باب دوم : روان شناسی
2 / 1 انواع نَفْس
باب دوم : روان شناسی2 / 1انواع نَفْس 1امام علی علیه السلام :خداوند عز و جل مردم را سه گونه آفرید و آنان را در سه جایگاه قرار داد ، و این [ تقسیم بندی] ، همان سخن خداوند عز و جل در قرآن است : یارانِ دست راست ، و یارانِ دست چپ ، و پیشتازان . امّا آن طور که از کار پیشتازانْ یاد کرده ، آنان پیامبران مُرسَل و غیر مرسل اند که در آنها پنج روح است : روح قدس، روح ایمان، روح توان، روح شهوت، و روح بدن... . آن گاه ، یاران دستِ راست را یاد کرده و آنان ، همان مؤمنان حقیقی اند . خداوند ، در آنان چهار روح قرار داده است: روح ایمان، روح توان، روح شهوت، و روح بدن... . و امّا یاران دستِ چپ ، ... چنین اند که از آنان ، روح ایمان را گرفته و در جانشان سه روح نهاده است : روح توان ، روح شهوت ، و روح بدن ؛ و آنان را به مجموعه چارپایان افزوده و فرموده است : «آنان ، چیزی جز شبیه چارپایان نیستند» ؛ چون چارپا ، با روح توانْ حمل می کند و با روح شهوت ، می چَرد و با روح بدن ، حرکت می کند .
.
ص: 226
2 / 2أحوالُ النَّفسِالإمام علیّ علیه السلام :إنّ لِلجِسمِ سِتَّهَ أحوالٍ : الصِّحَّهَ وَالمَرَضَ وَالمَوتَ وَالحَیاهَ وَالنَّومَ وَالیَقَظَهَ ، وکَذلِکَ الرّوحُ فَحَیاتُها عِلمُها ، ومَوتُها جَهلُها ، ومَرَضُها شَکُّها ، وصِحَّتُها یَقینُها ، ونَومُها غَفلَتُها ، ویَقظَتُها حِفظُها . (1)
.
1- .التوحید : ص 300 ح 7 عن محمّد بن عماره عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 61 ص 40 ح 10 .
ص: 227
2 / 2 حالت های روح آدمی
2 / 2حالت های روح آدمیامام علی علیه السلام :برای جسم ، شش حالت وجود دارد : سلامت ، بیماری ، مرگ ، زندگی ، خواب و بیداری . همچنین روان (روح) ، شش حالت دارد : زندگی اش دانش آن است ، مرگش نادانی آن است ؛ بیماری اش تردید آن است ؛ سلامتش یقین آن است ؛ خوابش غافل بودن آن است ؛ و بیداری اش نگه داری آن است .
.
ص: 228
2 / 3تَشاکُلُ النُّفوسِالإمام علیّ علیه السلام :النُّفوسُ أشکالٌ ، فَما تَشاکَلَ مِنهَا اتَّفَقَ ، وَالنّاسُ إلی أشکالِهِم أمیَلُ . (1)
عنه علیه السلام :إنَّ النُّفوسَ إذا تَناسَبَت ایتَلَفَت . (2)
عنه علیه السلام :اللَّئیمُ لا یَتبَعُ إلّا شَکلَهُ ، ولا یَمیلُ إلّا إلی مِثلِهِ . (3)
عنه علیه السلام :لا یُوادُّ الأَشرارَ إلّا أشباهُهُم . (4)
عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِبَنیهِ : یا بُنَیَّ ، إنَّ القُلوبَ جُنودٌ مُجَنَّدهٌ ، تَتَلاحَظُ بِالمَوَدَّهِ وتَتَناجی بِها ، وکَذلِکَ هِیَ فِی البُغضِ ؛ فَإِذا أحبَبتُمُ الرَّجُلَ مِن غَیرِ خَیرٍ سَبَقَ مِنهُ إلَیکُم فَارجوهُ ، وإذا أبغَضتُمُ الرَّجُلَ مِن غَیرِ سوءٍ سَبَقَ مِنهُ إلَیکُم فَاحذَروهُ . (5)
