگر بیشتر از شام هم به تو بدهد. با این اندیشه پستِ تو ، چوبی و کم تر از چوبی هم نمی شکند. وقتی سخن عمرو به معاویه رسید ، وی را خواست و گفت : ای عمرو! من می دانم که منظور تو از این اشعار چیست. گفت : منظورم چیست؟ گفت : می خواهی اراده مرا سست کنی و علی را بزرگ داری که تو را مفتضح ساخت (اشاره به حمله علی علیه السلام و کشف عورت عمرو از ترس مرگ). عمرو گفت : امّا سستی اراده تو چیزی است که هست؛ امّا بزرگ شمردن علی ، تو نسبت به بزرگی او بیشتر از من می دانی ، ولی تو مخفی نگه می داری و من آشکار می کنم؛ و امّا رسوا شدن من ، کسی که با ابو الحسن رو به رو شود ، رسوا نمی شود.

.


ص: 70

. .


ص: 71

. .


ص: 72

الأمالی للطوسی عن محمّد بن إسحاق الحضرمی :اِستَأذَنَ عَمرُو بنُ العاصِ عَلی مُعاوِیَهَ بنِ أبی سُفیانَ ، فَلَمّا دَخَلَ عَلَیهِ استَضحَکَ مُعاوِیَهُ ، فَقالَ لَهُ عَمرٌو : ما أضحَکَکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ! أدامَ اللّهُ سُرورَکَ ؟ قالَ : ذَکَرتُ ابنَ أبی طالِبٍ وقَد غَشِیَکَ بِسَیفِهِ فَاتَّقَیتَهُ ووَلَّیتَ . فَقالَ : أ تَشمَتُ بی یا مُعاوِیَهُ ؟ ! وأعجَبُ مِن هذا یَومٌ دَعاکَ إلَی البِرازِ فَالتَمَعَ لَونُکَ ، وأطَّت أضلاعُکَ ، وَانتَفَخَ مَنخِرُکَ ، وَاللّهِ لَو بارَزتَهُ لَأَوجَعَ قَذالَکَ (1) ، وأیتَمَ عِیالَکَ ، وبَزَّکَ سُلطانَکَ . وأنشَأَ عَمرٌو یَقولُ : مُعاوِیَ لا تَشمَت بِفارِسٍ بُهمَهِ لَقِیَ فارِسا لا تَعتَلیهِ الفَوارِسُ مُعاوِیَ لَو أبصَرتَ فِی الحَربِ مُقبِلاً أبا حَسَنٍ یَهوی دَهَتکَ الوَساوِسُ وأیقَنتَ أنَّ المَوتَ حَقٌّ وأنَّهُ لِنَفسِکَ إن لَم تُمعِنِ الرَّکضَ خالِسُ دَعاکَ فَصُمَّت دونَهُ الاُذنُ أذرُعا ونَفسُکَ قَد ضاقَت عَلَیهَا الأَمالِسُ أتَشمَتُ بی إذ نالَنی حَدُّ رُمحِهِ وعَضَّضَنی نابٌ مِنَ الحَربِ ناهِسُ فَأَیُّ امرِیً لاقاهُ لَم یُلقِ شِلوَهُ بِمُعتَرَکٍ تُسفی عَلَیهِ الرَّوامِسُ أبَی اللّهُ إلّا أنَّهُ لَیثُ غَابَهِ أبو أشبُلٍ تُهدی إلَیهِ الفَرائِسُ فَإِن کُنتَ فی شَکٍّ فَأَرهِج (2) عَجاجَهً وإلّا فَتِلکَ التُّرَهّاتُ (3) البَسابِسُ فَقالَ مُعاوِیَهُ : مَهلاً یا أبا عَبدِ اللّهِ ، ولا کُلَّ هذا . قالَ : أنتَ استَدعَیتَهُ . (4)

.

1- .القَذال : جماع مؤخّر الرأس من الإنسان والفرس (لسان العرب : ج 11 ص 553 «قذل») .
2- .الرَّهْج : الغبار (لسان العرب : ج 2 ص 284 «رهج») .
3- .التُّرُّهات : الأباطیل (لسان العرب : ج 13 ص 480 «تره») .
4- .الأمالی للطوسی : ص 134 ح 217 ، بشاره المصطفی : ص 270 وراجع وقعه صفّین : ص 473 .

