گروه نرم افزاری آسمان

باب هفتم : مجموعه نام ها و صفات



باب هفتم : مجموعه نام ها و صفاتامام علی علیه السلام :سپاسْ خدایی را که سخنوران ، به ستایش او نمی رسند ، شمارشگرانِ نعمت های او نمی توانند آنها را بشمارند ، و تلاشگران نمی توانند حقّ او را بپردازند ؛ آن که ژرف اندیشیِ اندیشه ها ، او را درک نمی کند ، و ژرفکاوی تیزهوشی ها به او نمی رسد ؛ آن که صفاتش نه اندازه معیّنی ، و نه وصفی ، و نه زمانِ شمارش شده ای ، و نه پایان مشخّصی دارد . با قدرت خود ، آفریده ها را به وجود آورد ، و با رحمتش بادها را به وزیدن وا داشت ، و گستره زمینش را با صخره ها مهار کرد . آغاز دین ، شناخت اوست ، و کمال شناخت او باورداشت اوست ، و کمال باور داشتن او یگانه دانستن اوست ، و کمال یگانه دانستن او ، اخلاص برای اوست ، و کمال اخلاص برای او ، نفی صفات از اوست ؛ چون هر صفتی گواه است که آن [ صفت] ، غیر از موصوف است ، و هر موصوفی گواه است که آن ، غیر از صفت است . هر کس خدای سبحان را وصف کند ، او را با چیزی قرین ساخته است ، و هر کس او را با چیزی قرین سازد ، او را دوگانه پنداشته است ، و هر کس او را دوگانه بپندارد ، او را جزء جزء دانسته است ، و هر کس او را جزء جزء بداند ، او را نشناخته است ، و هر کس او را نشناسد ، به او اشاره کرده [ و برای او جهت قائل شده] است ، و هر کس به او اشاره کند ، برای او اندازه تعیین کرده است ، و هر کس برای او اندازه تعیین کند ، او را به شمارْ در آورده است . هر کس بگوید : «در چیست؟» ، او را جزو چیزی قرار داده است ، و هر کس بگوید : «بر چه چیز است؟» ، جایی را از [ وجود] او تهی شمرده است . هست ، ولی نه از روی پیدایش . وجود دارد ، ولی نه پس از نبودن . با هر چیزی هست ، امّا نه با همنشینی . غیر از هر چیز است ، ولی نه از روی جدایی . کننده است ، نه به مفهوم [ کار کردن با] حرکت ها و ابزارها . بیناست ، از آن هنگامی که هیچ آفریده قابل دیدنی وجود نداشت . تنها بود ، بی آن که سکونت کننده ای باشد تا به آن ، اُنس بگیرد و یا با نبودش وحشتْ حاصل آید .

.


ص: 128

عنه علیه السلام فِی الحَثِّ عَلی مَعرِفَتِهِ تَعالی وَالتَّوحیدِ لَهُ : أوَّلُ عِبادَهِ اللّهِ مَعرِفَتُهُ ، وأصلُ مَعرِفَتِهِ تَوحیدُهُ ، ونِظامُ تَوحیدِهِ نَفیُ التَّشبیهِ عَنهُ ، جَلَّ عَن أن تَحُلَّهُ الصِّفاتُ لِشَهادَهِ العُقولِ : أنَّ کُلَّ مَن حَلَّتهُ الصِّفاتُ مَصنوعٌ ، وشَهادَهِ العُقولِ : أنَّهُ جَلَّ جَلالُهُ صانِعٌ لَیسَ بِمَصنوعٍ ، بِصُنعِ اللّهِ یُستَدَلُّ عَلَیهِ ، وبِالعُقولِ تُعتَقَدُ مَعرِفَتُهُ ، وبِالنَّظَرِ تَثبُتُ حُجَّتُهُ ، جَعَلَ الخَلقَ دَلیلاً عَلَیهِ ، فَکَشَفَ بِهِ عَن رُبوبِیَّتِهِ ، هُوَ الواحِدُ الفَردُ فی أزَلِیَّتِهِ ، لا شَریکَ لَهُ فی إلهیَّتِهِ ، ولا نِدَّ لَهُ فی رُبوبِیَّتِهِ ، بِمُضادَّتِهِ بَینَ الأَشیاءِ المُتَضادَّهِ عُلِمَ أن لا ضِدَّ لَهُ ، وبِمُقارَنَتِهِ بَینَ الاُمورِ المُقتَرِنَهِ عُلِمَ أن لا قَرینَ لَهُ . (1)