الاختصاص عن الأَصبَغ بن نُباتَه :کُنتُ مَعَ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام فَأَتاهُ رَجُلٌ فَسَلَّمَ عَلَیهِ ، ثُمَّ قالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنّی وَاللّهِ لَاُحِبُّکَ فِی اللّهِ ، واُحِبُّکَ فِی السِّرِّ کَما اُحِبُّکَ فِی العَلانِیَهِ ، وأدینُ اللّهَ بِوِلایَتِکَ فِی السِّرِّ کَما أدینُ بِها فِی العَلانِیَهِ . وبِیَدِ أمیرِ المُؤمِنینَ عودٌ ، طَأطَأَ رَأسَهُ ، ثُمَّ نَکَتَ بِالعودِ ساعَهً فِی الأَرضِ ، ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ إلَیهِ فَقالَ : إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله حَدَّثَنی بِأَلفِ حَدیثٍ ، لِکُلِّ حَدیثٍ ألفُ بابٍ ، وإنَّ أرواحَ المُؤمِنینَ تَلتَقی فِی الهَواءِ فَتَشُمُّ (6) وتَتَعارَفُ ، فَما تَعارَفَ مِنهَا ائتَلَفَ ، وما تَناکَرَ مِنهَا اختَلَفَ ، وبِحَقِّ اللّهِ لَقَد کَذَبتَ ؛ فَما أعرِفُ وَجهَکَ فِی الوُجوهِ ، ولَا اسمَکَ فی الأَسماءِ . (7)
.
1- .کنز الفوائد : ج 2 ص 32 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 92 ح 100 .
2- .غرر الحکم : ح 3393 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 149 ح 3270 .
3- .غرر الحکم :ح 1920 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 21 ح 130 .
4- .غرر الحکم :ح 10602 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 533 ح 9748 .
5- .الأمالی للطوسی : ص 595 ح 1232 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 74 ص 163 ح 26 .
6- .کذا فی المصدر ، والأصحّ «فتشامّ» کما فی بصائر الدرجات وکنز العمّال .
7- .الاختصاص : ص 311 ، بصائر الدرجات : ص 391 ح 2 ، بحار الأنوار : ج 61 ص 134 ح 7 وراجع کنز العمّال : ج 9 ص 172 ح 25560 .
ص: 229
2 / 3 همگونی روح ها
2 / 3همگونی روح هاامام علی علیه السلام :جان ها (روح ها) گوناگون اند . هر کدامْ همگون هم باشند ، با هم توافق دارند ، و انسان ها به همگون هایشان متمایل ترند .
امام علی علیه السلام :جان ها هر گاه همانند هم باشند ، با هم اُنس می گیرند .
امام علی علیه السلام :انسان پست ، جز از همگون خود پیروی نمی کند و به غیر از همگون خود ، متمایل نمی شود.
امام علی علیه السلام :انسان های شرور ، جز همگون های خود را دوست ندارند .
امام علی علیه السلام در سفارشش به فرزندانش : فرزندان من! دل ها سپاهیان نظام یافته اند . به دوستی به هم می نگرند و با همین دوستی ، هم سخن می شوند ، و در دشمنی نیز چنین می کنند . هر گاه بی آن که از کسی خیری به شما رسیده باشد ، احساس دوستی با وی داشتید ، به او امیدوار شوید،و هر گاه بی آن که از کسی بدی ای به شما رسیده باشد، احساس دشمنی نسبت به وی داشتید ، از او دوری جویید .