ص: 73

الأمالی ، طوسی به نقل از محمّد بن اسحاق حَضْرَمی : عمرو بن عاص از معاویه اذن ورود خواست. وقتی وارد شد ، معاویه ، شروع به خندیدن کرد. عمرو گفت : ای امیر مؤمنان! چرا می خندی؟ خداوند ، تو را همواره شادمان بدارد! گفت : یاد علی بن ابی طالب افتادم که با شمشیرش بر سرِ تو آمد و از او ترسیدی و فرار کردی. عمرو گفت : ای معاویه! آیا مرا سرزنش می کنی؟ شگفت تر از این، روزی است که تو را برای هماوردی خواست و رنگ تو پرید ، دلت به تاپ تاپ افتاد و سوراخ بینی ات گشاد شد. سوگند به خدا ، اگر هماوردی می کردی ، گردنت به درد می آمد ، کسانت یتیم می شدند و حکومتت بر باد می رفت. و عمرو ، شروع به خواندن این شعر کرد : معاویه ! جنگجوی شجاع را به این خاطر ، سرزنش مکن که با جنگجویی که جنگجویان بر او برتری نمی یابند، روبه رو شده است. معاویه! اگر ابو الحسن را رو در رو در جنگ ببینی وسوسه ها ، زیرکی ات را سست خواهند کرد. و یقین می کنی که مرگ ، حقّ است و اگر نگریزی ، چنگ در جانت می افکند. تو را می خوانَد و در چند قدمی او گوش ، کَر می شود و درخشش شمشیر ، نَفَستْ را به تنگنا می اندازد. آیا مرا سرزنش می کنی ، به هنگامی که نوک نیزه اش به من رسید / و مِنقار جنگ، مرا در خود گرفت؟ کدامین مرد با او رو به رو شد که تکّه های بدن خویش را ندید در میدان جنگ ، در حالی که گرد و غبار گور بر او می وزید؟ خدا ، او را جز شیر بیشه نخواسته است شیر نری که شکارها به او هدیه شده است. اگر در تردیدی، گَرد و غبار به راه بینداز [و به وی حمله کن] و گرنه ، این حرف ها بیهوده است. معاویه گفت : آرام باش ، ای ابو عبد اللّه ! این حرف ها را رها کن. عمرو گفت : تو این را پیش کشیدی.

.


ص: 74

. .


ص: 75

. .


ص: 76

المناقب لابن شهر آشوب:لَمّا نُعِیَ بِقَتلِ أمیرِ المُؤمِنینَ دَخَلَ عَمرُو بنُ العاصِ عَلی مُعاوِیَهَ مُبَشِّرا فَقالَ : إنَّ الأَسَدَ المُفتَرِشَ ذِراعَیهِ بِالعِراقِ لاقی شَعوبَهُ ، فَقالَ مُعاوِیَهُ : قُل لِلأَرانِبِ تَربَع حَیثُ ما سَلَکَت ولِلظِّباءِ بِلا خَوفٍ ولا حَذَرِ (1)

نفحات الأزهار :قالَ أبو مُحَمَّدٍ الحَسَنُ بنُ أحمَدَ بنِ یَعقوبَ الهَمدانِیُّ الیَمَنِیُّ : رُوِیَ أنَّ مُعاوِیَهَ بنَ أبی سُفیانَ قالَ یَوما لِجُلَسائِهِ : مَن قالَ فی عَلِیٍّ عَلی ما فیهِ فَلَهُ البَدرَهُ (2) ؟ فَقالَ کُلٌّ مِنهُم کَلاما غَیرَ مُوافِقٍ مِن شَتمِ أمیرِ المُؤمِنینَ إلّا عَمرَو بنَ العاصِ ؛ فَإِنَّهُ قالَ أبیاتا اعتَقَدَها وخَالَفَها بِفِعالِهِ : بِآلِ مُحَمَّدٍ عُرِفَ الصَّوابُ وفی أبیاتِهِم نَزَلَ الکِتابُ وهُم حُجَجُ الإلهِ عَلَی البَرایا بِهِم وبِجَدِّهِم لا یُستَرابُ ولا سِیَما أبی حَسَنٍ عَلِیِّ لَهُ فِی المَجدِ مَرتَبَهٌ تُهابُ إذا طَلَبَت صَوارِمُهُم نُفوسا فَلَیس بِها سِوی نَعَمٍ جَوابُ طَعامُ حُسامِهِ مُهَجُ الأَعادی وفَیضُ دَمِ الرِّقابِ لَها شَرابُ وضَربَتُهُ کَبَیعَتِهِ بِخُمٍّ مَعاقِدُها مِنَ النّاسِ الرِّقابُ إذا لَم تَبرَأ مِن أعداءِ عَلِیٍّ فَما لَکَ فی مَحَبَّتِهِ ثَوابُ هُوَ البَکّاءُ فِی المِحرابِ لَیلا هُوَ الضَّحّاکُ إن آنَ الضِّرابُ هُوَ النَّبَأُ العَظیمُ وفُلکُ نوح وبابُ اللّهِ وَانقَطَعَ الجَوابُ فَأَعطاهُ مُعاوِیَهُ البَدرَهَ وحَرَمَ الآخَرینَ (3) . (4)

