گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد نهم
فصل دوم : ویژگی های اخلاقی



2 / 1 خوش اخلاقی

فصل دوم : ویژگی های اخلاقی2 / 1خوش اخلاقی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : علی .. . خوش خُلق ترینِ مردم است .

مطالب السؤول درباره نیکی های اخلاق امام علی علیه السلام : در خوش خُلقی ، بی نهایتْ خوش اخلاق بود ، به گونه ای که از خوش خُلقی بسیار ، به او نسبت شوخْ طبعی می دادند . با چنین خوش خُلقی و نرم خویی ای ، این برخوردها را ویژه دینداران و نرم خویان می ساخت و اگر کسی چنین نبود ، با درشتی و تندی با او برخورد می کرد تا او را ادب کند . حتی نقل شده که در این خصوص ، شعری سروده است : با آن که با من نرم خویی پیشه کند ، نرم خویم و با درشتْ خو ، برخوردی سخت دارم. الماس نیز چنین است . سُرب در آن تأثیر می گذارد با آن که خود در آهن ، کارگر است .

.


ص: 448

الفخری : رُوِیَ أنَّ عَلِیّا أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام استَدعی بِصَوتِهِ بَعضَ عَبیدِهِ ، فَلَم یُجِبهُ ، فَدَعاهُ مِرارا فَلَم یُجِبهُ ، فَدَخَلَ عَلَیهِ رَجُلٌ وقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنَّهُ بِالبابِ واقِفٌ ، وهُوَ یَسمَعُ صَوتَکَ ، ولا یُکَلِّمُکَ ! فَلَمّا حَضَرَ العَبدُ عِندَهُ ، قالَ علیه السلام : أما سَمِعتَ صَوتی ؟ قالَ : بَلی . قالَ علیه السلام : فَما مَنَعَکَ مِن إجابَتی ؟ قالَ : أمِنتُ عُقوبَتَکَ . قالَ عَلِیٌّ علیه السلام : الحَمدُِللّه ِ الَّذی خَلَقَنی مِمَّن یَأمَنُهُ خَلقُهُ . (1)

المناقب لابن شهر آشوب : دَعا [عَلِیٌّ علیه السلام ] غُلاما لَهُ مِرارا ، فَلَم یُجِبهُ ، فَخَرَجَ ، فَوَجَدَهُ عَلی بابِ البَیتِ ، فَقالَ : ما حَمَلَکَ عَلی تَرکِ إجابَتی ؟ قالَ : کَسِلتُ عَن إجابَتِکَ ، وأمِنتُ عُقوبَتَکَ . فَقالَ علیه السلام : الحَمُدِللّه ِ الَّذی جَعَلَنی مِمَّن تَأمَنُهُ (2) خَلقُهُ ، امضِ فَأَنتَ حُرٌّ لِوَجهِ اللّه ِ . وأنشَدَ الأَشجَعُ : ولَستُ بِخائِفٍ لِأَبی حُسَینٍ ومَن خافَ الإِلهَ فَلَن یَخافا (3)

.

1- .الفخری : ص 19 .
2- .فی بحار الأنوار والمصادر الاُخری : «یأمنه» .
3- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 113 ، الأمالی للسیّد المرتضی : ج 2 ص 162 ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 100 ، نزهه المجالس للصفوری : ج 1 ص 206 ، بحار الأنوار : ج 41 ص 48 ح 1 ؛ المناقب للکوفی : ج 2 ص 86 ح 572 عن بکر بن عبد اللّه المزنی وکلّها نحوه ولیس فیها الشعر .

ص: 449

الفخری : روایت شده که امیر مؤمنان علی علیه السلام یکی از خدمتکارانش را صدا زد ، ولی او پاسخ نداد . چندین بار صدا زد ، ولی پاسخ نداد . مردی وارد شد و گفت : ای امیر مؤمنان! او ، دمِ در ایستاده است . صدایت را می شنود ؛ ولی پاسخت را نمی گوید . وقتی خادم نزد ایشان آمد ، فرمود : «صدایم را نمی شنیدی؟» . گفت : می شنیدم . فرمود : «پس چرا پاسخم را نمی دادی؟». گفت : از مجازات کردنت خود را در امان می دانستم . علی علیه السلام فرمود : «سپاسْ خدایی را که مرا از جمله کسانی قرار داد که بندگانش از او در امان اند».

المناقب ، ابن شهر آشوب : [ علی علیه السلام ] چندین بار ، خادمش را صدا کرد و او پاسخ نداد . از خانه بیرون آمد و وی را دمِ در یافت . گفت : «چرا پاسخ مرا نمی دهی؟» . گفت : برای این که حال پاسخ دادن نداشتم و از مجازات کردنت در امان بودم . فرمود : «سپاسْ خدایی را که مرا از کسانی قرار داد که بندگانش از او در امان اند ، برو . تو در راه خدا آزادی» . و اشجع سرود : از ابو حسین نمی ترسم آن که از خدا بترسد ، از او ترسی نیست .

.


ص: 450

2 / 2کَثرَهُ التَّبَسُّمِ الکامل فی التاریخ فی عَلِیٍّ علیه السلام : کانَ مِن أحسَنِ النّاسِ وَجها ، ولا یُغَیِّرُ شَیبَهُ ، کَثیرَ التَّبَسُّمِ . (1)

شرح نهج البلاغه فی عَلِیٍّ علیه السلام : وأمّا سَجاحَهُ الأَخلاقِ وبِشرُ الوَجهِ وطَلاقَهُ المُحَیّا وَالتَّبَسُّمُ فَهُوَ المَضروبُ بِهِ المَثَلُ فیهِ ، حَتّی عابَهُ بِذلِکَ أعداؤُهُ ؛ قالَ عَمرُو بنُ العاصِ لِأَهلِ الشّامِ : إنَّهُ ذو دُعابَهٍ شَدیدَهٍ . وقالَ عَلِیٌّ علیه السلام فی ذاکَ : عَجَبا لِابنِ النّابِغَهِ ! یَزعُمُ لِأَهلِ الشّامِ أنَّ فِیَّ دُعابَهً ، وأنِّی امرُؤٌ تِلعابَهٌ (2) ، اُعافِسُ (3) واُمارِسُ . وعَمرُو بنُ العاصِ إنَّما أخَذَها عَن عُمَرَ بنِ الخَطّابِ ؛ لِقَولِهِ لَهُ لَمّا عَزَمَ عَلَی استِخلافِهِ :ِللّه ِ أبوکَ ، لَولا دُعابَهٌ فیکَ ! إلّا أنَّ عُمَرَ اقتَصَرَ عَلَیها ، وعَمرٌو زادَ فیها وسَمَّجَها . قالَ صَعصَعَهُ بنُ صوحانَ وغَیرُهُ مِن شیعَتِهِ وأصحابِهِ : کانَ فینا کَأَحَدِنا ، لینَ جانِبٍ ، وشِدَّهَ تَواضُعٍ ، وسُهولَهَ قِیادٍ ، وکُنّا نَهابُهُ مَهابَهَ الأَسیرِ المَربوطِ لِلسَّیّافِ الواقِفِ عَلی رَأسِهِ . وقالَ مُعاوِیَهُ لِقَیسِ بنِ سَعدٍ : رَحِمَ اللّه ُ أبا حَسَنٍ ، فَلَقَد کانَ هَشّا بَشّا ، ذا فُکاهَهٍ . قالَ قَیسٌ : نَعَم ، کانَ رَسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله یَمزَحُ ، ویَبتَسِمُ إلی أصحابِهِ ، وأراکَ تُسِرُّ حَسوا فِی ارتِغاءٍ (4) ، وتَعیبُهُ بِذلِکَ ! أما وَاللّه ِ لَقَد کانَ مَعَ تِلکَ الفُکاهَهِ وَالطَّلاقَهِ أهیَبَ مِن ذی لِبدَتَینِ قَد مَسَّهُ الطَّوی ، تِلکَ هَیبَهُ التَّقوی ، ولَیسَ کَما یَهابُکَ طَغامُ (5) أهلِ الشّامِ . (6)

.

1- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 440 .
2- .تِلعابه : أی کثیر المزح والمداعبه (النهایه : ج 4 ص 253 «لعب») .
3- .المُعافَسه : المُعالَجه والممارسه والملاعبه (النهایه : ج 3 ص 263 «عفس») .
4- .یُسِرُّ حَسْوا فی ارتِغاء : الارتِغاء : شرب الرَّغوه ، وأصله الرجل یُؤتی باللبن ، فیُظهر أنّه یرید الرَّغوه خاصّه ولا یرید غیرها ، فیشربها وهو فی ذلک ینال من اللبن . وهو مَثل یضرب لمن یُریک أنّه یُعینک وإنّما یجرّ النفع إلی نفسه (مجمع الأمثال : ج 3 ص 525 الرقم 4680) .
5- .الطغام : من لا عقل له ولا معرفه ، وقیل : هم أوغاد الناس وأراذلهم (النهایه : ج 3 ص 128 «طغم») .
6- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 25 .

ص: 451



2 / 2 بسیار خندان بودن

2 / 2بسیار خندان بودن الکامل فی التاریخ درباره علی علیه السلام : او خوش چهره ترینِ افراد بود و محاسن سفیدش را خضاب نمی کرد و بسیار خندان بود .

شرح نهج البلاغه درباره علی علیه السلام : در نرم خویی ، گشاده رویی ، بشاشت و خنده رویی ضرب المثل بود ، به گونه ای که دشمنانش آن را ابزار سرزنش او قرار داده بودند . عمرو عاص به مردم شام گفت : او (علی علیه السلام ) بسیار شوخ طبع است . علی علیه السلام در این باره فرمود : «شگفتا از پسر نابغه! در بین شامیان ، این پندار را به وجود می آورد که من ، بسیار شوخ طبع هستم و مردی بازیگرم که بازی می کنم و به کارها می پردازم» . عمرو عاص ، این سخن را از عمر بن خطّاب گرفته است . او هنگامی که می خواست جانشین برگزیند ، گفت : اگر شوخ طبعیِ تو نبود [ تو سزاوار بودی] . عمر به همین مقدار بسنده کرد ؛ ولی عمرو به آن افزود و زشت و ناهنجارش کرد . صَعصَعه بن صُوحان و دیگر یاران و پیروانش گفته اند: او در بین ما مانند یکی از ما بود ، نرم خوی ، پُر تواضع و آسانگیر بود و در عین حال ، هیبتی از او در دل داشتیم ، چون هیبتی که اسیر در زنجیر کشیده شده ، از جلّاد بالای سرِ خود دارد . معاویه به قیس بن سعد گفت : خدا ابو الحسن را بیامرزد! او خوش و خندان و بسیار شوخْ طبع بود . قیس گفت : آری . پیامبر خدا شوخی می کرد و به یارانش لبخند می زد . تو را می بینم که به ظاهر ، مدح می کنی و در درون و به این وسیله ، بر او خُرده می گیری . آگاه باش که او ، به خدا سوگند ، با همه شوخ طبعی و خوش رویی ، از شیر گرسنه پُر هیبت تر بود ، و این هیبت ، هیبت تقوا بود ، نه چون بزرگْ شماریِ تو از سوی اراذل شام .

.


ص: 452

2 / 3شَرحُ الصَّدرِ الإمامه والسیاسه فی شِدَّهِ حَربِ الجَمَلِ : فَشَقَّ عَلِیٌّ علیه السلام فی عَسکَرِ القَومِ یَطعَنُ ویَقتُلُ ، ثُمَّ خَرَجَ وهُوَ یَقولُ : الماءَ الماءَ ، فَأَتاهُ رَجُلٌ بِإِداوَهٍ فیها عَسَلٌ ، فَقالَ لَهُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، أمَّا الماءُ فَإِنَّهُ لا یَصلُحُ لَکَ فی هذَا المَقامِ ، ولکِن اُذیقُکَ (1) هذَا العَسَلَ . فَقالَ علیه السلام : هاتِ . فَحَسا مِنهُ حُسوَهً ، ثُمَّ قالَ علیه السلام : إنَّ عَسَلَکَ لَطائِفِیٌّ . قالَ الرَّجُلُ : لَعَجَبا مِنکَ وَاللّه ِ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، لِمَعرِفَتِکَ الطّائِفِیَّ مِن غَیرِهِ فی هذَا الیَومِ ، وقَد بَلَغَتِ القُلوبُ الحَناجِرَ ! فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام : إنَّهُ وَاللّه ِ یَابنَ أخی ما مَلَأَ صَدرَ عَمِّکَ شَیءٌ قَطُّ ، ولا هابَهُ شَیءٌ. (2)

.

1- .فی المصدر : «أذوقک» ، والصحیح ما أثبتناه .
2- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 96 وراجع المحاسن والمساوئ : ص 483 .

ص: 453



2 / 3 سعه صدر

2 / 3سعه صدر الإمامه و السیاسه در اوج جنگ جمل : علی علیه السلام سپاه دشمن را گشود ، ضربه می زد و می کُشت . در حالی که می گفت : «آب ، آب!» ، خود را از معرکه بیرون کشید . مردی ظرفی عسل آورد و گفت : ای امیر مؤمنان! در این شرایط ، آب برای تو مناسب نیست ؛ امّا از این [ شربت ] عسل ، تو را می نوشانم . فرمود : «بده» . جرعه ای از آن چشید و آن گاه فرمود : «عسل تو عسل طائف است» . مرد گفت : به خدا در شگفتم از تو ای امیر مؤمنان که در چنین روزی که دل ها از جا کَنده شده است ، عسل طائفی را از غیر آن تشخیص می دهی! علی علیه السلام به وی فرمود : «به خدا سوگند ، ای برادر زاده! هیچ چیزی دل عمویت را به لرزه در نمی آورد و چیزی او را نمی ترساند» .

.


ص: 454

مروج الذهب فی شِدَّهِ حَربِ الجَمَلِ : ثُمَّ استَسقی [عَلِیٌّ علیه السلام ] فَاُتِیَ بِعَسَلٍ وماءٍ ، فَحَسا مِنهُ حُسوَهً ، وقالَ : هذَا الطّائِفِیُّ ، وهُوَ غَریبٌ بِهذَا البَلَدِ . فَقالَ لَهُ عَبدُ اللّه ِ بنُ جَعفَرٍ : أما شَغَلَکَ ما نَحنُ فیهِ عَن عِلمِ هذا ؟ قالَ علیه السلام : إنَّهُ وَاللّه ِ یا بُنَیَّ ما مَلَأَ صَدرَ عَمِّکَ شَیءٌ قَطُّ مِن أمرِ الدُّنیا . (1)

2 / 4الصَّبرُ وفِی العَینِ قَذیً رسول اللّه صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام : إنَّکَ لَن تَموتَ حَتّی تُؤمَرَ ، وتُملَأَ غَیظا ، وتوجَدَ مِن بَعدی صابِرا . (2)

المناقب لابن شهر آشوب عن الحارث بن حصین : قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : یا عَلِیُّ ، إنَّکَ لاقٍ بَعدی کَذا وکَذا . فَقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، إنَّ السَّیفَ لَذو شَفرَتَینِ ، وما أنَا بِالفَشِلِ (3) ولَا الذَّلیلِ . قالَ صلی الله علیه و آله : فَاصبِر یا عَلِیُّ . قالَ عَلِیٌّ علیه السلام : أصبِرُ یا رَسولَ اللّه ِ . (4)

الإمام علیّ علیه السلام مِن خُطبَتِهِ المَعروفَهِ بِالشِّقشِقِیَّهِ ، وفیها یَشتَکی أمرَ الخِلافَهِ : أما وَاللّه ِ لَقَد تَقَمَّصَها فُلانٌ وإنَّهُ لَیَعلَمُ أنَّ مَحَلّی مِنها مَحَلُّ القُطبِ مِنَ الرَّحی ؛ یَنحَدِرُ عَنِّی السَّیلُ ، ولا یَرقی إلَیَّ الطَّیرُ ، فَسَدَلتُ دونَها ثَوبا ، وطَوَیتُ عَنها کَشحا (5) ، وطَفِقتُ أرتَئی بَینَ أن أصولَ بِیَدٍ جَذّاءَ (6) ، أو أصبِرَ عَلی طَخیَهٍ (7) عَمیاءَ ، یَهرَمُ فیها الکَبیرُ ، ویَشیبُ فیهَا الصَّغیرُ ، ویَکدَحُ فیها مُؤمِنٌ حَتّی یَلقی رَبَّهُ ! فَرَأَیتُ أنَّ الصَّبرَ عَلی هاتا أحجی ، فَصَبَرتُ ، وفِی العَینِ قَذیً ، وفِی الحَلقِ شَجاً (8) ؛ أری تُراثی نَهبا ... فَصَبَرتُ عَلی طولِ المُدَّهِ ، وشِدَّهِ المِحنَهِ . (9)

.

1- .مروج الذهب : ج 2 ص 377 .
2- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 422 ح 9016 عن أنس و ح 9017 ؛ شرح الأخبار : ج 2 ص 257 ح 560 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 216 کلّها عن عمران بن حصین ، الیقین : ص 488 ح 195 عن سلمان وکلّها نحوه .
3- .فی المصدر : «بالقتل» ، والتصویب من بحار الأنوار : ج 29 ص 453 ح 44 .
4- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 216 .
5- .طویت عنها کشحا : کنایه عن امتناعه وإعراضه عنها (مجمع البحرین : ج 3 ص 1572 «کشح») .
6- .جذّاء : مقطوعه ، کنّی به عن قصور أصحابه وتقاعدهم عن الغزو ؛ فإنّ الجند للأمیر کالید (النهایه : ج 1 ص 250 «جذذ») .
7- .طخیه عمیاء : أی ظُلمه لا یُهتدی فیها للحقّ ، وکنّی بها عن التباس الاُمور فی أمر الخلافه (مجمع البحرین : ج 1 ص 279 «جذذ») .
8- .القذی : ما یقع فی العین فیؤذیها کالغبار ونحوه ، والشَّجی : ما یَنشُب فی الحلق من عظم ونحوه فیُغصُّ به ، وهما کنایتان عن النقمه ، ومراره الصبر ، والتألّم من الغبن (مجمع البحرین : ج 2 ص 932 «شجا») .
9- .نهج البلاغه : الخطبه 3 ، علل الشرائع : ص 150 ح 12 ، معانی الأخبار : ص 361 ح 1 ، الإرشاد : ج 1 ص 287 ، الاحتجاج : ج 1 ص 452 ح 105 کلّها عن ابن عبّاس ، الأمالی للطوسی : ص 372 ح 803 عن زراره عن الإمام الباقر علیه السلام عن ابن عبّاس وعن الإمام الباقر عن أبیه عن جدّه عنه علیهم السلام نحوه وفیها «ابن أبی قحافه» بدل «فلان» ؛ تذکره الخواصّ : ص 124 عن ابن عبّاس .

ص: 455



2 / 4 شکیبایی با خار در چشم

مروج الذهب در اوج جنگ جمل : آن گاه [ علی علیه السلام ] آب خواست . برایش آب و عسل آوردند . جرعه ای از آن چشید و فرمود : «این ، عسل طائف است و در این منطقه پیدا نمی شود» . عبد اللّه بن جعفر گفت : گرفتاری ای که ما در آنیم ، تو را از آگاهی نسبت به این [ عسل] باز نداشت؟! فرمود : «به خدا سوگند ای پسرم که هیچ چیزی از کارهای دنیا ، دل عمویت را پُر نکرده است» .

2 / 4شکیبایی با خار در چشم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام : تو نمی میری تا آن که زیرْ دست قرار گیری و از خشم ، انباشته گردی و پس از من ، شکیبایی پیشه کنی .

المناقب ، ابن شهر آشوب به نقل از حارث بن حُصَین : پیامبر خدا فرمود : «ای علی! تو پس از من ، چنین و چنان خواهی دید» . علی علیه السلام گفت : ای پیامبر خدا! شمشیر ، دو لبه دارد و من ، نه [از کشته شدن] باک دارم و نه ذلّت پذیرم . فرمود : «ای علی! صبر کن» . علی علیه السلام گفت : ای پیامبر خدا! صبر خواهم کرد .

امام علی علیه السلام در خطبه معروف به «شِقشقیه» که در آن ، از جریان خلافت گلایه می کند : به خدا سوگند ، فلانی آن را به تن کرد و او می دانست که جایگاه من به خلافت ، چون محور آسیاب است . سیل [ دانش] از من سرازیر می شود و پرنده ای به بلندای من نمی رسد . لباس خلافت را رها کردم و پهلو را از آن تهی ساختم . با خود می اندیشم که آیا با دستی تهی یورش بَرَم یا بر ظلمت کوری مردم ، صبر کنم ؛ صبری که بزرگ تران را فرسوده و کوچک تران را پیر می کند و مؤمن در آن ، رنج می کشد تا به ملاقات پروردگارش رسد . اندیشیدم که صبر کردن بر آن ، خردمندانه تر است . بنابراین ، در حالی که خار در چشم و استخوان در گلو داشتم ، صبر کردم و میراث خود را از دست رفته می دیدم .. . در همه این مدّت طولانی ، با همه رنج ، صبر کردم .

.