الاختصاص به نقل از اَصبغ بن نُباته : همراه امیر مؤمنان بودم . مردی نزد او آمد و سلام کرد . آن گاه گفت : ای امیر مؤمنان! به خدا سوگند که تو را به خاطر خدا دوست می دارم ، و همان گونه که آشکارا تو را دوست می دارم ، در نهان نیز تو را دوست دارم ، و همان گونه که آشکارا با ولایت تو خدا را اطاعت می کنم ، در نهان نیز با ولایت تو اطاعت می کنم . در دست امیر مؤمنان، چوبی بود. سر چوب را خم کرد. سپس چند لحظه با چوبْ زمین را خراشید . آن گاه ، سرش را بلند کرد و فرمود : «پیامبر خدا ، هزار حدیث به من فرمود که هر حدیثی ، هزار باب داشت ، و [ از جمله آنها این بود که ]همانا روح های مؤمنان در آسمانْ همدیگر را می بینند و می بویند و یکدیگر را می شناسند ، و هر کدام یکدیگر را شناختند ، با هم انس می گیرند ، و هر کدام یکدیگر را نشناختند ، با هم اختلاف می کنند . به حقّ خدا سوگند که تو دروغ می گویی.من چهره تو را بین چهره ها[ ی آشنا ]نمی شناسم و نام تو را هم بین نام ها نمی بینم» .
.
ص: 230
راجع : ج 12 ص 152 (معرفه الأرواح) .
2 / 4رَبطُ السَّجایا بَعضِها بِبَعضٍالإمام علیّ علیه السلام :إذا کانَ فی رَجُلٍ خَلَّهٌ رائِقَهٌ فَانتَظِروا أخَواتِها . (1)
عنه علیه السلام :أعجَبُ ما فِی الإنسانِ قَلبُهُ ، ولَهُ مَوارِدُ مِنَ الحِکمَهِ ، وأضدادٌ مِن خِلافِها ، فَإِن سَنَحَ لَهُ الرَّجاءُ أذَلَّهُ الطَّمَعُ ، وإن هاجَ بِهِ الطَّمَعُ أهلَکَهُ الحِرصُ ، وإن مَلَکَهُ الیَأسُ قَتَلَهُ الأَسَفُ ، وإن عَرَضَ لَهُ الغَضَبُ اشتَدَّ بِهِ الغَیظُ ، وإن سُعِدَ بِالرِّضی نَسِیَ التَّحَفُّظَ ، وإن نالَهُ الخَوفُ شَغَلَهُ الحَذَرُ ، وإنِ اتَّسَعَ لَهُ الأَمنُ استَلَبَتهُ الغَفلَهُ ، وإن حَدَثَت لَهُ النِّعمَهُ أخَذَتهُ العِزَّهُ ، وإن أصابَتهُ مُصیبَهٌ فَضَحَهُ الجَزَعُ ، وإنِ استَفادَ مالاً أطغاهُ الغِنی ، وإن عَضَّتهُ فَاقَهٌ شَغَلَهُ البَلاءُ ، وإن جَهَدَهُ الجوعُ قَعَدَ بِهِ الضَّعفُ ، وإن أفرَطَ فی الشِّبَعِ کَظَّتهُ البِطنَهُ ، فَکُلُّ تَقصیرٍ بِهِ مُضِرٌّ ، وکُلُّ إفراطٍ بِهِ مُفسِدٌ . (2)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 445 .
2- .علل الشرائع : ص 109 ح 7 عن محمّد بن سنان بإسناده یرفعه ، الکافی : ج 8 ص 21 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ، نهج البلاغه : الحکمه 108 ، الإرشاد : ج 1 ص 301 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 97 ، تحف العقول : ص 95 کلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 284 ح 1 .
ص: 231
2 / 4 پیوند برخی خُلقیّات با یکدیگر
ر .ک : ج 12 ص 153 (شناخت ارواح) .
2 / 4پیوند برخی خُلقیّات با یکدیگرامام علی علیه السلام :هر گاه در کسی خصلتی شگفت دیدید ، انتظار وجودِ مانندهای آن را هم داشته باشید .