.

1- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 85 ، بحار الأنوار : ج 41 ص 69 ح 2 .
2- .البَدْره : کیس فیه ألفٌ أو عشره آلاف (لسان العرب : ج 4 ص 49 «بدر») .
3- .ونسب البعض هذه الأبیات إلی الناشئ الصغیر . راجع الغدیر : ج 4 ص 27 .
4- .نفحات الأزهار : ج 4 ص 202 .

ص: 77

المناقب ، ابن شهرآشوب :وقتی خبر کشته شدن علی علیه السلام اعلام شد ، عمرو بن عاص بر معاویه وارد شد ، بشارت داد و گفت : شیر درنده ای که پنجه هایش را بر عراق گسترده بود ، مرگ را دریافت. معاویه گفت : به خرگوش بگویید که هر جا که می خواهد ، بچرَد و به آهو [ بگویید] که بدون ترس و واهمه [ بچرَد].

نفحات الأزهار :ابو محمّد حسن بن احمد بن یعقوب هَمْدانی یمنی گفت : گزارش شده که روزی معاویه بن ابی سفیان به هم نشینانش گفت : هر کَس علی را آن گونه که بود ، توصیف کند ، کیسه ای [ حاوی هزار و یا ده هزار سکّه] از آنِ او خواهد بود. هر کدام سخنی نادرست در ناسزای امیر مؤمنان گفتند ، جز عمرو عاص که اشعاری سرود که بدان معتقد بود (گرچه با رفتارش بر خلاف آن ، عمل کرد) : درستی ، با آل محمد صلی الله علیه و آله شناخته شد و قرآن در خانه های آنان ، نازل شد. آنان ، حجّت های خدایی بر مردم اند و به آنان و جدّشان ، شکّی نیست. بویژه ابو الحسن علی که در بزرگی ، جایگاهی با هیبت دارد. هرگاه شمشیرهای آنان ، جان هایی را بخواهد جز پاسخ «آری» در برابرش نیست. غذای شمشیرش مرگ دشمنان است و جریان خونِ گردن ها ، نوشیدنی آن. جای ضربه او همچون [ جایگاه] بیعتش در خُم گردن های مردم است. اگر از دشمنان علی برائت نجویی در دوستی او ثوابی نصیبت نیست. اوست که شب ها در دل محراب ، بسیار گریان است و آن گاه که جنگ پیش آید ، بسیار خندان . او خبر بزرگ و کشتی نوح است و باب خداوند و پایان پاسخ. معاویه ، کیسه را به او داد و دیگران را محروم کرد (1) .

.

1- .گروهی این قصیده را به ناشی صغیر نسبت داده اند . (ر . ک : الغدیر : ج 4 ص 27) .

ص: 78

8 / 3مَروانُ بنُ الحَکَمِوقعه صفّین عن مروان :أما وَاللّهِ لَولا ما کانَ مِنّی یَومَ الدّارِ مَعَ عُثمانَ ومَشهدی بِالبَصرَهِ لَکانَ مِنّی فی عَلِیٍّ رَأیٌ کانَ یَکفِی امرَأً ذا حَسَبٍ ودینٍ ، ولکِنَّ ولَعَلَّ! (1)