عنه علیه السلام :ما وَحَّدَهُ مَن کَیَّفَهُ ، ولا حَقیقَتَهُ أصابَ مَن مَثَّلَهُ ، ولا إیّاهُ عَنی مَن شَبَّهَهُ ، ولا صَمَدَهُ مَن أشارَ إلَیهِ وتَوَهَّمَهُ . کُلُّ مَعروفٍ بِنَفسِهِ مَصنوعٌ ، وکُلُّ قائِمٍ فی سِواهُ مَعلولٌ . فاعِلٌ لا بِاضطِرابِ آلَهٍ ، مُقَدِّرٌ لا بِجَولِ فِکرَهٍ ، غَنِیٌّ لا بِاستِفادَهٍ . لا تَصحَبُهُ الأَوقاتُ ، ولا تَرفِدُهُ الأَدَواتُ . سَبَقَ الأَوقاتَ کَونُهُ ، وَالعَدَمَ وُجودُهُ ، وَالِابتداءَ أزَلُهُ . بِتَشعیرِهِ المَشاعِرَ عُرِفَ أن لا مَشعَرَ لَهُ ، وبِمُضادَّتِهِ بَینَ الاُمورِ عُرِفَ أن لا ضِدَّ لَهُ ، وبِمُقارَنَتِهِ بَینَ الأَشیاءِ عُرِفَ أن لا قَرینَ لَهُ . ضَادَّ النّورَ بِالظُّلمَهِ ، وَالوُضوحَ بِالبُهمَهِ ، وَالجُمودَ بِالبَلَلِ ، وَالحَرورَ بِالصَّرَدِ (2) . مُؤَلِّفٌ بَینَ مُتَعادِیاتِها ، مُقارِنٌ بَینَ مُتَبایِناتِها ، مُقَرِّبٌ بَینَ مُتَباعِداتِها ، مُفَرِّقٌ بَینَ مُتَدانِیاتِها . لا یُشمَل بِحَدٍّ ، ولا یُحسَب بِعَدٍّ ، وإنَّما تَحُدُّ الأَدَواتُ أنفُسَها ، وتُشیرُ الآلاتُ إلی نَظائِرِها . مَنَعَتها «مُنذُ» القِدمَهَ ، وحَمَتها «قَدُ» الأَزَلِیَّهَ ، وجَنَّبَتها «لَولا» التَّکمِلَهَ 3 ! بِها تَجَلّی صانِعُها لِلعُقولِ ، وبِهَا امتَنَعَ عَن نَظَرِ العُیونِ ، ولا یَجری عَلَیهِ السُّکونُ وَالحَرَکَهُ ، وکَیفَ یَجری عَلَیهِ ما هُوَ أجراهُ ، ویَعودُ فیهِ ما هُوَ أبداهُ ، ویَحدُثُ فیهِ ما هُوَ أحدَثَهُ ! إذا لَتَفاوَتَت ذاتُهُ ، ولَتَجَزَّأَ کُنهُهُ ، ولَامتَنَعَ مِنَ الأَزَلِ مَعناهُ ، ولَکانَ لَهُ وَراءٌ إذ وُجِدَ لَهُ أمامٌ ، ولَالتَمَسَ التَّمامَ إذ لَزِمَهُ النُّقصانُ . وإذاً لَقامَت آیَهُ المَصنوعِ فیهِ ، ولَتَحَوَّلَ دَلیلاً بَعدَ أن کانَ مَدلولاً عَلَیهِ ، وخَرَجَ بِسُلطانِ الِامتِناعِ مَن أن یُؤَثِّرَ فیهِ ما یُؤَثِّرُ فی غَیرِهِ . الَّذی لا یَحولُ ولا یَزولُ ، ولا یَجوزُ عَلَیهِ الاُفولُ . لَم یَلِد فَیَکونَ مَولوداً ، ولَم یولَد فَیَصیرَ مَحدودا . جَلَّ عَنِ اتِّخاذِ الأَبناءِ ، وطَهُرَ عَن مُلامَسَهِ النِّساءِ . لا تَنالُهُ الأَوهامُ فَتُقَدِّرَهُ ، ولا تَتَوَهَّمُهُ الفِطَنُ فَتُصَوِّرَهُ ، ولا تُدرِکُهُ الحَواسُّ فَتُحِسَّهُ ، ولا تَلمِسُهُ الأَیدی فَتَمَسَّهُ . ولا یَتَغَیَّرُ بِحالٍ ، ولا یَتَبَدَّلُ فِی الأَحوالِ . ولا تُبلیهِ اللَّیالی وَالأَیّامُ ، ولا یُغَیِّرُهُ الضِّیاءُ وَالظَّلامُ . ولا یوصَفُ بِشَیءٍ مِنَ الأَجزاءِ ، ولا بِالجَوارِحِ وَالأَعضاءِ ، ولا بِعَرَضٍ مِنَ الأَعراضِ ، ولا بِالغَیرِیَّهِ وَالأَبعاضِ . ولا یُقالُ لَهُ حَدٌّ ولا نِهایَهٌ ، ولَا انقِطاعٌ ولا غایَهٌ ؛ ولا أنَّ الأَشیاءَ تَحویهِ فَتُقِلَّهُ أو تُهوِیَهُ ، أو أنَّ شَیئا یَحمِلُهُ فَیُمیلَهُ أو یُعَدِّلَهُ . لَیسَ فِی الأَشیاءِ بِوالِجٍ ، ولا عَنها بِخارِجٍ . یُخبِرُ لا بِلِسانٍ ولَهَواتٍ ، ویَسمَعُ لا بِخُروقٍ وأدَواتٍ . یَقولُ ولا یَلفِظُ ، ویَحفَظُ ولا یَتَحَفَّظُ ، ویُریدُ ولا یُضمِرُ . یُحِبُّ ویَرضی مِن غَیرِ رِقَّهٍ ، ویُبغِضُ ویَغضَبُ مِن غَیرِ مَشَقَّهٍ . یَقولُ لِمَن أرادَ کَونَهُ : «کُن فَیَکونُ» ، لا بِصَوتٍ یَقرَعُ ، ولا بِنِداءٍ یُسمَعُ ؛ وإنَّما کَلامُهُ سُبحانَهُ فِعلٌ مِنهُ أنشَأَهُ ومَثَّلَهُ ، لَم یَکُن مِن قَبلُ ذلِکَ کائِنا ، ولَو کانَ قَدیما لَکانَ إلها ثانِیا . لا یُقالُ : کانَ بَعدَ أن لَم یَکُن ؛ فَتَجرِیَ عَلَیهِ الصِّفاتُ المُحدَثاتِ ، ولا یَکونُ بَینَها وبَینَهُ فَصلٌ ، ولا لَهُ عَلَیها فَضلٌ ؛ فَیَستَوِیَ الصّانِعُ وَالمَصنوعُ ، ویَتَکافَأَ المُبتَدَعُ وَالبَدیعُ . خَلَقَ الخَلائِقَ عَلی غَیرِ مِثالٍ خَلا مِن غَیرِهِ ، ولَم یَستَعِن عَلی خَلقِها بِأَحَدٍ مِن خَلقِهِ . وأنشَأَ الأَرضَ فَأَمسَکَها مِن غَیرِ اشتِغالٍ ، وأرساها عَلی غَیرِ قَرارٍ ، وأقامَها بِغَیرِ قَوائِمَ ، ورَفَعَها بِغَیرِ دَعائِمَ ، وحَصَّنَها مِنَ الأَوَدِ وَالِاعوِجاجِ ، ومَنَعَها مِنَ التَّهافُتِ وِالِانفِراجِ . أرسی أوتادَها ، وضَرَبَ أسدادَها ، وَاستَفاضَ عُیونَها ، وخَدَّ أودِیَتَها ، فَلَم یَهِن ما بَناهُ ، ولا ضَعُفَ ما قَوّاهُ . هُوَ الظّاهِرُ عَلَیها بِسُلطانِهِ وعَظَمَتِهِ ، وهُوَ الباطِنُ لَها بِعِلمِهِ ومَعرِفَتِهِ ، وَالعالی عَلی کُلِّ شَیءٍ مِنها بِجَلالِهِ وعِزَّتِهِ . لا یُعجِزُهُ شَیءٌ مِنها طَلَبَهُ ، ولا یَمتَنِعُ عَلَیهِ فَیَغلِبَهُ ، ولا یَفوتُهُ السَّریعُ مِنها فَیَسبِقَهُ ، ولا یَحتاجُ إلی ذی مالٍ فَیَرزُقَهُ . خَضَعَتِ الأَشیاءُ لَهُ ، وذَلَّت مُستَکینَهً لِعَظَمَتِهِ ، لا تَستَطیعُ الهَرَبَ مِن سُلطانِهِ إلی غَیرِهِ فَتَمتَنِعَ مِن نَفعِهِ وضَرِّهِ ، ولا کُف ءَ لَهُ فَیُکافِئَهُ ، ولا نَظیرَ لَهُ فَیُساوِیَهُ . هُوَ المُفنی لَها بَعدَ وُجودِها ، حَتّی یَصیرَ مَوجودُها کَمَفقودِها . ولَیسَ فَناءُ الدُّنیا بَعدَ ابتِداعِها بَأَعجَبَ مِن إنشائِها وَاختِراعِها . وکَیفَ ولَوِ اجتَمَعَ جَمیعُ حَیَوانِها مِن طَیرِها وبَهائِمِها ، وما کانَ مِن مُراحِها وسائِمِها ، وأصنافِ أسناخِها وأجناسِها ، ومُتَبَلِّدَهِ اُمَمِها وأکیاسها ، عَلی إحداثِ بَعوضَهٍ ما قَدَرَت عَلی إحداثِها ، ولا عَرَفَت کَیفَ السَّبیلُ إلی إیجادِها ، ولَتَحَیَّرَت عُقولُها فی عِلمِ ذلِکَ وتاهَت ، وعَجَزَت قُواها وتَناهَت ، ورَجَعَت خاسِئَهً حَسیرَهً ، عارِفَهً بِأَنَّها مَقهورَهٌ ، مُقِرَّهً بِالعَجزِ عَن إنشائِها ، مُذعِنَهً بِالضَّعفِ عَن إفنائِها ! وإنَّ اللّهَ سُبحانَهُ یَعودُ بَعدَ فَناءِ الدُّنیا وَحدَهُ لا شَیءَ مَعَهُ . کَما کانَ قَبلَ ابتِدائِها کَذلِکَ یَکونُ بَعدَ فَنائِها ، بِلا وَقتٍ ولا مَکانٍ ، ولا حینٍ ولا زَمانٍ . عُدِمَت عِندَ ذلِکَ الآجالُ وَالأَوقاتُ ، وزالَتِ السِّنونَ وَالسّاعاتُ ، فَلا شَیءَ إلّا اللّهُ الواحِدُ القَهّارُ الَّذی إلَیهِ مَصیرُ جَمیعِ الاُمورِ . بِلا قُدرَهٍ مِنها کانَ ابتِداءُ خَلقِها ، وبِغَیرِ امتِناعٍ مِنها کانَ فَناؤُها ، ولَو قَدَرَت عَلَی الِامتِناعِ لَدامَ بَقاؤُها . لَم یَتَکاءَدهُ (3) صُنعُ شَیءٍ مِنها إذ صَنَعَهُ ، ولمَ یَؤُدهُ مِنها خَلقُ ما خَلَقَهُ وبَرَأَهُ ، ولَم یُکَوِّنها لِتَشدیدِ سُلطانٍ ، ولا لِخَوفٍ مِن زَوالٍ ونُقصانٍ ، ولا لِلِاستِعانَهِ بِها عَلی نِدٍّ مُکاثِرٍ ، ولا لِلِاحتِرازِ بِها مِن ضِدٍّ مُثاوِرٍ ، ولا لِلِازدِیادِ بِها فی مُلکِهِ ، ولا لِمُکاثَرَهِ شَریکٍ فی شِرکِهِ ، ولا لِوَحشَهٍ کانَت مِنهُ ؛ فَأَرادَ أن یَستَأنِسَ إلَیها . ثُمَّ هُوَ یُفنیها بَعدَ تَکوینِها ، لا لِسَأَمٍ دَخَلَ عَلَیهِ فی تَصریفِها وتَدبیرِها ، ولا لِراحَهٍ واصِلَهٍ إلَیهِ ، ولا لِثِقَلِ شَیءٍ مِنها عَلَیهِ . لا یُمِلُّهُ طولُ بَقائِها فَیَدعُوَهُ إلی سُرعَهِ إفنائِها ، ولکِنَّهُ سُبحانَهُ دَبَّرَها بِلُطفِهِ ، وأمسَکَها بِأَمرِهِ ، وأتقَنَها بِقُدرَتِهِ ، ثُمَّ یُعیدُها بَعدَ الفَناءِ مِن غَیرِ حاجَهٍ مِنهُ إلَیها ، ولَا استِعانَهٍ بِشَیءٍ مِنها عَلَیها ، ولا لِانصِرافٍ مِن حالِ وَحشَهٍ إلی حالِ استِئناسٍ ، ولا مِن حالِ جَهلٍ وعَمیً إلی حالِ عِلمٍ وَالتِماسٍ ، ولا مِن فَقرٍ وحاجَهٍ إلی غِنیً وکَثرَهٍ ، ولا مِن ذُلٍّ وضَعَهٍ إلی عِزٍّ وقُدرَهٍ . (4)

.

1- .الإرشاد : ج 1 ص 223 عن صالح بن کیسان ، الاحتجاج : ج 1 ص 475 ح 114 وفیه «نفی الصفات» بدل «نفی التشبیه» و «بالفکر» بدل «بالنظر» ، بحار الأنوار : ج 4 ص 253 ح 6 .
2- .الحرور : الریح الحارّه باللیل ، وقد تکون بالنهار . والصرَد : البَرد وقیل : شِدّته (لسان العرب : ج 4 ص 177 «حرر» و ج 3 ص 248 «صرد») .
3- .یتکاءدهُ : أی یَصعب علیه ویَشقّ (النهایه : ج 4 ص 137 «کأد») .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 186 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 310 ح 14 .

ص: 129

امام علی علیه السلام در تشویق به شناخت خدای متعال و یگانه دانستن او : سرآغاز پرستش خداوند ، شناخت اوست ، و پایه شناخت او ، یگانه شمردن اوست ، و سررشته یگانگی اش ، نفی تشبیه از اوست . برتر از آن است که صفات در او حُلول کنند ؛ چرا که خِردها گواه اند : هر چیزی که صفات در آن جای گیرند ، ساخته شده است ، و خِردها بر این گواه اند که خداوند جل جلاله ، سازنده است و نه ساخته شده . با ساخته های خدا ، بر وجود او استدلال می شود ، و به خردها [ رشته] شناختش پیوند خورده است ، و با اندیشه برهانِ روشنش اثبات می گردد . آفریده ها را دلیل وجود خود قرار داده است که با آنها ، پرده از پروردگاری اش بر می گیرد . او در ازلی بودنش یگانه است ، در خداوندی اش بی شریک است ، و برای پروردگاری اش همسانی وجود ندارد . با تضاد افکنی اش بین اشیای متضاد ، فهمیده می شود که او ضد ندارد و با نزدیک سازی اش بین امور نزدیک ، فهمیده می شود که او همتا ندارد .

