5 / 15 جدای پیوسته
امام علی علیه السلام :در برتری ، پیشتاز است ، و هیچ چیزی برتر از او نیست ، و در نزدیکی نزدیک است و هیچ چیزی از او نزدیک تر نیست . نه برتری ، او را از چیزی از آفریدگانش دور کرده است ، و نه نزدیکی به آنان ، وی را با آنان در مکان ، برابر ساخته است .
5 / 15جدای پیوستهامام علی علیه السلام :[ خداوند عز و جل ] جداست ، امّا نه با فاصله ای بر اساس مسافت .
امام علی علیه السلام :در صفات ، با همه آنچه آفریده ، مباینت (تفاوت) دارد .
امام علی علیه السلام :با چیزها به خاطر تسلّط و قدرتش بر آنها ، مباینت دارد و چیزها به دلیل فروتنی شان برای او و رجوعشان به سوی او ، با او مباینت دارند .
امام علی علیه السلام :این گونه نیست که اشیا ، خدا را در بر گرفته باشند ، تا او را بالا ببرند یا پایین آورند ؛ یا آن که چیزی ، خدا را به دوش بکشد تا کج یا راستش کند . او نه در درون اشیا فرو رفته و نه از آنها بیرون است .
امام علی علیه السلام :او ، در همه چیزها هست ؛ امّا نه با آنها آمیخته است و نه دور از آنهاست .
امام علی علیه السلام :از چیزها جداست ؛ امّا نه بر پایه اختلاف مکان ها . و در چیزها هست ؛ امّا نه به شکل آمیخته شدن با آنها .
.
ص: 90
الإرشاد عِندَما سَأَلَ حِبرٌ یَهودِیٌّ عَنِ اللّهِ أ هُوَ فِی السَّماءِ أم فِی الأَرضِ ؟ : فَأَتاهُ أَمیرُ المؤمنینَ علیه السلام وَقالَ لَهُ : «یا یَهودیُّ! ... إنَّ اللّهَ جَلَّ وعَزَّ أیَّنَ الأَینَ فَلا أینَ لَهُ ، وجَلَّ عَن أن یَحوِیَهُ مَکانٌ ، وهُوَ فی کُلِّ مَکانٍ بِغَیرِ مُماسَّهٍ ولا مُجاوَرَهٍ ، یُحیطُ عِلما بِما فیها ، ولا یَخلو شَیءٌ مِنها مِن تَدبیرِهِ ، وإنّی مُخبِرُکَ بِما جاءَ فی کِتابٍ مِن کُتُبِکُم یُصَدِّقُ ما ذَکَرتُهُ لَکَ ، فَإِن عَرَفتَهُ أتُؤمِنُ بِهِ ؟» . قالَ الیَهودِیُّ : نَعَم . قالَ : «أ لَستُم تَجِدونَ فی بَعضِ کُتُبِکُم أنَّ موسَی بنَ عِمرانَ علیه السلام کانَ ذاتَ یومٍ جالِسا إذ جاءَهُ مَلَکٌ مِنَ المَشرِقِ ، فَقالَ لَهُ مُوسی : مِن أینَ أقبَلتَ ؟ قالَ : مِن عِندِ اللّهِ عَزَّوجَلَّ ، ثُمَّ جاءَهُ مَلَکٌ مِن المَغرِبِ فَقالَ لَهُ : مِن أینَ جِئتَ ؟ قالَ : مِن عِندِ اللّهِ ، وجاءَهُ مَلَکٌ آخَرُ فَقالَ : قَد جِئتُکَ مِنَ السّماءِ السّابِعَهِ مِن عِندِ اللّهِ تَعالی ، وجاءَهُ مَلَکٌ آخَرُ فَقالَ : قَد جِئتُکَ مِنَ الأَرضِ السّابِعَهِ السُّفلی مِن عِندِ اللّهِ عَزَّ اسمُهُ ، فَقالَ مُوسی علیه السلام : سُبحانَ مَن لا یَخلو مِنهُ مَکانٌ ، ولا یَکونُ إلی مَکانٍ أقرَبَ مِن مَکانٍ ؟» . فَقالَ الیَهودِیُّ : أشهَدُ أنَّ هذا هُوَ الحَقُّ ، وأنَّکَ أحَقُّ بِمَقامِ نَبِیِّکَ مِمَّنِ استَولی عَلَیهِ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :وحَدَّ الأَشیاءَ کُلَّها عِندَ خَلقِهِ إبانَهً لَها مِن شَبَهِهِ ، وإبانَهً لَهُ مِن شَبَهِها ، لَم یَحلُل فیها فَیُقالَ : هُوَ فیها کائِنٌ ، ولَم یَنأَ عَنها فَیُقالَ : هُوَ مِنها بائِنٌ ، ولَم یَخلُ مِنها فَیُقالَ لَهُ : أینَ ، لکِنَّهُ سُبحانَهُ أحاطَ بِها عِلمُهُ ، وأتقَنَها صُنعُهُ ، وأحصاها حِفظُهُ . لَم یَعزُب عَنهُ خَفِیّاتُ غُیوبِ الهَواءِ ، ولا غَوامِضُ مَکنونِ ظُلَمِ الدُّجی ، ولا ما فِی السَّماواتِ العُلی إلَی الأَرَضینَ السُّفلی . لِکُلِّ شَیءٍ مِنها حافِظٌ ورَقیبٌ ، وکُلُّ شَیءٍ مِنها بِشَیءٍ مُحیطٌ ، وَالمُحیطُ بِما أحاطَ مِنها . (2)
.
1- .الإرشاد : ج 1 ص 201 ، الاحتجاج : ج 1 ص 494 ح 124 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 309 ح 2 .
2- .الکافی : ج 1 ص 135 ح 1 عن محمّد بن أبی عبد اللّه ومحمّد بن یحیی جمیعا رفعاه إلی الإمام الصادق علیه السلام ، التوحید : ص 42 ح 3 عن الحصین بن عبد الرحمن عن أبیه عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، الغارات : ج 1 ص 172 عن إبراهیم بن إسماعیل الیشکری نحوه ، بحار الأنوار : ج 4 ص 269 ح 15 .
ص: 91
الإرشاد هنگامی که روحانی ای یهودی ، پرسید که : آیا خدا در آسمان است یا در زمین؟ : امیر مؤمنان علیه السلام به سویش رفت و به او فرمود : «ای یهودی! ... خداوند عز و جل ، آفریننده مکان است . بنا بر این ، مکانی برای او نیست ، و جلیل تر از آن است که مکانی وی را در بر گیرد . او در همه جا هست ، بدون مماس بودن و بدون مجاورت داشتن با مکان . علمش بر آنچه در آنهاست ، احاطه دارد ، و هیچ چیزی از آنها از دایره ساماندهی او بیرون نیست ، و من تو را از چیزی که در یکی از کتاب های شما آمده و تأییدی بر گفته من است ، خبر می دهم . آیا اگر آن را بشناسی ، ایمان می آوری؟» . گفت : آری . فرمود : «آیا در یکی از کتاب هایتان نیافتید که موسی بن عمران علیه السلام ، روزی نشسته بود که فرشته ای از مشرق آمد و موسی علیه السلام به وی گفت : از کجا آمده ای؟ . گفت : از پیش خدای عز و جل . آن گاه ، فرشته ای دیگر از مغرب آمد و موسی علیه السلام به وی گفت : از کجا آمده ای؟ . گفت : از نزد خداوند . و فرشته دیگری آمد و گفت : من از آسمان هفتم ، از نزد خدای والا به نزد تو آمده ام . و فرشته ای دیگر آمد و گفت : از هفتمین طبقه زیرینِ زمین ، از نزد خداوند آمده ام . موسی علیه السلام گفت : منزّه است آن که هیچ مکانی از او تهی نیست و به هیچ مکانی از مکان دیگر ، نزدیک تر نیست » . یهودی گفت : گواهی می دهم که حقیقت ، همین است و تو به مَسنَد پیامبرت ، از کسی که بر آن نشسته است ، سزاوارتری .