المناقب لابن شهر آشوب :قالَ مُعاوِیَهُ یَومَ صِفّینَ : اُریدُ مِنکُم وَاللّهِ أن تَشجُروهُ بِالرِّماحِ فَتُریحُوا العِبادَ وَالبِلادَ مِنهُ . قالَ مَروانُ : وَاللّهِ لَقَد ثَقُلنا عَلَیکَ یا مُعاوِیَهُ ، إذ کُنتَ تَأمُرُنا بِقَتلِ حَیَّهِ الوادی وَالأَسَدِ العادی ، ونَهَضَ مُغضِبا ، فَأَنشَأَ الوَلیدُ بنُ عُقبَهَ : یَقولُ لَنا مُعاوِیَهُ بنُ حَرب أما فیکُم لِواتِرِکُم طَلوبُ یَشُدُّ عَلی أبی حَسَنٍ عَلِیّ بِأَسمَرَ لا تُهَجِّنُهُ الکُعوبُ فَقُلتُ لَهُ أ تَلعَبُ یَابنَ هِندِ فَإِنَّکَ بَینَنا رَجُلٌ غَریبُ أتَأمُرُنا بِحَیَّهِ بَطنِ وادِ یُتاحُ لَنا بِهِ أسَدٌ مُهیبُ کَأَنَّ الخَلقَ لَمّا عایَنوهُ خِلالَ النَّقعِ لَیسَ لَهُم قُلوبُ فَقالَ عَمرٌو : وَاللّهِ ما یُعَیَّرُ أحَدٌ بِفِرارِهِ مِن عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ . (2)

.

1- .وقعه صفّین : ص 463 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 8 ص 98 وفیه «إلی علیّ علیه السلام فی أیّام عثمان» بدل «یوم الدار مع عثمان» .
2- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 85 ، بحار الأنوار : ج 41 ص 68 ح 2 وراجع المناقب للخوارزمی : ص 235 .

ص: 79



8 / 3 مروان بن حَکَم

8 / 3مروان بن حَکَموقعه صِفّین به نقل از مروان : اگر آنچه که در روز محاصره عثمان برایم پیش آمد و حضورم در بصره [ در جنگ جمل ]نبود ، درباره علی نظری داشتم که برای انسانِ با اصل و دین ، بسنده بود ، امّا چه باید کرد؟!

المناقب ، ابن شهرآشوب :معاویه در جنگ صفّین گفت : سوگند به خدا ، از شما می خواهم که او (علی علیه السلام ) را با نیزه ها ، سوراخ سوراخ کنید تا شهرها و مردم ، از او در آسایش شوند! مروان گفت : ای معاویه! به خدا سوگند [گویی ]باری گران بر تو هستیم که به ما فرمان کشتن اژدهای وادی و شیری یورش کننده را می دهی. آن گاه خشمگین برخاست و ولید بن عقبه ، این شعر را خواند : معاویه بن حرب به ما می گوید : آیا بین شما کسی نیست که در پی دشمنانتان باشد؟ که بر ابو الحسن حمله ور شود با نیزه ای که دختران نورسیده بر آن عیب نگیرند؟ به او گفتم : آیا شوخی می کنی ، ای پسر هند؟ تو در بین ما مرد شگفتی هستی. آیا به ما فرمان حمله می دهی بر اژدهای درون صحرایی که شیری ترسناک در آن می خرامَد؟ آن که مردم، هرگاه او را ببینند در کنار چشمه ، دل در کالبدشان نمی مانَد. عمرو عاص گفت : به خدا، هیچ کس با فرار کردن از میدان علی بن ابی طالب ، مورد سرزنش قرار نمی گیرد.

.


ص: 80

شرح نهج البلاغه عن ابن أبی سیف :خَطَبَ مَروانُ وَالحَسَنُ علیه السلام جالِسٌ فَنالَ مِن عَلِیٍّ ، فَقالَ الحَسَنُ علیه السلام : وَیلَکَ یا مَروانُ !! أ هذَا الَّذی تَشتُمُ شَرُّ النّاسِ ؟ قالَ : لا ، ولکِنَّهُ خَیرُ النّاسِ . (1)