امام علی علیه السلام :آن کس که به او وصفِ چگونگی می دهد ، او را یگانه نمی داند ، و آن که برای او نمونه می آورد ، حقیقت او را درنیافته ، و آن که او را تشبیه می کند ، [ در واقع ]او را اراده نمی کند ، و آن که به او اشاره می نماید و او را تصوّر می کند ، بی نیازش نمی شمرد . هر چیزی که به خودش شناخته شده باشد ، ساخته شده خواهد بود ، و هر به پا ایستاده به وسیله دیگری ، معلول است . او کننده است ، ولی نه با حرکت اندام ها ؛ تقدیر کننده است ، امّا نه با جولان دادن اندیشه ؛ بی نیاز است ، نه با بهره بردن [ از دارایی ها] . زمان ها او را همراهی نمی کنند و ابزارها در پی او نمی افتند . هستی اش بر زمان ها،و بودنش بر نبودن، و ازلی بودنش بر آغاز ، پیشی گرفته است . با قرار دادن قوای ادراکی [ در انسان] ، فهمیده می شود که او را قوّه ادراک نیست ، و با اختلاف افکندنش بین چیزها ، فهمیده می شود که ضدّی ندارد، و با به هم آوردن بین چیزها ، دانسته می شود که او را همنشین نیست.نور را با ظلمت ، روشنایی را با تاریکی، خشکی را با تری ، گرمی را با سردی متضاد ساخت . سازگار کننده بین پدیده های ناسازگار ، و به هم آورنده بین جداها ، نزدیک ساز بین دورها ، و جداکننده بین به هم پیوسته هاست . حد و اندازه ، او را فرا نمی گیرد ، و به شمار نمی آید ؛ چرا که ابزارها ، چیزی همچون خود را اندازه می گیرند ، و وسیله ها ، به همگونِ خود اشاره دارند . به کارگیری تعبیر «از کی؟» ، قدیم بودن ابزارها را نفی می کند ، و تعبیر «تا کی؟» ، ازلی بودن آنها را ، و تعبیر «اگر چنین نبود» ، کامل بودن آنها را . 1 آفریننده ، از طریق آفریده ها ، برای خِردها تجلّی پیدا کرده ، و به واسطه همان ها ، نگاه دیده ها از او بازداشته شده است . سکون و حرکت ، بر او جاری نمی شود . و چه سانْ چیزی که او خود ، آن را جاری ساخته ، بر او جاری شود ، و آنچه که خود ایجاد کرده ، به او برگردد ، و آنچه که خودْ آن را پدید آورده ، در او پدیدار شود؟ اگر چنین بود ، ذات او گوناگون می گشت و کُنْهش پراکندگی می پذیرفت ، و دیگر ، حقیقت او از ازلی بودن امتناع می ورزید ، و به یقین ، برای او پشتِ سری می بود ، آن گاه که برای او پیشِ رویی یافت می شد ، و باید در پیِ کمال می رفت ، آن هنگام که با نقصانْ همراه می شد . نیز در این هنگام ، نشانه های ساخته بودن ، در او هویدا می شدند ، و پس از آن که بر او دلالت می شد ، خود ، دلیل و نشانه قرار می گرفت ! و او به قدرت امتناع (عدم امکان) ، از این که چیزی که در غیر او تأثیر می گذارد ، در او اثر بگذارد ، بیرون است . [ خداوند ،] کسی است که تغییر و زوال نمی پذیرد ، و ناپدید شدن بر او روا نیست ؛ نزاد تا زاده شده باشد ، و زاده نشد تا محدود گردد . از داشتن فرزند به دور است ، و از تماس داشتن با زن ، بر کنار . پندارها به او نمی رسند تا اندازه اش گیرند ، و هوش ها به پندارش نمی آورند تا او را تصوّر کنند . حواس ها به او نمی رسند تا او را حس کنند ، و دست ها به او نمی رسند تا لمسش کنند . هیچ گاه تغییر نمی کند ، و در حالات گوناگون ، عوض نمی شود.شب ها و روزها او را فرسوده نمی سازند،و روشنی و تاریکی ، او را دگرگون نمی کند . به داشتن اَجزا و اندام ها و عضوها توصیف نمی گردد ، و به عَرَضی از عَرَض ها ، یا به اختلاف داشتن و یا به اَجزا ، شناخته نمی شود . به او ، اندازه و پایانی ، و تمام شدن و فرجامی نسبت داده نمی شود ، چیزها او را فرا نمی گیرند تا او را به بالا یا پایین ببرند ، و چیزی او را [ از جا] بر نمی دارد تا کج شود و یا راست گردد . فرو رونده در اشیا نیست ، و از آنها بُرون هم نیست . خبر می دهد ، نه به زبان و زبانک ، و می شنود ، نه به سوراخ های گوش و اندام ها ، و می گوید ، نه با ادای الفاظ ، و نگه می دارد ، نه با حفاظت کردن ، و اراده می کند ، نه با به کاربردن اندیشه . دوست می دارد و خرسند می شود ، نه از روی دلسوزی ، و تُندی می کند و خشم می گیرد ، نه از روی رنجش . به هر چه بودنش را اراده کند ، می گوید : «باش!» و «هست» می شود ، نه به صدایی که به گوش فرو رود ، و نه با فریادی که شنیده شود ؛ بلکه سخن خدای سبحان ، [ همان ]کار اوست که ایجادش می کند و آن را شکل می بخشد ، در حالی که پیش از آن ، وجود نداشته است ؛ چرا که اگر می بود ، همان ، خدای دوم می شد . گفته نمی شود که : «او بود ، پس از آن که نبود» ، تا بر وی ویژگی پدیده ها جاری گردد ، و میان آنان و او جدایی نمانَد ، و نه او را بر آنان ، افزونی ای باشد تا سازنده و ساخته شده ، برابر گردند ، و ایجاد شده و ایجاد کننده ، برابر شوند . آفریده ها را بدون نمونه ای به جا مانده از دیگری ، آفرید ، و در آفرینش آنها از هیچ یک از بندگانش کمک نگرفت . زمین را آفرید و آن را بدون آن که خود را بدان مشغول کند ، نگه داشت ، و بدون آن که بر چیزی استوارش کند ، بر جایش ایستانْد ، و آن را بدون پایه ، بر پا داشت ، و بدون تکیه گاه ، بلندش کرد ، و از خمیدگی و کجی نگاه داشت ، و از افتادن و شکافتن ، بازش داشت . میخ های زمین را استوار کرد ، کوه هایش را محکم ساخت ، چشمه هایش را روان گردانید ، و دره هایش را گشود . آنچه ساخت ، سست نگردید و آنچه نیرو داد ، ناتوان نشد . او با قدرت و عظمتش بر آفریده ها آشکار است ، و با علم و معرفتش از درون آنها آگاه است ، و با جلال و عزّتش از همه آنها برتر است . هر چه را بخواهد ، از توانش بیرون نیست و چیزی برای او ناممکن نیست تا مغلوبِ آن گردد ، و چیزهای شتابان ، از دسترس او خارج نمی شوند تا بر او پیشی گیرند . به صاحبْ مالی نیازمند نیست تا او را روزی دهد . همه چیزها برای او فروتن اند و در برابر عظمت او ، خوار و فرو افتاده . از پادشاهی او امکان فرار به [ پادشاهی] دیگری نیست تا از سود و زیانِ او به دور باشد . هم ترازی برای او نیست تا با او هم ترازی کند ، و نظیری برای او نیست تا با او همسنگی نماید . او نابود کننده چیزها پس از وجودِ آنهاست ، به گونه ای که چیزهای موجود ، چون چیزهای معدوم گردند . نابودی دنیا پس از ایجاد آن ، شگفت تر از ایجاد و اختراع آن نیست . چگونه شگفت باشد ، در حالی که اگر همه حیوانات زمین ، از پرندگان تا چارپایان آن ، چه آنان که در اصطبل می خورند و یا به صحرا می چرند، از هر جنس و ریشه و اصل ، و مردمان نادان یا زیرک ، بر به وجود آوردن پشه ای گِرد آیند ، هرگز توان آفریدن آن را نخواهند داشت ، و راه ایجاد آن را هم نخواهند دانست ، و خِردهای آنان ، در آگاهی به این امور ، حیران و سرگردان می شود ، و قوایشان ناتوان شده ، پایان می یابد ، و سرافکنده و خوار بر می گردند ، آگاه به این که شکست خورده اند و معترف به ناتوانی از آفریدن آن ، و با یقین به عجز در نابود ساختن آن . خداوند سبحان پس از نابودی دنیا ، به تنهایی اش تنهایی ای که در آن ، هیچ چیز با او نیست بر می گردد ، و چنان که پیش از آفرینش دنیا بود ، پس از نابودی دنیا نیز چنان خواهد شد ، بی وقت و بی مکان ، بی لحظه و بی زمان . در این هنگام ، اجل ها و زمان ها نابود می شوند و سال ها و ساعت ها از بین می روند ، و چیزی نباشد جز خدای تنها و چیره ای که بازگشت همه به سوی اوست . آغازِ آفرینش چیزها ، بدون قدرت آنها بود ، و فنایشان [ نیز] بدون سرپیچی آنها خواهد بود . اگر آنها توان سرپیچی داشتند ، پایدار می ماندند . ساختن چیزی از جهان برای او سخت نبود ، و آفرینش هیچ یک از چیزهایی که خلق کرده و پرداخته ، برایش دشوار نبود . چیزها را نه برای تقویت پادشاهی و یا از بیم زوال و نقصان آفرید ، و نه برای یاری جویی از آنها در برابر همتایی زیاده جو ، و نه برای دوری جُستن از مخالفی مهاجم ، و نه برای افزایش در مُلکش ، و نه برای غلبه در نزاع زیادت طلبانه شریکی در شراکتش ، و نه به خاطر تنهایی اش تا بخواهد با آن چیزها اُنس بگیرد . آن گاه، او پس از ایجاد دنیا ، آن را نابود می کند ، نه از روی خستگی در گرداندن و سامان دادن آن ، و نه برای آن که آسایشی به وی برسد ، و بدون آن که سنگینی ای از اداره آن بر وی وارد شده باشد . طولانی شدن عمر دنیا ، او را خسته نمی سازد تا او را به شتابْ در نابودی آن فرا خوانَد ؛ بلکه خدای عز و جل ، به لطف خود ، آن را تدبیر کرد و با فرمان خویش نِگَهَش داشت ، و با قدرتش آن را استوار کرد . و باز ، دنیا را پس از نابودی اش ، باز می گردانَد ، بدون آن که او را نیازی به آن باشد ، و نه برای کمک خواهی از چیزی از دنیا بر ضدّ دنیا ، و نه برای گذر از حالت تنهایی به حالت اُنس ، و یا از حالت نادانی و نابینایی به حالت دانش و بینایی ، و یا از فقر و نیازمندی به بی نیازی و فراوانی ، و یا از حالت خواریِ فروماندگی به حالت عزّت و قدرت .