امام علی علیه السلام :شگفت ترین چیزها در انسان ، قلب اوست : دریافت هایی از حکمت دارد و متضادهایی خلاف حکمت . هر گاه امید بر او عارض شود ، طمعْ او را خوار می کند ، و هر گاه طمع در او تهییج شود ، حرصْ نابودش می کند ، و هر گاه ناامیدی بر او مستولی شود ، تأسّفْ او را می کُشد . هر گاه غضب بر او عارض گردد ، برآشفتن در او شدید می گردد ، و هر گاه سعادتِ خشنودی به وی روی آورد ، خودداری را فراموش می کند . هر گاه ترس به او رسد ، احتیاط کاریْ او را مشغول می سازد ، و هر گاه امنیّت برای او گسترده شود ، غفلتْ او را گرفتار می کند . هر گاه نعمت به او روی آورَد ، غرورْ او را می گیرد ، و هر گاه مصیبتی به وی رسد ، بی تابی او را رسوا می کند . هر گاه مالی به دست آورد ، بی نیازیْ او را سرکش می کند ، و هر گاه نیازمندی ای به وی رسد ، بلا او را گرفتار می سازد . هر گاه گرسنگی دامنگیرش گردد ، ناتوانی زمین گیرش می کند ، و هر گاه در پُر کردن شکم ، زیاده روی کند ، پُری شکم ، راه نفس کشیدنش را می گیرد . هر کوتاهی ای برای او زیانمندی می آورد ، و هر زیاده روی ای برایش فساد ایجاد می کند .
.
ص: 232
2 / 5العَلاقَهُ بَینَ الخَصائِصِ الظّاهِرِیَّهِ وَالباطِنِیَّهِالإمام علیّ علیه السلام :مَن أحسَنَ للّهِِ سَریرَتَهُ أحسَنَ اللّهُ عَلانِیَتُهُ . (1)
عنه علیه السلام :مَن حَسُنَت سَریرَتُهُ ، حَسُنَت عَلانِیَتُهُ . (2)
عنه علیه السلام :اِعلَم أنَّ لِکُلِّ ظاهِرٍ باطِنا عَلی مِثالِهِ ، فَما طابَ ظاهِرُهُ طابَ باطِنُهُ ، وما خَبُثَ ظاهِرُهُ خَبُثَ باطِنُهُ . (3)
عنه علیه السلام :عِندَ فَسادِ العَلانِیَهِ تَفسُدُ السَّریرَهُ . (4)
عنه علیه السلام :صَلاحُ الظَّواهِرِ عِنوانُ صِحَّهِ الضَّمائِرِ . (5)
عنه علیه السلام :ما أضمَرَ أحَدٌ شَیئا إلّا ظَهَرَ فی فَلَتاتِ لِسانِهِ وصَفَحاتِ وَجهِهِ . (6)
نهج البلاغه عن مالِک بن دِحیَه :کُنّا عِندَ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام وقَد ذُکِرَ عِندَهُ اختِلافُ النّاسِ فَقالَ : إنَّما فَرَّقَ بَینَهُم مَبادِئُ طینِهِم ، وذلِکَ أنَّهُم کانوا فِلقَهً مِن سَبَخِ أرضٍ وعَذبِها ، وحَزنِ تُربَهٍ وسَهلِها ، فَهُم عَلی حَسَبِ قُربِ أرضِهِم یَتَقارَبونَ ، وعَلی قَدرِ اختِلافِها یَتَفاوَتونَ . فَتامُّ الرُّواءِ ناقِصُ العَقلِ ، ومادُّ القامَهِ قَصیرُ الهِمَّهِ ، وزاکِی العَمَلِ قَبیحُ المَنظَرِ ، وقَریبُ القَعرِ بَعیدُ السَّبرِ ، ومَعروفُ الضَّریبَهِ مُنکَرُ الجَلیبَهِ ، وتائِهُ القَلبِ مُتَفَرِّقُ اللُّبِّ ، وطَلیقُ اللِّسانِ حَدیدُ الجَنانِ . (7)
.