8 / 4عَبدُ الرَّحمنِ بنُ خالِدِ بنِ الوَلیدِوقعه صفّین عن الشعبی :ذَکَرَ مُعاوِیَهُ یَوما صِفّینَ ... ثُمَّ قالَ عَبدُ الرَّحمنِ بنُ خالِدِ بنِ الوَلیدِ : أما وَاللّهِ لَقَد رَأَیتُنا یَوما مِنَ الأَیّامِ وقَد غَشِیَنا ثُعبانٌ مِثلُ الطَّودِ (2) الأَرعَنِ قَد أثارَ قَسطَلاً (3) حالَ بَینَنا وبَینَ الاُفُقِ ، وهُوَ عَلی أدهَمَ شائِلٍ ، یَضرِبُهُم بِسَیفِهِ ضَربَ غَرائِبِ الإِبِلِ ، کاشِرا عَن أنیابِهِ کَشرَ المُخدِرِ (4) الحَرِبِ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : وَاللّهِ إنَّهُ کانَ یُجالِدُ ویُقاتِلُ عَن تِرَهٍ (5) لَهُ وعَلَیهِ ، أراهُ یَعنی عَلِیّا . (6)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 13 ص 220 .
2- .الطَّوْد : الجبل (النهایه : ج 3 ص 141 «طود») .
3- .القَسْطل : الغبار الساطع (لسان العرب : ج 11 ص 557 «قسطل») .
4- .المُخدِر : الذی اتّخذ الأجمه خِدرا (لسان العرب : ج 4 ص 231 «خدر») .
5- .التِّرَهُ : الثأر (مجمع البحرین : ج 3 ص 1903 «وتر») .
6- .وقعه صفّین : ص 387 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 8 ص 53 .

ص: 81



8 / 4 عبد الرحمان بن خالد بن ولید

شرح نهج البلاغه به نقل از ابن ابی سیف : مروان، سخنرانی می کرد و در حالی که حسن علیه السلام نشسته بود ، در سخنرانی اش به علی علیه السلام بد گفت . [ امام] حسن علیه السلام فرمود : «وای بر تو، ای مروان! آیا این فردی که بدش را می گویی ، بدترینِ مردم است؟!». گفت : نه ، بلکه بهترینِ مردم است.

8 / 4عبد الرحمان بن خالد بن ولیدوقعه صفّین به نقل از شعبی : روزی معاویه از صفّین یاد کرد ... عبد الرحمان بن خالد ابن ولید گفت : سوگند به خدا، روزی از روزگار ما را دیدی که اژدهایی چون کوهی عظیم و بلند، ما را فرا گرفته بود و غباری به پا کرده بود که بین ما و افق را پوشانده بود و او بر اسب سیاه چابک ، نشسته بود و با شمشیر خود ، چون زدن به شتر بیگانه ، می زد و دندان هایش را چون کمین کننده در بیشه ، برای جنگ نشان می داد. معاویه گفت : سوگند به خدا، او تلاش می کرد و می جنگید ، در حمایت از خون هایی که برای او یا علیه او ریخته می شد. [ راوی می گوید :] مرادشان ، علی علیه السلام بود.

.


ص: 82

8 / 5الوَلیدُ بنُ عَبدِ المَلِکِالإرشاد :قالَ الوَلیدُ بنُ عَبدِ المَلِکِ لِبَنیهِ یَوما : یا بَنِیَّ عَلَیکُم بِالدّینِ ، فَإِنّی لَم أرَ الدّینَ بَنی شَیئا فَهَدَمَتهُ الدُّنیا ، ورَأَیتُ الدُّنیا قَد بَنَت بُنیانا هَدَمَهُ الدّینُ . ما زِلتُ أسمَعُ أصحابَنا وأهلَنا یَسُبّونَ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ ویَدفِنونَ فَضائِلَهُ ، ویَحمِلونَ النّاسَ عَلی شَنَآنِهِ ، فَلا یَزیدُهُ ذلِکَ مِنَ القُلوبِ إلّا قُربا ، ویَجتَهِدونَ فی تَقریبِهِم مِن نُفوسِ الخَلقِ فَلا یَزیدُهُم ذلِکَ إلّا بُعدا . (1)

8 / 6عَبدُ العَزیزِ بنُ مَروانَالکامل فی التاریخ عن عمر بن عبد العزیز :کانَ أبی إذا خَطَبَ فَنالَ مِن عَلِیٍّ رضی الله عنهتَلَجلَجَ ، فَقُلتُ : یا أبَه ، إنَّکَ تَمضی فی خُطبَتِکَ ، فَإِذا أتَیتَ عَلی ذِکرِ عَلِیٍّ عَرَفتُ مِنکَ تَقصیرا ! قالَ : أ وَفَطَنتَ لِذلِکَ ؟ قُلتُ : نَعَم ، فَقالَ : یا بُنَیَّ ، إنَّ الَّذینَ حَولَنا لَو یَعلَمونَ مِن عَلِیٍّ ما نَعلَمُ تَفَرَّقوا عَنّا إلی أولادِهِ . (2)

.

1- .الإرشاد : ج 1 ص 310 ، بحار الأنوار : ج 42 ص 19 ح 6 .
2- .الکامل فی التاریخ : ج 3 ص 256 .

ص: 83