.


ص: 130

. .


ص: 131

. .


ص: 132

. .


ص: 133

. .


ص: 134

. .


ص: 135

. .


ص: 136

عنه علیه السلام عِندَمَا استَنهَضَ النّاسَ فی حَربِ مُعاوِیَهَ فِی المَرَّهِ الثّانِیَهِ ، فَلَمَّا اجتَمَعَ النّاسُ قامَ خَطیبا : الحَمدُ للّهِِ الواحِدِ الأَحَدِ الصَّمَدِ المُتَفَرِّدِ الَّذی لا مِن شَیءٍ کانَ ، ولا مِن شَیءٍ خَلَقَ ما کانَ ، قُدرَهٌ بان بِها مِنَ الأَشیاءِ وبانَتِ الأَشیاءُ مِنهُ ، فَلَیسَت لَهُ صِفَهٌ تُنالُ ولا حَدٌّ تُضرَبُ لَهُ فیهِ الأَمثالُ ، کَلَّ دونَ صِفاتِهِ تَحبیرُ اللُّغاتِ ، وضَلَّ هُناکَ تَصاریفُ الصِّفاتِ ، وحارَ فی مَلَکوتِهِ عَمیقاتُ مَذاهِبِ التَّفکیرِ ، وَانقَطَعَ دونَ الرُّسوخِ فی عِلمِهِ جَوامِعُ التَّفسیرِ ، وحالَ دونَ غَیبِهِ المَکنونِ حُجُبٌ مِنَ الغُیوبِ ، تاهَت فی أدنی أدانیها طامِحاتُ العُقولِ فی لَطیفاتِ الاُمورِ . فَتَبارَکَ اللّهُ الَّذی لا یَبلُغُهُ بُعدُ الهِمَمِ ، ولا یَنالُهُ غَوصُ الفِطَنِ ، وتَعالَی الَّذی لَیسَ لَهُ وَقتٌ مَعدودٌ ، ولا أجَلٌ مَمدودٌ ، ولا نَعتٌ مَحدودٌ ، سُبحانَ الَّذی لَیسَ لَهُ أوَّلٌ مُبتَدَأٌ ، ولا غایَهٌ مُنتَهًی ، ولا آخِرٌ یَفنی . سُبحانَهُ هُوَ کَما وَصَفَ نَفسَهُ ، وَالواصِفونَ لا یَبلُغونَ نَعتَهُ ، وحَدَّ الأَشیاءَ کُلَّها عِندَ خَلقِهِ ، إبانَهً لَها مِن شَبَهِهِ وإبانَهً له مِن شَبَهِها ، لَم یَحلُل فیها فَیُقالَ : هُوَ فیها کائِنٌ ، ولَم یَنأَ عَنها فَیُقالَ : هُوَ مِنها بائِنٌ ، ولَم یَخلُ مِنها فَیُقالَ لَهُ : أینَ ، لکِنَّهُ سُبحانَهُ أحاطَ بِها عِلمُهُ ، وأتقَنَها صُنعُهُ ، وأحصاها حِفظُهُ ، لَم یَعزُب عَنهُ خَفِیّاتُ غُیوبِ الهَواءِ ، ولا غَوامِضُ مَکنونِ ظُلَمِ الدُّجی ، ولا ما فِی السَّماواتِ العُلی إلَی الأَرَضینَ السُّفلی ، لِکُلِّ شَیءٍ مِنها حافِظٌ ورَقیبٌ ، وکُلُّ شَیءٍ مِنها بِشَیءٍ مُحیطٌ ، وَالمُحیطُ بِما أحاطَ مِنها . الواحِدُ الأَحَدُ الصَّمَدُ ، الَّذی لا یُغَیِّرُهُ صُروفُ الأَزمانِ ، ولا یَتَکَأَّدُهُ صُنعُ شَیءٍ کانَ ، إنَّما قالَ لِما شاءَ : کُن فَکَان . اِبتَدَعَ ما خَلَقَ بِلا مِثالٍ سَبَقَ ، ولا تَعَبٍ ولا نَصَبٍ ، وکُلُّ صانِعِ شَیءٍ فَمِن شَیءٍ صَنَعَ ، وَاللّهُ لا مِن شَیءٍ صَنَعَ ما خَلَقَ ، وکُلُّ عالِمٍ فَمِن بَعدَ جَهلٍ تَعَلَّمَ ، وَاللّهُ لَم یَجهَل ولَم یَتَعَلَّم . أحاطَ بِالأَشیاءِ عِلما قَبلَ کَونِها ، فَلَم یَزدَد بِکَونِها عِلما ، عِلمُهُ بِها قَبلَ أن یُکَوِّنَها کَعِلمِهِ بَعدَ تَکوینِها ، لَم یُکَوِّنها لِتَشدیدِ سُلطانٍ ، ولا خَوفٍ مِن زَوالٍ ولا نُقصانٍ ، ولَا استِعانَهٍ عَلی ضِدٍّ مُناوٍ ، ولا نِدٍّ مُکاثِرٍ ، ولا شَریکٍ مُکابِرٍ ، لکِن خَلائِقُ مَربوبونَ وعِبادٌ داخِرونَ . فَسُبحانَ الَّذی لا یَؤُودُهُ خَلقُ ما ابتَدَأَ ، ولا تَدبیرُ ما بَرَأَ ، ولا مِن عَجزٍ ولا مِن فَترَهٍ بِما خَلَقَ اکتَفی ، عَلِمَ ما خَلَقَ وخَلَقَ ما عَلِمَ ، لا بِالتَّفکیرِ فی عِلمٍ حادِثٍ أصابَ ما خَلَقَ ، ولا شُبهَهٍ دَخَلَت عَلَیهِ فیما لَم یَخلُق ، لکِن قَضاءٌ مُبرَمٌ ، وعِلمٌ مُحکَمٌ ، وأمرٌ مُتقَنٌ . تَوَحَّدَ بِالرُّبوبِیَّهِ ، وخَصَّ نَفسَهُ بِالوَحدانِیَّهِ ، وَاستَخلَصَ بِالمَجدِ وَالثَّناءِ ، وتَفَرَّدَ بِالتَّوحیدِ وَالمَجدِ وَالسَّناءِ ، وتَوَحَّدَ بِالتَّحمیدِ ، وتَمَجَّدَ بِالتَّمجیدِ ، وعَلا عَنِ اتِّخاذِ الأَبناءِ ، وتَطَهَّرَ وتَقَدَّسَ عَن مُلامَسَهِ النِّساءِ ، وعَزَّ وجَلَّ عَن مُجاوَرَهِ الشُّرَکاءِ . فَلَیسَ لَهُ فیما خَلَقَ ضِدٌّ ، ولا لَهُ فیما مَلَکَ نِدٌّ ، ولَم یَشرَکهُ فی مُلکِهِ أحَدٌ ، الواحِدُ الأَحَدُ الصَّمَدُ ، المُبیدُ لِلأَبَدِ وَالوارِثُ لِلأَمَدِ ، الَّذی لَم یَزَل ولا یَزالُ وَحدانِیّا أزَلِیّا ، قَبلَ بَدءِ الدُّهورِ وبَعدَ صُروفِ الاُمورِ ، الَّذی لا یَبیدُ ولا یَنفَدُ ، بِذلِکَ أصِفُ رَبّی فَلا إلهَ إلَا اللّهُ ، مِن عَظیمٍ ما أعظَمَهُ ؟ ! ومِن جَلیلٍ ما أجَلَّهُ ؟ ! ومِن عَزیزٍ ما أعَزَّهُ ؟ ! وتَعالی عَمّا یَقولُ الظّالِمونَ عُلُوّا کَبیرا . (1)

.

1- .الکافی : ج 1 ص 134 ح 1 عن محمّد بن أبی عبد اللّه ومحمّد بن یحیی جمیعا رفعاه إلی الإمام الصادق علیه السلام ، التوحید : ص 41 ح 3 عن الحصین بن عبد الرحمن عن أبیه عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 269 ح 15 .