ص: 456

عنه علیه السلام فی خُطبَهٍ لَهُ یَذکُرُ فیها صِفَتَهُ قَبلَ البَیعَهِ لَهُ : فَنَظَرتُ فَإِذا لَیسَ لی مُعینٌ إلّا أهلَ بَیتی ، فَضَنِنتُ بِهِم عَنِ المَوتِ ، وأغضَیتُ عَلَی القَذی ، وشَرِبتُ عَلَی الشَّجا ، وصَبَرتُ عَلی أخذِ الکَظَمِ (1) ، وعَلی أمَرَّ مِن طَعمِ العَلقَ (2) . (3)

عنه علیه السلام فِی التَّظَلُّمِ وَالتَّشَکّی مِن قُرَیشٍ : اللّهُمَّ إنّی أستَعدیکَ عَلی قُرَیشٍ ومَن أعانَهُم ؛ فَإِنَّهُم قَد قَطَعوا رَحِمی ، وأکفَؤوا إنائی ، وأجمَعوا عَلی مُنازَعَتی حَقّاً کُنتُ أولی بِهِ مِن غَیری ، وقالوا : «ألا إنَّ فِی الحَقِّ أن تَأخُذَهُ ، وفِی الحَقِّ أن تُمنَعَهُ ، فَاصبِر مَغموماً ، أو مُت مُتَأَسِّفاً» ، فَنَظَرتُ فَإِذا لَیسَ لی رافِدٌ ، ولا ذابٌّ ، ولا مُساعِدٌ ، إلّا أهلَ بَیتی ، فَضَنِنتُ بِهِم عَنِ المَنِیَّهِ ، فَأَغضَیتُ عَلَی القَذی ، وجَرِعتُریقی عَلَی الشَّجا ، وصَبَرتُ مِن کَظمِ الغَیظِ عَلی أمَرَّ مِنَ العَلقَمِ ، وآلَمَ لِلقَلبِ مِن وَخزِ الشِّفارِ (4) . (5)

.

1- .الکَظَم : مخرج النَّفَس ، یقال : أخذت بکَظَمه أی بمخرج نَفَسه (لسان العرب : ج 12 ص 520 «کظم») .
2- .م العلقم : شجر الحنظل (المحیط فی اللغه : ج 2 ص 215 «علقم») .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 26 .
4- .الشِّفار : جمع شَفْره ؛ وهو حدّ السیف (لسان العرب : ج 4 ص 420 «شفر») .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 217 ، الغارات : ج 1 ص 308 عن جندب ، المسترشد : ص 417 ح 141 عن شریح بن هانی وکلاهما نحوه .

ص: 457

امام علی علیه السلام در سخنرانی ای که در آن ، ویژگی های خودش را پیش از بیعت یاد می کند : نگریستم و دریافتم دیدم که جز اهل بیتم یاوری ندارم . دریغم آمد که آنان بمیرند . خار در چشم ، پلک بر هم گذاشتم و استخوان در گلو ، نوشیدم . جان به لب ، شکیبایی ورزیدم و بر تلخی شرنگ حنظله ، صبر کردم .

امام علی علیه السلام در دادخواهی و گلایه از قریش : بار خدایا! من از تو علیه قریش و آنان که آنها را یاری کردند ، استمداد می طلبم . آنان [ پیوند ] خویشاوندی مرا قطع کردند ، و ظرفم را واژگون نمودند ، و در حقّی که من به آن از دیگری سزاوارتر بودم ، به درگیری با من گِرد آمدند و گفتند : «حق را توانی که بگیری و حق را توانند که از تو بازگیرند (1) . یا غمبار ، شکیبایی کن و یا به تأسّف ، بمیر» . نگریستم و دیدم که پشتیبان ، همدل و یاوری ، جز اهل بیتم ، ندارم . مرگ را بر آنان دریغ شمردم . خار در چشم ، پلک بر هم نهادم و آب دهان خود را با استخوان در گلو ، فرو بردم و برای فرو خوردن خشم ، بر تلخ تر از حنظله و دردآورتر از خنجر بر جگر ، شکیبایی کردم .

.

1- .یعنی : حق ، گرفتنی است و باید از قدرت و زور ، بهره بگیری . (م)

ص: 458

عنه علیه السلام فیما قالَهُ بَعدَ أخذِ البَیعَهِ عَلی مَن حَضَرَهُ لَمّا نَزَلَ بِذی قارٍ :قَد جَرَت اُمورٌ صَبَرنا فیها ، وفی أعیُنِنَا القَذی ؛ تَسلیما لِأَمرِ اللّه ِ تَعالی فیمَا امتَحَنَنا بِهِ ؛ رَجاءَ الثَّوابِ عَلی ذلِکَ ، وکانَ الصَّبرُ عَلَیها أمثَلَ مِن أن یَتَفَرَّقَ المُسلِمونَ ، وتُسفَکَ دِماؤُهُم . (1)

الإرشاد عن عمرو بن شمر عن رجاله : سَمِعنا أمیرَ المُؤمِنینَ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ علیه السلام یَقولُ : ما رَأَیتُ مُنذُ بَعَثَ اللّه ُ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله رَخاءً ، فَالحَمدُِللّه ِ ، وَاللّه ِ لَقَد خِفتُ صَغیرا ، وجاهَدتُ کَبیرا ، اُقاتِلُ المُشرِکینَ ، واُعادِی المُنافِقینَ ، حَتّی قَبَضَ اللّه ُ نَبِیَّهُ صلی الله علیه و آله فَکانَتِ الطّامَّهُ الکُبری ، فَلَم أزَل حَذِرا وَجِلاً ، أخافُ أن یَکونَ ما لا یَسَعُنی مَعَهُ المُقامُ ، فَلَم أرَ بِحَمدِ اللّه ِ إلّا خَیرا . وَاللّه ِ ، ما زِلتُ أضرِبُ بِسَیفی صَبِیّا حَتّی صِرتُ شَیخا ، وأنَّهُ لَیُصَبِّرُنی عَلی ما أنَا فیهِ أنَّ ذلِکَ کُلَّهُ فِی اللّه ِ ورَسولِهِ ، وأنَا أرجو أن یَکونَ الرَّوحُ عاجِلاً قَریبا ، فَقَد رَأَیتُ أسبابَهُ . قالوا : فَما بَقِیَ بَعدَ هذِهِ المَقالَهِ إلّا یَسیرا حَتی اُصیبَ علیه السلام . (2)

الإمام الصادق علیه السلام : لَمّا حَضَرَت فاطِمَهَ الوَفاهُ بَکَت ، فَقالَ لَها أمیرُ المُؤمِنینَ : یا سَیِّدتی ما یُبکیکِ ؟ قالَت : أبکی لِما تَلقی بَعدی . فَقالَ لَها : لا تَبکی ، فَوَاللّه ِ إنَّ ذلِکِ لَصَغیرٌ عِندی فی ذاتِ اللّه ِ . (3)

.

1- .الإرشاد : ج 1 ص 249 .
2- .الإرشاد : ج 1 ص 284 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 121 وفیه إلی «شیخا» .
3- .بحار الأنوار : ج 43 ص 218 ح 49 نقلاً عن مصباح الأنوار .

ص: 459

امام علی علیه السلام در هنگام فرود آمدن در ذوقار ، پس از بیعت گرفتن و در جمع حاضران : حوادثی پیش آمد که به خاطر تسلیم بودن به فرمان الهی در آنچه که ما را بدان امتحان می کرد و به امید ثواب خداوندی ، در آنها شکیبایی کردیم ، حال آن که چون خاری در چشممان بود و صبوری بر این امور ، از این که مسلمانان پراکنده شوند و خونشان ریخته شود ، مناسب تر بود .

الإرشاد به نقل از عمرو بن شمر ، از رجال خود : از امیر مؤمنان علی بن ابی طالب شنیدیم که می فرمود : «از زمانی که خداوند ، محمد صلی الله علیه و آله را برانگیخت ، آسایش ندیدم . خدا را سپاس می گویم . به خدا سوگند که در خردسالی ، اندیشناک بودم و در بزرگسالی ، مجاهدت کردم ، با مشرکان جنگیدم و با منافقان دشمنی کردم تا آن که خداوند ، پیامبر خود را قبضِ روح کرد و این ، واقعه ای بزرگ بود . همواره در ترس و نگرانی بودم . می ترسیدم پیشامدی رخ نماید که تاب ایستادگی در برابر آن را نداشته باشم . سپاسْ خدای را که جز خوبی ندیدم . به خدا سوگند ، همواره از دوران نوجوانی تاکنون که کهن سال شده ام ، شمشیر می زنم و آنچه مرا به شکیبایی وامی داشت ، آن بود که همه در راه خدا و در راه پیامبر خدا بود و امیدوارم که راحتی، نزدیک و زود باشد و علایم آن را دیده ام» . [ راویان] گفتند : پس از این سخنرانی مدّت زیادی نماند که به شهادت رسید .

امام صادق علیه السلام : هنگامی که مرگ فاطمه علیهاالسلام فرا رسید ، گریست . امیر مؤمنان به وی گفت : «بانوی من! چرا گریه می کنی؟» پاسخ داد: «برای آنچه پس از من خواهی دید، می گِریم». [ علی علیه السلام ] گفت : «گریه مکن . به خدا سوگند ، در نزد من در راه خدا ، این رنج ها خُرد است» .

.


ص: 460

الإمام علیّ علیه السلام مِن کَلامِهِ عِندَ دَفنِ فاطِمَهَ علیهاالسلام کَالمُناجی بِهِ رَسولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله عِندَ قَبرِهِ : السَّلامُ عَلَیکَ یا رَسولَ اللّه ِ عَنّی ، وعَنِ ابنَتِکَ النّازِلَهِ فی جِوارِکَ ، وَالسَّریعَهِ اللِّحاقِ بِکَ ! قَلَّ یا رَسولَ اللّه ِ عَن صَفِیَّتِکَ صَبری ، ورَقَّ عَنها تَجَلُّدی (1) ، إلّا أنَّ فِی التَّأَسّی لی بِعَظیمِ فُرقَتِکَ ، وفادِحِ مُصیبَتِکَ ، مَوضِعَ تَعَزٍّ ، فَلَقَد وَسَّدتُکَ فی مَلحودَهِ قَبرِکَ ، وفاضَت بَینَ نَحری وصَدری نَفسُکَ ، فَإِنّاِللّه ِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ . فَلَقَِد استُرجِعَتِ الوَدیعَهُ ، واُخِذَتِ الرَّهینَهُ . أمّا حُزنی فَسَرمَدٌ ، وأمّا لَیلی فَمُسَهَّدٌ ، إلی أن یَختارَ اللّه ُ لی دارَکَ الَّتی أنتَ بِها مُقیمٌ . وسَتُنَبِّئُکَ ابنَتُکَ بِتَضافُرِ اُمَّتِکَ عَلی هَضمِها ، فَأَحفِهَا (2) السُّؤالَ ، وَاستَخبِرهَا الحالَ . هذا ولَم یَطُلِ العَهدُ ، ولَم یَخلُ مِنکَ الذِّکرُ ، وَالسَّلامُ عَلَیکُما سَلامَ مُوَدِّعٍ ، لا قالٍ ولا سَئِمٍ ، فَإِن أنصَرِف فَلا عَن مَلالَهٍ ، وإن اُقِم فَلا عَن سوءِ ظَنٍّ بِما وَعَدَ اللّه ُ الصّابِرینَ . (3)

الإمام زین العابدین علیه السلام : بَلَغَ اُمَّ سَلَمَهَ زَوجَهَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله أنَّ مَولیً لَها یَتَنَقَّصُ عَلِیّا علیه السلام ، ویَتَناوَلُهُ . فَأَرسَلَت إلَیهِ ، فَلَمّا أن صارَ إلَیها ، قالَت لَهُ : یا بُنَیَّ ، بَلَغَنی أنَّکَ تَتَنَقَّصُ عَلِیّا علیه السلام وتَتَناوَلُهُ ! قالَ لَها : نَعَم ، یا اُمّاه . قالَت : اُقعُد ثَکِلَتکَ اُمُّکَ حَتّی اُحَدِّثَکَ بِحَدیثٍ سَمِعتُهُ مِن رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، ثُمَّ اختَر لِنَفسِکَ ! إنّا کُنّا عِندَ رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله تِسعَ نِسوَهٍ ، وکانَت لَیلَتی ویَومی مِن رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، فَدَخَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وهُوَ مُتَهَلِّلٌ ، أصابِعُهُ فی أصابِعِ عَلِیٍّ ، واضِعا یَدَهُ عَلَیهِ ، فَقالَ : یا اُمَّ سَلَمَهَ ، اُخرُجی مِنَ البَیتِ ، وأخلیهِ لَنا . فَخَرَجتُ ، وأقبَلا یَتَناجَیانِ ، أسمَعُ الکَلامَ ، وما أدری ما یَقولانِ ، حَتّی إذَا انتَصَفَ النَّهارُ أتَیتُ البابَ ، فَقُلتُ : أدخُلُ یا رَسولَ اللّه ِ ؟ قالَ : لا . فَکَبَوتُ کَبوَهً شَدیدَهً ؛ مَخافَهَ أن یَکونَ رَدَّنی مِن سَخطَهٍ ، أو نَزَلَ فِیَّ شَیءٌ مِنَ السَّماءِ . ثُمَّ لَم ألبَث أن أتَیتُ البابَ الثّانِیَهَ ، فَقُلتُ : أدخُلُ یا رَسولَ اللّه ِ ؟ فَقالَ : لا . فَکَبَوتُ کَبوَهً أشَدَّ مِنَ الاُولی . ثُمَّ لَم ألبَث حَتّی أتَیتُ البابَ الثّالِثَهَ ، فَقُلتُ : أدخُلُ یا رَسولَ اللّه ِ ؟ فَقالَ : اُدخُلی یا اُمَّ سَلَمَهَ . فَدَخَلتُ ، وعَلِیٌّ علیه السلام جاثٍ بَینَ یَدَیهِ ، وهُوَ یَقولُ : فِداکَ أبی واُمّی یا رَسولَ اللّه ِ ! إذا کانَ کَذا وکَذا فَما تَأمُرُنی ؟ قالَ : آمُرُکَ بِالصَّبرِ . ثُمَّ أعادَ عَلَیهِ القَولَ الثّانِیَهَ ، فَأَمَرَهُ بِالصَّبرِ . فَأَعادَ عَلَیهِ القَولَ الثّالِثَهَ ، فَقالَ لَهُ : یا عَلِیُّ ، یا أخی ، إذا کانَ ذاکَ مِنهُم فَسُلَّ سَیفَکَ ، وضَعهُ عَلی عاتِقِکَ ، وَاضرِب بِهِ قُدُما قُدُما ، حَتّی تَلقانی وسَیفُکَ شاهِرٌ یَقطُرُ مِن دِمائِهِم . ثُمَّ التَفَتَ علیه السلام إلَیَّ ، فَقالَ لی : ما هذِهِ الکَآبَهُ یا اُمَّ سَلَمَهَ ؟ قُلتُ : لِلَّذی کانَ مِن رَدِّکَ لی یا رَسولَ اللّه ِ . فَقالَ لی : وَاللّه ِ ما رَدَدتُکِ مِن مَوجِدَهٍ ، وإنَّکِ لَعَلی خَیرٍ مِنَ اللّه ِ ورَسولِهِ ، لکِن أتَیتِنی وجَبرَئیلُ عَن یَمینی وعَلِیٌّ عَن یَساری ، وجَبرَئیلُ یُخبِرُنی بِالأَحداثِ الَّتی تَکونُ مِن بَعدی ، وأمَرَنی أن اُوصِیَ بِذلِکَ عَلِیّا . یا اُمَّ سَلَمَهَ ، اسمَعی وَاشهَدی ، هذا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ أخی فِی الدُّنیا ، وأخی فِی الآخِرَهِ . یا اُمَّ سَلَمَهَ ، اسمَعی وَاشهَدی ، هذا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ وَزیری فِی الدُّنیا ، ووَزیری فِی الآخِرَهِ . یا اُمَّ سَلَمَهَ ، اسمَعی وَاشهَدی ، هذا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ حامِلُ لِوائی فِی الدُّنیا ، وحامِلُ لِوائی غَدا فِی القِیامَهِ . یا اُمَّ سَلَمَهَ ، اسمَعی وَاشهَدی ، هذا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ وَصِیّی ، وخَلیفَتی مِن بَعدی ، وقاضی عِداتی ، وَالذّائِدُ عَن حَوضی . یا اُمَّ سَلَمَهَ ، اسمَعی وَاشهَدی ، هذا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ سَیِّدُ المُسلِمینَ ، وإمامُ المُتَّقینَ ، وقائِدُ الغُرِّ المُحَجَّلینَ ، وقاتِلُ النّاکِثینَ وَالقاسِطینَ وَالمارِقینَ . قُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ ، مَنِ النّاکِثونَ ؟ قالَ : الَّذینَ یُبایِعونَهُ بِالمَدینَهِ ، ویَنکُثونَ بِالبَصرَهِ . قُلتُ : مَنِ القاسِطونَ ؟ قالَ : مُعاوِیَهُ وأصحابُهُ مِن أهلِ الشّامِ . قُلتُ : مَنِ المارِقونَ ؟ قالَ : أصحابُ النَّهرَوانِ . فَقالَ مَولی اُمِّ سَلَمَهَ : فَرَّجتِ عَنّی ، فَرَّجَ اللّه ُ عَنکِ ، وَاللّه ِ لا سَبَبتُ عَلَیّا أبَدا . (4)

.

1- .التَّجلُّد : تکلّف الجَلاده ، والجَلَد : القوّه والصبر (لسان العرب : ج 3 ص 126 و125 «جلد») .
2- .أحفاهُ : ألَحَّ علیه فی المسأله (لسان العرب : ج 14 ص 187 «حفا») .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 202 ، الکافی : ج 1 ص 459 ح 3 عن علیّ بن محمّد الهرمزانی عن الإمام الحسین علیه السلام ، الأمالی للمفید : ص 281 ح 7 ، الأمالی للطوسی : ص 109 ح 166 ، بشاره المصطفی : ص 259 والثلاثه الأخیره عن علیّ بن محمّد الهرمزانی عن الإمام زین العابدین عن أبیه علیهماالسلاموکلّها نحوه ، روضه الواعظین : ص 169 .
4- .الأمالی للصدوق : ص 463 ح 620 ، الأمالی للطوسی : ص 425 ح 952 ، بشاره المصطفی : ص 58 کلّها عن المفضّل بن عمر عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، الاحتجاج : ج 1 ص 461 ح 106 نحوه .

ص: 461

امام علی علیه السلام در هنگام دفن فاطمه علیهاالسلام بر بالای قبرش نجواکنان با پیامبر خدا : از من و از دخترت که در جوارت فرود آمده و به سرعت به تو پیوسته است ، به تو ای پیامبر خدا درود باد ! ای پیامبر خدا! شکیبایی من از دوری دخترت ، اندک شده و توانم از دست رفته است امّا مرا پس از دیدن عظمت فراق تو و سنگینی مصیبت تو جای تعزیت است. من سر تو را بر لحد قبرت گذاشتم و روح تو در بین سینه و گلوی من از تن جدا شد . همه ما از آنِ خداییم و به سوی او بر می گردیم . امانت ، برگردانده شد و رهن ، بازپس گرفته شد؛ امّا غمم جاودانه است و شب هایم به بیدارْ خوابی خواهد گذشت تا آن که خداوند ، برای من هم خانه ای را که تو در آن سکونت داری ، برگزیند . دختر تو از همکاری امّتت برای نابودی اش خبرت خواهد کرد. از وی بپرس و احوال را از او جستجو کن . این همه ، در حالی است که از جدایی تو چندان نگذشته است و یاد تو هنوز فراموش نشده است . درودِ بدرود بر شما دو تن ، نه درودِ از سرِ رنج و ملال . اگر روی برگردانم ، نه از روی ملالت است ، و اگر بِایستم ، نه به خاطر بدگمانی به وعده خداوندی بر شکیبایان است .