امام علی علیه السلام :برای همه چیزها هنگام آفرینش آنها ، حدّی قرار داد ، برای تمایز همانندیِ آنها از خود ، و تمایز همانندیِ خویش از آنها . او در موجودات ، حُلول نمی کند تا گفته شود : «او در درون آنهاست» ، و از آنها دور نیست تا گفته شود : «او از اشیا ، فاصله دارد» و از آنها خالی نیست تا گفته شود : «کجاست؟» ؛ بلکه خدای عز و جل ، علمش ، بر آنها احاطه دارد و به آفرینشش آنها را استوار ساخته است و به حفظش ، آنها را شماره کرده است . نه پوشیده های اعماق آسمان از او پنهان است ، و نه پیچیدگی های نهفته در تاریکی شبِ تار ، و نه آنچه در آسمان های بالا تا زمین های پایین هست . برای هر چیزی از چیزها[ ی عالَم] ، نگاهبان و مراقبی است ، و هر چیزی از آنها با چیزی احاطه شده و او بر احاطه دارندگان [ نیز] ، احاطه دارد .
.
ص: 92
5 / 16العَزیزُ الحَکیمُالإمام علیّ علیه السلام :کُلُّ عَزیزٍ غَیرَهُ ذَلیلٌ . (1)
عنه علیه السلام :عِزُّ کُلِّ ذَلیلٍ . (2)
عنه علیه السلام :الَّذی لَم یَلِد فَیَکونَ فِی العِزِّ مُشارَکا . (3)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لَبِسَ العِزَّ وَالکِبریاءَ ، وَاختارَهُما لِنَفسِهِ دونَ خَلقِهِ . (4)
عنه علیه السلام :ظَهَرَ فِی العُقولِ بِما یُری فی خَلقِهِ مِن عَلاماتِ التَّدبیرِ ... وهُوَ الحَکیمُ العَلیمُ . أتقَنَ ما أرادَ مِن خَلقِهِ مِنَ الأَشباحِ کُلِّها ، لا بِمِثالٍ سَبَقَ إلَیهِ ، ولا لُغوبٍ (5) دَخَلَ عَلَیهِ فی خَلقِ ما خَلَقَ لَدَیهِ . (6)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 65 ، غرر الحکم : ح 6878 وفیه «غیر اللّه سبحانه» ، بحار الأنوار : ج 4 ص 309 ح 37 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 109 .
3- .الکافی : ج 1 ص 141 ح 7 ، التوحید : ص 31 ح 1 کلاهما عن الحارث الأعور ، نهج البلاغه : الخطبه 182 وفیهما «لم یولد» بدل «لم یلد» ، بحار الأنوار : ج 4 ص 265 ح 14 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 192 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 465 ح 37 و ج 63 ص 214 ح 49 .
5- .اللُّغوب : التعَب و الإعیاء (لسان العرب : ج 1 ص 742 «لغب») .
6- .الکافی : ج 1 ص 141 ح 7 ، التوحید : ص 31 33 ح 1 وفیه «ما أراد خلقه من الأشیاء» بدل «ما أراد من خلقه من الأشباح» وکلاهما عن الحارث الأعور ، بحار الأنوار : ج 57 ص 167 ح 107 .
ص: 93
5 / 16 عزیز حکیم
5 / 16عزیز حکیمامام علی علیه السلام :هر عزیزی بجز او ، خوار است .
امام علی علیه السلام :[ خداوند] عز و جل عزّت دهنده هر ذلیل است .
امام علی علیه السلام :آن است که نزایید تا در عزّت ، شریکی داشته باشد .
امام علی علیه السلام :سپاسْ خدایی را که [ جامه ]عزّت و کبریا را پوشیده ، و این دو [ صفت ]را برای خود برگزیده ، نه برای بندگانش .
امام علی علیه السلام :با نشانه های تدبیری که در آفریده هایش هست ، در خِردها آشکار گشت ... و او حکیمِ داناست . اشباح هر کدام از آفریده هایش را که خواست ، استوار کرد ؛ امّا نه بر پایه نمونه ای از پیش ، و نه با وارد شدن سختی بر او در آفرینشِ آنچه آفرید .
.
ص: 94
عنه علیه السلام :أمرُهُ قَضاءٌ وحِکمَهٌ ، ورِضاهُ أمانٌ ورَحمَهٌ ؛ یَقضی بِعِلمٍ ، ویَعفو بِحِلمٍ . (1)
عنه علیه السلام :وفَرَّقَها أجناسا مُختَلِفاتٍ فِی الحُدودِ وَالأَقدارِ ، وَالغَرائِزِ وَالهَیئاتِ ، بَدایا خَلائِقَ أحکَمَ صُنعَها ، وفَطَرَها عَلی ما أرادَ وَابتَدَعَها ! (2)
عنه علیه السلام :وأرانا مِن مَلَکوتِ قُدرَتِهِ ، وعَجائِبِ ما نَطَقَت بِهِ آثارُ حِکمَتِهِ ... ما دَلَّنا بِاضطِرارِ قِیامِ الحُجَّهِ لَهُ عَلی مَعرِفَتِهِ ، فَظَهَرَتِ البَدائِعُ الَّتی أحدَثَتها آثارُ صَنعَتِهِ وأعلامُ حِکمَتِهِ ، فَصارَ کُلُّ ما خَلَقَ حُجَّهً لَهُ ودَلیلاً عَلَیهِ . (3)
5 / 17الرَّحمنُ الرَّحیمُالإمام علیّ علیه السلام :الرَّحمنُ الَّذی یَرحَمُ بِبَسطِ الرِّزقِ عَلَینَا ، الرَّحیمُ بِنا فی أدیانِنا ودُنیانا وآخِرَتِنا . (4)
عنه علیه السلام فی کِتابِهِ إلی قَیصَرَ : وأمّا سُؤالُکَ عَنِ الرَّحمنِ ؛ فَهُوَ عَونٌ لِکُلِّ مَن آمَنَ بِهِ ، وهُوَ اسمٌ لَم یَتَسَمَّ بِهِ غَیرَ الرَّحمنِ تَبارَکَ وتَعالی ، وأمَّا الرَّحیمُ فَرَحیمُ مَن عَصی وتابَ وآمَنَ وعَمِلَ صالِحا . (5)
عنه علیه السلام :البَرُّ الرَّحیمُ بِمَن لَجَأَ إلی ظِلِّهِ وَاعتَصَمَ بِحَبلِهِ . (6)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 160 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 91 ، التوحید : ص 54 ح 13 کلاهما عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 276 ح 16 و ج 57 ص 108 ح 90 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 91 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 57 ص 107 ح 90 .
4- .التوحید : ص 232 ح 5 عن محمّد بن زیاد ومحمّد بن سیّار ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 28 ح 9 کلاهما عن الإمام العسکری عن الإمام زین العابدین عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 92 ص 233 ح 14 .
5- .إرشاد القلوب : ص 366 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 259 ح 53 .
6- .البلد الأمین : ص 93 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 139 ح 7 .
ص: 95
5 / 17 بخشنده مهربان
امام علی علیه السلام :فرمان او ، سرنوشت و حکمت است و خشنودی او ، امان و رحمت . به دانش ، حکم می کند و از سرِ بردباری ، می گذرد .