ص: 137

امام علی علیه السلام هنگامی که از مردم خواست برای بار دوم به جنگ با معاویه برخیزند و زمانی که آنان گرد آمدند ، به سخنرانی ایستاد : سپاس ، خدای یگانه و یکتا و بی نیازِ تنهایی را که نه از چیزی وجود یافته ، و نه آنچه را که هست ، از چیزی آفریده است . او قدرتی است که با همین [ صفت] از چیزها جدا می شود و چیزها از او جدا می شوند . نه او را صفتی است که به آن دست یابند ، و نه اندازه ای که برای آن ، مَثَل آورند . در کار توصیف او ، آرایه های زبان ها ناکارآمدند ، و گوناگونی صفات ، در آن جا راه گم کرده ، در می مانند . در عظمت ملکوتش راه های عمیق اندیشه حیران می گردند ، و از نفوذ به دانشش ، همه تفسیرها به دور می مانند . بر غیبِ پوشیده اش پرده های ناپیدا افکنده است ، و در مطالب دقیق ، و [ حتّی] در نزدیک ترین مراتب آن ، بلندپروازی های خِردها ، سرگشته است . خجسته است خدایی که اندیشه های بلند ، به او نمی رسد ، و ژرفکاوی های هوشمندانه ، به او دست نمی یابد . برتر است آن که نه برای او زمانی قابل شمارش ، و نه عمری دراز ، و نه وصفی محدود است . پاکْ ساحت است آن که نه سرآغازی به عنوان ابتدا دارد و نه سرانجامی به عنوان انتها ، و نه آخری که نابود شود . او منزّه است، آن سان که خود ، خویش را توصیف کرده است ، وتوصیف کنندگان به توصیفش نمی رسند، و همه چیزها را به هنگام آفریدنشان محدود ساخته ، تا آنها از شباهت به او متمایز گردند ، و او از شباهت به آنها متمایز گردد . درون چیزها جای نگرفته تا گفته شود : «او در چیزها جای دارد» ، و از آنها دور نیست تا گفته شود : «او از چیزها بیگانه است» ، از چیزها بر کنار نیست تا گفته شود : «در کجاست؟» ، بلکه خدای سبحان ، علمش ، بدان ها احاطه یافته ، و ساخت او آنها را استوار ساخته ، و پاس داشت او آنها را شماره کرده است . نه پنهانی های هوای ناپیدا از او پوشیده است ، و نه پوشیده های نهان تاریکی شب ، و نه آنچه در آسمان های بالا تا زمین های پایین است . برای هر چیزی از آنها نگهبان و گماشته ای است ، و هر چیزی از آنها به چیزی دیگر احاطه دارد و او بر احاطه دارنده آنها احاطه دارد . یگانه یکتای بی نیازی است که نه گردش زمان ، دگرگونش می سازد ، و نه ساخت چیزی که هست ، خسته اش می کند . به آنچه خواست، گفت : «باش» و آن چیز، «هست» شد . آنچه را آفریده ، بدون نمونه پیشین و بدون رنج و تلاش ، ایجاد کرده است . هر که چیزی می سازد ، آن را از مادّه ای ساخته است ، و خدا آنچه را که آفریده ، از مادّه ای نساخته است . هر دانایی ، پس از نادانی ، آموزش دیده است ، در حالی که خدا نه جاهل بوده و نه چیزی آموخته است . به چیزها قبل از بودنشان احاطه علمی دارد ، و بودنشان به دانش او چیزی نمی افزاید ، و علم او به چیزها ، پیش از به وجود آمدن آنها ، همچون علم او بدانها پس از به وجود آمدنشان است . چیزها را نه برای تحکیم پادشاهی اش ایجاد کرده ، و نه از بیم نابودی و کاستی ، و نه برای یاری گرفتن علیه مخالفی دشمنی پیشه و یا همتایی فزون خواه و یا شریکی ستیزه جو ؛ بلکه همه آنها آفریده هایی تربیت شده و بندگانی خوارند . منزّه است آن که آفرینش آنچه آغاز کرده و سرپرستی آنچه آفریده ، او را به رنج نینداخته است ، و از روی ناتوانی و یا سستی نیست که به آنچه آفریده ، بسنده کرده است . آنچه آفریده ، دانسته است ، و آنچه دانسته ، آفریده است . به خاطر اندیشیدن در دانشی پیدا شده نیست که در آفرینش خویش خطا نکرده است و آنچه نیافریده ، به واسطه تردیدش نبوده است ؛ بلکه [ آفرینش او ]سرنوشتی است محتوم ، و علمی است محکم ، و کاری است استوار . در پروردگاری ، یگانه گشته و خویش را به یگانگی، ویژه ساخته است . بزرگواری و ستایش را از آنِ خود نموده و در توحید و بزرگی و والایی ، بی همتا شده است . در ستایش ، یکتایی یافته و به بزرگواری ، ویژه گردیده است . از داشتن فرزند ، منزّه است و از تماس داشتن با زن ، پاک و برکنار است . ارجمند است و والاتر است از این که با شریکانی هم جوار باشد . در آنچه آفریده ، ضدّی برای او نیست ، و در آنچه مالک است ، همانندی ندارد ، و در مملکتش هیچ کس با او شریک نیست . یگانه و یکتا و بی نیاز است . ویران کننده روزگار و زمان و برجای ماننده پس از پایان است . اوست که همواره و همیشه پیش از آغاز روزگارها و پس از گردش کارها یکتای ازلی است . آن که هرگز نابود نمی شود و پایان نمی پذیرد . با این اوصاف ، پروردگارم را توصیف می کنم : خدایی جز خداوند یگانه نیست ؛ شگفتا از بزرگی اش که چه بزرگ است او! شگفتا از والایی اش ، که چه والاست! و شگفتا از عزّتمندی اش ، که چه عزّتمند است! و از آنچه ستمکاران می گویند ، بسیار والاتر است .

.


ص: 138

. .


ص: 139

. .


ص: 140

عنه علیه السلام فی خُطبَتِهِ فی مَسجِدِ الکوفَهِ : الحَمدُ للّهِِ الَّذی لا مِن شَیءٍ کانَ ، ولا مِن شَیءٍ کَوَّنَ ما قَد کانَ ، المُستَشهِدِ بِحُدوثِ الأَشیاءِ عَلی أزَلِیَّتِهِ ، وبِما وَسَمَها بِهِ مِنَ العَجزِ عَلی قُدرَتِهِ ، وبِما اضطَرَّها إلَیهِ مِنَ الفَناءِ عَلی دَوامِهِ ، لَم یَخلُ مِنهُ مَکانٌ فَیُدرَکَ بَأَینِیَّتِهِ ، ولا لَهُ شَبَحُ مثالٍ فَیوصَفَ بِکَیفِیَّتِهِ ، ولَم یَغِب عَن شَیءٍ فَیُعلَمَ بِحَیثِیَّتِهِ . مُبایِنٌ لِجَمیعِ ما أحدَثَ فِی الصِّفاتِ ، ومُمتَنِعٌ عَنِ الإِدراکِ بِمَا ابتَدَعَ مِن تَصریفِ الذَّواتِ ، وخارِجٌ بِالکِبریاءِ وَالعَظَمَهِ مِن جَمیعِ تَصَرُّفِ الحالاتِ ، مُحَرَّمٌ عَلی بَوارِعِ ناقِباتِ الفِطَنِ تَحدیدُها ، وعَلی غَوامِضِ ثاقِباتِ الفِکرِ تَکییفُهُ وعَلی غَوائِصِ سابِحات النَّظَرِ تَصویرُهُ . لا تَحویهِ الأَماکِنُ لِعَظَمَتِهِ ، ولا تُدرِکُهُ المَقادیرُ لِجَلالِهِ ، ولا تَقطَعُهُ المَقاییسُ لِکِبرِیائِهِ ، مُمتَنِعٌ عَنِ الأَوهامِ أن تَکتَنِهَهُ ، وعَنِ الأَفهامِ أن تَستَغرِقَهُ ، وعَنِ الأَذهانِ أن تُمَثِّلَهُ، وقَد یَئِسَت مِنِ استِنباطِ الإِحاطَهِ بِهِ طَوامِحُ العُقولِ، ونَضَبَت عَنِ الإِشارَهِ إلَیهِ بِالِاکتِناهِ بِحارُ العُلومِ ، ورَجَعَت بِالصُّغرِ عَنِ السُّمُوِّ إلی وَصفِ قُدرَتِهِ لَطائِفُ الخُصومِ. واحِدٌ لا مِن عَدَدٍ ، ودائِمٌ لا بِأَمَدٍ ، وقائِمٌ لا بِعَمَدٍ ، لَیسَ بِجِنسٍ فَتُعادِلَهُ الأَجناسُ ، ولا بِشَبَحٍ فَتُضارِعَهُ الأَشباحُ ، ولا کَالأَشیاءِ فَتَقَعَ عَلَیهِ الصِّفاتُ ، قَد ضَلَّتِ العُقولُ فی أمواجِ تَیّارِ إدراکِهِ ، وتَحَیَّرَتِ الأَوهامُ عَن إحاطَهِ ذِکرِ أزَلِیَّتِهِ ، وحَصِرَتِ الأَفهامُ عَنِ استِشعارِ وَصفِ قُدرَتِهِ ، وغَرِقَتِ الأَذهانُ فی لُجَجِ أفلاکِ مَلَکوتِهِ ، مُقتَدِرٌ بِالآلاءِ ، ومُمتَنِعٌ بِالکِبرِیاءِ ، ومُتَمَلِّکٌ عَلَی الأَشیاءِ . فَلا دَهرٌ یُخلِقُهُ ولا زَمانٌ یُبلیهِ ، ولا وَصفٌ یُحیطُ بِهِ ، وقَد خَضَعَت لَهُ الرِّقابُ الصِّعابُ فی مَحَلِّ تُخوم قَرارِها ، وأذعَنَت لَهُ رَواصِنُ الأَسبابِ فی مُنتَهی شَواهِقِ أقطارِها ، مُستَشهِدٌ بِکُلِّیَّهِ الأَجناسِ عَلی رُبوبِیَّتِهِ ، وبِعَجزِها عَلی قُدرَتِهِ ، وبِفُطورِها عَلی قِدمَتِهِ ، وبِزَوالِها عَلی بَقائِهِ ، فَلا لَها مَحیصٌ عَن إدراکِهِ إیّاها ، ولا خُروجٌ من إحاطَتِهِ بِها ، ولَا احتِجابٌ عَن إحصائِهِ لَها ، ولَا امتِناعٌ مِن قُدرَتِهِ عَلَیها . کَفی بِإِتقانِ الصُّنعِ لَها آیَهً ، وبِمُرَکَّبِ الطَّبعِ عَلَیها دَلالَهً ، وبِحُدوثِ الفِطَرِ عَلَیها قِدمَهً ، وبِإِحکامِ الصَّنعَهِ لَها عِبرَهً . (1)

.