امام زین العابدین علیه السلام : به اُمّ سلمه (همسر پیامبر خدا) خبر رسید که یکی از بردگان وی علی علیه السلام را از منزلتش پایین آورده به او دشنام می دهد . او را خواست . وقتی نزد وی آمد ، به او گفت : پسرم! شنیده ام که تو از منزلت علی می کاهی و به او دشنام می دهی؟ پاسخ داد : آری مادر! گفت : مادرت داغت را ببیند! بنشین تا حدیثی را که از پیامبر خدا شنیده ام ، بگویم و آن گاه ، خود دانی . سپس نقل کرد که : ما نُه زن در نزد پیامبر خدا بودیم . یک روز که نوبت من بود ، پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که «لا إله إلّا اللّه» می گفت و انگشتان علی در بین انگشتان او بود و دست خود را بر آن نهاده بود ، وارد شد و گفت : «ای امّ سلمه! از خانه خارج شو و خانه را برای ما خلوت کن» . من خارج شدم و آنان ، شروع به نجوا کردند . صدای آنان را می شنیدم ، ولی نمی دانستم چه می گویند تا آن که نیم روز شد . درِ خانه آمدم و گفتم : ای پیامبر خدا! می توانم وارد شوم؟ فرمود : «نه». رنگ به چهره ام نماند . ترسیدم که رد کردن من از روی خشم باشد و یا آن که درباره من ، چیزی از آسمان نازل شده باشد . بار دیگر نزدیک در آمدم و گفتم : ای پیامبر خدا! می توانم وارد شوم ؟ فرمود : «نه» . بیش از پیش دگرگون شدم . چندان درنگ نکردم و برای بار سوم ، نزدیک در آمدم و گفتم : ای پیامبر خدا! آیا می توانم وارد شوم؟ فرمود : «داخل شو ، ای امّ سلمه!» . داخل شدم و علی علیه السلام در نزد او دو زانو نشسته بود و می گفت : پدر و مادرم فدایت ، ای پیامبر خدا! اگر چنین و چنان شود ، به من چه دستور می دهی؟ فرمود : «به شکیبایی دستور می دهم» . علی علیه السلام بار دیگر همان سخن را تکرار کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمان به صبر داد . برای بار سوم ، سخن خود را تکرار کرد . [ پیامبر صلی الله علیه و آله ] فرمود : «ای علی ، ای برادرم! اگر چنان شد ، شمشیرت را برکش و بر شانه ات بگذار و با آن ، بدون وقفه بزن تا مرا ملاقات کنی ، در حالی که شمشیرت برکشیده است و از آن ، خون آنان می چکد» . آن گاه رو به من کرد و گفت : «چرا غمگینی ، ای امّ سلمه؟» . گفتم : به خاطر رد کردن من است ، ای پیامبر خدا ! به من فرمود : «به خدا سوگند ، به خاطر پیشامدی تو را رد نکردم . تو در نظر خدا و پیامبرش بر [ راه ]خیر هستی؛ ولی تو در زمانی آمدی که جبرئیل در جانب راست من و علی در جانب چپ من بود و جبرئیل ، از حوادثی که پس از من پیش خواهد آمد ، به من خبر می داد و به من دستور داد که آنها را به علی توصیه کنم . ای امّ سلمه! بشنو و گواهی ده . این ، علی بن ابی طالب ، برادر من در دنیا و برادر من در روز واپسین است . ای امّ سلمه! بشنو و گواهی ده . این ، علی بن ابی طالب ، وزیر من در دنیا و وزیر من در روزِ واپسین است . ای امّ سلمه! بشنو و گواهی ده . این ، علی بن ابی طالب ، بر دوش کشنده پرچم من در دنیا و بر دوش کشنده پرچم من در دنیا و بر دوش کشنده پرچم من ، فردا در روز واپسین است . ای امّ سلمه! بشنو و گواهی ده . این ، علی بن ابی طالب ، وصیّ من ، جانشین من ، برآورنده تعهّدات من ، و دور کننده [ نابکاران] از حوض من است . ای امّ سلمه! بشنو و گواهی ده . این ، علی بن ابی طالب ، سرور مسلمانان ، پیشوای پرهیزگاران ، رهبر سپید رویان ، و کُشنده ناکثین و قاسطین و مارقین است» . گفتم : ای پیامبر خدا! ناکثین ، کیان اند؟ فرمود : «آنان که در مدینه با او بیعت می کنند و در بصره می شکنند» . گفتم : قاسطین ، کیان اند؟ فرمود : «معاویه و یاران شامی او» . گفتم : مارقین ، کیان اند؟ فرمود : «نهروانیان» . برده امّ سلمه گفت : آسوده ام کردی . خدا به تو آسایش ببخشد ! به خدا سوگند ، هرگز علی را دشنام نخواهم داد .

.


ص: 462

. .


ص: 463

. .


ص: 464

. .


ص: 465

. .


ص: 466

الإرشاد عن جندب بن عبد اللّه : دَخَلتُ عَلی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ بِالمَدینَهِ بَعدَ بَیعَهِ النّاسِ لِعُثمانَ ، فَوَجَدتُهُ مُطرِقا کَئیبا ، فَقُلتُ لَهُ : ما أصابَ قَومَکَ ؟ قالَ : صَبرٌ جَمیلٌ . فَقُلتُ لَهُ : سُبحانَ اللّه ِ ! وَاللّه ِ إنَّکَ لَصَبورٌ . (1)

راجع : ج 10 ص 412 (المظلومیّه بعد النبیّ) .

2 / 5أعظَمُ النّاسِ حِلما رسول اللّه صلی الله علیه و آله لِفاطِمَهَ علیهاالسلام : زَوَّجتُکِ أقدَمَ اُمَّتی سِلما ، وأکثَرَهُم عِلما ، وأعظَمَهُم حِلما . (2)

عنه صلی الله علیه و آله : عَلِیٌّ ... أعلَمُ النّاسِ عِلما ، وأحلَمُ النّاسِ حِلما . (3)

.

1- .الإرشاد : ج 1 ص 241 ، الأمالی للطوسی : ص 234 ح 415 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 12 ص 266 نحوه .
2- .مسند ابن حنبل : ج 7 ص 288 ح 20329 ، المعجم الکبیر : ج 20 ص 230 ح 538 وفیه «أحلمهم» بدل «أعظمهم» وکلاهما عن معقل بن یسار و ج 1 ص 94 ح 156 ، المصنّف لعبد الرزّاق : ج 5 ص 490 ح 9783 وفیهما «أوّل أصحابی» بدل «أقدم اُمّتی» ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 505 ح 68 ، أنساب الأشراف : ج 2 ص 354 والأربعه الأخیره عن أبی إسحاق ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 126 ح 8496 عن معقل و ص 132 ح 8505 عن أنس و ح 8506 عن عائشه و ح 8504 ، فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 2 ص 764 ح 1346 کلاهما عن بریده وفی الثلاثه الأخیره «أفضلهم» بدل «أعظمهم» ، الاستیعاب : ج 3 ص 203 الرقم 1875 نحوه ؛ الخصال : ص 412 ح 16 ، الأمالی للطوسی : ص 154 ح 256 کلاهما عن أبی أیّوب ، الإرشاد : ج 1 ص 36 عن أبی سعید الخدری ، کمال الدین : ص 263 ح 10 عن سلمان الفارسی ، المناقب للکوفی : ج 1 ص 279 ح 193 عن بکر بن عبد اللّه المزنی .
3- .المناقب لابن المغازلی : ص151 ح188، المناقب للخوارزمی: ص 290 ح 279 کلاهما عن ابن عبّاس ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 131 ح 8503 عن بریده ؛ الأمالی للطوسی : ص 607 ح 1254 عن سلمان وفیهما «أعلمهم علما وأحلمهم حلما» ، الفضائل لابن شاذان : ص 102 عن ابن عبّاس .

ص: 467



2 / 5 بردبارترینِ مردم

الإرشاد به نقل از جُندَب بن عبد اللّه : در مدینه ، پس از بیعت مردم با عثمان ، بر علی علیه السلام وارد شدم . او را غمگین و سر به زیر دیدم . گفتم : چه کردند قوم تو؟ فرمود : «صبری نیکو [ باید]» . گفتم : سبحان اللّه! به خدا سوگند ، تو بسیار شکیبایی .

ر . ک : ج 10 ص 413 (مظلومیّت پس از پیامبر) .

2 / 5بردبارترینِ مردم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به فاطمه علیهاالسلام : تو را به همسری پیشتازترینِ امّتم در اسلام ، داناترینِ آنان و بردبارترینِ آنان درآوردم .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : علی علیه السلام ... داناترینِ مردم و بردبارترینِ مردم است .

.


ص: 468

عنه صلی الله علیه و آله : یا عَلِیُّ ، أنتَ أفضَلُ اُمَّتی فَضلاً ، وأقدَمُهُم سِلما ، وأکثَرُهُم عِلما ، وأوفَرُهُم حِلما . (1)

المستدرک علی الصحیحین عن أبی یحیی : نادی رَجُلٌ مِن الغالینَ عَلِیّا علیه السلام وهُوَ فِی الصَّلاهِ صَلاهِ الفَجرِ فَقالَ : «وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخَسِرِینَ» (2) . فَأَجابَهُ عَلِیٌّ علیه السلام وهُوَ فِی الصَّلاهِ : «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لَا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لَا یُوقِنُونَ» (3) . (4)

شرح نهج البلاغه عن زراره بن أعین عن أبیه عن الإمام الباقر علیه السلام : کانَ عَلِیٌّ علیه السلام إذا صَلَّی الفَجرَ لَم یَزَل مُعَقِّبا إلی أنَ تَطلُعَ الشَّمسُ ، فَإِذا طَلَعَتِ اجتَمَعَ إلَیهِ الفُقَراءُ وَالمَساکینُ وغَیرُهُم مِنَ النّاسِ ، فَیُعَلِّمُهُمُ الفِقهَ وَالقُرآنَ . وکانَ لَهُ وَقتٌ یَقومُ فیهِ مِن مَجلِسِهِ ذلِکَ ، فَقامَ یَوما فَمَرَّ بِرَجُلٍ ، فَرَماهُ بِکَلِمَهِ هُجرٍ قالَ : لَم یُسَمِّهِ مُحَمَّدُ بنُ عَلِیٍّ علیه السلام فَرَجَعَ عَودَهُ عَلی بَدئِهِ حَتّی صَعِدَ المِنبَرَ ، وأمَرَ فَنودِیَ الصَّلاهَ جامِعَهً ، فَحَمِدَ اللّه َ وأثنی عَلَیهِ وصَلّی عَلی نَبِیِّهِ ثُمَّ قالَ : أیُّهَا النّاسُ ، إنَّهُ لَیسَ شَیءٌ أحَبَّ إلَی اللّه ِ ولا أعَمَّ نَفعا مِن حِلمِ إمامٍ وفِقهِهِ ، ولا شَیءٌ أبغَضَ إلَی اللّه ِ ولا أعَمَّ ضَرَرا مِن جَهلِ إمامٍ وخُرقِهِ (5) ، ألا وإنَّهُ مَن لَم یَکُن لَهُ مِن نَفسِهِ واعِظٌ لَم یَکُن لَهُ مِنَ اللّه ِ حافِظٌ ، ألا وإنَّهُ مَن أنصَفَ مِن نَفسِهِ لَم یَزِدهُ اللّه ُ إلّا عِزّا ، ألا وإنَّ الذُّلَّ فی طاعَهِ اللّه ِ أقرَبُ إلَی اللّه ِ مِنَ التَّعَزُّزِ فی مَعصِیَتِهِ . ثُمَّ قالَ : أینَ المُتَکَلِّمُ آنِفا ! فَلَم یَستَطِعِ الإِنکارَ ، فَقالَ : ها أنَاذا یا أمیرَ المُؤمِنینَ . فَقالَ : أما إنّی لَو أشاءُ لَقُلتُ . فَقالَ : إن تَعفُ وتَصفَح فَأَنتَ أهلُ ذلِکَ . قالَ : قَد عَفَوتُ وصَفَحتُ . فَقیلَ لِمُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام : ما أرادَ أن یَقولَ ؟ قالَ : أرادَ أن یَنسُبَهُ . (6)

.

1- .الأمالی للصدوق : ص 101 ح 77 عن مقاتل بن سلیمان عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، روضه الواعظین : ص 115 .
2- .الروم : 60 .
3- .الزمر : 65 .
4- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 158 ح 4704 ، السنن الکبری : ج 2 ص 348 ح 3327 ، تفسیر الطبری : ج 11 الجزء 21 ص 59 عن علیّ بن ربیعه وقتاده ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 73 عن القاسم بن الولید و ص 74 عن أبی رزین وکلاهما نحوه ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 282 عن الشافعی وفی الأربعه الأخیره «الخوارج» بدل «الغالین» وراجع المصنّف لابن أبی شیبه : ج 8 ص 731 ح 11 .
5- .الخُرْق : الجهل والحمق (لسان العرب : ج 10 ص 75 «خرق») .
6- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 109 ؛ بحار الأنوار : ج 41 ص 132 .

ص: 469

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : ای علی! تو ، برترین امّت من در فضل ، پیشتازترینِ آنان در اسلام آوردن ، داناترینِ آنان و پر بردبارترینِ آنانی .

المستدرک علی الصحیحین به نقل از ابن یحیی : در حالی که علی علیه السلام در نماز صبح بود ، یکی از اِفراطیان (1) ، ایشان را مخاطب ساخت و این آیه را خواند : «قطعا به تو و به کسانی که پیش از تو بودند ، وحی شده است: اگر شرک ورزی ، حتما کردارت تباه می شود و مسلّما از زیانکاران خواهی شد» . علی علیه السلام در حالی که در نماز بود ، چنین پاسخ داد : «پس صبر کن که وعده خدا حق است ، و زنهار تا کسانی که یقین ندارند ، تو را به سبُکْ سری وا ندارند» .

شرح نهج البلاغه به نقل از زُراره بن اَعیَن ، از پدرش ، از امام باقر علیه السلام : علی علیه السلام هرگاه نماز صبح می گزارد ، تعقیب نماز را تا طلوع خورشید ، ادامه می داد و آن گاه که خورشید طلوع می کرد ، تهی دستان و بینوایان و دیگر مردم ، گِرد او جمع می شدند و او به آنان دین و قرآن آموزش می داد و در وقتی خاص ، از این مجلس خود برمی خاست . روزی هنگامی که از این مجلس بیرون آمده بود ، کسی از کنارش گذشت و کلمه ای زشت به او گفت (امام باقر علیه السلام آن شخص را نام نبرد) . علی علیه السلام برگشت و به منبر رفت و دستور داد تا مردم را برای نماز فرا خوانند . خدا را سپاس گفت و او را ثنا کرد و بر پیامبرش درود فرستاد و فرمود : «ای مردم! هیچ چیزی پیش خدا دوست داشتنی تر و پرسودتر از بردباری و دین شناسی پیشوا نیست و هیچ چیزی در پیش خدا ، ناخوشایندتر و پر زیان تر از نادانی و کودنیِ پیشوا نیست . آگاه باشید که آن که از درون خود ، پند دهنده ای ندارد ، از سوی خدا نگهدارنده ای برایش نیست . آگاه باشید که هر کس پیش وجدانش انصاف داشته باشد ، خداوند ، جز عزّت بر او نمی افزاید . آگاه باشید که فروتنی در اطاعت خدا ، از عزّت جویی در عصیان او به خداوند نزدیک تر است» . آن گاه فرمود : «آن که چندی قبل سخن گفت ، کجاست؟». آن شخص نتوانست انکار کند و گفت : ای امیر مؤمنان! منم . علی علیه السلام فرمود : «اگر بخواهم ، می گویم» . گفت : اگر ببخشی و درگذری ، شایسته است که شایسته گذشتی . [ علی علیه السلام ]فرمود : «بخشیدم و درگذشتم» . از محمّد بن علی (امام باقر علیه السلام ) پرسیده شد : علی علیه السلام می خواست چه بگوید؟ فرمود : «می خواست نَسَب او را نشان دهد» .

.

1- .افرادی که مخالفتشان با امام علیه السلام به بدگویی و دشنام دهی کشیده بود . (م)

ص: 470

شرح نهج البلاغه : أمَّا الحِلمُ وَالصَّفحُ ، فَکانَ أحلَمَ النّاسِ عَن ذَنبٍ ، وأصفَحَهُم عَن مُسیءٍ . وقَد ظَهَرَ صِحَّهُ ما قُلناهُ یَومَ الجَمَلِ ؛ حَیثُ ظَفِرَ بِمَروانَ بنِ الحَکَمِ وکانَ أعدَی النّاسِ لَهُ ، وأشَدَّهُم بُغضا فَصَفَحَ عَنهُ . وکانَ عَبدُ اللّه ِ بنُ الزُّبَیرِ یَشتُمُهُ عَلی رُؤوسِ الأَشهادِ ، وخَطَبَ یَومَ البَصرَهِ فَقالَ : قَد أتاکُمُ الوَغدُ اللَّئیمُ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ . وکانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقولُ : ما زالَ الزُّبَیرُ رَجُلاً مِنّا أهلَ البَیتِ حَتّی شَبَّ عَبدُ اللّه ِ ، فَظَفِرَ بِهِ یَومَ الجَمَلِ ، فَأَخَذَهُ أسیرا ، فَصَفَحَ عَنهُ ، وقالَ : اِذهَب ، فَلا أرَیَنَّکَ . لَم یَزِدهُ عَلی ذلِکَ . وظَفِرَ بِسَعیدِ بنِ العاصِ بَعدَ وَقعَهِ الجَمَلِ بِمَکَّهَ وکانَ لَهُ عَدُوّا فَأَعرَضَ عَنهُ ، ولَم یَقُل لَهُ شَیئا . وقَد عَلِمتُم ما کانَ مِن عائِشَهَ فی أمرِهِ ، فَلَمّا ظَفِرَ بِها أکرَمَها ، وبَعَثَ مَعَها إلَی المَدینَهِ عِشرینَ امرَأَهً مِن نِساءِ عَبدِ القَیسِ ، عَمَّمَهُنَّ بِالعَمائِمِ ، وقَلَّدَهُنَّ بِالسُّیوفِ ، فَلَمّا کانَت بِبَعضِ الطَّریقِ ذَکَرَته بِما لا یَجوزُ أن یَذکُرَ بِهِ ، وتَأَفَّفَت ، وقالَت : هَتَکَ سَتری بِرِجالِهِ وجُندِهِ الَّذینَ وَکَلَهُم بی . فَلَمّا وَصَلَتِ المَدینَهَ ألقَی النِّساءُ عَمائِمَهُنَّ ، وقُلنَ لَها : إنَّما نَحنُ نِسوَهٌ . وحارَبَهُ أهلُ البَصرَهِ ، وضَرَبوا وَجهَهُ ووُجوهَ أولادِهِ بِالسُّیوفِ ، وشَتَموهُ ، ولَعَنوهُ ، فَلَمّا ظَفِرَ بِهِم رَفَعَ السَّیفَ عَنهُم ، ونادی مُنادیهِ فی أقطارِ العَسکَرِ : ألا لا یُتبَع مُوَلٍّ ، ولا یُجهَز عَلی جَریحٍ ، ولا یُقتَل مُستَأسِرٌ ، ومَن ألقی سِلاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ ، ومَن تَحَیَّزَ إلی عَسکَرِ الإِمامِ فَهُوَ آمِنٌ . ولَم یَأخُذ أثقالَهُم ، ولا سَبی ذَرارِیَّهُم ، ولا غنِمَ شَیئا مِن أموالِهِم ، ولَو شاءَ أن یَفعَلَ کُلَّ ذلِکَ لَفَعَلَ ، ولکِنَّهُ أبی إلَا الصَّفحَ وَالعَفوَ ، وتَقَیَّلَ سُنَّهَ رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله یَومَ فَتَحَ مَکَّهَ ؛ فَإِنَّهُ عَفا وَالأَحقادُ لَم تَبرُد ، وَالإِساءَهُ لَم تُنسَ . (1)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 22 .

ص: 471

شرح نهج البلاغه : امّا بردباری و گذشت ؛ او بردبارترینِ مردم در مقابل خطا ، و پرگذشت ترین آنان در مقابل بدکرداری ها بود و درستی گفتار ما در جریان جنگ جمل ، روشن شد . بر مروان بن حکم که دشمن ترینِ مردم و کینه توزترینِ آنان با او بود ، دست یافت و از او درگذشت . عبد اللّه بن زبیر ، در بین مردم ، آشکارا به او دشنام می داد و در جنگ بصره ، سخنرانی کرد و گفت : علی بن ابی طالب ، آن شخص رذل و پست ، به سویتان می آید ؛ و علی علیه السلام می فرمود : «زبیر ، همواره یکی از ما اهل بیت بود تا آن که عبد اللّه ، بزرگ شد» . علی علیه السلام در جنگ جمل ، بر او دست یافت و او را اسیر کرد ؛ امّا از وی درگذشت و فرمود : «برو ، دیگر تو را نبینم!» و جز این ، چیزی نگفت . و پس از جنگ جمل ، در مکّه به سعید بن عاص که دشمن او بود دست یافت . از او روی برگردانْد و چیزی به او نگفت . و شما می دانید که عایشه در کار او چه کرد ، امّا وقتی بر عایشه پیروز شد ، او را بزرگ داشت و او را به همراه بیست زن از زنان [ طایفه ] عبد القیس در حالی که [ همچون مردانْ ] عمامه بر سرشان نهاده بود و شمشیر بر گردنشان حمایل کرده بود به مدینه گسیل داشت . عایشه در بین راه ، از علی علیه السلام به گونه ای که شایسته نبود ، یاد کرد و اظهار انزجار کرد و گفت: با مردان و سربازانش که بر من گماشت، حرمت مرا از بین برد. هنگامی که به مدینه رسیدند ، زنان ، عمامه های خود را افکندند و به وی گفتند : ما همه زن هستیم . بصریان با او جنگیدند و به روی او و فرزندانش شمشیر کشیدند ، به او ناسزا گفتند و او را لعن کردند ؛ امّا هنگامی که بر آنان پیروز شد،شمشیر از آنان برگرفت و جارچی اش در بین سپاه ، فریاد برآورد که : «آگاه باشید! هیچ فراری ای را تعقیب نکنید ، بر زخم خورده شمشیر نکشید ، اسیر را نکشید و هر کس شمشیرش را بر زمین نهد ، در امان است و هر کس به سپاه امامْ پناه آورد ، در امان است» ؛ و دارایی شان را نگرفت ، زن و فرزندانشان را اسیر نکرد و از اموالشان چیزی به غنیمت برنداشت و اگر می خواست ، همه این کارها را انجام دهد ، انجام می داد؛ ولی جز گذشت و بخشش ، انجام نداد و از سنّت پیامبر خدا در روز فتح مکّه ، پیروی کرد؛ چون پیامبر صلی الله علیه و آله هم در حالی که کینه ها سرد نشده و بدی ها فراموش نشده بود ، گذشت کرد .