امام علی علیه السلام :موجودات را در اجناسی که از نظر حد و اندازه و غریزه ها و هیئت ها گوناگون بودند ، تفکیک کرد ؛ پدیده هایی که آفرینشِ آنها را استوار ساخت . آنها را بنا بر آنچه اراده کرده بود ، سرشت و پدید آورْد .
امام علی علیه السلام :[ خداوند عز و جل ] از ملکوت قدرتش و شگفتی هایی که آثار حکمتش بدانها گویاست ، چیزهایی به ما نشان داد . . . که ما را به ضرورت وجود برهان بر شناختش راهنما شد . پس شگفتی های آنچه از آثار خلقت و نشان های حکمتش آفریده ، آشکار شد ، و هر آنچه آفرید ، حجّت و دلیل بر او گشت .
5 / 17بخشنده مهربانامام علی علیه السلام :[ خدای] بخشنده ای است که با روزیِ فراخ ، به ما مهربانی می کند ؛ آن که در دین و دنیا و آخرتمان ، با ما رحیم و مهربان است .
امام علی علیه السلام در نامه اش به قیصر : امّا پرسش تو درباره «رحمان» ؛ او یاور هر کسی است که به وی ایمان آورده است ، و «رحمان» ، نامی است که جز خداوند عز و جل کسی بدان نامیده نشده است . و امّا «رحیم» ؛ او به آن که نافرمانی کرد و توبه نمود و ایمان آوَرْد و عمل نیک انجام داد ، مهربان است .
امام علی علیه السلام :[ او] نسبت به کسی که به سایه اش پناه آورَد و به ریسمانش چنگ زند ، خوبی کننده و مهربان است .
.
ص: 96
عنه علیه السلام :مُتَقَدِّسٌ بِعُلُوِّهِ ، مُتَکَبِّرٌ بِسُمُوِّهِ ، لَیسَ یُدرِکُهُ بَصَرٌ ، ولَم یُحِط بِهِ نَظَرٌ ، قَوِیٌّ مَنیعٌ ، بَصیرٌ سَمیعٌ ، عَلِیٌّ حَکیمٌ ، رَؤوفٌ رَحیمٌ ، عَزیزٌ عَلیمٌ ، عَجَزَ فی وَصفِهِ مَن یَصِفُهُ ، وضَلَّ فی نَعتِهِ مَن یَعرِفُهُ ، قَرُبَ فَبَعُدَ وبَعُدَ فَقَرُبَ ، یُجیبُ دَعوَهَ مَن یَدعوهُ ، ویَرزُقُ عَبدَهُ ویَحبوهُ ، ذُو لُطفٍ خَفِیٍّ ، وبَطشٍ قَوِیٍ ، ورَحمَهٍ موسَعَهٍ ، وعُقوبَهٍ موجِعَهٍ ، رَحمَتُهُ جَنَّهٌ عَریضَهٌ مونِقَهٌ ، وعُقوبَتُهُ جَحیمٌ مُوصَدَهٌ موبِقَهٌ . (1)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ ... الَّذی لا تَبرَحُ (2) مِنهُ رَحمَهٌ ، ولا تُفقَدُ لَهُ نِعمَهٌ . (3)
عنه علیه السلام :هُوَ الَّذِی اشتَدَّت نِقمَتُهُ عَلی أعدائِهِ فی سَعَهِ رَحمَتِهِ ، وَاتَّسَعَت رَحمَتُهُ لِأَولِیائِهِ فی شِدَّهِ نِقمَتِهِ . (4)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : یَسُرُّنی مِنَ القُرآنِ کَلِمَهٌ أرجوها لِمَن أسرَفَ عَلی نَفسِهِ : «قَالَ عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشَآءُ وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ» (5) فَجَعَلَ الرَّحمَهَ عُموما ، وَالعَذابَ خُصوصا . (6)
عنه علیه السلام فی دُعاءٍ عَلَّمَهُ کُمَیلَ بنَ زِیادٍ : اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ بِرَحمَتِکَ الَّتی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ . (7)
.
1- .المصباح للکفعمی : ص 968 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 340 ح 28 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 19 ص 140 ، مطالب السؤول : ص 60 کلاهما نحوه ، کنز العمّال : ج 16 ص 210 ح 44234 نقلاً عن أبی الفتوح یوسف بن المبارک بن کامل الخفّاف فی مشیخته عن أبی صالح .
2- .برِح بَرَحا وبُروحا : زال (لسان العرب : ج 2 ص 408 «برح») . یعنی أنّ الرحمه لیست عظیمه أو عزیزه علی اللّه سبحانه وتعالی ، نعم البَرحُ فیه معنی البُعد أیضا ؛ أی لا تبعد .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 45 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 81 ح 42 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 90 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 306 ح 10 .
5- .الأعراف : 156 .
6- .شرح نهج البلاغه :ج 20 ص 344 ح 960 .
7- .الإقبال : ج 3 ص 331 ، مصباح المتهجّد : ص 844 ح 910 کلاهما عن کمیل بن زیاد ، البلد الأمین : ص 188 .
ص: 97
امام علی علیه السلام :[ او] به والایی اش منزّه است و به برتری اش متکبّر . چشمی او را درک نمی کند ، و نگاهی او را فرا نمی گیرد . قویِّ دست نیافتنی ، بینای شنوا ، والای حکیم ، رئوفِ مهربان ، و عزیز داناست . هر که او را وصف کرده ، در توصیفش ناتوان گشته ، و هر که او را شناخته ، در صفاتش گم گشته است . نزدیکِ دور ، و دورِ نزدیک است . هر کس را که می خوانَدش ، اجابت می کند ، و به بنده اش روزی می دهد و می بخشد . دارای لطفِ نهان ، عقوبت سخت ، رحمتِ گسترده و کیفر دردآور است . رحمتش بهشت پهناورِ سرسبز است ، و کیفرش دوزخ دربسته نابود کننده است .
امام علی علیه السلام :سپاسْ خدایی را . . . که رحمتش پیوسته است و نعمتش پایان ناپذیر .
امام علی علیه السلام :او کسی است که در عین گستردگیِ رحمتش ، کیفرش بر دشمنانش سخت است ، و در عین سختی کیفرش ، رحمتش بر دوستانش گسترده است .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : از قرآن ، عبارتی مرا خوش می آید که آن را برای کسی که بر خویش زیاده روی روا داشته است ، مایه امیدواری می دانم : «عذاب خود را به هر کس بخواهم ، می رسانم و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است» که خداوند ، رحمت را فراگیر و عذاب را ویژه ساخته است .
امام علی علیه السلام در دعایی که به کُمَیل بن زیاد آموخت : خداوندا! به رحمتت که همه چیز را فرا گرفته است ، از تو درخواست می کنم .
.
ص: 98
عنه علیه السلام :فَلا یُبعِدُ اللّهُ إلّا مَن أبَی الرَّحمَهَ ، وفارَقَ العِصمَهَ . (1)
عنه علیه السلام :لا تَحجُزُهُ هِبَهٌ عَن سَلبٍ ، ولا یَشغَلُهُ غَضَبٌ عَن رَحمَهٍ ، ولا تولِهُهُ رَحمَهٌ عَن عِقابٍ . (2)
5 / 18الغَنِیّالإمام علیّ علیه السلام :کُلُّ شَیءٍ خاشِعٌ لَهُ ، وکُلُّ شَیءٍ قائِمٌ بِهِ ، غِنی کُلِّ فَقیرٍ ، وعِزُّ کُلِّ ذَلیلٍ . (3)
عنه علیه السلام :لم یُکَوِّنَها [الأَشیاءَ] لِتَشدیدِ سُلطانٍ ، ولا خَوفٍ مِن زَوالٍ ، ولا نُقصانٍ ، ولا استِعانَهٍ عَلی ضِدٍّ مُناوٍ ، ولا نِدٍّ مُکاثِرٍ ، ولا شَریکٍ مُکابِرٍ . (4)
عنه علیه السلام مُخاطِبا اللّهَ عَزَّ وجَلَّ : لَم تَخلُقِ الخَلقَ لِوَحشَهٍ ، ولَا استَعمَلتَهُم لِمَنفَعَهٍ . (5)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : سُبحانَ الواحدِ الَّذی لَیسَ غَیرَهُ ، سُبحانَ الدّائِمِ الَّذی لا نَفادَ لَهُ ، سُبحانَ القَدیمِ الَّذی لَا ابتِداءَ لَهُ ، سُبحانَ الغَنِیِّ عَن کُلِّ شَیءٍ ولا شَیءَ مِنَ الأَشیاءِ یُغنی عَنهُ . (6)
.