1- .الجعفریّات : ص 236 ، کنز الفوائد : ج 2 ص 68 عن سهل بن سعید ، بحار الأنوار : ج 27 ص 113 ح 87 .
2- .غرر الحکم : ح 8026 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 431 ح 7404 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 154 ، غرر الحکم : ح 7313 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 401 ح 6769 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 367 ح 17 .
4- .غرر الحکم : ح 6227 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 338 ح 5770 .
5- .غرر الحکم : ح 5808 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 301 ح 5335 .
6- .نهج البلاغه : الحکمه 26 ؛ المائه کلمه للجاحظ : ص 113 ح 96 ، المناقب للخوارزمی : ص 376 ح 395 ، دستور معالم الحکم : ص 25 .
7- .نهج البلاغه : الخطبه 234 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 254 ح 50 .
ص: 233
2 / 5 پیوستگی بین ویژگی های ظاهری و باطنی
2 / 5پیوستگی بین ویژگی های ظاهری و باطنیامام علی علیه السلام :هر کس درونش را برای خدا نیکو سازد ، خداوندْ آشکار او را نیکو می سازد .
امام علی علیه السلام :هر کس که نهانش نیکو باشد ، آشکارش نیکو می شود .
امام علی علیه السلام :بدان که برای هر آشکاری ، نهانی همانند آن است . آن که ظاهرش پاک باشد ، باطنش پاک است ، و آن که ظاهرش ناپاک است ، باطنش هم ناپاک است .
امام علی علیه السلام :به هنگام فساد ظاهر ، باطن نیز فاسد می شود .
امام علی علیه السلام :سلامت بُرون ها ، نشان از سلامت درون ها دارد .
امام علی علیه السلام :هیچ کس چیزی را در درونْ نهان نمی دارد ، مگر آن که در لغزش های زبان و نمودهای چهره اش آشکار می گردد .
نهج البلاغه به نقل از مالک بن دِحْیه : نزد امیر مؤمنان بودیم . از گوناگونی مردم ، سخن به میان آمد . فرمود : «بین آنان را سرچشمه سرشتشان فرق نهاده است و این از آن روست که آنان ، قطعه ای از خاک شور یا شیرین ، و درشت یا نرم بودند . آنان بر پایه مشابهت خاکشان به هم نزدیک می شوند ، و بر پایه اختلاف آن خاک ، از هم متفاوت می گردند . از این رو ، نیکوچهره ای می بینی کم خِرد ، یا بلندبالایی کوتاه همّت ، یا نیکوکرداری بدمنظر ، یا خُرد جثّه ای ژرف نگر ، یا نیکو سرشتی بد سیرت ، یا شیفته دلی آشفته خِرد ، و یا زبان آوری دل آگاه .
.
ص: 234
2 / 6دَورُ الخَصائِصِ النَّفسانِیَّهِ فِی الأَعمالِالإمام علیّ علیه السلام :الخَلقُ أشکالٌ «فکُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِی» (1) . (2)
عنه علیه السلام :إنَّ طِباعَکَ تَدعوکَ إلی ما ألِفتَهُ . (3)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : الخَیِّرُ النَّفسُ تَکونُ الحَرَکَهُ فِی الخَیرِ عَلَیهِ سَهلَهً مُتَیَسِّرَهً ، وَالحَرَکَهُ فِی الإِضرارِ عُسرَهً بَطیئَهً ، وَالشِّرّیرُ بِالضِّدِّ مِن ذلِکَ . (4)
2 / 7دَورُ کَرامَهِ النَّفسِ فِی الأَخلاقِ وَالأَعمالِالإمام علیّ علیه السلام :مَن کَرُمَت عَلَیهِ نَفسُهُ لَم یُهِنها بِالمَعصِیَهِ . (5)
عنه علیه السلام :مَن کَرُمَت عَلَیهِ نَفسُهُ هانَت عَلَیهِ شَهَواتُهُ . (6)
عنه علیه السلام :مَن کَرُمَت نَفسُهُ صَغُرَتِ الدُّنیا فی عَینِهِ . (7)
.