1- .عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 121 ح 15 ، التوحید : ص 69 ح 26 کلاهما عن الهیثم بن عبد اللّه الرمّانی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، البلد الأمین : ص 92 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 4 ص 221 ح 2 .

ص: 141

امام علی علیه السلام در سخنرانی اش در مسجد کوفه : سپاسْ خدایی را که نه خود از چیزی به وجود آمده و نه آنچه را که هست ، از چیزی به وجود آورده است ؛ آن که پدیده بودنِ چیزها را بر ازلی بودن خود ، و ناتوانی ای را که در چیزها نهاده ، بر قدرت خویش ، و فنا شدنِ حتمیِ آنها را بر دوام خود ، گواه آورْد . هیچ جایی از او تهی نیست تا او به مکان داشتنْ شناخته شود ، و برای او هیچ شبح مثالی ای نیست تا به چگونگیِ داشتن ، توصیف شود ، و از هیچ چیزی غایب نیست تا با جهت آن ، شناخته شود . در صفات با همه آنچه آفریده ، فرق دارد و به خاطر تحوّلی که در ذات موجوداتْ قرار داده ، درک ذات او ناشدنی است ، و خود او به خاطر کبریا و عظمت ، از هر نوع تغییرِ حالت ، به دور است . بر چیرگی تیزهوشی ها تحدید او،و بر دشوارجویی های اندیشه های درخشنده ، چگونگی او ، و بر ژرف خواهی های دقّت های پُر جولان ، تصویر او حرام است . به خاطر عظمتش مکان ها او را در خود نمی گیرند ، و به خاطر جلالتش اندازه ها او را درک نمی توانند کرد ، و به خاطر کبریایش مقیاس ها او را به سنجش نمی آورند . این که پندارها به کُنه او دست یابند ، و فهم ها او را فرا گیرند ، و ذهن ها او را تصوّر کنند ، ناشدنی است . بلندپروازی های خِرد ، از دستیابی به احاطه بر او ناامید گشته اند ، و دریاهای دانش ، از اشاره به کُنه او خشک گشته اند ، و اوهام باریک بین ، از بلندای وصف قدرتش ، با حقارت باز گشته اند . یکی است ، نه از باب شمارش ، و همواره هست ، نه بر پایه زمانداری ، و برپاست ، نه بر اساس تکیه داشتن . جنس نیست تا اجناس با او همانندی کنند ، و شخص نیست تا اشخاص ، همسان او گردند ، و نه همچون چیزهاست تا صفات بر او صدق کنند . خردها در امواج خروشانِ ادراکش گم راه اند ، و اوهام از احاطه داشتن بر خاطره ازلی بودن او سرگردان اند ، و فهم ها از درک اوصاف قدرتش در بندند ، و ذهن ها در گرداب مدار ملکوتش غرق اند . بر همه نعمت ها توانا و مقتدر است ، و کسی را به حریم کبریایش راه نیست ، و صاحبْ اختیار همه چیز است . نه روزگار ، او را فرسوده می سازد ، و نه زمانْ او را کهنه می گردانَد ، و نه هیچ توصیفی او را فرا می گیرد . گردن های ستبر ، از بُن و ریشه در برابر او فروتن اند ، و کوه های سر به فلک کشیده با صلابت ، در بلندای قلّه خویش ، در برابر فرمانش رام اند . همه موجودات را بر پروردگاری خویش ، و ناتوانی آنها را بر قدرتش ، و پیدایش آنها را بر قدیم بودنش ، و نابودی آنها را بر دوامش ، گواه گرفته است . پس آنان را مجال گریزی از ادراک شدن توسّط او نیست ، و در خارج شدن از احاطه قدرتش راهی برای آنها وجود ندارد . چیزی از دیوان حساب او پنهان نیست ، و سرپیچی از حاکمیت قدرت او بر موجودات ، محال است . استواریِ خلقتِ آفریدگان ، از حیث نشانه ، برای آنان ، کافی است ، و مرکّب بودن سرشت ها ، برای دلالت، و پدیدار شدن فرسودگی ، برای قدمت [ او] ، و استحکام صنعت آفرینش ، برای عبرت گرفتن ، بسنده است .

.


ص: 142

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی مَنَعَ الأَوهامَ أن تَنالَ إلّا وُجودَهُ ، وحَجَبَ العُقولَ أن تَتَخَیَّلَ ذاتَهُ لِامتِناعِها مِنَ الشَّبَهِ وَالتَّشاکُلِ ، بَل هُوَ الَّذی لا یَتَفاوتُ فی ذاتِهِ ، ولا یَتَبَعَّضُ بِتَجزِئَهِ العَدَدِ فی کَمالِهِ . فارَقَ الأَشیاءَ لا عَلَی اختِلافِ الأَماکِنِ ، ویَکونُ فیها لا عَلی وَجهِ المُمازَجَهِ . وعَلِمَها لا بِأَداهٍ ؛ لا یَکونُ العِلمُ إلّا بِها . ولَیسَ بَینَهُ وبَینَ مَعلومِهِ عِلمُ غَیرِهِ بِهِ کانَ عالِما بِمَعلومِهِ . إن قیلَ : کانَ ، فَعَلی تَأویلِ أزَلِیَّهِ الوُجودِ ، وإن قیلَ : لَم یَزَل ، فَعَلی تَأویلَ نَفیِ العَدَمِ . (1)

.

1- .الکافی : ج 8 ص 18 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، التوحید : ص 73 ح 27 ، الأمالی للصدوق : ص 399 ح 515 کلاهما عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر عن آبائه عنه علیهم السلام نحوه وفیهما «أعجز الأوهام» بدل «منع الأوهام» ، تحف العقول : ص 92 وفیه «أعدم الأوهام» بدل «منع الأوهام» ، بحار الأنوار : ج 77 ص 280 ح 1 .

ص: 143

امام علی علیه السلام :سپاسْ خدایی را که اوهام را جز از دست یافتن به هستی خویش بازداشته است ، و خِردها را از تخیّل ذاتش بازداشته است ؛ چون ذات او از شباهت و هم شکلی ممتنع است ؛ بلکه او کسی است که در ذاتش تفاوت نمی پذیرد ، و در کمالش ، بر پایه عدد ، تجزیه نمی گردد . از چیزها جداست ، نه بر پایه اختلاف مکان ها ، و در آنهاست ، نه بر روش آمیخته بودن ، و آنها را می داند ، نه به وسیله ابزارها ابزارهایی که دانستن ، جز با آنها ممکن نیست ، و بین دانش او و دانسته اش ، علم غیر او واسطه نیست، تا با آن به آنچه می داند عالم باشد . اگر گفته شود : «بود» ، بر پایه ازلی بودن وجود است ، و اگر گفته شود : «همواره هست» ، بر پایه نفی عدم است .

.


ص: 144

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی بَطَنَ خَفِیّاتِ الاُمورِ ، ودَلَّت عَلَیهِ أعلامُ الظُّهورِ ، وَامتَنَعَ عَلی عَینِ البَصیرِ ؛ فَلا عَینُ مَن لَم یَرَهُ تُنکِرُهُ ، ولا قَلبُ مَن أثبَتَهُ یُبصِرُهُ . سَبَقَ فِی العُلُوِّ فَلا شَیءَ أعلی مِنهُ ، وقَرُبَ فِی الدُّنُوِّ فَلا شَیءَ أقرَبُ مِنهُ . فَلَا استِعلاؤُهُ باعَدَهُ عَن شَیءٍ مِن خَلقِهِ ، ولا قُربُهُ ساواهُم فِی المَکانِ بِهِ ، لَم یَطلِعِ العُقولَ عَلی تَحدیدِ صِفَتِهِ ، ولَم یَحجُبها عَن واجِبِ مَعرِفَتِهِ ، فَهُوَ الَّذی تَشهَدُ لَهُ أعلامُ الوُجودِ عَلی إقرارِ قَلبِ ذِی الجُحودِ . تَعالَی اللّهُ عَمّا یَقولُهُ المُشَبِّهونَ بِهِ وَالجاحِدونَ لَهُ عُلُوّا کَبیرا . (1)

عنه علیه السلام :قَریبٌ مِنَ الأَشیاءِ غَیرُ مُلابِسٍ ، بَعیدٌ مِنها غَیرُ مُبایِنٍ ، مُتَکلِّمٌ لا بِرَوِیَّهٍ ، مُریدٌ لا بِهِمَّهٍ ، صانِعٌ لا بِجارِحَهٍ ، لَطیفٌ لا یوصَفُ بِالخَفاءِ ، کَبیرٌ لا یوصَفُ بِالجَفاءِ ، بَصیرٌ لا یوصَفُ بِالحاسَّهِ ، رَحیمٌ لا یوصَفُ بِالرِّقَّهِ ، تَعنُو الوُجوهُ لِعَظَمَتِهِ ، وتَجِبُ القُلوبُ مِن مَخافَتِهِ . (2)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 49 ، شرح الأخبار : ج 2 ص 311 ح 640 نحوه وفیه «واستتر بلطفه عن عین البصیره» بدل «وامتنع علی عین البصیر» ، بحار الأنوار : ج 4 ص 308 ح 36 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 179 ، بحار الأنوار : ج 72 ص 279 .