1- .الإرشاد : ج 1 ص 291 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 34 ص 156 ح 967 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 195 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 315 ح 15 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 109 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 317 ح 43 ؛ جواهر المطالب : ج 1 ص 350 وفیه إلی «قائم به» .
4- .الکافی : ج 1 ص 135 ح 1 عن محمّد بن أبی عبد اللّه ومحمّد بن یحیی جمیعا رفعاه إلی الإمام الصادق علیه السلام ، نهج البلاغه : الخطبه 186 ، التوحید : ص 43 ح 3 عن الحصین بن عبد الرحمن عن أبیه عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، الاحتجاج : ج 1 ص 479 ح 116 کلّها نحوه .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 109 ، غرر الحکم : ح 7554 نحوه ، بحار الأنوار : ج 4 ص 318 ح 43 .
6- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 348 ح 997 .
ص: 99
5 / 18 بی نیاز
امام علی علیه السلام :خداوند ، کسی را از خود ، دور نمی کند ، مگر آن کس که رحمت [ او ]را نمی پذیرد و از مصونیت [ او ]فاصله می گیرد .
امام علی علیه السلام :هیچ بخششی او را از باز پس گیری [ نعمت] ، مانع نمی گردد ، و هیچ خشمی او را از مهربانی باز نمی دارد ، و هیچ رحمتی او را از کیفر دادن ، غافل نمی سازد .
5 / 18بی نیازامام علی علیه السلام :هر موجودی ، در پیشگاه او فروتن است ، و هر چیزی به او استوار است . او موجبِ بی نیازیِ هر نیازمند ، و مایه عزّت هر ذلیل است .
امام علی علیه السلام :[ موجودات را] نه برای استحکام پادشاهی اش آفرید ، و نه از ترس نابودی و نقصان آن ، و نه برای یاری جستن علیه مخالفی دشمنی پیشه ، یا همتایی زیاده خواه ، و یا شریکی ستیزه جو .
امام علی علیه السلام خطاب به خدای عز و جل : آفریده ها را برای [ رفع] تنهایی خویش نیافریدی ، و آنان را برای سودوَرزی خود به کار نگرفتی .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : منزّه است یگانه ای که جز او نیست! منزّه است جاودانی که هرگز پایان نمی یابد! منزّه است قدیمی که آغازی برای او نیست! منزّه است آن بی نیاز از هر چیز ؛ آن که هیچ یک از موجودات ، از او بی نیاز نیست!
.
ص: 100
5 / 19العَظیمالإمام علیّ علیه السلام فی دُعاءٍ عَلَّمَهُ کُمَیلَ بنِ زِیادٍ : اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ بِعَظَمَتِکَ الَّتی مَلَأَت کُلَّ شَیءٍ ، وبِسُلطانِکَ الَّذی عَلا کُلَّ شَیءٍ . (1)
عنه علیه السلام :تَواضَعَتِ الأَشیاءُ لِعَظَمَتِهِ ، وَانقادَت لِسُلطانِهِ وعِزَّتِهِ . (2)
عنه علیه السلام :صَغُرَ کُلُّ جَبّارٍ فی عَظَمَهِ اللّهِ . (3)
عنه علیه السلام :عَظیمُ العَظَمَهِ لا یوصَفُ بِالعِظَمِ ، کَبیرُ الکِبریاءِ لا یوصَفُ بِالکِبَرِ ، جَلیلُ الجَلالَهِ لا یوصَفُ بِالغِلَظِ . (4)
عنه علیه السلام :لا تُقَدِّر عَظَمَهَ اللّهِ سُبحانَهُ عَلی قَدرِ عَقلِکَ ، فَتَکونَ مِنَ الهالِکینَ . (5)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذِی انحَسَرَت الأَوصافُ عَن کُنهِ مَعرِفَتِهِ ، ورَدَعَت عَظَمَتُهُ العُقولَ ، فَلَم تَجِد مَساغا إلی بُلوغِ غایَهِ مَلَکوتِهِ . (6)
.
1- .مصباح المتهجّد : ص 844 ح 910 ، الإقبال : ج 3 ص 332 وفیه «ملأت أرکان کلّ شیء» وکلاهما عن کمیل بن زیاد النخعی ، البلد الأمین : ص 188 .
2- .الکافی : ج 1 ص 142 ح 7 ، التوحید : ص 33 ح 1 کلاهما عن الحارث الأعور ، بحار الأنوار : ج 4 ص 266 ح 14 .
3- .مکارم الأخلاق : ج 2 ص 294 ح 2652 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 195 ح 3 .
4- .الکافی : ج 1 ص 138 ح 4 عن محمّد بن أبی عبد اللّه رفعه ، التوحید : ص 308 ح 2 عن عبد اللّه بن یونس و کلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، الأمالی للصدوق : ص 423 ح 560 ، الاختصاص : ص 236 کلاهما عن الأصبغ بن نباته ، روضه الواعظین : ص 40 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 27 ح 2 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 91 ، التوحید : ص 56 ح 13 کلاهما عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 163 ح 5 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن أبیه عنه علیهم السلام ، أعلام الدین : ص 103 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 278 ح 16 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 155 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 317 ح 42 .
ص: 101
5 / 19 بزرگ
5 / 19بزرگامام علی علیه السلام در دعایی که به کمیل بن زیاد آموخت : خداوندا! من به [ حقّ ]عظمتت که همه موجودات را فرا گرفته ، و به پادشاهی ات که بر هر چیزی برتری یافته ، از تو درخواست می کنم .
امام علی علیه السلام :اشیا ، در پیشگاه عظمت او فروتنی کردند ، و بر پادشاهی و عزّتش گردن نهادند .
امام علی علیه السلام :هر قدرتمندی در برابر عظمت خدا ، کوچک است .
امام علی علیه السلام :[ خداوند ،] بزرگْ عظمتی است که به بزرگیِ [ محسوس] ، توصیف نمی گردد ؛ بزرگْ کبریایی است که به بزرگیِ [ قابل تصوّر ]توصیف نمی شود ؛ با شکوهْ جلالتی است که به درشتی ، توصیف نمی گردد .
امام علی علیه السلام :عظمت خدای سبحان را به توان خِرد خود ، اندازه مگیر که از نابود شدگان خواهی بود .
امام علی علیه السلام :سپاسْ خدایی را که توصیف ها در دستیابی به حقیقت شناخت او درمانند ، و بزرگی او ، خِردها را بازگردانَد ، و راهی برای رسیدن به نهایت ملکوتش نیابند .
.