.


ص: 472

راجع : ج 4 ص 280 (الرفق ما لم یکن تأمرا) . ج5 ص232 (بعد الظفر) . ج6 ص418 (وصبر الإمام علی أذاهم ورفقه بهم) . و ص500 (سیاسه الإمام فی الجرحی والغنائم) .

2 / 6قُوَّهُ العَزمِ وَالاِستِقامَهِ الإمام علیّ علیه السلام : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ اللّه َ سُبحانَهُ بَعَثَ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله ولَیسَ أحَدٌ مِنَ العَرَبِ یَقرَأُ کِتابا ، ولا یَدَّعی نُبُوَّهً ولا وَحیا ، فَقاتَلَ بِمَن أطاعَهُ مَن عَصاهُ ، یَسوقُهُم إلی مَنجاتِهِم ... وَایمُ اللّه ِ ، لَقَد کُنتُ مِن ساقَتِها حَتّی تَوَلَّت بِحَذافیرِها ، وَاستَوسَقَت فی قِیادِها ، ما ضَعُفتُ ، ولا جَبُنتُ ، ولا خُنتُ ، ولا وَهَنتُ وَایمُ اللّه ِ ، لَأَبقُرَنَّ الباطِلَ حَتّی اُخرِجَ الحَقَّ مِن خاصِرَتِهِ . (1)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 104 والخطبه 33 ، الإرشاد : ج 1 ص 248 کلاهما عن ابن عبّاس نحوه .

ص: 473



2 / 6 قدرت اراده و پایداری

ر . ک : ج 4 ص 281 (نرم خویی تا زمانی که توطئه در کار نباشد) . ج 5 ص 233 (پس از پیروزی) . ج 6 ص 419 (شکیبایی امام بر آزارِ خوارج و مدارا با ایشان) . و ص 501 (سیاست امام درباره زخمیان و غنیمت ها) .

2 / 6قدرت اراده و پایداری امام علی علیه السلام : بعد از حمد و سپاس خدا ؛ زمانی که خداوند سبحان ، محمّد صلی الله علیه و آله را به پیامبری برانگیخت ، از مردم عرب کسی نمی توانست کتابی بخواند و کسی ادّعای پیامبری و وحی نمی کرد. او به همراه کسانی که از او پیروی کردند ، با کسانی که نافرمانی اش کردند ، جنگید و آنان را به آنچه که موجب رستگاری شان می گشت ، سوق داد . . . به خدا سوگند ، من از جمله کسانی بودم که در جلو لشگر اسلام بودم [ و لشگر کفر را می راندم] تا همگی پشت کردند و سپس گِرد آمده ، رام گردیدند . نه ناتوان گشتم ، نه ترسیدم ، نه خیانت کردم و نه سستی ورزیدم . به خدا سوگند ، باطل را خواهم شکافت و حق را از تهیگاه آن بیرون خواهم کشید .

.


ص: 474

عنه علیه السلام : لَقَد کُنّا مَعَ رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، وإنَّ القَتلَ لَیَدورُ عَلَی الآباءِ وَالأَبناءِ وَالإِخوانِ وَالقَراباتِ ، فَما نَزدادُ عَلی کُلِّ مُصیبَهٍ وشِدَّهٍ إلّا إیمانا ومُضِیّا عَلَی الحَقِّ ، وتَسلیما لِلأَمرِ ، وصَبرا عَلی مَضَضِ الجِراحِ . (1)

المستدرک علی الصحیحین عن ابن عبّاس : کانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَقولُ فی حَیاهِ رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ یَقولُ : «أَفَإِیْن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَبِکُمْ» (2) وَاللّه ِ لا نَنقَلِبُ عَلی أعقابِنا بَعدَ إذ هَدانَا اللّه ُ ، وَاللّه ِ لَئِن ماتَ أو قُتِلَ لَاُقاتِلَنَّ عَلی ما قاتَلَ عَلَیهِ حَتّی أموتَ ، وَاللّه ِ إنّی لَأَخوهُ ، ووَلِیُّهُ ، وَابنُ عَمِّهِ ، ووارِثُ عِلمِهِ ، فَمَن أحَقُّ بِهِ مِنّی ! (3)

الإمام علیّ علیه السلام فی کَلامٍ لَهُ بَعدَ وَقعَهِ النَّهرَوانِ یَذکُرُ فیهِ فَضائِلَهُ : فَقُمتُ بِالأَمرِ حینَ فَشِلوا ، وتَطَلَّعتُ حینَ تَقَبَّعوا (4) ، ونَطَقتُ حینَ تَعتَعوا ، ومَضَیتُ بِنورِ اللّه ِ حینَ وَقَفوا ، وکُنتُ أخفَضَهُم صَوتا ، وأعلاهُم فَوتا (5) ، فَطِرتُ بِعِنانِها ، وَاستَبدَدتُ بِرِهانِها (6) ، کَالجَبَلِ ؛ لا تُحَرِّکُهُ القَواصِفُ ، ولا تُزیلُهُ العَواصِفُ ، لَم یَکُن لِأَحَدٍ فِیَّ مَهمَزٌ ، ولا لِقائِلٍ فِیَّ مَغمَزٌ . (7)

عنه علیه السلام فی جَوابِ کِتابِ عَقیلٍ : وأمّا ما سَأَلتَ عَنهُ مِن رَأیی فِی القِتالِ ، فَإِنَّ رَأیی قِتالُ المُحِلّینَ حَتّی ألقَی اللّه َ ، لا یَزیدُنی کَثرَهُ النّاسِ حَولی عِزَّهً ، ولا تَفَرُّقُهُم عَنّی وَحشَهً ، ولا تَحسَبَنَّ ابنَ أبیکَ ولَو أسلَمَهُ النّاسُ مُتَضَرِّعا مُتَخَشِّعا ، ولا مُقِرّا لِلضَّیمِ واهِنا ، ولا سَلِسَ الزِّمامِ لِلقائِدِ ، ولا وَطِیءَ الظَّهرِ لِلرّاکِبِ المُتَقَعِّدِ ، ولکِنَّهُ کَما قالَ أخو بَنی سَلیمٍ : فَإِن تَسأَلینی کَیفَ أنتَ فَإِنَّنی صَبورٌ عَلی رَیبِ الزَّمانِ صَلیبُ یَعِزُّ عَلَیَّ أن تُری بی کَآبَهٌ فَیَشمَتَ عادٍ أو یُساءَ حَبیبُ (8)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 122 ، الاحتجاج : ج 1 ص 440 ح 100 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 369 ح 600 و 601 .
2- .آل عمران : 144 .
3- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 136 ح 4635 ، فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 2 ص 652 ح 1110 ، المعجم الکبیر : ج 1 ص 107 ح 176 ، خصائص أمیر المؤمنین للنسائی : ص 130 ح 65 وزاد فیه «أو اُقتل» بعد «أموت» ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 56 ، تفسیر ابن أبی حاتم : ج 2 ص 581 ح 1553 نحوه ؛ الأمالی للطوسی : ص 502 ح 1099 ، الاحتجاج : ج 1 ص 466 ح 110 ، المناقب للکوفی : ج 1 ص 339 ح 265 .
4- .القُبوع : أن یُدخل الإنسان رأسه فی قمیصه أو ثوبه ، ویَقبَع رأسَه : یُخبئهُ (لسان العرب : ج 8 ص 258 «قبع») .
5- .فاتنی کذا : أی سبقنی (لسان العرب : ج 2 ص 69 «فوت») .
6- .طرتُ بعنانها : أی سبقتهم ، وهذا الکلام استعاره من مسابقه خیل الحَلْبه . واستبددت بالرهان : أی انفردت بالخطر الذی وقع التراهن علیه (شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 285) .
7- .نهج البلاغه : الخطبه 37 .
8- .نهج البلاغه : الکتاب 36 ، الغارات : ج 2 ص 433 عن زید بن وهب نحوه ؛ ربیع الأبرار : ج 2 ص 527 وفیه من «ولا تحسبنّ ...» ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 74 نحوه .

ص: 475

امام علی علیه السلام : ما با پیامبر خدا بودیم و کشته شدن در بین پدران ، فرزندان ، برادران و نزدیکان ، دور می زد ، و در هر مصیبت و سختی ای ، چیزی نمی افزودیم ، جز ایمان و طبق حقْ گام زدن و تسلیم فرمان بودن و شکیبایی بر درد جراحت .

المستدرک علی الصحیحین به نقل از ابن عبّاس : علی علیه السلام در زمان حیات پیامبر خدا می فرمود : «خداوند می فرماید : «آیا اگر او بمیرد یا کشته شود ، از عقیده خود بر می گردید؟» . به خدا سوگند ، پس از آن که خداوندْ ما را هدایت کرد ، هرگز به گذشته مان برنمی گردیم . به خدا سوگند ، اگر بمیرد و یا کشته شود ، هر آینه بر آنچه که او جنگید ، خواهم جنگید تا درگذرم . به خدا سوگند ، من برادر او ، ولیّ او ، پسر عموی او ، و میراثبر دانش او هستم . چه کسی از من به او سزاوارتر است؟» .

امام علی علیه السلام در سخنی که پس از جریان نهروان ، در آن ، فضایل خود را می گفت : هنگامی برای اسلام قیام کردم که مسلمانانْ ناتوان بودند ، و زمانی سربرآوردم که همه سر در گریبان فرو برده بودند ، و زمانی سخن گفتم که همه به لُکنت افتاده بودند ، و هنگامی به نور خدا پیش رفتم که همه ایستاده بودند . من آوایم از همه پایین تر بود و در عمل ، جلوترینِ آنان بودم . زمام فضایل را به دست گرفتم ، بر آنان پیشی گرفتم و از همه بُردم و چون کوهی که بادهای شکننده آن را حرکت نمی دهد و تندبادها آن را از بین نمی برد ، هیچ کس نتوانسته از من عیبی بگیرد و در من نقصی پیدا کند .

امام علی علیه السلام در پاسخ نامه عقیل : امّا در پاسخ پرسشت درباره نظر من در مورد جنگ ، نظر من ، جنگ کردن با حلالْ شمارانِ جنگ است تا زمانی که خداوند را ملاقات کنم . فزونی مردم در اطرافم ، موجب شُکوه من نمی گردد و پراکندگی آنان از [ اطراف] من ، باعث وحشتم نمی شود . برادرت را حتی اگر مردمْ او را رها کنند نالان و ترسان مپندار و او را از روی سستی ، اقرارکننده به زور مدان ، و نه سپارنده مهار به کِشنده آن ، و نه سواری دهنده به آن که برآمده و سواری می خواهد ؛ بلکه مانند آنم که آن مرد بنی سلیمی در شعرش گفته است : اگر از من بپرسی که چگونه ای؟ [ خواهم گفت] بر سختی روزگار ، شکیبا و توانایم. دشوار است که غم و اندوه در چهره من دیده شود تا دشمن ، شاد شود و دوستی اندوهگین گردد. (1)

.

1- .ر .ک : ص 309 (جلال الدین مولوی) .

ص: 476

2 / 7تَمامُ الإِخلاصِ الفخری : قیلَ إنَّ عَلِیاً علیه السلام صَرَعَ فی بَعضِ حُروبِهِ رَجُلاً ، ثُمَّ قَعَدَ عَلی صَدرِهِ لِیَحتَزَّ رَأسَهُ ، فَبَصَقَ ذلِکَ الرَّجُلُ فی وَجهِهِ ، فَقامَ عَلِیٌّ علیه السلام وتَرَکَهُ ، فَلَمّا سُئِلَ عَن سَبَبِ قِیامِهِ وتَرکِهِ قَتلَ الرَّجُلِ بَعدَ التَّمَکُّنِ مِنهُ قالَ : إنَّهُ لَمّا بَصَقَ فی وَجهِی اغتَضتُ مِنهُ ، فَخِفتُ إن قَتَلتُهُ أن یَکونَ لِلغَضَبِ وَالغَیظِ نَصیبٌ فی قَتلِهِ ، وما کُنتُ اُحِبُّ أن أقتُلَهُ إلّا خالِصاً لِوَجهِ اللّه ِ تَعالی . (1)

شرح نهج البلاغه : أنتَ إذا تَأَمَّلتَ دَعَواتِهِ ومُناجاتِهِ ، ووَقَفتَ عَلی ما فیها مِن تَعظیمِ اللّه ِ سُبحانَهُ وإجلالِهِ ، وما یَتَضَمَّنُهُ مِنَ الخُضوعِ لِهَیبَتِهِ ، وَالخُشوعِ لِعِزَّتِهِ ، وَالاِستِخذاءِ (2) لَهُ ، عَرَفتَ ما یَنطَوی عَلَیهِ مِنَ الإِخلاصِ ، وفَهِمتَ مِن أیِّ قَلبٍ خَرَجَت ، وعَلی أیِّ لِسانٍ جَرَت . (3)

.

1- .الفخری : ص 44 ، إحقاق الحقّ : ج 18 ص 147 نحوه . راجع : ج 1 ص 318 (غزوه الخندق) .
2- .استخذیتُ : خضعتُ ، وقد یُهمز (لسان العرب : ج 14 ص 225 «خذا») .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 27 ؛ بحار الأنوار : ج 41 ص 148 .

ص: 477



2 / 7 کمال خلوص

2 / 7کمال خلوص الفخری : گفته شده که علی علیه السلام در جنگی مردی را بر زمین افکند و آن گاه بر سینه اش نشست تا سرش را قطع کند . آن مرد ، آب دهان بر صورت وی افکند . علی علیه السلام برخاست و رهایش کرد . وقتی از او درباره چرایی برخاستن و ترک کشتن مرد ، پس از تسلّط بر او پرسیدند ، فرمود : «هنگامی که او آب دهان بر صورتم افکند ، خشمگین شدم . ترسیدم که اگر او را بکُشم ، خشم و غیظ من در کشتن او نقشی داشته باشد و دوست نداشتم که او را جز برای خدای متعال بکُشم». (1)

شرح نهج البلاغه : اگر تو در مناجات ها و دعاهای او درنگ کنی و بر تعظیم خدا و تجلیل او در آن دعاها و بر خضوعی که در برابر هیبت خدا در آنها هست و فروتنی برای عزّت خدایی و افتادگی در برابر او واقف گردی ، به مقدار اخلاصی که در او هست ، آگاه خواهی شد و خواهی فهمید که آنها از چه دلی برخاسته و به چه زبانی جاری شده اند.

.

1- .ر. ک : ج 1 ص 319 (ضربه سرنوشت ساز در جنگ خندق) .

ص: 478

راجع : ص 430 (أخلص المؤمنین إیمانا) .

2 / 8کَمالُ الصِّدقِ رسول اللّه صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام : أنتَ ... أحسَنُهُم خُلُقا ، وأصدَقُهُم لِسانا . (1)

الإمام علیّ علیه السلام لَمّا بویِعَ بِالمَدینَهِ : وَاللّه ِ ، ما کَتَمتُ وَشمَهً (2) ، ولا کَذَبتُ کَذبَهً . (3)

عنه علیه السلام : فَوَاللّه ِ ما کَذَبتُ ولا کُذِّبتُ . (4)

عنه علیه السلام مِن خُطبَتِهِ بَعدَ وَقعَهِ النَّهرَوانِ : أتَرانی أکذِبُ عَلی رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ! ! وَاللّه ِ ، لَأَنَا أوَّلُ مَن صَدَّقَهُ ، فَلا أکونُ أوَّلَ مَن کَذَبَ عَلَیهِ . (5)

.

1- .الاحتجاج : ج 1 ص 363 ح 60 ، کتاب سلیم بن قیس : ج 2 ص 601 ح 16 ، الفضائل لابن شاذان : ص 123 کلّها عن سلمان والمقداد وأبی ذرّ .
2- .وَشْمَه : أی کلمه (النهایه : ج 5 ص 189 «وشم») .
3- .الکافی : ج 8 ص 67 ح 23 و ج 1 ص 369 ح 1 ، الغیبه للنعمانی : ص 202 ح 1 وفیهما «وسمه» بدل «وشمه» وکلّها عن یعقوب السرّاج وعلیّ بن رئاب عن الإمام الصادق علیه السلام ، نهج البلاغه : الخطبه 16 ، غرر الحکم : ح 10124 .
4- .صحیح مسلم : ج 2 ص 749 ح 157 ، السنن الکبری : ج 8 ص 296 ح 16701 ، خصائص أمیر المؤمنین للنسائی : ص 309 ح 176 کلّها عن عبید اللّه بن أبی رافع و ص 317 ح 183 عن زید بن وهب ، مسند ابن حنبل : ج 1 ص 294 ح 1179 عن الوضیء و ص 296 ح 1188 و ص 298 ح 1196 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 577 ح 8617 والثلاثه الأخیره عن أبی الوضی و ج 2 ص 167 ح 2658 عن مالک بن الحارث ، تاریخ بغداد : ج 7 ص 237 الرقم 3729 عن جابر ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 294 عن أبی موسی ؛ الإرشاد : ج 1 ص 16 ، الاختصاص : ص 123 عن مسمع بن عبد اللّه البصری عن رجل ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 3 ص 191 عن عبد اللّه بن أبی رافع وأبی موسی وجندب وأبی الوضا ، مسند زید : ص 409 ، وقال علیه السلام هذا الکلام فی موارد مختلفه منها : فی النهروان ، والإخبار بشهادته ، وعلم القرآن .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 37 ؛ المحاسن والمساوئ : ص 50 نحوه وفیه من «واللّه ...» .

ص: 479



2 / 8 کمال راستی

ر . ک : ص 431 (خالص ترین مؤمن) .

2 / 8کمال راستی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام : تو ... خوش خُلق ترین آنان و راستگوترین ایشانی .

امام علی علیه السلام هنگامی که در مدینه با وی بیعت شد : به خدا سوگند ، کلمه ای را پنهان نکرده ام و دروغی نگفته ام .

امام علی علیه السلام : به خدا سوگند ، هیچ گاه دروغ نگفته ام و به من دروغ گفته نشده است .

امام علی علیه السلام در سخنرانی پس از جریان نهروان : آیا می پندارید که به پیامبر خدا دروغ می بندم؟! به خدا سوگند ، من اوّلین کسی هستم که او را تصدیق کردم . پس هرگز اوّلین کسی نخواهم بود که بر او دروغ می بندد .

.


ص: 480

عنه علیه السلام : وَاللّه ِ ، ما کَذَبتُ ولا کُذِّبتُ ، ولا ضَلَلتُ ولا ضُلَّ بی وما نَسیتُ ما عُهِدَ إلَیَّ ، إنّی إذا لَنَسِیٌّ . (1)

خصائص الأئمّه علیهم السلام : تَحَدَّثَ [عَلِیٌّ علیه السلام ] یَوما بِحَدیثٍ عَن رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، فَنَظَرَ القَومُ بَعضُهُم إلی بَعضٍ ، فَقالَ علیه السلام : ما زِلتُ مُذ قُبِضَ رَسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله مَظلوما ، وقَد بَلَغَنی مَعَ ذلِکَ أنَّکُم تَقولونَ : إنّی أکذِبُ عَلَیهِ ، وَیلَکُم أتَرَونی أکذِبُ ! ! فَعَلی مَن أکذِبُ ؛ أعَلَی اللّه ِ ، فَأَنَا أوَّلُ مَن آمَنَ بِهِ ؟ ! أم عَلی رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، وأنَا أوَّلُ مَن صَدَّقَهُ ؟ ! ولکِن لَهجَهٌ غِبتُم عَنها ، ولَم تَکونوا مِن أهلِها ، وعلِمٌ عَجَزتُم عَن حَملِهِ ، ولَم تَکونوا مِن أهلِهِ ، إذ کَیلٌ بَغَیرِ ثَمَنِ لَو کانَ لَهُ وِعاءٌ : «وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ» (2) . (3)

2 / 9کَمالُ الإِیثارِ الإمام زین العابدین علیه السلام : إنَّ أوَّلَ مَن شَری نَفسَهُ ابتِغاءَ رِضوانِ اللّه ِ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام ، وقالَ عَلِیٌّ علیه السلام عِندَ مَبیتِهِ عَلی فِراشِ رَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : وَقَیتُ بِنَفسی خَیرَ مَن وَطِی ءَ الحَصی ومَن طافَ بِالبَیتِ العَتیقِ وبِالحِجر رَسولَ إلهٍ خافَ أن یَمکُروا بِهِ فَنَجّاهُ ذُو الطَّولِ الإِلهُ مِنَ المَکر وباتَ رَسولُ اللّه ِ فِی الغارِ آمِنا مُوَقّیً وفی حِفظِ الإلهِ وفی سِتر وبِتُّ اُراعِیهِم ولَم یَتهَمونَنی وقَد وَطَّنتُ نَفسی عَلَی القَتلِ وَالأَسر (4)

.