ص: 145

امام علی علیه السلام :سپاسْ خدایی را که از امور پوشیده آگاه است ، و نشانه های آشکار ، بر او دلالت می کنند ، و [ دیدنش ]برای دیده بینا ناممکن است . نه دیده آن که او را ندیده ، منکرش شده است ، و نه دلِ آن که او را اثبات کرده ، او را دیده است . در برتری ، پیشی گرفته است ، و هیچ چیزی برتر از او نیست . و در قرب ، نزدیکی جُسته است و هیچ چیزی از او نزدیک تر نیست . بلند مرتبه بودن او ، او را از آفریده هایش دور نساخته ، و نزدیک بودن او ، آنان را با او هم مکان نگردانیده است . خِردها را بر تعیین اوصاف خویش آگاه نساخته ، و آنها را از شناخت بایسته خویش در پرده نگاه نداشته است . او کسی است که نشانه های هستی بر اقرار دل منکران به او ، گواهی می دهند . او از آنچه که تشبیه کنندگان و منکران می گویند ، بسیارْ برتر است .

امام علی علیه السلام :به چیزها نزدیک است ، بدون آن که بپیوندد ، و از آنها دور است ، بدون آن که جدا شود . گوینده است ، نه با اندیشیدن . اراده کننده است ، نه با خواهش و قصد . سازنده است ، نه با دست . لطیفی است که به پوشیدگی توصیف نمی گردد . بزرگی است که به ستمگری وصف نمی شود . بینایی است که به داشتن حسّ بینایی ، توصیف نمی شود ؛ مهربانی است که به دلسوزی وصف نگردد . به خاطر عظمتش سرها در برابرش فرو افتاده اند ، و از بیمش دل ها بی قرارند .

.


ص: 146

عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لَم تَسبِق لَهُ حالٌ حالاً ، فَیَکونَ أوَّلاً قَبلَ أن یَکونَ آخِرا ، ویَکونَ ظاهِرا قَبلَ أن یَکونَ باطِنا ، کُلُّ مُسَمّیً بِالوَحدَهِ غیرَهُ قَلیلٌ ، وکُلُّ عَزیزٍ غَیرَهُ ذَلیلٌ ، وکُلُّ قَوِیٍّ غَیرَهُ ضَعیفٌ ، وکُلُّ مالِکٍ غَیرَهُ مَملوکٌ ، وکُلُّ عالِمٍ غَیرَهُ مُتَعَلِّمٌ . (1)

عنه علیه السلام :لا إلهَ إلَا اللّهُ الشّاکِرُ لِلمُطیعِ لَهُ ، المُملی لِلمُشرِکِ بِهِ ، القَریبُ مِمَّن دَعاهُ عَلی حالٍ بَعدَهُ ، وَالبَرُّ الرَّحیمُ بِمَن لَجَأَ إلی ظِلِّهِ وَاعتَصَمَ بِحَبلِهِ . ولا إلهَ إلَا اللّهُ المُجیبُ لِمَن ناداهُ بِأَخفَضِ صَوتِهِ ، السَّمیعُ لِمَن ناجاهُ لِأَغمَضِ سِرِّهِ ، الرَّؤوفُ بِمَن رَجاهُ لِتَفریجِ هَمِّهِ ، القَریبُ مِمَّن دَعاهُ لِتَنفیسِ کَربِهِ وغَمِّهِ . ولا إلهَ إلَا اللّهُ الحَلیمُ عَمَّن ألحَدَ فی آیاتِهِ ، وَانحَرَفَ عَن بَیِّناتِهِ ، ودانَ بِالجُحودِ فی کُلِّ حالاتِهِ . وَاللّهُ أکبَرُ القاهِرُ لِلأَضدادِ ، المُتَعالی عَنِ الأَندادِ ، المُتَفَرِّدُ بِالمِنَّهِ عَلی جَمیعِ العِبادِ ، وَاللّهُ أکبَرُ المُحتَجِبُ بِالمَلَکوتِ وَالعِزَّهِ ، المُتَوَحِّدُ بِالجَبَروتِ وَالقُدرَهِ ، المُتَرَدّی بِالکِبریاءِ وَالعَظَمَهِ ، وَاللّهُ أکبَرُ المُتَقَدِّسُ بِدَوامِ السُّلطانِ ، وَالغالِبُ بِالحُجَّهِ وَالبُرهانِ ، ونَفاذِ المَشِیَّهِ فی کُلِّ حینٍ وأوانٍ . (2)

حلیه الأولیاء عن النُّعمان بن سَعد :کُنتُ بِالکوفَهِ فی دارِ الإِمارَهِ دارِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، إذ دَخَلَ عَلَینا نَوفُ بنُ عَبدِ اللّهِ فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ بِالبابِ أربَعونَ رَجُلاً مِنَ الیَهودِ فَقالَ عَلِیٌّ : عَلَیَّ بِهِم ، فَلَمّا وَقَفوا بَینَ یَدَیهِ قالوا لَهُ : یا عَلِیُّ صِف لَنا رَبَّکَ هذَا الَّذی فِی السَّماءِ ، کَیفَ هُوَ ؟ وکَیفَ کانَ ؟ ومَتی کانَ ؟ وعَلی أیِّ شَیءٍ هُوَ ؟ فَاستَوی عَلِیٌّ جالِسا وقالَ : مَعشَرَ الیَهودِ ! اسمَعوا مِنّی ولا تُبالوا أن لا تَسأَلوا أحَدا غَیری! إنَّ رَبّی عَزَّ وجَلَّ هُوَ الأَوَّلُ لَم یبدَ مِمّا، ولا مُمازِجٌ مَعَ ما ، ولا حالٌّ وَهما ، ولا شَبَحٌ یُتقَصَّی ، ولا مَحجوبٌ فَیُحوی ، ولا کانَ بَعدَ أن لَم یَکن فَیُقالَ حادِثٌ ، بَل جَلَّ أن یُکَیَّفَ المُکَیِّفُ لِلأَشیاءِ کَیفَ کانَ ، بَل لَم یَزَل ولا یَزولُ لِاختِلافِ الأَزمانِ ، ولا لِتَقَلُّبِ شَأنٍ بعد شَأنٍ . وکَیفَ یوصَفُ بالأَشباحِ ، وَکَیفَ ینعَتُ بالأَلسُن الفِصاح مَن لَم یَکُن فِی الأَشیاء فیقال : بائِنُ ، ولَم یَبِنْ عَنها فیُقالُ : کائِنٌ ؟ بَل هُوَ بِلا کَیفِیَّهٍ ، وهُوَ أقرَبُ مِن حَبلِ الوَریدِ ، وأبعَدُ فِی الشَّبَهِ مِن کُلِّ بَعیدٍ ، لا یَخفی عَلَیهِ مِن عِبادِهِ شُخُوصُ لَحظَهٍ ، ولا کُرورُ لَفظَهٍ ، ولَا ازدِلافُ رَقوَهٍ ، ولا انبِساطُ خُطوَهٍ ، فی غَسَقِ لَیلٍ داجٍ ، ولا إدلاجٍ ، لا یَتَغشّی عَلَیه القَمَرُ المُنیرُ ، ولَا انبِساطُ الشَّمس ذاتِ النّورِ بِضَوئِهِما فِی الکُرورِ ، ولا إقبالُ لَیلٍ مُقبلٍ ، ولا إدبارُ نَهارٍ مُدبرٍ إلّا وهُوَ مُحیطٌ بِما یُریدُ مِن تَکوینِهِ . فَهُوَ العالِمُ بِکُلِّ مَکانٍ ، وکُلِّ حینٍ وأوانٍ ، وکُلّ نَهایهٍ وَمدَّهٍ ، والأَمَدُ إلی الخَلقِ مَضروبٌ ، والحَدُّ إلی غَیرِهِ مَنسوبٌ ، لَم یَخلُقِ الأَشیاءَ مِن اُصولٍ أوَّلِیَّهٍ ، وَلا بِأَوائِلَ کانَت قَبلَه بَدِیَّهً ، بَل خَلَقَ ما خَلَقَ فَأَقام خَلقَهُ . وصَوَّرَ ما صَوَّرَ فأَحسَنَ صورَتَه ، تَوحَّدَ فی عُلُوِّهِ ، فَلَیسَ لِشَیءٍ منهُ امتِناعٌ ، ولا لَهُ بطاعَهِ شَیءٍ مِن خَلقِهِ انتِفاعٌ ، إجابَتهُ لِلدّاعینَ سَریعَهٌ ، والمَلائِکَهُ فِی السَّماواتِ والأَرَضینَ لَهُ مُطیعَهٌ ، عِلمُهُ بِالأَمواتِ البائِدینَ کَعِلمِهِ بِالأَحیاءِ المُتَقَلِّبینَ ، وعِلمُهُ بِما فِی السَّماواتِ العُلی کَعِلمِهِ بِما فِی الأَرضِ السُّفلی ، وعِلمُهُ بِکُلِّ شَیءٍ . لا تُحیِّرُه الأَصواتُ ، ولا تَشغَلُه اللُّغاتُ ، سَمیعٌ لِلأَصواتِ المُختَلِفَه ، بِلا جَوارِحَ لَهُ مُؤتَلَفهٍ ، مُدبِّرٌ بَصیرٌ ، عالِمٌ بِالاُمورِ ، حَیٌّ قَیّومٌ ، سُبحانَهُ . کَلَّمَ موسی تَکلیما بِلا جَوارِحَ ولا أدَواتٍ ولا شَفَهٍ ولا لَهَواتٍ ، سُبحانَهُ وتَعالی عَن تَکییفِ الصِّفاتِ . مَن زَعَمَ أنَّ إلهَنا مَحدودٌ فَقَد جَهِلَ الخالِقَ المَعبودَ ، ومَن ذَکَرَ أنَّ الأَماکِنَ بِهِ تُحیطُ لَزِمَتهُ الحَیرَهُ وَالتَّخلیطُ ، بَل هُوَ المُحیطُ بِکُلِّ مَکانٍ . فَإِن کُنتَ صادِقا أیُّهَا المُتَکَلِّفُ لِوَصفِ الرَّحمنِ بِخِلافِ التَّنزیلِ وَالبُرهانِ فَصِف لَی جِبریلَ ومیکائیلَ وإسرافیلَ ، هَیهاتَ ! أ تَعجِزُ عَن صِفَهِ مَخلوقٍ مِثلِکَ وتَصِفُ الخالِقَ المَعبودَ ؟ ! وأنتَ تُدرِکُ صِفَهَ رَبِّ الهَیئَهِ وَالأَدَواتِ ، فَکَیفَ مَن لَم تَأخُذهُ سِنَهٌ ولا نَومٌ ، لَهُ ما فِی الأَرَضینَ وَالسَّماواتِ ، وما بَینَهُما وهُوَ رَبُّ العَرشِ العَظیمِ ! (3)