ص: 102
عنه علیه السلام :فَلا إلهَ إلَا اللّهُ مِن عَظیمٍ ما أعظَمَهُ ، ومِن جَلیلٍ ما أجَلَّهُ ، ومِن عَزیزٍ ما أعَزَّهُ ، وتَعالی عَمّا یَقولُ الظّالِمونَ عُلُوّا کَبیرا . (1)
5 / 20المُریدالإمام علیّ علیه السلام :مُریدٌ لا بِهِمَّهٍ ، صانِعٌ لا بِجارِحَهٍ . (2)
عنه علیه السلام :شاءَ الأَشیاءَ لا بِهِمَّهٍ ... مُریدٌ لا بِهَمامَهٍ . (3)
عنه علیه السلام :یَقولُ ولا یَلفِظُ ... ویُریدُ ولا یُضمِرُ . (4)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الوَلِیِّ الحَمیدِ ، الحَکیمِ المَجیدِ ، الفَعّالِ لِما یُریدُ ، عَلّامِ الغُیوبِ ، وخالِقِ الخَلقِ ، ومُنزِلِ القَطرِ ، ومُدَبِّرِ أمرِ الدُّنیا وَالآخِرَهِ . (5)
عنه علیه السلام لَمّا سُئِلَ عَن مَشِیَّهِ اللّهِ وإرادَتِهِ : إنَّ للّهِِ مَشِیَّتَینِ : مَشِیَّهَ حَتمٍ ، ومَشِیَّهَ عَزمٍ ، وکَذلِکَ إنَّ للّهِِ إرادَتَینِ : إرادَهَ عَزمٍ ، وإرادَهَ حَتمٍ لا تُخطِئُ ، وإرادَهُ عَزمٍ تُخطِئُ وتُصیبُ ، ولَهُ مَشِیَّتانِ : مَشِیَّهٌ یَشاءُ ، ومَشِیَّهٌ لا یَشاءُ ، یُنهی وهو ما یَشاءُ ، ویَأمُرُ وهُوَ لا یَشاءُ . (6)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 136 ح 1 عن محمّد بن أبی عبد اللّه ومحمّد بن یحیی جمیعا رفعاه إلی الإمام الصادق علیه السلام ، التوحید : ص 44 ح 3 عن عبد الرحمن عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 271 ح 15 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 179 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 53 ح 29 .
3- .الکافی : ج 1 ص 138 ح 4 عن محمّد بن أبی عبد اللّه رفعه ، التوحید : ص 308 ح 2 عن عبد اللّه بن یونس وکلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 304 ح 34 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 186 ، الاحتجاج : ج 1 ص 477 ح 116 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 254 ح 8 .
5- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 427 ح 1263 ، مصباح المتهجّد : ص 380 ح 508 عن زید بن وهب نحوه .
6- .الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام : ص 410 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 124 ح 73 .
ص: 103
5 / 20 اراده کننده
امام علی علیه السلام :خدایی جز خداوند یگانه نیست . شگفتا از بزرگی که چه قدرْ با عظمت است ، و جلیلی که چه قدر با جلالت است ، و عزیزی که چه قدر عزّت دارد! او از آنچه ستمکاران می گویند ، بسیار برتر است .
5 / 20اراده کنندهامام علی علیه السلام :اراده کننده است ، امّا نه از روی شوق ، و سازنده است ، امّا نه با اعضا .
امام علی علیه السلام :چیزها را خواست ، نه بر پایه شوق . . . اراده کننده است ، نه از روی دل مشغولی .
امام علی علیه السلام :می گوید ، ولی نه با به کارگیری لفظ . . . و می خواهد ، نه با اندیشیدن .
امام علی علیه السلام :سپاسْ خدایی را که ولیّ ستایش شده ، حکیم بزرگوار ، و انجام دهنده هر آنچه بخواهد است . دانای نهان ها ، آفریننده آفریده ها ، فرو فرستاننده قَطره ها[ ی باران] ، و سامان دهنده کار دنیا و آخرت است .
امام علی علیه السلام هنگامی که از خواست و اراده خداوند ، پرسش شد :خدای را دو مشیّت است : مشیّتی حتمی و مشیّتی تصمیمی . همچنین خدای را دو اراده است : اراده ای تصمیمی و اراده ای حتمی که تخلّف ناپذیر است و اراده تصمیمی او ، هم تخلّف پذیر و هم تخلّف ناپذیر دارد . و او را دو مشیّت است : مشیّتی که می خواهد ، و مشیّتی که نمی خواهد . نهی می کند ، ولی می خواهد ، یا امر می کند ، ولی نمی خواهد . (1)
.
1- .یعنی گاه امر و نهی خداوند ، برای تحقّق است و گاه برای آزمایش و امثال آن ، که در نوع دوم امکان دارد خداوند از امر و نهی خود دست بردارد و تحقّق پیدا نکند ، نظیر فرمان ذبح حضرت اسماعیل که بعدا به ذبح گوسفندی تغییر یافت .
ص: 104
5 / 21المُقَدِّرالإمام علیّ علیه السلام :مُقَدِّرٌ لا بِحَرَکَهٍ . (1)
عنه علیه السلام :مُقَدِّرٌ لا بِجَولِ فِکرَهٍ . (2)
عنه علیه السلام فی تَمجیدِ اللّهِ وتَعظیمِهِ : المُقَدِّرُ لِجَمیعِ الاُمورِ بِلا رَوِیَّهٍ ولا ضَمیرٍ . (3)
عنه علیه السلام :قَدَّرَ ما خَلَقَ ، فَأَحکَمَ تَقدیرَهُ . (4)
5 / 22المُتَکَلِّمالإمام علیّ علیه السلام :یُخبِرُ لا بِلِسانٍ ولَهَواتٍ (5) ، ویَسمَعُ لا بِخُروقٍ وأدَواتٍ ، یَقولُ ولا یَلفِظُ ، ویَحفَظُ ولا یَتَحَفَّظُ ... یَقولُ لِمَن أرادَ کَونَهُ : «کُن» فَیَکونُ ، لا بِصَوتٍ یُقرَعُ ، ولا بِنِداءٍ یُسمَعُ ، وإنَّما کَلامُهُ سُبحانَهُ فِعلٌ مِنهُ ، أنشَأَهُ ومَثَّلَهُ ، لَم یَکُن مِن قَبلِ ذلِکَ کائِنا ، ولَو کانَ قَدیما لَکان إلها ثانِیا . (6)
عنه علیه السلام :کَلَّمَ موسی تَکلیما ، بِلا جَوارِحَ وأدَواتٍ ، ولا شَفَهٍ ولا لَهَواتٍ . (7)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 139 ح 4 عن محمّد بن أبی عبد اللّه رفعه ، التوحید : ص 308 ح 2 عن عبد اللّه بن یونس وکلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 304 ح 34 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 186 ، تحف العقول : ص 63 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 310 ح 14 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 213 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 319 ح 45 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 91 ، التوحید : ص 53 ح 13 کلاهما عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 319 ح 17 .
5- .اللَّهَوات : جمع لَهاه ؛ وهی اللَّحَمات فی سَقف أقصَی الفَمِ (النهایه : ج 4 ص 284 «لها») .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 186 ، الاحتجاج : ج 1 ص 477 ح 116 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 254 ح 8 .
7- .التوحید : ص 79 ح 34 عن أبی المعتمر مسلم بن أوس ، بحار الأنوار : ج 4 ص 295 ح 22 ؛ حلیه الأولیاء : ج 1 ص 73 ، جواهر المطالب : ج 1 ص 341 کلاهما عن النعمان بن سعد ، کنز العمّال : ج 1 ص 409 ح 1737 .
ص: 105
5 / 21 اندازه گیرنده
5 / 22 سخن گوینده
5 / 21اندازه گیرندهامام علی علیه السلام :اندازه گیرنده است ، امّا نه با حرکت .
امام علی علیه السلام :اندازه گیرنده است ، امّا نه بر پایه جولان اندیشه .
امام علی علیه السلام در تمجید و تعظیم خدا : اندازه گیرِ همه کارهاست ، بدون به کارگیری اندیشه و تفکّر درونی .