1- .الأمالی للصدوق : ص 491 ح 668 ، وقعه صفّین : ص 315 کلاهما عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، الأمالی للطوسی : ص 261 ح 473 عن عبد اللّه بن نجی ، المزار للشهید الأوّل : ص 74 وفی الثلاثه الأخیره إلی «إلیَّ» ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 107 ، نهج البلاغه : الحکمه 185 ، غرر الحکم : ح 9483 و 9484 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 265 عن أبی مخنف وفی الأربعه الأخیره إلی «ضُلّ بی» ، مسند أبی یعلی : ج 1 ص 269 ح 514 عن علیّ بن ربیعه نحوه .
2- .ص : 88 .
3- .خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 99 ، نهج البلاغه : الخطبه 71 ، الاختصاص : ص 155 کلاهما نحوه من «قد بلغنی ...» .
4- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 5 ح 4264 ، المناقب للخوارزمی : ص 127 ح 141 ، شواهد التنزیل : ج 1 ص 130 ح 141 و 142 کلّها عن حکیم بن جبیر ، تذکره الخواصّ : ص 35 عن ابن عبّاس من دون إسنادٍ إلی المعصوم ؛ المناقب للکوفی : ج 1 ص 124 ح 69 عن لیث ، الأمالی للطوسی : ص 468 ح 1031 عن عبید اللّه بن أبی رافع ، الفصول المختاره : ص 59 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 60 ، الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 280 الرقم 207 وفی الأربعه الأخیره الأبیات فقط .

ص: 481



2 / 9 کمالِ از خود گذشتگی

امام علی علیه السلام : به خدا سوگند ، هرگز دروغ نگفته ام و به من دروغ گفته نشده است ، گم راه نگشته ام و کسی به وسیله من گم راه نشده است ، و هیچ عهدی با من نشده که فراموش کرده باشم ؛ وگرنه بسیار فراموشکار خواهم بود .

خصائص الأئمّه علیهم السلام : روزی [ علی علیه السلام ] حدیثی از احادیث پیامبر خدا را نقل کرد . بعضی مردم به بعضی دیگر نگاه کردند . علی علیه السلام فرمود : «از زمانی که پیامبر خدا قبض روح شد ، همواره مظلوم بوده ام ... با این حال به من خبر رسیده که شما می گویید که من به او دروغ می بندم . وای بر شما! می پندارید من دروغ می گویم؟ بر چه کسی دروغ می بندم؟ بر خدا ، در حالی که من اوّلین کسی بودم که به او ایمان آوردم؟! یا بر پیامبر خدا ، و حال آن که من ، اوّلین کسی بودم که او را تصدیق کردم؟! لیکن سخنی بود که شما معنی آن را درنیافتید و از اهل آن نبودید ، و دانشی بود که از تحمّل آن ، ناتوان بودید و از اهل آن نبودید ؛ چون من بی بها پیمانه می کنم اگر آن را ظرفی باشد . «قطعا پس از چندی خبر آن را خواهید دانست» » .

2 / 9کمالِ از خود گذشتگی امام زین العابدین علیه السلام : نخستین کسی که برای رضای خداوند از جانش گذشت ، علی بن ابی طالب علیه السلام بود و علی علیه السلام هنگام خوابیدنش در جای پیامبر خدا سرود : «با جان خویش ، بهترین کسی را که بر زمین گام نهاده و بیت عتیق و حجر را طواف کرده ، حراست کردم . پیامبر خدایی که از این که بر او مکر ورزند ، بیمناک شد خداوند مقتدر ، او را از مکر [ آنان ] نجات داد . پیامبر خدا در غار ، به آسایش ، گذرانْد و در پناه و حفاظ الهی خوابید . و من شب را صبح کردم ، در حالی که آنان را می پاییدم و بر من بدگمان نگشتند در حالی که جانم را برای کشته شدن و اسارت ، آماده کرده بودم» .

.


ص: 482

اُسد الغابه عن أحمد بن محمّد بن إبراهیم الثعلبی : رَأَیتُ فی بَعضِ الکُتُبِ أنَّ رَسولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله لَمّا أرادَ الهِجرَهَ خَلَّفَ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ علیه السلام بِمَکَّهَ ؛ لِقَضاءِ دُیونِهِ ، ورَدِّ الوَدائِعِ الَّتی کانَت عِندَهُ ، وأمَرَهُ لَیلَهَ خَرَجَ إلَی الغارِ وقَد أحاطَ المُشرِکونَ بِالدّارِ أن یَنامَ عَلی فِراشِهِ ، وقالَ لَهُ : اِتَّشِح (1) بِبُردِی الحَضرَمِیِّ الأَخضَرِ ؛ فَإِنَّهُ لا یَخلُصُ إلَیکَ مِنهُم مَکروهٌ إن شاءَ اللّه ُ تَعالی . فَفَعَلَ ذلِکَ . فَأَوحَی اللّه ُ إلی جَبرَئیلَ ومیکائیلَ علیهماالسلام : إنّی آخَیتُ بَینَکُما ، وجَعَلتُ عُمُرَ أحدِکُما أطوَلَ مِن عُمُرِ الآخَرِ ، فَأَیُّکُما یُؤثِرُ صاحِبَهُ بِالحَیاهِ ؟ فَاختارا کِلاهُمَا الحَیاهَ ، فَأَوحَی اللّه ُ عَزَّ وجَلَّ إلَیهِما : أ فَلا کُنتُما مِثلَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ؛ آخَیتُ بَینَهُ وبَینَ نَبِیّی مُحَمَّدٍ فَباتَ عَلی فِراشِهِ یَفدیهِ بِنَفسِهِ ، ویُؤثِرُهُ بِالحَیاهِ . اِهبِطا إلَی الأَرضِ ؛ فَاحفَظاهُ مِن عَدُوِّهِ . فَنَزَلا ، فَکانَ جَبرَئیلُ عِندَ رأسِ عَلِیٍّ علیه السلام ، ومیکائیلُ عِندَ رِجلَیهِ ، وجِبریلُ یُنادی : بَخٍ بَخٍ ، مَن مِثلُکَ یَابنَ أبی طالِبٍ یُباهِی اللّه ُ عَزَّ وجَلَّ بِکَ (2) المَلائِکَهَ ! ! فَأَنزَلَ اللّه ُ عَزَّ وجَلَّ عَلی رَسولِهِ صلی الله علیه و آله وهُوَ مُتَوَجِّهٌ إلَی المَدینَهِ فی شَأنِ عَلِیٍّ علیه السلام : «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» (3) . (4)

.

1- .التَّوشُّح بالرداء : هو أن یُدخل الثوب من تحت یده الیمنی فیلقیه علی منکبه الأیسر ؛ کما یفعل المحرم (لسان العرب : ج 2 ص 633 «وشح») .
2- .فی المصدر : «به» ، والصواب ما أثبتناه کما فی جمیع المصادر الاُخری .
3- .البقره : 207 .
4- .اُسد الغابه : ج 4 ص 98 الرقم 3789 ، تذکره الخواصّ : ص 35 عن ابن عبّاس ، إحیاء علوم الدین : ج 3 ص 379 ، شواهد التنزیل : ج 1 ص 123 ح 133 عن أبی سعید الخدری ؛ الأمالی للطوسی : ص 469 ص 1031 عن أبی یقظان ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 173 ، الفضائل لابن شاذان : ص 81 ، إرشاد القلوب : ص 224 عن أبی سعید الخدری ، کشف الغمّه : ج 1 ص 310 ولیس فی السبعه الأخیره صدره ، خصائص الوحی المبین : ص 92 ح 62 .

ص: 483

اُسد الغابه به نقل از احمد بن محمّد بن ابراهیم ثعلبی : در کتابی دیدم که چون پیامبر خدا تصمیم به هجرت گرفت ، علی بن ابی طالب علیه السلام را در مکّه برای ادای دَین ها و پس دادن امانت هایی که در نزدش بود ، به جا گذاشت و در شبی که به طرف غار حرکت کرد ، در حالی که مشرکان ، اطراف خانه را گرفته بودند ، به او دستور داد تا در جایش بخوابد و به او فرمود : «بُردِ حَضْرَمی (1) سبزم را به خودت بپیچ و به خواست خداوند متعال ، هیچ بدی ای به تو نخواهد رسید» و او چنین کرد . خداوند متعال به جبرئیل و میکائیل علیهماالسلام وحی کرد که : «من ، بین شما پیمان برادری بستم و عمر یکی از شما را از عمر دیگری طولانی تر قرار دادم . کدام یک از شما دیگری را برای زندگی ترجیح می دهد؟». هر دو زنده بودن را برگزیدند . خداوند عز و جل به آن دو وحی کرد : «آیا شما مثل علی بن ابی طالب نیستید؟ بین او و بین محمّد ، پیامبرم ، پیمان برادری بستم و علی ، در جای او خوابید و جانش را فدای او کرد و زندگی را برای او خواست . به زمین فرود آیید و او را از شرّ دشمنانش محفوظ دارید» . هر دو فرود آمدند . جبرئیل علیه السلام بالای سر علی علیه السلام بود و میکائیل علیه السلام پایین پایش و جبرئیل علیه السلام فریاد می زد : آفرین ، آفرین به فردی چون تو ای علی بن ابی طالب که خداوند عز و جل به تو بر فرشتگانش مباهات می کند ! خداوند عز و جل به پیامبرش به هنگامی که به سوی مدینه می رفت ، درباره علی علیه السلام این آیه را فرو فرستاد : «و از میان مردم ، کسی هست که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می فروشد» .

.

1- .جامه ای منسوب به منطقه حَضرَموت یمن .

ص: 484

مجمع البیان عن أبی الطفیل : اِشتَری عَلِیٌّ علیه السلام ثَوبا ، فَأَعجَبَهُ ، فَتَصَدَّقَ بِهِ وقالَ : سَمِعتُ رَسولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : مَن آثَرَ عَلی نَفسِهِ آثَرَهُ اللّه ُ یَومَ القِیامَهِ بِالجَنَّهِ ، ومَن أحَبَّ شَیئا فَجَعَلَهُِللّه ِ قالَ اللّه ُ تَعالی یَومَ القِیامَهِ : قَد کانَ العِبادُ یُکافِئونَ فیما بَینَهُم بِالمَعروفِ ، وأنَا اُکافِئُکَ الیَومَ بِالجَنَّهِ . (1)

الإمام الصادق علیه السلام : کانَ عَلِیٌّ علیه السلام أشبَهَ النّاسِ طُعمَهً وسیرَهً بِرَسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ، وکانَ یَأکُلُ الخُبزَ وَالزَّیتَ ، ویُطعِمُ النّاسَ الخُبزَ وَاللَّحمَ . (2)

.

1- .مجمع البیان : ج 2 ص 792 .
2- .الکافی : ج 8 ص 165 ح 176 وج 6 ص 328 ح 3 ، المحاسن : ج 2 ص 279 ح 1901 وزاد فیه «والخلّ» بعد «الخبز» ولیس فیهما «سیره» ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 148 کلّها عن زید بن الحسن ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 99 عن الإمام الباقر علیه السلام نحوه ولیس فیه صدره وراجع الغارات : ج 1 ص 85 وشرح نهج البلاغه : ج 2 ص 200 .

ص: 485

مجمع البیان به نقل از ابو طُفیل : علی علیه السلام لباسی خرید و از آن خوشش آمد . آن را صدقه داد و گفت : «از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود : "آن که دیگری را بر خویش مقدّم دارد ، خداوندْ او را در روز قیامت ، به بهشتْ پیش می دارد ؛ و هر کس چیزی را دوست بدارد و آن را برای خداوند قرار دهد ، خداوند متعال در روز قیامت می گوید : بندگان در کارهای شایسته ای که در بین آنان رایج است ، پاداش می دهند و من هم امروز ، بهشت را پاداش تو می سازم" » .

امام صادق علیه السلام : علی علیه السلام از نظر خوراک و روش زندگی ، شبیه ترینِ مردم به پیامبر خدا بود . خود ، نان و روغن می خورد و نان و گوشت را به مردم می خورانْد .

.


ص: 486

شرح نهج البلاغه : رُوِیَ عَنهُ أنَّهُ کانَ یَسقی بِیَدِهِ لِنَخلِ قَومٍ مِن یَهودِ المَدینَهِ حَتّی مَجِلَت (1) یَدُهُ ، ویَتَصَدَّقُ بِالاُجَرهِ ، ویَشُدُّ عَلی بَطنِهِ حَجَرا . (2)

راجع : ج 7 ص 554 (الذی یشری نفسه ابتغاء مرضاه اللّه) . ج 1 ص 224 (الإیثار الرائع لیله المبیت) .

2 / 10شِدَّهُ الغیرَهِ الإمام علیّ علیه السلام مِن خُطبَتِهِ بَعدَ هُجومِ عُمّالِ مُعاوِیَهَ عَلی مَدینَهِ الأَنبارِ : قَد بَلَغَنی أنَّ الرَّجُلَ مِنهُم کانَ یَدخُلُ عَلَی المَرأَهِ المُسلِمَهِ ، وَالاُخرَی المُعاهَدَهِ ، فَیَنتَزِعُ حِجلَها وقُلبَها (3) وقَلائِدَها ورِعاثَها (4) ، ما تُمنَعُ مِنهُ إلّا بِالاِستِرجاعِ وَالاِستِرحامِ ، ثُمَّ انصَرَفوا وافِرینَ ، ما نالَ رَجُلاً مِنهُم کَلمٌ ، ولا اُریقَ لَهُ دَمٌ . فَلَو أنَّ امرَأً مُسلِما ماتَ مِن بَعدِ هذا أسَفا ما کانَ بِهِ مَلوما ، بَل کانَ عِندی بِهِ جَدیرا . (5)

عنه علیه السلام : لَقَد بَلَغَنی أنَّ العُصبَهَ مِن أهلِ الشّامِ کانوا یَدخُلونَ عَلَی المَرأَهِ المُسلِمَهِ ، وَالاُخرَی المُعاهَدَهِ ، فَیَهتِکونَ سِترَها ، ویَأخُذونَ القِناعَ مِن رَأسِها ، وَالخُرصَ مِن اُذُنِها ، وَالأَوضاحَ (6) مِن یَدَیها ورِجلَیها وعَضُدَیها ، وَالخَلخالَ وَالمِئزَرَ مِن سوقِها ، فَما تَمتَنِعُ إلّا بِالاِستِرجاعِ وَالنِّداءِ: یالَلمُسلِمینَ، فَلا یُغیثُها مُغیثٌ، ولا یَنصُرُها ناصِرٌ. فَلَو أنَّ مُؤمِنا ماتَ مِن دونِ هذا أسَفا ما کانَ عِندی مَلوما ، بَل کانَ عِندی بارّا مُحسِنا . (7)

.

1- .مَجَلَت یدُه ومَجِلَت : ثَخُن جلدها وتعجّر ، وظهر فیها ما یُشبه البَثْر ؛ من العمل بالأشیاء الصلبه الخشنه (النهایه : ج 4 ص 300 «مجل») .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 22 ؛ بحار الأنوار : ج 41 ص 144 .
3- .القُلْب : السِّوار (النهایه : ج 4 ص 98 «قلب») .
4- .الرِّعاث : القِرَطَه ، وهی من حلی الاُذن ، واحدتها : رَعْثَه ورَعَثَه (النهایه : ج 2 ص 234 «رعث») .
5- .الکافی : ج 5 ص 5 ح 6 عن أبی عبد الرحمن السلمی ، نهج البلاغه : الخطبه 27 ، شرح الأخبار : ج 2 ص 75 ح 442 عن أبی صادق ، معانی الأخبار : ص 310 ح 1 ، نثر الدرّ : ج 1 ص 298 ، الغارات : ج 2 ص 476 ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 390 ؛ الکامل للمبرّد : ج 1 ص 30 ، البیان والتبیین : ج 2 ص 54 ، العقد الفرید : ج 3 ص 122 ، الأخبار الطوال : ص 212 والثمانیه الأخیره نحوه .
6- .الأوضاح: نوع من الحُلیّ یُعمل من الفضّه، سمّیت بها لبیاضها، واحدها : وَضَح (النهایه : ج5 ص196 «وضح»).
7- .الإرشاد : ج 1 ص 283 ، الاحتجاج : ج 1 ص 416 ح 89 .

ص: 487



2 / 10 غیرتمندی بسیار

شرح نهج البلاغه : درباره او (علی علیه السلام ) روایت شده که با دستان خود ، نخل های طایفه ای از یهودیان مدینه را آب می داد ، به گونه ای که [ دست هایش] تاول می زد و مزد آن را صدقه می داد و خود بر شکمش سنگ می بست [ تا گرسنگی را بیشتر تحمّل کند ] .

ر . ک : ج 7 ص 555 (سودا کننده جان برای خشنودی خدا) . ج 1 ص 225 (ایثار شگفت در شب هجرت) .

2 / 10غیرتمندی بسیار امام علی علیه السلام در سخنرانی اش پس از یورش مزدوران معاویه به شهر انبار : به من خبر رسیده است که یکی از آنان (مزدوران معاویه) بر زن مسلمانی وارد شده و دیگری بر زنی ذمّی ، وارد شده و خلخال ، دستبند ، گردنبند و گوشواره او را از او جدا کرده است و او با چیزی جز کلمه استرجاع (إنا للّه و إنا إلیه راجعون گفتن) و طلب ترحّم از وی مانع نشده است و آن گاه ، آنان (مزدوران معاویه) غنیمت بسیار به دست آورده اند و در حالی که هیچ یک زخمی برنداشته اند و خونی ریخته نشده ، برگشته اند . اگر شخص مسلمانی از تأسّف بر این واقعه بمیرد ، جای سرزنش ندارد ؛ بلکه در نظر من ، شایسته آن است .

امام علی علیه السلام : به من خبر رسیده است که گروهی از شامیان ، بر زن مسلمانی و گروهی دیگر بر زنی ذمّی ، وارد شده اند و پوشش او را دریده اند ، روسری از سرش کشیده اند، گوشواره را از گوشش و جواهرات را از دست و پا و مچ دستش ، و خلخال و شلوار از پایش به در آورده اند و او را جز گفتنِ : «إنّا للّه وإنّا إلیه راجعون» و فریاد : «ای مسلمانان!» ، کمکْ کاری نبوده است . نه فریادرسی به فریاد او رسیده است و نه یاوری او را یاری کرده است . اگر مؤمنی از غم این جریان بمیرد ، از نظر من جای سرزنش ندارد ؛ بلکه به نظرم دلسوزی نیکوکار است .

.


ص: 488

2 / 11زینَهُ الزُّهدِ رسول اللّه صلی الله علیه و آله : یا عَلِیُّ ، إنَّ اللّه َ تَعالی قَد زَیَّنَکَ بِزینَهٍ لَم تُزَیَّنِ العِبادُ بِزینَهٍ أحَبَّ إلَی اللّه ِ تَعالی مِنها ؛ هِیَ زینَهُ الأَبرارِ عِندَ اللّه ِ عَزَّ وجَلَّ : الزُّهدُ فِی الدُّنیا ، فَجَعَلَکَ لا تَرزَأُ (1) مِنَ الدُّنیا شَیئا ، ولا تَرزَأُ الدُّنیا مِنکَ شَیئا ، ووَهَبَ لَکَ حُبَّ المَساکینِ ، فَجَعَلَکَ تَرضی بِهِم أتباعا ، ویَرضَونَ بِکَ إماما . (2)

عنه صلی الله علیه و آله : یا عَلِیُّ ، إنَّ اللّه َ قَد زَیَّنَکَ بِزینَهٍ لَم یَتَزَیَّنِ العِبادُ بِزینَهٍ أحَبَّ إلَی اللّه ِ مِنها ؛ الزُّهدِ فِی الدُّنیا ، فَجَعَلَکَ لا تَنالُ مِنَ الدُّنیا شَیئا ، ولا تَنالُ الدُّنیا مِنکَ شَیئا ، ووَهَبَ لَکَ حُبَّ المَساکینِ ، فَرَضوا بِکَ إماما ، ورَضیتَ بِهِم أتباعا ، فَطوبی لِمَن أحَبَّکَ وصَدَقَ فیکَ ، ووَیلٌ لِمَن أبغَضَکَ وکَذَبَ عَلَیکَ ؛ فَأَمَّا الَّذینَ أحَبّوا وصَدَقوا فیکَ فَهُم جیرانُکَ فی دارِکَ ، ورُفَقاؤُکَ فی قَصرِکَ ، وأَمَّا الَّذینَ أبغَضوکَ وکَذَبوا عَلَیکَ فَحَقٌّ عَلَی اللّه ِ أن یوقِفَهُم مَوقِفَ الکَذّابینَ یَومَ القِیامَهِ . (3)

.