.

1- .نهج البلاغه : الخطبه 65 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 309 ح 37 .
2- .البلد الأمین : ص 93 ، بحار الأنوار : ج 90 ص 139 ح 7 .
3- .حلیه الأولیاء : ج 1 ص 72 ، کنز العمّال : ج 1 ص 408 ح 1737 .

ص: 147

امام علی علیه السلام :سپاسْ خدایی را که حالی از او بر حالی پیشی نگرفته است تا اوّل باشد ، پیش از آن که آخر باشد ، و آشکار باشد ، پیش از آن که پنهان باشد . آنچه جز او واحد نامیده شود ، [ به معنای ]اندک و تنهاست ، و هر عزیزی غیرِ او خوار است ، و هر قدرتمندی غیرِ او ناتوان است ، و هر مالکی غیرِ او ، خود ، مِلک دیگری است ، و هر دانایی غیر او آموزنده دانش است .

امام علی علیه السلام :خدایی جز خداوند یکتا نیست که شاکرِ فرمانبرِ خویش است ، و مهلت دهنده به شرکْ ورزنده خود . در عین دور بودن ، نسبت به آن که او را می خوانَد ، نزدیک است ، و در حقّ آن که به سایه اش پناه بَرد و به ریسمانش چنگ زند ، نیکْ رفتار و مهربان است . و خدایی جز خداوند یکتا نیست ؛ پاسخگو به هر آن کس که با صدایی آهسته صدایش کند ؛ شنونده هر کس که با نهان ترین نَجوایش با او مناجات کند ؛ مهربان با آن که برای گشایش اندوهش به او امید دارد ؛ نزدیک به آن کس که برای رهایی از رنج و غم خود ، او را می خوانَد . و خدایی جز خداوند یکتا نیست ؛ بردبار نسبت به آن که در [فهم] آیاتش به کژراهه می رود و از آیات روشن او روی بر می تابد و در هر حالت ، به انکارش می پردازد . خدایْ بزرگ ترین است ، چیره بر اضداد ، فراتر از داشتن همگون ، تنها در منّت نهادن بر همه بندگان . خدایْ بزرگ ترین است ، پوشیده در عظمتِ ملکوت و عزّت ، تنها در جَبَروت و قدرت ، آراسته به کبریا و عظمت . خدایْ بزرگ ترین است ، ستوده به خاطر دوام پادشاهی اش ، و چیره به سبب دلیل روشن و برهان و [ به سبب ]تحقّق بخشیدن اراده[ اش] در هر وقت و زمان .

حلیه الأولیاء به نقل از نعمان بن سعد : من در کوفه ، در دار الحکومه، خانه علی بن ابی طالب علیه السلام بودم که نَوفل بن عبد اللّه ، وارد شد و گفت : ای امیر مؤمنان! بیرونِ در ، چهل نفر از یهودیان ایستاده اند . علی علیه السلام فرمود : «آنان را نزد من آورید» . هنگامی که نزد وی آمدند ، به وی گفتند : ای علی! این پروردگارت را که در آسمان است ، برای ما توصیف کن که چگونه است؟ چگونه بوده است؟ از کی بوده؟ و بر روی چه چیزی است؟ علی علیه السلام ، آرام نشست و فرمود : «ای یهودیان! از من بشنوید و در اندیشه این نباشید که از کسی جز من بپرسید . پروردگار من عز و جل ، همان اوّل است که نه از چیزی آغاز شده ، و نه با چیزی آمیخته گشته است . نه در وَهْمی حُلول کرده ، و نه سایه ای است که در پی او روند ، و نه پوشیده ای است تا در چیزی فرا گرفته شود ، و نه پس از نبودن ، بود شده که گفته شود : پدیده است ؛ بلکه همان است که چیزها را چگونگی بخشیده که چگونه باشند . برتر از آن است که خود به چگونه بودن ، توصیف شود ؛ بلکه بوده است و خواهد بود ، با وجود گذشت زمان ها و با همه دگرگونی ها . چگونه با سایه ها توصیف شود ، و چگونه به وسیله زبان های گویا وصف گردد ، آن که در چیزها نیست ، تا گفته شود : جداست و از چیزها جدا نشده تا گفته شود : در آنهاست ؛ بلکه او بدون چگونگی است و او نزدیک تر از رگِ گردن [ به انسان ]است و در شباهت ، دورتر از هر دور است . از بندگانش حرکت دادن چشمی ، انباشتگی لفظی ، جمع و پراکنده شدن ریگ ها ، یا برداشتن گامی در تاریکی شب ظلمانی بر او پوشیده نمی مانَد ، و نه ماه نورانی ، و نه گسترش خورشید درخشان با آن نور و آن توالی شان ، و نه آمدن شب در پیش رو ، و نه گذشتن روز درگذر ، هیچ کدام بر وی پوشیده نیست ، که او بر آنچه از آفرینش خود که اراده می کند ، احاطه دارد . او دانا به هر مکان و هر زمان و هر آن و هر پایان و هر مدّت است . فرجام برای آفریده ها تعیین شده ، و اندازه ، به غیر او نسبت داده شده است . چیزها را از مادّه های پیشین نیافریده ، و نه بر اساس سوابقی از پیش از خود ؛ بلکه آنچه را که آفریده ، آفرید و آفرینش آن را استوار کرد ، و آنچه را که صورتگری کرده ، به نیکی صورتگری کرده است ، و در برتریِ خویش ، یگانگی جُسته است . هیچ موجودی از او سرْ باز نمی زند و او را در اطاعت هیچ موجودی از میان آفریده هایش سودی نیست . پاسخگویی اش به درخواست کنندگانش ، سریع است ، و فرشتگان در آسمان ها و زمین ها ، به فرمان اویند . علم او به مردگانِ نابود شده ، همچون علم او به زندگانی است که می آیند ، و علم او به آنچه در آسمان های بالاست ، مانند علم اوست به آنچه در زمینِ پایین است ، و علمش شاملِ همه چیز است . نواها او را سرگردان نمی کنند ، و گویش ها او را مشغول نمی گردانند . شنوایِ صداهای گوناگون است ، بی آن که اندامی برای او به هم آمده باشد . سامان بخشِ بینا ، دانا به کارها ، و زنده پابرجاست . منزّه است او ! با موسی علیه السلام ، بی اعضا و بی لب و [ زبان] و زبانک ، سخن گفت . پاک و والاتر است از این که با صفت ها شکل بگیرد . آن که پندارد خدای ما محدود است ، نسبت به آفریدگار معبود ، جهل ورزیده است ، و آن که تصوّر کند که مکان ها او را در بر می گیرند ، همواره گرفتار سرگردانی و در هم ریختگی خواهد شد ؛ چرا که او به همه مکان ها احاطه دارد . ای کسی که بر خلاف قرآن و برهان ، خود را برای توصیف خدای مهربان، به رنج افکنده ای ! اگر راست می گویی ، جبرئیل و میکائیل و اسرافیل را برای ما توصیف کن . هیهات ! تو که از وصف مخلوقی چون خود ناتوانی ، می خواهی آفریدگار معبود را وصف کنی؟! به راستی ، تو که تنها صفاتِ موجودِ دارای پیکر و اندام را درک می کنی ، چگونه می توانی آن را که خواب و چُرتی او را فرا نمی گیرد ، درک کنی؟! آنچه در زمین ها و آسمان هاست و آنچه بین آن دو است ، از آنِ اوست ، و او پروردگار عرش عظیم است» .

.


ص: 148

. .


ص: 149

. .


ص: 150

. .


ص: 151

. .


ص: 152

. .


ص: 153