امام علی علیه السلام :آنچه را آفرید ، سنجید و سنجشش را استوار ساخت .
5 / 22سخن گویندهامام علی علیه السلام :خبر می دهد ، ولی نه به زبان و گوشت پاره دهان . می شنود ، ولی نه از راه سوراخ گوش ها و یا ابزارها . می گوید ، ولی نه با ادا کردن لفظ . نگاه می دارد ، امّا نه با تحمّل رنجِ حفظ کردن ... . هر چه را بخواهد که [ هست] شود ، می گوید : «باش!» و آن چیز ، [ هست] می شود ، امّا نه با صدایی که به گوش برسد ، و نه با آوازی که شنیده شود . به راستی که سخن خدای سبحان ، همان کار اوست . ایجاد می کند و شکل می دهد ، در حالی که چیزی قبل از آن نبود ، و اگر آن چیزْ قدیم بود ، لازم بود که خدای دیگری باشد .
امام علی علیه السلام :خداوند با موسی علیه السلام به گونه ای سخن گفت بدون به کارگیری اعضا و ابزارها و بدون استفاده از لب و زبان .
.
ص: 106
عنه علیه السلام :الَّذی کَلَّمَ موسی تَکلیما ، وأراهُ مِن آیاتِهِ عَظیما ، بِلا جَوارِحَ ولا أدَواتٍ ، ولا نُطقٍ ولا لَهَواتٍ . (1)
عنه علیه السلام :ما بَرِحَ للّهِِ عَزَّت آلاؤُهُ فِی البُرهَهِ بَعدَ البُرهَهِ ، وفی أزمانِ الفَتَراتِ ، عِبادٌ ناجاهُم فی فِکرِهِم ، وکَلَّمَهُم فی ذاتِ عُقولِهِم . (2)
5 / 23الخالِقالإمام علیّ علیه السلام :الخالِق لا بِمَعنی حَرَکَهٍ ونَصَبٍ . (3)
عنه علیه السلام :الخالِق مِن غَیرِ مَنصَبَهٍ ، خَلَقَ الخَلائِقَ بِقُدرَتِهِ . (4)
عنه علیه السلام :خَلَقَ الخَلقَ مِن غَیرِ رَوِیَّهٍ ؛ إذ کانَتِ الرَّوِیّاتُ لا تَلیقُ إلّا بِذَوِی الضَّمائِر ، ولَیسَ بِذی ضَمیرٍ فی نَفسِهِ . (5)
عنه علیه السلام :لا یَؤودُهُ (6) خَلقُ مَا ابتَدَأَ . (7)
عنه علیه السلام :صانِعٌ لا بِجارِحَهٍ . (8)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 182 عن نوف البکالی ، بحار الأنوار : ج 13 ص 50 ح 21 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 222 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 325 ح 39 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 152 ، الکافی : ج 1 ص 140 ح 5 عن إسماعیل بن قتیبه عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلامولیس فیه «ونَصَبٍ» .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 183 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 108 والخطبه 90 و 91 نحوه .
6- .آدَهُ الأمر یؤوده : بلغ منه المجهود والمشقّه (لسان العرب : ج 3 ص 74 «أود») .
7- .الکافی : ج 1 ص 135 ح 1 عن محمّد بن أبی عبد اللّه ومحمّد بن یحیی جمیعا رفعاه إلی الإمام الصادق علیه السلام ، نهج البلاغه : الخطبه 65 ، التوحید : ص 43 ح 3 عن الحصین بن عبد الرحمن عن أبیه عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 309 ح 37 .
8- .نهج البلاغه : الخطبه 179 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 53 ح 29 .
ص: 107
5 / 23 آفریننده
امام علی علیه السلام :هموست که با موسی علیه السلام به گونه ای سخن گفت ، و نشانه های بزرگ خود را نشانش داد ، بی آن که اعضا یا ابزارهایی را و لَبی یا زبانی را به کار گیرد .
امام علی علیه السلام :همواره خداوند را که بخشش های او فراوان است در بُرهه ای پس از بُرهه دیگر از زمان ، و در دوره های فَترت ، بندگانی است که با آنان ، در اندیشه شان راز می گوید و از درون خِردهایشان با آنها سخن می گوید .
5 / 23آفرینندهامام علی علیه السلام :آفریننده است ، نه به مفهوم حرکت و تلاش داشتن .
امام علی علیه السلام :آفریننده بدون تلاش ورزی است که آفریده ها را به قدرت خود آفرید .
امام علی علیه السلام :آفریده ها را بدون اندیشه گری آفرید ؛ چرا که اندیشه گری ، جز بر آنان که ذهن دارند ، نمی سِزَد ، و او را ذهنی نیست .
امام علی علیه السلام :آفرینش آنچه آفرید ، بر او دشوار نیامد .
امام علی علیه السلام :سازنده ای بدون به کارگیری اعضاست .
.
ص: 108
عنه علیه السلام :الَّذِی ابتَدَعَ الخَلقَ عَلی غَیرِ مِثالٍ اِمتَثَلَهُ ، ولا مِقدارٍ اِحتَذی عَلَیهِ مِن خالقٍ مَعبودٍ کانَ قَبلَهُ . (1)
عنه علیه السلام :اِبتَدَعَ ما خَلَقَ بِلا مِثالٍ سَبَقَ . (2)
عنه علیه السلام :لَم یَذرَاَ الخَلقَ بِاحتِیالٍ . (3)
عنه علیه السلام :ما خَلَقَ اللّهُ سُبحانَهُ أمرا عَبَثا فَیَلهُوَ . (4)
عنه علیه السلام :خَلَقَ الخَلقَ عَلی غَیرِ تَمثیلٍ ، ولا مَشورَهِ مُشیرٍ ، ولا مَعونَهِ مُعینٍ ؛ فَتَمَّ خَلقُهُ بِأَمرِهِ ، وأذعَنَ لِطاعَتِهِ ، فَأَجابَ ولَم یُدافِع ، وَانقادَ ولَم یُنازِع . (5)
عنه علیه السلام :ولَو شاءَ أن یَخلُقَها فی أقَلَّ مِن لَمحِ البَصَرِ لَخَلَقَ ، ولکِنَّهُ جَعَلَ الأَناهَ وَالمُداراهَ مِثالاً لِاُمَنائِهِ ، وإیجابا لِلحُجَّهِ عَلی خَلقِهِ . (6)
عنه علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَیْ ءٍ إِذَآ أَرَدْنَهُ أَن نَّقُولَ لَهُو کُن فَیَکُونُ» (7) : فَهذِهِ القُدرَهُ التّامَّهُ الَّتی لا یَحتاجُ صاحِبُها إلی مُباشَرَهِ الأَشیاءِ ، بَل یَختَرِعُها کَما یَشاءُ سُبحانَهُ ولا یَحتاجُ إلَی التَّرَوّی فیخَلقِ الشَّیءِ ، بَل إذا أرادَهُ صارَ عَلی ما یُریدُهُ مِن تَمامِ الحِکمَهِ ، وَاستَقامَ التَّدبیرُ لَهُ بِکَلِمَهٍ واحِدَهٍ ، وقُدرَهٍ قاهِرَهٍ بانَ بِها مِن خَلقِهِ . (8)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 91 ، التوحید : ص 50 ح 13 ولیس فیه «خالق» وکلاهما عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 275 ح 16 .
2- .الکافی : ج 1 ص 135 ح 1 عن محمّد بن أبی عبد اللّه ومحمّد بن یحیی جمیعا رفعاه إلی الإمام الصادق علیه السلام ، التوحید : ص 43 ح 3 عن الحصین بن عبد الرحمن عن أبیه عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 270 ح 15 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 195 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 315 ح 15 .