1- .ما رَزَأْنا منه : ما نَقَصْنا منه شیئاً ، ولا أخذنا (النهایه : ج 2 ص 218 «زرأ») .
2- .حلیه الأولیاء : ج 1 ص 71 ، ذخائر العقبی : ص 179 ، شواهد التنزیل : ج 1 ص 517 ح 548 نحوه إلی «المساکین» وکلّها عن عمّار .
3- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 281 و 282 نحوه ، اُسد الغابه : ج 4 ص 96 الرقم 3789 ، المعجم الأوسط : ج 2 ص 337 ح 2157 ، المناقب للخوارزمی : ص 116 ح 126 کلاهما نحوه ، المناقب لابن المغازلی : ص 106 ح 148 ، الفردوس : ج 5 ص 319 ح 8311 نحوه وکلاهما إلی «منک شیئا» ؛ الأمالی للطوسی : ص 181 ح 303 ، بشاره المصطفی : ص 98 ، شرح الأخبار : ج 1 ص 151 ح 87 والثلاثه الأخیره نحوه وکلّها عن عمّار ، روضه الواعظین : ص 479 وفیه إلی «من الدنیا شیئا» .

ص: 489



2 / 11 زینت زهد

2 / 11زینت زهد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : ای علی! خداوند تعالی ، تو را به زینتی آراسته است که بندگانش را به زینتی چنین دوست داشتنی در نزد خداوند ، نیاراسته است . این ، آرایشِ نیکان در نزد خداوند عز و جل است : زهد در دنیا ، تو را به گونه ای قرار داده است که چیزی از آن برنمی گیری و دنیا نیز چیزی از تو بر نمی گیرد . خداوند ، دوستی بینوایان را به تو بخشیده و تو را به این که آنان پیروت باشند ، خشنود کرده ، و آنان را به این که تو پیشوایشان باشی ، خشنود ساخته است .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : ای علی! خداوند ، تو را به زینتی آراسته است که بندگان را به زینتی چنین دوست داشتنی در نزد خدا ، نیاراسته است : زهد در دنیا . تو را به گونه ای قرار داده که از دنیا ، چیزی فرا چنگ نیاوری و دنیا نیز چیزی از تو فراچنگ نیاورَد . به تو دوستی بینوایان را بخشیده است که به پیشوایی تو خشنودند و تو به پیرو بودن آنان ، راضی هستی . خوشا بر آن که تو را دوست می دارد و تو را می پذیرد ، و وای بر آن که تو را دشمن می دارد و بر تو دروغ می بندد ! کسانی که تو را دوست دارند و تصدیقت کرده اند ، آنان ، همسایگان تو در خانه ات در بهشت و رفیقان تو در قصرت خواهند بود ، و کسانی که تو را دشمن داشتند و بر تو دروغ بستند ، بر خدا رواست که آنان را در روز واپسین ، در جایگاه دروغگویان قرار دهد .

.


ص: 490

عنه صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام : إنَّ اللّه َ زَیَّنَکَ بِزینَهٍ لَم یُزَیِّنِ العِبادَ بِشَیءٍ أحَبَّ إلَی اللّه ِ مِنها ، ولا أبلَغَ عِندَهُ مِنها ؛ الزُّهدِ فِی الدُّنیا ، وإنَّ اللّه َ قَد أعطاکَ ذلِکَ ، جَعَلَ الدُّنیا لا تَنالُ مِنکَ شَیئا ، وجَعَلَ لَکَ مِن ذلِکَ سیماءَ تُعرَفُ بِها . (1)

الإمام علیّ علیه السلام فی کِتابِهِ إلی عامِلِهِ عَلَی البَصرَهِ عُثمانَ بنِ حُنَیفٍ : ألا وإنَّ لِکُلِّ مَأمومٍ إماما یَقتَدی بِهِ ، ویَستَضیءُ بِنورِ عِلمِهِ ، ألا وإنَّ إمامَکُم قَدِ اکتَفی مِن دُنیاهُ بِطِمرَیهِ (2) ، ومِن طُعمِهِ بِقُرصَیهِ ، ألا وإنَّکُم لا تَقدِرونَ عَلی ذلِکَ ، ولکِن أعینونی بِوَرَعٍ وَاجتِهادٍ ، وعِفَّهٍ وسَدادٍ . فَوَاللّه ِ ماکَنَزتُ مِن دُنیاکُم تِبرا (3) ، ولَا ادَّخَرتُ مِن غَنائِمِها وَفرا (4) ، ولا أعدَدتُ لِبالی ثَوبی طِمرا ... بَلی ! کانَت فی أیدینا فَدَکٌ مِن کُلِّ ما أظَلَّتهُ السَّماءُ ، فَشَحَّت عَلَیها نُفوسُ قَومٍ ، وسَخَت عَنها نُفوسُ قَومٍ آخَرینَ ، ونِعمَ الحَکَمُ اللّه ُ . وما أصنَعُ بِفَدَکٍ وغَیرِ فَدَکٍ ، وَالنَّفسُ مَظانُّها فی غَدٍ جَدَثٌ ، تَنقَطِعُ فی ظُلمَتِهِ آثارُها ، وتَغیبُ أخبارُها ، وحُفرَهٌ لَو زِیدَ فی فُسحَتِها ، وأوسَعَت یَدا حافِرِها ، لَأَضغَطَهَا الحَجَرُ وَالمَدَرُ ، وسَدَّ فُرَجَهَا التُّرابُ المُتَراکِمُ . وإنَّما هِیَ نَفسی أروضُها بِالتَّقوی ؛ لِتَأتِیَ آمِنَهً یَومَ الخَوفِ الأَکبَرِ ، وتَثبُتَ عَلی جَوانِبِ المَزلَقِ . ولَو شِئتُ لَاهتَدَیتُ الطَّریقَ إلی مُصَفّی هذَا العَسَلِ ، ولُبابِ هذَا القَمحِ ، ونَسائِجِ هذَا القَزِّ ، ولکِن هَیهاتَ أن یَغلِبَنی هَوایَ ، ویَقودَنی جَشَعی إلی تَخَیُّرِ الأَطعِمَهِ ، ولَعَلَّ بِالحِجازِ أوِ الیَمامَهِ مَن لا طَمَعَ لَهُ فِی القُرصِ ، ولا عَهدَ لَهُ بِالشِّبَعِ ، أو أبیتَ مِبطانا وحَولی بُطونٌ غَرثی وأکبادٌ حَرّی ، أو أکونَ کَما قالَ القائِلُ : وحَسبُکَ داءً أن تَبیتَ بِبِطنَهٍ وحَولَکَ أکبادٌ تَحِنُّ إلَی القِدِّأ أَقنَعُ مِن نَفسی بِأَن یُقالَ : هذا أمیرُ المُؤمِنینَ ، ولا اُشارِکَهُم فی مَکارِهِ الدَّهرِ ، أو أکونَ اُسوَهً لَهُم فی جُشوبَهِ العَیشِ ! فَما خُلِقتُ لِیَشغَلَنی أکلُ الطَّیِّباتِ ، کَالبَهیمَهِ المَربوطَهِ ؛ هَمُّها عَلَفُها ، أوِ المُرسَلَهِ ؛ شُغُلُها تَقَمُّمُها ، تَکتَرِشُ مِن أعلافِها ، وتَلهو عَمّا یُرادُ بِها ، أو اُترَکَ سُدیً ، أو اُهمَلَ عابِثا ، أو أجُرَّ حَبلَ الضَّلالَهِ ، أو أعتَسِفُ طَریقَ المَتاهَهِ ! ... إلَیکِ عَنّی یا دُنیا ، فَحَبلُکِ عَلی غارِبِکِ ، قَدِ انسَلَلتُ مِن مَخالِبِکِ ، وأفلَتُّ مِن حَبائِلِکِ ، وَاجتَنَبتُ الذَّهابَ فی مَداحِضِکِ ، أینَ القُرونُ الَّذینَ غَرَرتِهِم بِمَداعِبِکِ ! أینَ الاُمَمُ الَّذینَ فَتَنتِهِم بِزَخارِفِکِ ! فَها هُم رَهائِنُ القُبورِ ، ومَضامینُ اللُّحودِ . وَاللّه ِ لَو کُنتِ شَخصا مَرئِیّا ، وقالِبا حِسِّیّا ، لَأَقَمتُ عَلَیکِ حُدودَ اللّه ِ فی عِبادٍ غَرَرتِهِم بِالأَمانِیِّ ، واُمَمٍ ألقَیتِهِم فِی المَهاوی ، ومُلوکٍ أسلَمتِهِم إلَی التَّلَفِ ، وأوردَتِهِم مَوارِدَ البَلاءِ ، إذ لا وِردَ ولا صَدَرَ ! هَیهاتَ ! مَن وَطِئَ دَحضَکِ زَلِقَ ، ومَن رَکِبَ لُجَجَکِ غَرِقَ ، ومَنِ ازوَرَّ عَن حَبائِلِکِ وُفِّقَ ، وَالسّالِمُ مِنکِ لا یُبالی إن ضاقَ بِهِ مُناخُهُ ، وَالدُّنیا عِندَهُ کَیَومٍ حانَ انسِلاخُهُ . اُعزُبی عَنّی ! فَوَاللّه ِ لا أذِلُّ لَکِ فَتَستَذِلّینی ، ولا أسلَسُ لَکِ فَتَقودینی . وَایمُ اللّه ِ یَمینا أستَثنی فیها بِمَشیئَهِ اللّه ِ لَأَروضَنَّ نَفسی رِیاضَهً تَهِشُّ مَعَها إلَی القُرصِ إذا قَدَرتُ عَلَیهِ مَطعوما ، وتَقنَعُ بِالمِلحِ مَأدوما ، ولَأَدَعَنَّ مُقلَتی کَعَینِ ماءٍ نَضَبَ مَعینُها ، مُستَفرِغَهً دُموعَها . أ تَمتَلِئُ السّائِمَهُ مِن رِعِیها فَتَبرُکَ ، وتَشبَعُ الرَّبیضَهُ مِن عُشبِها فَتَربِضَ . ویَأکُلُ عَلِیٌّ مِن زادِهِ فَیَهجَعَ ؟ ! قَرَّت إذا عَینُهُ إذَا اقتَدی بَعدَ السِّنینَ المُتَطاوِلَهِ بِالبَهیمَهِ الهامِلَهِ ، وَالسّائِمَهِ المَرعِیَّهِ . طوبی لِنَفسٍ أدَّت إلی رَبِّها فَرضَها ، وعَرَکَت (5) بِجَنبِها بُؤسَها ، وهَجَرَت فِی اللَّیلِ غُمضَها ، حَتّی إذا غَلَبَ الکَری عَلَیهَا افتَرَشَت أرضَها ، وتَوَسَّدَت کَفَّها ، فی مَعشَرٍ أسهَرَ عُیونَهُم خَوفُ مَعادِهِم ، وتَجافَت عَن مَضاجِعِهِم جُنوبُهُم ، وهَمهَمَت بِذِکرِ رَبِّهِم شِفاهُهُم ، وتَقَشَّعَت بِطولِ استِغفارِهِم ذُنوبُهُم ؛ «أُوْلَئِکَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (6) . فَاتَّقِ اللّه َ یَابنَ حُنَیفٍ ، وَلتَکفُف أقراصُکَ ، لِیَکونَ مِنَ النّارِ خِلاصُکَ . (7)

.

1- .المحاسن : ج 1 ص 454 ح 1046 ، مشکاه الأنوار : ص 207 ح 560 کلاهما عن أبی أیّوب الأنصاری .
2- .الطِّمْر : الثوب الخَلَق (النهایه : ج 3 ص 138 «طمر») .
3- .التِّبْر : هو الذهب والفضّه قبل أن یُضربا دنانیر ودراهم (النهایه : ج 1 ص 179 «تبر») .
4- .الوَفْر : المال الکثیر (النهایه : ج 5 ص 210 «وفر») .
5- .عرک البعیرُ جنبَه بمرفقه : إذا دلکه فأثّر فیه (النهایه : ج 3 ص 222 «عرک») .
6- .المجادله : 22 .
7- .نهج البلاغه : الکتاب 45 .

ص: 491

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام : خداوند ، تو را به زینتی آراسته است که بندگان را به هیچ چیزی محبوب تر از آن در نزد خدا و رساتر در پیش او نیاراسته است : زهد در دنیا . خداوند ، این ویژگی را به تو داده است و دنیا را به گونه ای قرار داده که از تو چیزی نصیبش نمی شود و برای تو از زهد در دنیا ، چهره ای قرار داده که بدان ، شناخته می شوی .

امام علی علیه السلام در نامه اش به کارگزار خود در بصره ، عثمان بن حُنَیف : بدان که هر پیروی را پیشوایی است که به او اقتدا می کند و به نور دانش او روشنایی می گیرد . بدان که پیشوای شما از دنیایش به دو کهنه جامه و به دو گِرده نان ، بسنده کرده است. بدان که شما بر پیروی این روش ، ناتوانید؛ امّا با وَرَع و تلاش و عفّت و درستی ، مرا یاری کنید . به خدا سوگند ، از دنیای شما طلا و نقره ای ذخیره نکردم و از غنیمت های آن ، ثروتی گِرد نیاوردم و به جای لباس فرسوده ام ، لباسی آماده نساختم. آری! از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده است ، فَدَک در دست ما بود که گروهی بر آن،بخل ورزیدند و گروهی دیگر سخاوتمندانه از آن گذشتند،و بهترین داور، خداوند است. مرا با فدک و غیر فدک چه کار ، در حالی که فردا ، جایگاه انسان ، گوری است که نشانه های او در تاریکی آن از بین می رود و خبرهایش پوشیده می شود ؟! گودالی که اگر بر گشادگی آن افزوده شود و دست های گورکْن آن را فراخ سازد ، سنگ و کلوخْ آن را می فشارد و خاک های انباشته ، منفذهایش را می بندد ؟ من جانم را با پرهیزگاری می پرورانم تا در روز بیم بزرگ ، در امان آید و بر کرانه لغزشگاه ، پایدار بماند ... اگر می خواستم ، راه دستیابی به پالوده عسل و مغز گندم و بافته های ابریشم را می یافتم ؛ ولی مباد که هوایم بر من چیره گردد و آزْ مَنشی ، مرا به سوی غذای لذیذ کشد ، در حالی که شاید در حجاز و یا یمامه ، کسی باشد که به گِرده نانی دست پیدا نکند و مزه سیری را نچشیده باشد ، یا آن که من سیر بخوابم و در اطرافم شکم هایی به پشت چسبیده و جگرهایی سوخته باشند و یا چنان باشم که شاعری گفته است : درد تو همین بس که سیر می خوابی و در اطرافت جگرهایی هستند که پوست بزغاله ای را آرزو می کنند .آیا به این بسنده کنم که به من بگویند : «این ، امیر مؤمنان است» و با آنان در سختی های روزگار ، سهیم نباشم یا در سختی های زندگی ، نمونه ای برایشان نباشم ؟ من برای آن آفریده نشده ام که خوردن غذاهای لذیذ ، مشغولم کند ، چون چارپای پَرواری که همّتش علفش است و یا چارپایِ رهاشده که خاک را به هم می زند . و از علف های آن ، خود را سیر می کند و از آنچه بر سرش می آورند ، غافل می ماند ، یا وا نهاده باشم و یا بیهوده ام پندارند و یا ریسمان گم راهی را بکَشم و یا راه سرگردانی را بپیمایم ... ای دنیا! از من دور شو . مهارت بر گردنت است . از چنگال هایت رَسته ام و از شبکه تارهایت رها شده ام و از رفتن به لغزشگاه هایت پرهیز کرده ام . کجایند گذشتگانی که با بازیچه هایت مغرورشان ساختی؟ و کجایند مردمانی که با زیورهایت فریبشان دادی ؟ اینک ، گرفتار گورها و در دل قبرهایند . [ ای دنیا ! ] به خدا سوگند ، اگر شخصی قابل دیده شدن بودی و قالب حسّی می داشتی ، به خاطر بندگانی که با آرزوها فریبشان دادی و امّت هایی که در هلاکتشان افکندی و پادشاهانی که آنها را به نابودی سپردی و به جایگاه های گرفتاری که هیچ راه پس و پیشْ رفتن نیست واردشان کردی ، حدود خدایی را بر تو جاری می ساختم . هیهات ! آن که پا در لغزشگاهت نهاد ، لغزید (با سر فرود آمد) و هر کس به ژرفای دریایت رفت ، غرق شد و هر که از بندت رَهید ، رستگار شد . آن که از تو سالم مانْد ، از این که در جایی تنگ مسکن گزیند ، باکش نیست و دنیا در نزد او ، چون روزی است که پایانش نزدیک است . از پیش چشمم دور شو ! به خدا سوگند که برایت خود را خوار نخواهم ساخت که خوارم سازی و گردن به بندت نمی دهم که به این سو و آن سویم بکشی . به خدا سوگند ، عهد می بندم که به استثنای آن جایی که اراده خدا باشد ، نفس خویش را چنان تربیت کنم که اگر گِرده نانی به عنوان غذا یافت ، به آن شادمان گردد و به نمک ، به عنوان خورشْ قناعت ورزد ، و مردمک چشمم را چنان می دارم که چون چشمه خشکیده ، آبی در آن نمانَد و اشک آن بریزد . آیا چرنده ، شکمش را با چرا پُر کند و بخوابد و گوسفند در آغل ، علف سیر بخورد و بیفتد و علی از توشه اش بخورد و بخوابد ؟ چشمش روشن که پس از سالیانی دراز به چارپایی رها و چرنده ای در حال چرا ، اقتدا کند ! خوشا جانی که آنچه را پروردگارش بر عهده اش نهاده ، پرداخته و در سختی اش با شکیبایی ساخته ، و در شب ، از چشم بر هم نهادن ، دوری جسته تا آن که خواب بر وی غلبه کرده و زمین را بستر قرار داده و کفِ دست خویش را بالین نموده است . در بین جمعی که از بیم روز بازگشت ، شب زنده دار مانده اند و از رخت خوابشان دوری گزیده اند، لب هایشان به یاد پروردگارشان گویان گشته ، و گناهانشان از استغفار فراوان ، زدوده شده است، «آنان، حزب خدایند و بدانید که حزب خدا رستگارند» . ای پسر حنیف! از خدا بترس . باید که گِرده های نانت تو را بسنده باشد تا از آتش ، رهایی یابی .

.


ص: 492

. .


ص: 493

. .


ص: 494

عنه علیه السلام : وَاللّه ِ ما دُنیاکُم عِندی إلّا کَسَفرٍ عَلی مَنهَلٍ حَلّوا ، إذ صاحَ بِهِم سائِقُهُم فَارتَحَلوا ، ولا لَذاذَتُها فی عَینی إلّا کَحَمیمٍ أشرَبُهُ غَسّاقا ، وعَلقَمٍ أتَجَرَّعُهُ زُعاقا ، وسَمِّ أفعی اُسقاه دِهاقا ، وقِلادَهٍ مِن نارٍ اُوهِقُها (1) خِناقا . ولَقَد رَقَّعتُ مِدرَعَتی هذِهِ حَتَّی استَحیَیتُ مِن راقِعِها ، وقالَ لی : اِقذِف بِها قَذفَ الاُتُنِ ، لا یَرتَضیها لِیَرقَعَها . فَقُلتُ لَهُ : اُغرُب عَنّی فَعِندَ الصَّباحِ یَحمَدُ القَومُ السُّری (2) ، وتَنجَلی عَنّا عُلالاتُ الکَری . ولَو شِئتُ لَتَسَربَلتُ بِالعَبقَرِیِّ المَنقوشِ مِن دیباجِکُم ، ولَأَکَلتُ لُبابَ هذَا البُرِّ بِصُدورِ دَجاجِکُم ، ولَشَرِبتُ الماءَ الزُّلالَ بِرَقیقِ زُجاجِکُم ، ولکِنّی اُصَدِّقُ اللّه َ جَلَّت عَظَمَتُهُ حَیثُ یَقولُ : «مَن کَانَ یُرِیدُ الْحَیَوهَ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَلَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُونَ * أُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْأَخِرَهِ إِلَا النَّارُ» (3) . فَکَیفَ أستَطیعُ الصَّبرَ عَلی نارٍ لَو قَذَفَت بِشَرَرَهٍ إلَی الأَرضِ لَأَحرَقَت نَبتَها ! ولَوِ اعتَصَمَت نَفسٌ بِقُلَّهٍ لَأَنضَجَها وَهجُ النّارِ فی قُلَّتِها ! وأیُّما خَیرٌ لِعَلِیٍّ أن یَکونَ عِندَ ذِی العَرشِ مُقَرَّبا ، أو یَکونَ فی لَظی خَسیئا مُبعَّدا مَسخوطا عَلَیهِ بِجُرمِهِ مُکَذَّبا ! (4)

.

1- .الوَهَق : حبل کالطِّوَل ؛ تُشدّ به الإبل والخیل لئلّا تنِدّ (النهایه : ج 5 ص 233 «وهق») .
2- .عند الصباح یحمد القوم السُّری : مثلٌ یُضربُ للرجل یحتمل المشقّه رجاء الراحه (مجمع الأمثال : ج 2 ص 318 الرقم 2382) .
3- .هود : 15 و 16 .
4- .الأمالی للصدوق : ص 718 ح 988 عن المفضّل بن عمر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام .

ص: 495

امام علی علیه السلام : به خدا سوگند ، دنیای شما در پیش من جز [ حکایت ]مسافرانی نیست که کنار چشمه ای فرود آمده اند و ساربان بانگ زده و راه افتاده اند و لذّت آن در نظرم ، جز آب و چرک و خون و حنظلی تلخ که در کامم چشانند و سمّ فراوان مار افعی که بنوشانند و گردنبند آتشینی که بر گردنم ببندند ، نیست . این لباسم را آن قدر وصله زده ام که از وصله زنِ آن خجالت می کشم . به من گفت : این را چون ماده الاغ ، رها کن ، شایسته وصله زدن نیست . به وی گفتم : دور باش ، شبروان ، در پگاهان ، خدا را سپاس می گویند و سختی های راه از [ تن ] ما زدوده خواهد شد . و اگر می خواستم ، پارچه های دیبای نقشدارِ ویژه می پوشیدم و با نان مغز گندم ، سینه مرغ می خوردم و با ظرف های نازک و شفاف ، آب زلال می نوشیدم ؛ اما من سخن خدای جلیل را تصدیق می کنم که فرمود : «کسانی که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند ، [ جزای ]کارهایشان را در آن جا به طور کامل به آنان می دهیم و به آنان در آن جا کم داده نخواهد شد . اینان کسانی هستند که در آخرت ، جز آتش برایشان نخواهد بود» . چگونه بر آتشی طاقت بیاورم که اگر شراره ای از آن به زمین رسد ، گیاهان آن را خواهد سوزاند؟ کدام یک برای علی خوب است: این که مقرّب صاحب عرش باشد و یا رانده شده دور ، خشمْ دیده ، به خاطر گناهش در آتش ، تکذیب شده؟

.


ص: 496

عنه علیه السلام : دُنیاکُم هذِهِ أزهَدُ عِندی مِن عَفطَهِ عَنزٍ . (1)

عنه علیه السلام : وَاللّه ِ لَدُنیاکُم هذِهِ أهوَنُ فی عَینی مِن عُراقِ (2) خِنزیرٍ فی یَدِ مَجذومٍ . (3)

عنه علیه السلام : إنَّ دُنیاکُم عِندی لَأَهوَنُ مِن وَرَقَهٍ فی فَمِ جَرادَهٍ ، تَقضَمُها ، ما لِعَلِیٍّ ولِنَعیمٍ یَفنی ، ولَذَّهٍ لا تَبقی ! (4)

عنه علیه السلام حینَ عَزَموا عَلی بیعَهِ عُثمانَ : وَاللّه ِ لَاُسلِمَنَّ ما سَلِمَت اُمورُ المُسلِمینَ ولَم یَکُن فیها جَورٌ إلّا عَلَیَّ خاصَّهً ؛ التِماسا لِأَجرِ ذلِکَ وفَضلِهِ ، وزُهدا فیما تَنافَستُموهُ مِن زُخرُفِهِ وزِبرِجِهِ . (5)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 3 ، معانی الأخبار : ص 362 ح 1 ، علل الشرائع : ص 151 ح 12 ، الإرشاد : ج 1 ص 289 والثلاثه الأخیره عن ابن عبّاس ، الأمالی للطوسی : ص 374 ح 803 عن زراره عن الإمام الباقر علیه السلام عن ابن عبّاس وعن الإمام الباقر عن أبیه عن جدّه عنه علیهم السلام ، نثر الدرّ : ج 1 ص 275 وفیه «أهون» بدل «أزهد» .
2- .العَرْق : العظم إذا اُخذ عنه معظم اللحم ، وجمعه : عُراق (النهایه : ج 3 ص 220 «عرق») .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 236 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 224 ، الأمالی للصدوق : ص 722 ح 988 عن المفضّل بن عمر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه علیه السلام وفیه «ولذّهٍ تنتجها المعاصی» بدل «ولذّهٍ لا تبقی» ؛ تذکره الخواصّ : ص 156 عن ابن عبّاس وفیه إلی «جراده» .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 74 .

ص: 497

امام علی علیه السلام : این دنیای شما نزد من از عطسه بزی کم ارزش تر است .

امام علی علیه السلام : به خدا سوگند ، این دنیای شما در نظر من از استخوان خوکی در دست فردی جذامی ، بی ارزش تر است .

امام علی علیه السلام : این دنیای شما نزد من بی اعتبارتر از برگی در دهان ملخی است که آن را می جَوَد . علی کجا و نعمت های فانی و لذّت های ناپایدار کجا !

امام علی علیه السلام آن گاه که مردم می خواستند با عثمان بیعت کنند : به خدا سوگند ، تا هنگامی که کارهای مسلمانان سامان یابد و جز به من ستم روا نشود ، تسلیم می شوم ، به خاطر اجر و فضل این کار و دل کَندن از زخارف و زیور آن که در آن ، کشمکش می کنید .

.


ص: 498

المحاسن عن حبّه العرنی : اُتِیَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام بِخِوانِ (1) فالوذَجٍ ، فَوُضِعَ بَینَ یَدَیهِ ، فَنَظَرَ إلی صَفائِهِ وحُسنِهِ ، فَوَجَأَ بِإِصبَعِهِ فیهِ حَتّی بَلَغَ بِأَسفَلِهِ ، ثُمَّ سَلَّها ولَم یَأخُذ مِنهُ شَیئا ، وتَلَمَّظَ إصبَعَهُ ، وقالَ : إنَّ الحَلالَ طَیِّبٌ ، وما هُوَ بِحَرامٍ ، ولکِنّی أکرَهُ أن اُعَوِّدَ نَفسی ما لَم اُعَوِّدهَا ، ارفَعوهُ عَنّی ، فَرَفَعوهُ . (2)

شرح الأخبار عن الزهری : لَقَد بَلَغَنا أنَّهُ [عَلِیّاً علیه السلام ]اشتَهی کَبِدا مَشوِیَّهً عَلی خُبزَهٍ لَبِنَهٍ (3) ، فَأَقامَ حَولاً یَشتَهیها . ثُمَّ ذَکَرَ ذلِکَ لِلحَسَنِ علیه السلام (4) یَوما وهُوَ صائِمٌ ، فَصَنَعَها لَهُ ، فَلَمّا أرادَ أن یُفطِرَ قَرَّبَها إلَیهِ ، فَوَقَفَ سائِلٌ بِالبابِ ، فَقالَ : یا بُنَیَّ احمِلها إلَیهِ ؛ لا تُقرَأ صَحیفَتُنا غَدا «أَذْهَبْتُمْ طَیِّبَتِکُمْ فِی حَیَاتِکُمُ الدُّنْیَا وَ اسْتَمْتَعْتُم بِهَا» (5) . (6)

الإمام علیّ علیه السلام حینَ رُئِیَ عَلَیهِ إزارٌ خَلَقٌ مَرقوعٌ فَقیلَ لَهُ فی ذلِکَ : یَخشَعُ لَهُ القَلبُ ، وتَذِلُّ بِهِ النَّفسُ ، ویَقتَدی بِهِ المُؤمِنونَ . إنَّ الدُّنیا وَالآخِرَهَ عَدُوّانِ مُتَفاوِتانِ ، وسَبیلانِ مُختَلِفانِ ، فَمَن أحَبَّ الدُّنیا وتَوَلّاها أبغَضَ الآخِرَهَ وعاداها ، وهُما بِمَنزِلَهِ المَشرِقِ وَالمَغرِبِ وماشٍ بَینَهُما ؛ کُلَّما قَرُبَ مِن واحِدٍ بَعُدَ مِنَ الآخَرِ ، وهُما بَعدُ ضَرَّتانِ . (7)

الزهد عن أبی النوار بیّاع الکرابیس : أتانی عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام ومَعَهُ غُلامٌ لَهُ ، فَاشتَری مِنّی قَمیصَی کَرابیسَ ، ثُمَّ قالَ لِغُلامِهِ : اِختَر أیَّهُما شِئتَ . فَأَخَذَ أحَدَهُما ، وأخَذَ عَلِیٌّ علیه السلام الآخَرَ ، فَلَبِسَهُ ، ثُمَّ مَدَّ یَدَهُ ، ثُمَّ قالَ : اِقطَعِ الَّذی یَفضُلُ مِن قَدرِ یَدی ، فَقَطَعَهُ ، وکَفَّهُ فَلَبِسَهُ ثُمَّ ذَهَبَ . (8)

.

1- .الخِوَان : هو ما یوضع علیه الطعام عند الأکل (النهایه : ج 2 ص 89 «خون») .
2- .المحاسن : ج 2 ص 178 ح 1502 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 99 نحوه .
3- .کذا فی المصدر ، ولعلّ الصحیح : «لیّنه» .
4- .فی المصدر : «الحسن» ، والصحیح ما أثبتناه کما فی مستدرک سفینه البحار : ج 9 ص 6 .
5- .الأحقاف : 20 .
6- .شرح الأخبار : ج 2 ص 362 ح 720 .
7- .نهج البلاغه : الحکمه 103 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 96 .
8- .الزهد لابن حنبل : ص 165 ، فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 1 ص 544 ح 911 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 97 الرقم 3789 ، شرح نهج البلاغه : ج 9 ص 235 ؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 278 ح 109 کلاهما نحوه .

ص: 499

المحاسن به نقل از حَبّه عُرَنی : برای امیر مؤمنان، ظرف پالوده ای آوردند و در نزدش نهادند . به زلالی و خوبی آن نگاهی افکند و انگشت خود را در آن فرو برد و آن گاه ، انگشت خود را تکان داد و چیزی برنداشت و تنها انگشت خود را چشید و فرمود : «حلالِ خوشگوار است و حرام نیست ؛ امّا من نمی خواهم خود را به چیزی که بدان عادت ندارم ، معتاد سازم . آن را از پیش من بردارید». آن را برداشتند .

شرح الأخبار به نقل از زُهْری : به ما گزارش شده که [ علی علیه السلام ] هوس جگر کباب شده با نان شیرمال (1) کرده بود و یک سال بود که چنین چیزی را می خواست . روزی در حالی که روزه بود ، آن را به حسن علیه السلام یادآوری کرد و او این غذا را برایش آماده کرد . هنگامی که می خواست افطار کند ، آن را نزد ایشان آورد . در همین هنگام ، بینوایی به درِ خانه آمد . [ علی علیه السلام ] فرمود : «پسرم این را به او بده تا فردای قیامت ، در نامه عملمان این آیه خوانده نشود : «نعمت های پاکیزه خود را در زندگی دنیایتان [ خودخواهانه ]صرف کردید و از آنها برخوردار شدید» » .

امام علی علیه السلام هنگامی که جامه ای کهنه و وصله دار بر تن داشت و به وی یادآور شدند : دل به این وسیله ، فروتن می شود و هوس ، سرکوب می گردد و مؤمنان ، بدان اقتدا می کنند . دنیا و آخرت ، دو دشمن متفاوت اند و دو راه جدا هستند . آن که دنیا را دوست بدارد و بدان روی آورد ، آخرت را بد می شمارد و دشمن می دارد . آن دو چون مشرق و مغرب اند و رونده بین آن دو ، هر مقدار به یکی نزدیک شود ، از آن دیگری دور می گردد و آن دو هوویند .

الزهد به نقل از ابو نوار کرباس فروش : علی بن ابی طالب علیه السلام به همراه غلامی نزد من آمد و از من ، دو پیراهن کرباس خرید . آن گاه به غلامش فرمود : «هر کدام را که می خواهی ، انتخاب کن» . او یکی را برگزید و علی علیه السلام آن دیگری را برداشت و پوشید و دست خود را کشید و [ به غلام ] فرمود : «آن مقدار از پارچه را که از دست من زیادی است، کوتاه کن» . آن را قطع کرد و لبه اش را برگردانْد . سپس [ دوباره آن را ] پوشید و رفت .

.

1- .در مصدر «خبزه لبنه» است و ممکن است «خبزه لینه» به معنای «نرم» باشد . (م)

ص: 500

الإمام علیّ علیه السلام : وَاللّه ِ لَقَد رَقَّعتُ مِدرَعَتی هذِهِ حَتَّی استَحیَیتُ مِن راقِعِها ، ولَقَد قالَ لی قائِلٌ : ألا تَنبِذُها عَنکَ ؟ فَقُلتُ : اُغرُب عَنّی ، فَعِندَ الصَّباحِ یَحمَدُ القَومُ السُّری . (1)

تاریخ دمشق عن العلاء : خَطَبَ عَلِیٌّ علیه السلام ، قالَ : أیُّهَا النّاسُ ، وَاللّه ِ الَّذی لا إلهَ إلّا هُوَ ، ما رَزَأتُ مِن مالِکُم قَلیلاً ولا کَثیرا إلّا هذِهِ وأخرَجَ قارورَهً مِن کُمِّ قَمیصِهِ فیها طیبٌ ، فَقالَ : أهداها إلَیَّ دِهقانٌ . (2)

الإمام الصادق علیه السلام : مَا اعتَلَجَ عَلی عَلِیٍّ علیه السلام أمرانِِللّه ِ قَطُّ إلّا أخَذَ بِأَشَدِّهِما ، وما زالَ عِندَکُم یَأکُلُ مِمّا عَمِلَت یَدُهُ ، یُؤتی بِهِ مِنَ المَدینَهِ . وإن کانَ لَیَأخُذُ السَّویقَ فَیَجعَلُهُ فِی الجِرابِ ، ثُمَّ یَختِمُ عَلَیهِ ؛ مَخافَهَ أن یُزادَ فیهِ مِن غَیرِهِ . ومَن کانَ أزهَدَ فِی الدُّنیا مِن عَلِیٍّ علیه السلام ! (3)

عنه علیه السلام : حَدَّثَنی مُحَمَّدُ بنُ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ علیه السلام قالَ : لَمّا تَجَهَّزَ الحُسَینُ علیه السلام إلَی الکوفَهِ أتاهُ ابنُ عَبّاسٍ ، فَناشَدَهُ اللّه َ وَالرَّحِمَ أن یَکونَ هُوَ المَقتولَ بِالطَّفِّ ، فَقالَ : [أنَا أعرَفُ] (4) بِمَصرَعی مِنکَ ، وما وُکدی مِنَ الدُّنیا إلّا فِراقُها . أ لا اُخبِرُکَ یَابنَ عَبّاسٍ بِحَدیثِ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام وَالدُّنیا ؟ فَقالَ لَهُ : بَلی ، لَعَمری إنّی لَاُحِبُّ أن تُحَدِّثَنی بِأَمرِها . فَقالَ أبی : قالَ عَلِیُّ بنُ الحُسَینِ علیه السلام : سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّه ِ علیه السلام یَقولُ : حَدَّثَنی أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام ، قالَ : إنّی کُنتُ بِفَدَکَ فی بَعضِ حیطانِها ، وقَد صارَت لِفاطِمَهَ علیهاالسلام قالَ : فَإِذا أنَا بِامرَأَهٍ قَد قَحَمَت عَلَیَّ وفی یَدی مِسحاهٌ وأنَا أعمَلُ بِها ، فَلَمّا نَظَرتُ إلَیها طارَ قَلبی مِمّا تَداخَلَنی مِن جَمالِها ، فَشَبَّهتُها بِبُثَینَهَ بِنتِ عامِرِ الجُمَحِیِّ وکانَت مِن أجمَلِ نِساءِ قُرَیشٍ . فَقالَت : یَابنَ أبی طالِبٍ ، هَل لَکَ أن تَتَزَوَّجَ بی فَاُغنِیَکَ عَن هذِهِ المِسحاهِ ، وأدُلَّکَ عَلی خَزائِنِ الأَرضِ ، فَیَکونَ لَکَ المُلکُ ما بَقیتَ ولِعَقِبِکَ مِن بَعدِکَ ؟ فَقالَ لَها عَلِیٌّ علیه السلام : مَن أنتِ حَتّی أخطُبَکِ مِن أهلِکِ ؟ فَقالَت : أنَا الدُّنیا . قالَ: [قُلتُ] (5) لَها : فَارجِعی وَاطلُبی زَوجاً غَیری ، وأقبَلتُ عَلی مِسحاتی ، وأنشَأتُ أقولُ : لَقَد خابَ مَن غَرَّتهُ دُنیا دَنِیّهً وما هِیَ إن غَرَّت قُروناً بِنائِلِ أتَتنا عَلی زِیِّ العَزیزِ بُثَینَهَ وزینَتُها فی مِثلِ تِلکَ الشَّمائِلِ فَقُلتُ لَها غُرّی سِوایَ فَإِنَّنی عَزوفٌ عَنِ الدُّنیا ولَستُ بِجاهِلِ وما أنَا وَالدُّنیا فَإِنَّ مُحَمَّداً اُحِلَّ صَریعاً بَینَ تِلکَ الجَنادِلِ وهَبها أتَتنی بِالکُنوزِ ودُرِّها وأموالِ قارونَ ومُلکِ القَبائِلِ ألَیسَ جَمیعاً لِلفَناءِ مَصیرُها ویَطلُبُ مِن خُزّانِها بِالطَّوائِلِ فَغُرِّی سِوایَ إنَّنی غَیرُ راغِبٍ بِما فیکِ مِن مُلکٍ وعِزٍّ ونائِلِ فَقَد قَنِعَت نَفسی بِما قَد رُزِقتُهُ فَشَأنَکِ یا دُنیا وأهلَ الغَوائِلِ فَإِنّی أخافُ اللّه َ یَومَ لِقائِهِ وأخشی عَذاباً دائِماً غَیرَ زائِلِ (6)فَخَرَجَ مِن الدُّنیا ولَیسَ فی عُنُقِهِ تَبِعَهٌ لِأَحَدٍ ، حَتّی لَقِیَ اللّه َ مَحموداً غَیرَ مَلومٍ ولا مَذمومٍ ، ثُمَّ اقتَدَت بِهِ الأَئِمَّهُ مِن بَعدِهِ بِما قَد بَلَغَکُم ، لَم یَتَلَطَّخوا بِشَیءٍ مِن بَوائِقِها ، عَلَیهِمُ السَّلامُ أجمَعینَ ، وأحسَنَ مَثواهُم . (7)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 160 ، مجمع البیان : ج 9 ص 133 ، غرر الحکم : ح 7345 ، إرشاد القلوب : ص 19 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 101 نحوه وفیها «اعزب» بدل «اغرب» .
2- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 480 ، حلیه الأولیاء : ج 1 ص 81 نحوه ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 2 ، کنز العمّال : ج 13 ص 168 ح 36510 ؛ خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 79 نحوه وراجع أنساب الأشراف : ج 2 ص 372 وحلیه الأولیاء : ج 9 ص 53 .
3- .الغارات : ج 1 ص 81 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 201 کلاهما عن معاویه بن عمّار .
4- .ما بین المعقوفین سقط من المصدر وأثبتناه من بحار الأنوار .
5- .ما بین المعقوفین أثبتناه من بحار الأنوار .
6- .وقع تصحیف فی بعض الألفاظ فصحّحناها من بحار الأنوار .
7- .کشف الریبه : ص 89 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 362 ح 77 وراجع المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 102 .

ص: 501

امام علی علیه السلام : به خدا سوگند ، آن قدر این جُبّه را پینه زده ام که از پینه زنِ آن خجالت می کشم . کسی به من گفت : آیا آن را از خودت دور نمی کنی؟ گفتم : رهایم کن . شبروان ، در پگاهان ، خدا را سپاس می گویند .

تاریخ دمشق به نقل از علاء : علی علیه السلام سخنرانی می کرد . فرمود : «ای مردم! به خدا سوگند ، خدایی که جز او خدایی نیست ، از مال شما کم یا زیاد ، جز این (شیشه عطری که از جیب خود درآورد) برنگزیدم و آن را هم کدخدایی به من هدیه داد» .

امام صادق علیه السلام : از دو کار الهی که برای علی علیه السلام پیش می آمد ، هرگز جز آن که سخت تر بود ، برنمی گزید و تا زمانی که نزد شما [عراقیان] بود ، از دستْ رنج خود که از مدینه آورده بود ، می خورد و هرگاه قاووتی را برمی گزید ، آن را در کیسه ای قرار می داد و بر آن ، مُهر می زد تا [ از سوی نزدیکانش ]چیزی بر آن افزوده نشود . چه کسی در دنیا از علی علیه السلام زاهدتر بود؟!