4- .غرر الحکم : ح 9606 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 477 ح 8764 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 5 ح 55 ؛ دستور معالم الحکم : ص 44 وفیه «امرؤ» بدل «أمرا» .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 155 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 317 ح 42 و ج 64 ص 323 ح 2 .
6- .الاحتجاج : ج 1 ص 601 ح 137 ، بحار الأنوار : ج 57 ص 6 .
7- .النحل : 40 .
8- .بحار الأنوار : ج 93 ص 42 نقلاً عن رساله النعمانی .
ص: 109
امام علی علیه السلام :هموست که آفریده ها را آفرید ، بدون نمونه ای که از روی آن نمونه سازی کند ، و بدون داشتن اندازه ای که از خالقِ معبودی پیش از او مانده باشد تا آن را دستور کار قرار دهد .
امام علی علیه السلام :آنچه را که آفرید ، بدون نمونه پیشین ایجاد کرد .
امام علی علیه السلام :آفریدگان را از روی چاره جویی نیافرید .
امام علی علیه السلام :خداوند سبحان ، هیچ چیزی را بیهوده نیافرید تا بیهوده گری کند .
امام علی علیه السلام :آفریدگان را بدون نمونه ، بدون رایزنی با کسی ، و بدون کمک گرفتن از کمکْ کاری آفرید . آفرینشِ آفریده ، به فرمان او تکمیل شد . پس به پیروی اش اذعان کرد ، پذیرفت و رد نکرد ، و فرمانبر شد و سرِ ستیز بر نداشت .
امام علی علیه السلام :اگر می خواست آن [ آسمان و زمین ]را در کم تر از بر هم زدن پلک چشمی بیافریند ، می آفرید ؛ امّا او آرامش و مدارا[ ی خود ]را نمونه ای برای امینان خود قرار داد ، و پاسخی برای [ اقامه ]حجّت بر خلقش .
امام علی علیه السلام درباره سخن خدای متعال : «ما وقتی چیزی را اراده کنیم ، همین قدر که به آن بگوییم : باش! ، بی درنگ ، موجود می شود» : این ، همان قدرت کامل است که دارنده آن ، نیازمند مباشرت با اشیا نیست ؛ بلکه آنها را طبق آنچه می خواهد ، به وجود می آورد . در آفریدن چیزی ، به اندیشه ورزی نیازمند نیست ؛ بلکه هر گاه اراده آفریدنِ چیزی کند ، آن چیز ، طبق آنچه او اراده کرده ، در کمال حکمت به وجود می آید و سامان آن ، با یک کلمه ، قوام پیدا می کند و به قدرت قاهرش ، از آفریده هایش تمایز می یابد .
.
ص: 110
عنه علیه السلام :فَإِذا قالَ المُؤَذِّنُ «اللّهُ أکبَرُ» فَإِنَّهُ یَقولُ : اللّهُ الَّذی لَهُ الخَلقُ وَالأَمرُ وبِمَشِیَّتِهِ کانَ الخَلقُ ، ومِنهُ کانَ کُلُّ شَیءٍ لِلخَلقِ . (1)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لا یَموتُ ولا تَنقَضی عَجائِبُهُ ؛ لِأَ نَّهُ کُلَّ یَومٍ فی شَأنٍ مِن إحداثِ بَدیعٍ لَم یَکُن . (2)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الواحِدِ الأَحَدِ الصَّمَدِ المُتَفَرِّدِ ، الَّذی لا مِن شَیءٍ کانَ ، ولا مِن شَیءٍ خَلَقَ ما کانَ ... اِبتَدَعَ ما خَلَقَ بِلا مِثالٍ سَبَقَ ولا تَعَبٍ ولا نَصَبٍ ، وکُلُّ صانِعِ شَیءٍ فَمِن شَیءٍ صَنَعَ ، وَاللّهُ لا مِن شَیءٍ صَنَعَ ما خَلَقَ . (3)
عنه علیه السلام :لَم یَخلُقِ الأَشیاءَ مِن اُصولٍ أزَلِیَّهٍ ، ولا مِن أوائِلَ أبَدِیَّهٍ ، بَل خَلَقَ ما خَلَقَ ، فَأَقامَ حَدَّهُ ، وصَوَّرَ ما صَوَّرَ فَأَحسَنَ صورَتَهُ . (4)
عنه علیه السلام :ولَوِ اجتَمَعَ جَمیعُ حَیَوانِها ؛ مِن طَیرِها وبَهائِمِها ، وما کانَ مِن مُراحِها وسائِمِها ، وأصنافِ أسناخِها وأجناسِها ، ومُتَبَلِّدَهِ (5) اُمَمِها وأکیاسِها ، عَلی إحداثِ بَعوضَهٍ ما قَدَرَت علی إحداثِها ، ولا عَرَفَت کَیفَ السَّبیلُ إلی إیجادِها ، ولَتَحَیَّرَت عُقولُها فی عِلمِ ذلِکَ وتاهَت ، وعَجَزَت قُواها وتَناهَت ، ورَجَعَت خاسِئَهً حَسیرَهً ، عارِفَهً بِأَنَّها مَقهورَهٌ ، مُقِرَّهً بِالعَجزِ عن إنشائِها ، مُذعِنَهً بِالضَّعفِ عَن إفنائِها ! (6)
.
1- .التوحید : ص 238 ح 1 ، معانی الأخبار : ص 38 ح 1 کلاهما عن أبی یزید بن الحسن عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 84 ص 131 ح 24 .
2- .الکافی : ج 1 ص 141 ص 7 ، التوحید : ص 31 ح 1 کلاهما عن الحارث الأعور ، بحار الأنوار : ج 57 ص 167 ح 107 .
3- .الکافی : ج 1 ص 134 ح 1 عن محمّد بن أبی عبد اللّه ومحمّد بن یحیی رفعاه إلی الإمام الصادق علیه السلام ، التوحید : ص 41 ح 3 عن عبد الرحمن عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 57 ص 164 ح 103 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 163 ، التوحید : ص 79 ح 34 عن أبی المعتمر مسلم بن أوس نحوه ، بحار الأنوار : ج 4 ص 295 ح 22 ؛ حلیه الأولیاء : ج 1 ص 73 عن النعمان بن سعد نحوه ، کنز العمّال : ج 1 ص 409 ح 1737 .
5- .من البَلادَه : ضدّ النفاذ والذکاء (لسان العرب : ج 3 ص 96 «بلد») .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 186 ، الاحتجاج : ج 1 ص 478 ح 116 ، بحار الأنوار : ج 6 ص 330 ح 16 .
ص: 111
امام علی علیه السلام :هر گاه مؤذّن بگوید : «اللّه اکبر» ، بدان معناست که می گوید : خدا ، کسی است که آفرینش و امر ، از آنِ اوست و آفرینش ، به اراده اوست ، و آنچه آفریده ها دارند ، از اوست .
امام علی علیه السلام :سپاسْ خدایی را که نمی میرد و شگفتی های او پایان نمی پذیرد ؛ چرا که او هر روز ، در حال ایجاد چیز تازه ای است که نبود .
امام علی علیه السلام :سپاسْ خدایی را که یگانه ، یکتا ، بی نیاز و بی همتاست ؛ آن که نه از چیزی به وجود آمده ، و نه آنچه را که هست ، از چیزی آفریده است ... . آنچه را آفریده ، بدون نمونه قبلی ، بدون رنج ، و بدون تلاش ، ایجاد کرده است . هر سازنده ای ، از روی چیزی می سازد ، در حالی که خداوند ، آنچه را ساخته ، از روی چیزی نساخته است .
امام علی علیه السلام :چیزها را از موادّی ازلی و از نمونه هایی ابدی نیافرید ؛ بلکه آفرید آنچه را که آفرید ، و اندازه اش را معیّن کرد و آنچه را که صورت داد ، صورتگری کرد و آن را نیکْ صورت آفرید .
امام علی علیه السلام :اگر همه حیوانات جهان ، از پرندگان و چارپایان ، چه آنهایی که در آغُلْ بسته اند ، و چه آنهایی که در صحرا می چرند ، با همه گونه ها و سنخ ها و جنس ها ، نادانان و زیرکان ، بر آفرینش پشه ای گِرد آیند ، بر آفرینش آن ، توان نخواهند یافت ، و راه دستیابی به آفرینش آن را هم نخواهند دانست ، و خِردها در فهم آن ، سرگردان و آواره خواهند شد ، و نیروها ، ناتوان به آخر خواهند رسید و رانده و مانده ، برخواهند گشت ، آگاه به این که ناتوان اند ، و معترف به درماندگی از آفریدن آن ، و مطمئن از ناتوانی برای از بین بردن آن .
.
ص: 112
5 / 24المالِکالإمام علیّ علیه السلام :کُلُّ مالِکٍ غَیرَهُ مَملوکٌ . (1)
عنه علیه السلام عِندَما سُئِلَ عَن مَعنی قَولِهِم : لا حَولَ ولا قُوَّهَ إلّا بِاللّهِ : إنّا لا نَملِکُ مَعَ اللّهِ شَیئا ، ولا نَملِکُ إلّا ما مَلَّکَنا ، فَمَتی مَلَّکَنا ما هُوَ أملَکُ بِهِ مِنّا ، کَلَّفَنا ومَتی أخَذَهُ مِنّا وَضَعَ تَکلیفَهُ عَنّا . (2)
5 / 25العادِلالإمام علیّ علیه السلام :أشهَدُ أنَّهُ عَدلٌ عَدَلَ ، وحَکَمٌ فَصَلَ. (3)
عنه علیه السلام :الَّذی عَظُمَ حِلمُهُ فَعَفا ، وعَدَلَ فی کُلِّ ما قَضی . (4)
عنه علیه السلام :الَّذی صَدَقَ فی میعادِهِ ، وَارتَفَعَ عَن ظُلمِ عِبادِهِ ، وقامَ بِالقِسطِ فی خَلقِهِ ، وعَدَلَ عَلَیهِم فی حُکمِهِ . (5)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 65 ، غرر الحکم : ح 6885 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 375 ح 6316 وفیهما «غیر اللّه » ، بحار الأنوار : ج 4 ص 309 ح 37 .
2- .نهج البلاغه : الحکمه 404 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 209 ح 49 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 214 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 311 ح 32 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 191 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 185 ، الاحتجاج : ج 1 ص 480 ح 117 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 261 ح 9 .
ص: 113
5 / 24 مالک
5 / 25 دادگر
5 / 24مالکامام علی علیه السلام :هر مالکی غیر از او ، خود ، مملوک است .
امام علی علیه السلام به هنگامی که از معنای سخن آنان که می گویند : «لا حول و لا قوّه إلّا باللّه » پرسیده شد : یعنی ما در کنار خدا ، مالک چیزی نیستیم و جز آنچه او به مالکیت ما در آورده ، صاحب چیزی نیستیم . هر زمان که آنچه را از ما بِدان مالک تر است ، به مِلک ما درآورد ، ما را مکلّف ساخته است ، و هر زمان که آن را از ما بگیرد ، تکلیف خود را از دوش ما برداشته است .
5 / 25دادگرامام علی علیه السلام :گواهی می دهم که او دادگری است که داد ورزیده است ؛ و داوری است که فیصله و پایان می دهد .
امام علی علیه السلام :آن که بردباری اش بسیار است ، و بخشیده ، و در آنچه داوری کرده ، داد ورزیده است .
امام علی علیه السلام :هموست که در وعده هایش راستگوست و از ستم کردن بر بندگانش منزّه است ، و در بین بندگانش دادگری نموده ، و در داوری اش بر آنان ، عدالت ورزیده است .
.
ص: 114
عنه علیه السلام وسُئِلَ عَنِ العَدلِ : العَدلُ ألّا تَتَّهِمَهُ . (1)
عنه علیه السلام :ما کانَ قَومٌ قَطُّ فی غَضِّ نِعمَهٍ مِن عَیشٍ فَزالَ عَنهُم إلّا بِذُنوبٍ اِجتَرَحوها ؛ لِأَنَّ اللّهَ لَیسَ بِظَلّامٍ لِلعَبیدِ . (2)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 470 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 124 ، إعلام الوری : ج 1 ص 545 ، روضه الواعظین : ص 48 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 52 ح 86 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 178 وراجع الخصال : ص 624 ح 10 وتحف العقول : ص 114 .
ص: 115
امام علی علیه السلام وقتی از عدل پرسیده شد : عدل ، آن است که خدا را متّهم نسازی . (1)
امام علی علیه السلام :هیچ قومی نبوده اند که در زندگی ، در فراوانی نعمت باشند و آن زندگی از آنها گرفته شده باشد ، مگر به خاطر گناهانی که انجام داده اند ؛ چرا که خداوند ، هرگز بر بندگان ، ستمکار نیست .
.
1- .متّهم ساختن خدا ، آن است که در فرمان ها و یا آفرینشش به وجود نادرستی و یا ستم ، اعتقاد داشته باشی .
ص: 116
الباب السادس : الصفات السلبیّه6 / 1الحَدّالإمام علیّ علیه السلام :لا یُشمَل بِحَدٍّ ولا یُحسَب بِعَدٍّ ، وإنَّما تَحُدُّ الأَدَواتُ أنفُسَها ، وتُشیرُ الآلاتُ إلی نَظائِرِها ... ولا یُقالُ لَهُ حَدٌّ ولا نِهایَهٌ ، ولَا انقِطاعٌ ولا غایَهٌ ، ولا أنَّ الأَشیاءَ تَحویهِ فَتُقِلَّهُ أو تُهوِیَهُ . (1)
عنه علیه السلام :حَدَّ الأَشیاءَ عِندَ خَلقِهِ لَها إبانَهً لَهُ مِن شَبَهِها . لا تُقَدِّرُهُ الأَوهامُ بِالحُدودِ وَالحَرَکاتِ ، ولا بِالجَوارِحِ وَالأَدَواتِ . (2)
عنه علیه السلام :لَیسَ لَهُ حَدٌّ یَنتَهی إلی حَدِّهِ . (3)
عنه علیه السلام :لا یُدرَکُ بِوَهمٍ، ولا یُقَدَّرُ بِفَهمٍ... ولا یُحَدُّ بِأَینٍ. (4)
عنه علیه السلام :فَتَبارَکَ اللّهُ الَّذی لا یَبلُغُهُ بُعدُ الهِمَمِ ، ولا یَنالُهُ غَوصُ الفِطَنِ وتَعالَی الَّذی لَیسَ لَهُ وَقتٌ مَعدودٌ ، ولا أجَلٌ مَمدودٌ ، ولا نَعتٌ مَحدودٌ . (5)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 186 ، الاحتجاج : ج 1 ص 476 و 477 ح 116 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 163 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 306 ح 35 .
3- .الکافی : ج 1 ص 142 ح 7 ، التوحید : ص 33 ح 1 کلاهما عن الحارث الأعور ، بحار الأنوار : ج 4 ص 266 ح 14 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 182 عن نوف البکالی ، بحار الأنوار : ج 4 ص 314 ح 40 .
5- .الکافی : ج 1 ص 135 ح 1 عن محمّد بن أبی عبد اللّه ومحمّد بن یحیی جمیعاً رفعاه إلی الإمام الصادق علیه السلام ، التوحید : ص 42 ح 3 عن عبد الرحمن عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ؛ المعیار والموازنه : ص 255 .