امام صادق علیه السلام : محمّد بن علی بن حسین (امام باقر علیه السلام ) نقل کرد : «هنگامی که حسین علیه السلام عازم کوفه شد ، ابن عبّاس نزدش آمد و او را به خدا و به حقّ خویشاوندی سوگند داد که کشته در طف نباشد . حسین علیه السلام فرمود : " [ من] از تو به محلّ کشته شدنم آگاه ترم و از دنیا ، جز جدایی آن را نمی خواهم . ای ابن عبّاس! آیا نمی خواهی ماجرای امیر مؤمنان و دنیا را برای تو بازگو کنم؟ ". گفت : چرا . سوگند به جانم که دوست دارم ماجرا را برایم بگویی». پدرم (امام باقر علیه السلام ) گفت : «علی بن حسین علیهماالسلام گفت که از پدرم حسین علیه السلام شنیدم که می فرمود : امیر مؤمنان به من خبر داد که من در یکی از باغ های فدک بودم و فدک برای فاطمه علیهاالسلام شده بود . ناگاه زنی را دیدم که به من نزدیک می شود و در دست من ، بیلی بود که با آن کار می کردم . وقتی به او نگاه کردم ، از زیبایی ای که داشت ، قلبم از جا کَنده شد . در نظرم شبیه بَثینَه دختر عامر جُمْحی که از زیباترین زنان قریش بود جلوه کرد . به من گفت : ای پسر ابو طالب! آیا می خواهی با من ازدواج کنی تا تو را از بیل [ زدن] نجات بدهم و به خزاین زمین راهنمایی ات کنم تا فرمانروایی همیشه ، از آنِ تو و فرزندانت پس از تو باشد؟ علی علیه السلام به وی فرمود : تو که هستی تا از خانواده ات خواستگاری ات کنم؟ گفت : من دنیایم . علی علیه السلام فرمود که به وی گفتم : برگرد و شویی غیر از من بجوی . و به طرف بیلم روی آوردم و چنین گفتم : آن که دنیای پستْ فریبش دهد ، ناکام می گردد و دنیا اگر چه ملتهایی را فریب دهد ، [هیچگاه ]کامیاب نمی شود. در لباس عزیزی چون بَثینَه پیش ما آمد و خود را در چنین صورتی آرایش کرده بود. به وی گفتم : غیر مرا فریب ده چرا که من از دنیا روگردانم و ناآگاه نیستم. من و دنیا ، چه ربطی به هم داریم ، حال آن که محمّد مُرده ، در بینِ سنگ های آن جای گرفت؟ گیرم که گنج ها و گوهرهای آن و اموال قارون و پادشاهی قبایل را برایم بیاوری. آیا همه سرانجامشان نابودی نیست و [ چنین نیست که] از ذخیره کنندگان آن با قدرت گرفته می شود؟ غیر مرا فریب ده که من علاقه مند نیستم به آنچه از پادشاهی و عزّت و مال در توست. جان من بدانچه که روزی داده شده ، قانع است پس تو ای دنیا به سوی غافلگیرشدگان برو . چرا که من از خدا در روز ملاقات با او می ترسم و از عذابی همیشگی و جاودان ، بیم دارم.او از دنیا رخت بربست و بر عهده اش مال کسی نبود تا آن که خدای را ستایش شده و بدون سرزنش و نکوهش ، ملاقات کرد» . پس از او ، پیشوایان ، طبق آنچه به شما رسیده است ، از او پیروی کردند و خود را به چیزی از بدی های آن ، آلوده نساختند . درود بر همه آنان و جایگاهشان نیک باد !

.


ص: 502

. .


ص: 503

. .


ص: 504

المناقب لابن شهر آشوب فِی الإِمامِ عَلِیٍّ علیه السلام : سَأَلَهُ أعرابِیٌّ شَیئا ، فَأَمَرَ علیه السلام لَهُ بِأَلفٍ ، فَقالَ الوَکیلُ (1) : مِن ذَهَبٍ أو فِضَّهٍ ؟ فَقالَ علیه السلام : کِلاهُما عِندی حَجَرانِ ، فَأَعطِ الأَعرابِیَّ أنفَعَهُما لَهُ . (2)

الکامل فی التاریخ : إنَّهُ [ عَلِیّا علیه السلام ] أخرَجَ سَیفا لَهُ إلَی السّوقِ ، فَباعَهُ ، وقالَ : لَو کانَ عِندی أربَعَهُ دَراهِمَ ثَمَنُ إزارٍ لَم أبِعهُ . وکانَ لا یَشتَری مِمَّن یَعرِفُهُ ، وإذَا اشتَری قَمیصا قَدَّرَ کُمَّهُ عَلی طولِ یَدِهِ وقَطَعَ الباقِیَ . (3)

.

1- .لفظ الوکیل قرینه علی أنّ المال من امواله علیه السلام لا من بیت المال .
2- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 118 .
3- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 443 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 3 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 482 کلاهما عن مجمع التیمی ، المناقب للخوارزمی : ص 121 ح 135 عن مجمع التمیمی وفیها إلی «لم أبِعه» .

ص: 505

مناقب ، ابن شهر آشوب درباره علی علیه السلام : اعرابی ای از او چیزی خواست . دستور داد هزار [ سکّه] به وی بدهند . وکیل آن حضرت گفت : از طلا (دینار) و یا نقره (درهم)؟ علی علیه السلام فرمود : «هر دو پیش من سنگ اند . هر کدام که برای او مفیدتر است ، آن را بده» .

الکامل فی التاریخ : او (علی علیه السلام ) شمشیری داشت . به بازار برد و فروخت و فرمود : «اگر چهار درهم به قیمت یک شلوار می داشتم ، این را نمی فروختم» . او از کسی که وی را می شناخت ، چیزی نمی خرید و هر گاه پیراهنی می خرید ، آستین آن را با دستش اندازه می کرد و اضافیِ آن را می بُرید .

.


ص: 506

مکارم الأخلاق عن مجمع : إنَّ عَلِیّا علیه السلام أخرَجَ سَیفَهُ ، فَقالَ : مَن یَرتَهِنُ سَیفی هذا ؟ أما لَو کانَ لی قَمیصٌ ما رَهَنتُهُ . فَرَهَنَهُ بِثَلاثَهِ دَراهِمَ ، فَاشتَری قَمیصا سُنبُلانِیّا ، کُمُّهُ إلی نِصفِ ذِراعَیهِ ، وطولُهُ إلی نِصفِ ساقَیهِ . (1)

خصائص الأئمّه علیهم السلام : قالَ [ عَلِیٌّ ] علیه السلام یَوما عَلی مِنبَرِ الکوفَهِ : «مَن یَشتَری مِنّی سَیفی هذا ، ولَو أنَّ لی قوتُ لَیلَهٍ ما بِعتُهُ» ، وغَلَّهُ صَدَقَتِهِ تَشتَمِلُ حینَئِذٍ عَلی أربَعینَ ألفَ دینارٍ فی کُلِّ سَنَهٍ . (2)

الإمام الحسن علیه السلام بَعدَ شَهادَهِ أبیهِ علیه السلام : ما تَرَکَ عَلی أهلِ الأَرضِ صَفراءَ ولا بَیضاءَ إلّا سَبعَمِئَهِ دِرهَمٍ ؛ فَضَلَت مِن عَطایاهُ ، أرادَ أن یَبتاعَ بِها خادِما لِأَهلِهِ . (3)

الاستیعاب : قَد ثَبَتَ عَنِ الحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ علیهماالسلام مِن وُجوهٍ أنَّهُ قالَ : لَم یَترُک أبی إلّا ثَمانَمِئَهِ دِرهَمٍ أو سَبعَمِئَهٍ فَضَلَت مِن عَطائِهِ ، کانَ یُعِدُّها لِخادِمٍ یَشتَریها لِأَهلِهِ . وأمّا تَقَشُّفُهُ فی لِباسِهِ ومَطعَمِهِ فَأَشهَرُ . (4)

مروج الذهب : قالَ بَعضُهُم : تَرَکَ لِأَهلِهِ مِئَتَینِ وخَمسینَ دِرهَما ، ومُصحَفَهُ ، وسَیفَهُ . (5)

.

1- .مکارم الأخلاق : ج 1 ص 247 ح 733 .
2- .خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 79 وراجع المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 72 .
3- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 189 ح 4802 عن عمر بن علیّ عن أبیه الإمام زین العابدین علیه السلام ، مسند ابن حنبل : ج 1 ص 426 ح 1720 ، فضائل الصحابه لابن حنبل : ج 1 ص 548 ح 922 کلاهما عن عمرو بن حبشی و ص 549 ح 926 عن الشعبی وکلّها نحوه ، مروج الذهب : ج 2 ص 426 کلاهما من دون إسنادٍ إلی المعصوم ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 502 ح 42 ، الطبقات الکبری : ج 3 ص 38 ، المعجم الکبیر : ج 3 ص 79 ح 2719 و ص 80 ح 2723 والأربعه عن هبیره بن یریم ، مسند البزّار : ج 4 ص 180 ح 1341 عن أبی رزین ؛ الکافی : ج1 ص 457 ح 8 عن أبی حمزه عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ، الأمالی للطوسی : ص 270 ح 501 عن أبی الطفیل ، الأمالی للصدوق : ص 397 ح 510 عن حبیب بن عمرو وکلاهما نحوه ، الإرشاد : ج 2 ص 8 عن أبی إسحاق وغیره ، مسائل علیّ بن جعفر : ص 328 ح 818 عن عمر بن علیّ علیه السلام .
4- .الاستیعاب : ج 3 ص 211 الرقم 1875 وراجع مسند البزّار : ج 4 ص 179 ح 1340 ومسند أبی یعلی : ج 6 ص 169 ح 6725 .
5- .مروج الذهب : ج 2 ص 426 .

ص: 507

مکارم الأخلاق به نقل از مجمع : علی علیه السلام شمشیر خود را بیرون آورد و فرمود : «چه کسی شمشیر مرا به رَهن می پذیرد؟ اگر یک پیراهن می داشتم ، شمشیرم را به رهن نمی گذاشتم» . آن را به سه درهم ، در رهن گذاشت و با آن ، یک پیراهن سنبلانی خرید . آستین آن تا نصف ساعدش می رسید و قدش تا نیمه ساقش .

خصائص الأئمّه علیهم السلام : [ علی علیه السلام ] روزی بر منبر کوفه فرمود : «چه کسی این شمشیر مرا می خرد؟ اگر نان یک شب را می داشتم ، آن را نمی فروختم» و این در حالی بود که غلّه ای که به او می رسید ، در یک سال به چهل هزار دینار بالغ می شد .

امام حسن علیه السلام پس از شهادت پدرش و درباره وی : [ او] از طلا و نقره ، برای بازماندگانْ چیزی باقی نگذاشت ، مگر هفتصد درهم که از سهمش فزون آمده بود و می خواست با آن ، خدمتکاری برای خانواده اش بخرد .

الاستیعاب : از راه های گوناگون ثابت شده که حسن بن علی علیهماالسلام فرمود : «پدرم بیش از هشتصد و یا هفتصد درهم به جا نگذاشت که از سهمش از بیت المال فزون آمده بود و آن را آماده کرده بود تا خدمتکاری برای خانواده اش بخرد» و ریاضت کشی او در لباس و خوراکش مشهور است .

مروج الذهب : برخی گفته اند وی (علی علیه السلام ) برای خانواده اش دویست و پنجاه درهم ، به همراه قرآنش و شمشیرش به جا گذاشت .

.


ص: 508

مقتل أمیر المؤمنین عن قبیصه بن جابر : ما رَأَیتُ أزهَدَ فِی الدُّنیا مِن عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام . (1)

الکامل فی التاریخ عن الحسن بن صالح : تَذاکَرُوا الزُّهّادَ عِندَ عُمَرِ بنِ عَبدِ العَزیزِ ، فَقالَ عُمَرُ : أزهَدُ النّاسِ فِی الدُّنیا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام . (2)

شرح نهج البلاغه : وهُوَ الَّذی کانَ یَکنُسُ بُیوتَ الأَموالِ ، ویُصَلّی فیها . وهُوَ الَّذی قالَ : یا صَفراءُ ویا بَیضاءُ غُرّی غَیری . وهُوَ الَّذی لَم یُخَلِّف میراثا ، وکانَتِ الدُّنیا کُلُّها بِیَدِهِ إلّا ما کانَ مِنَ الشّامِ . (3)

شرح نهج البلاغه : أمَّا الزُّهدُ فِی الدُّنیا فَهُوَ سَیِّدُ الزُّهّادِ ، وبَدَلُ الأَبدالِ ، وإلَیهِ تُشَدُّ الرِّحالُ ، وعِندَهُ تُنفَضُ الأَحلاسُ ، ما شَبِعَ مِن طَعامٍ قَطُّ ، وکانَ أخشَنَ النّاسِ مَأکَلاً ومَلبَسا . قالَ عَبدُ اللّه ِ بنُ أبی رافِعٍ : دَخَلتُ إلَیهِ یَومَ عیدٍ ، فَقَدَّمَ جِرابا مَختوما ، فَوَجَدنا فیهِ خُبزَ شَعیرٍ یابِسا مَرضوضا ، فَقُدِّمَ ، فَأَکَلَ . فَقُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، فَکَیفَ تَختِمُهُ ؟ قالَ : خِفتُ هذَینِ الوَلَدَینِ أن یَلُتّاهُ (4) بِسَمنٍ أو زَیتٍ . وکانَ ثَوبُهُ مَرقوعا بِجِلدٍ تارَهً ، ولیفٍ اُخری ، ونَعلاهُ مِن لیفٍ . وکانَ یَلبَسُ الکِرباسَ الغَلیظَ ، فَإِذا وَجَدَ کُمَّهُ طَویلاً قَطَعَهُ بِشَفرَهٍ ، ولَم یَخِطهُ ، فَکانَ لا یَزالُ مُتَساقِطا عَلی ذِراعَیهِ حَتّی یَبقی سَدیً لا لُحمَهَ لَهُ . وکانَ یَأتَدِمُ إذَا ائتَدَمَ بِخَلٍّ أو بِمِلحٍ ، فَإِن تَرَقّی عَن ذلِکَ فَبَعضُ نَباتِ الأَرضِ ، فَإِنِ ارتَفَعَ عَن ذلِکَ فَبِقَلیلٍ مِن ألبانِ الإِبِلِ . ولا یَأکُلُ اللَّحمَ إلّا قَلیلاً ، ویَقولُ : «لا تَجعَلوا بُطونَکُم مَقابِرَ الحَیَوانِ» . وکانَ مَعَ ذلِکَ أشَدَّ النّاسِ قُوَّهً ، وأعظَمَهُم أیدا (5) ، لا یَنقُضُ الجوعُ قُوَّتَهُ ، ولا یُخَوِّنُ (6) الإِقلالُ مُنَّتَهُ . وهُوَ الَّذی طَلَّقَ الدُّنیا ، وکانَتِ الأَموالُ تُجبی إلَیهِ مِن جَمیعِ بِلادِ الإِسلامِ إلّا مِنَ الشّامِ ، فَکانَ یُفَرِّقُها ویُمَزِّقُها ، ثُمَّ یَقولُ : هذا جَنایَ وخِیارُهُ فیه إذ کُلُّ جانٍ یَدُهُ إلی فیه (7)(8)

.

1- .مقتل أمیر المؤمنین : ص 108 ح 98 ، المناقب للخوارزمی : ص 122 ح 137 .
2- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 443 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 489 ، مقتل أمیر المؤمنین : ص 108 ح 99 عن الحسن بن حیّ نحوه ، المناقب للخوارزمی : ص 117 ح 128 عن الحارث بن حصیره وفیه «ما علمنا أنّ أحدا کان فی هذه الاُمّه بعد النبیّ صلی الله علیه و آله أزهد من علیّ بن أبی طالب علیه السلام » .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 22 وراجع شرح الأخبار : ج 2 ص 361 ح 717 .
4- .لَتَّ السَّویقَ والأقِطَ ونحوهما یَلُتُّهُ : جَدَحَه ، وقیل : بَسَّهُ بالماء ونحوه (تاج العروس : ج 3 ص 124 «لتت») .
5- .الأیْدُ والآدُ : القوّه (لسان العرب : ج 3 ص 76 «أید») .
6- .التَّخَوُّن : التنقُّص (لسان العرب : ج 13 ص 145 «خون») .
7- .هذا مثل ، أوّل من قاله عمرو بن أُخت جذیمه الأبرش ؛ کان یجنی الکمأه مع أصحاب له ، فکانوا إذا وجدوا خیار الکمأه أکلوا ، وإذا وجدها عمرو جعلها فی کُمّه حتّی یأتی بها خاله ، وقال هذه الکلمات فسارت مثلاً ، وأراد علیّ علیه السلام بقولها أنّه لم یتلطّخ بشیء من فیء المسلمین ، بل وضعه مواضعه (النهایه : ج 1 ص 309 «جنی») .
8- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 26 .

ص: 509

مقتل أمیر المؤمنین به نقل از قبیصه بن جابر : در دنیا از علی بن ابی طالب زاهدتر ندیدم .

الکامل فی التاریخ به نقل از حسن بن صالح : نزد عمر بن عبد العزیز از زاهدانْ سخن به میان آمد . عمر گفت : زاهدترینِ مردم در دنیا ، علی بن ابی طالب بود .

شرح نهج البلاغه : او (علی علیه السلام ) کسی بود که بیت المال را جارو می زد و در آن ، نماز می گزارد . او همان بود که می گفت : «ای طلاها و نقره ها! غیر من را بفریبید» . او همان بود که میراثی از خود به جای نگذاشت ، در حالی که همه دنیا [ ی اسلام ]بجز شام ، در دستش بود .

شرح نهج البلاغه : امّا زهد در دنیا ؛ او سرورِ زاهدان و قهرمانِ قهرمانان است که [ برای فراگیری ]به سوی او کوچ می شود و ترک منزل می گردد . هرگز از غذا سیر نشد و خوراک و پوشاکش ، در میان مردم ، از همه نامُلایم تر بود . عبداللّه بن ابی رافع گفت : در روز عید بر او (علی علیه السلام ) وارد شدم . کیسه ای مُهر شده آورد . در درون آن ، نان جوینِ خشکِ کوبیده یافتیم . آن را پیش داشت و خورد . گفتم : ای امیر مؤمنان! چرا آن را مُهر می کنی؟ گفت : «از این دو پسرم در بیمم که آن را به چربی و روغن ، آغشته کنند». لباسش گاه با پوست و گاه با لیف خرما پینه شده بود . کفش هایش از لیف خرما بود . همواره کرباس زِبْر می پوشید . هرگاه آستین آن را بلند می یافت ، آن را با تیغی کوتاه می کرد و خیاطی نمی کرد و آن قدر از لباسش استفاده می کرد که پود آن می رفت و فقط تار آن می ماند . هر گاه می خواست خورش بر غذایش بیفزاید ، سرکه و یا نمک را خورش می کرد ، و هر گاه از این حالتْ پا فراتر می نهاد ، سبزی خوردن را بدان می افزود و اگر از این هم بیشتر می شد ، کمی شیر شتر ، خورش غذایش بود . گوشت را جز به مقدار اندک نمی خورد و می گفت : «شکم های خود را گورستان حیوانات قرار ندهید» . با این همه ، قوی ترینِ مردم بود و از نظر توان ، بزرگ ترین آنان . گرسنگی از توانش نمی کاست و کم خوری ، طاقت او را کم نمی ساخت . او همان است که دنیا را طلاق داد ، در حالی که دارایی ها از سرتاسر جهان اسلام ، بجز شام ، به سوی او می آمد و آنها را بخش می کرد و می پراکنْد و آن گاه می فرمود : «این، دستچین من و بهترین آن است در حالی که هرمیوه چین، دستش به دهان خودش است [و خود می خورد]». (1)

.

1- .این شعر از عمرو بن عدی است که تبدیل به مَثَل شده است . وی در کودکی همراه خدمتگزاران پادشاه وقت (جذیمه اَبرَش) برای جمع آوری قارچ ، راهی بیابان می شد . خدمتگزاران پادشاه ، هرگاه قارچ خوبی پیدا می کردند، خودشان می خوردند و قارچ های نامرغوب را برای پادشاه می آوردند ؛ امّا عمرو بن عدی چنین نمی کرد و همه آنها را برای پادشاه می آورد و این شعر را می سرود و منظورش آن بود که خوب و بد را هر چه هست ، آورده است و مثل دیگر جمع کنندگان قارچ ، خوب ها را خود نخورده است . (م)

ص: 510

راجع : ج 10 ص 292 (إمام المستضعفین) . و ص 352 (صدقاته) .

2 / 12سَماحَهُ الکَفِّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عَلِیٌّ ... أقدَمُ النّاسِ إسلاما ، وأسمَحُهُم کَفّا . (1)

عنه صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام : أنتَ ... أجوَدُهُم کَفّا ، وأزهَدُهُم فِی الدُّنیا . (2)

.

1- .المناقب لابن المغازلی : ص 151 ح 188 ؛ بشاره المصطفی : ص 174 ، الفضائل لابن شاذان : ص 102 کلّها عن ابن عبّاس ، المناقب للکوفی : ج 2 ص 595 ح 1100 عن سلیمان الأعمش ، الأمالی للصدوق : ص 57 ح 13 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 263 ، مائه منقبه : ص 74 ح 25 والثلاثه الأخیره عن جابر .
2- .الاحتجاج : ج 1 ص 363 ح 60 ، کتاب سلیم بن قیس : ج 2 ص 601 ح 6 ، الفضائل لابن شاذان : ص 123 کلّها عن سلمان والمقداد وأبی ذرّ .

ص: 511



.


ص: 542

المناقب لابن شهر آشوب عن أبی علیّ سینا :لَم یَکُن شُجاعا فیلَسوفا قَطُّ إلّا عَلِیٌّ علیه السلام . (1)

.

1- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 49 .

ص: 543

المناقب ، ابن شهر آشوب به نقل از ابو علی سینا : هیچ کس جز علی علیه السلام نبوده است که هم شجاع و هم فیلسوف باشد .

.