1- .الإسراء : 84 .
2- .کشف الغمّه : ج 3 ص 139 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 82 ح 78 ؛ الفصول المهمّه : ص 271 .
3- .غرر الحکم : ح 3420 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 142 ح 3183 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 275 ح 179 .
5- .غرر الحکم : ح 8730 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 439 ح 7616 .
6- .نهج البلاغه : الحکمه 449 ، غرر الحکم : ح 8771 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 437 ح 7565 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 11 ص 128 وفیه «هان علیه دینه» و ج 20 ص 327 ح 742 وفیه «هان علیه ماله» .
7- .غرر الحکم : ح 9130 وراجع عیون الحکم والمواعظ : ص 482 ح 8889 .
ص: 235
2 / 6 نقش ویژگی های روحی در رفتارها
2 / 7 نقش بزرگْ مَنشی نفْس در اخلاق و رفتار
2 / 6نقش ویژگی های روحی در رفتارهاامام علی علیه السلام :مردم ، گوناگون اند . «هر کس بر گونه خود رفتار می کند» .
امام علی علیه السلام :سرشتت تو را به آنچه با تو مأنوس است ، فرا می خوانَد .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : حرکت در راه کار خیر ، برای نیک سرشت ، آسان و هموار است ، و حرکت در جهت کار ناشایست برای او سخت و کُند است ، و برای فرد شرور ، ضدّ این [ حالت ]است .
2 / 7نقش بزرگْ مَنشی نفْس در اخلاق و رفتارامام علی علیه السلام :هر کس که برای خودش شخصیتْ قائل است ، آن را با گناه ، خوار نمی سازد .
امام علی علیه السلام :هر کس که برای خودش شخصیت قائل است ، خواسته هایش در پیش او خوارند .
امام علی علیه السلام :هر کس شخصیت دارد ، دنیا در دیده اش کوچک است .
.
ص: 236
عنه علیه السلام :مَن کَرُمَت نَفسُهُ قَلَّ شِقاقُهُ وخِلافُهُ . (1)
عنه علیه السلام :النَّفسُ الکَریمَهُ لا تُؤَثِّرُ فیهَا النَّکَباتُ . (2)
عنه علیه السلام :النَّفسُ الشَّریفَهُ لا تَثقُلُ عَلَیهَا المَؤُناتُ . (3)
عنه علیه السلام :یَشرُفُ الکَریمُ بِآدابِهِ ویَفتَضِحُ اللَّئیمُ بِرَذائِلِهِ . (4)
عنه علیه السلام :أطهَرُ النّاسِ أعراقا أحسَنُهُم أخلاقا . (5)
2 / 8دَورُ الأَخلاقِ فِی الأَرزاقِالإمام علیّ علیه السلام :فی سَعَهِ الأَخلاقِ کُنوزُ الأَرزاقِ . (6)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : سَعَهُ الأَخلاقِ کیمِیاءُ الأَرزاقِ . (7)
عنه علیه السلام :مَن ساءَ خُلُقُهُ ضاقَ رِزقُهُ ، مَن کَرُمَ خُلُقُهُ اتَّسَعَ رِزقُهُ . (8)
عنه علیه السلام :حُسنُ الأَخلاقِ یُدِرُّ الأَرزاقَ ویونِسُ الرِّفاقَ . (9)
.
1- .غرر الحکم : ح 9051 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 464 ح 8448 .
2- .غرر الحکم : ح 1555 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 27 ح 336 .
3- .غرر الحکم : ح 1556 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 49 ح 1242 .
4- .غرر الحکم : ح 9694 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 484 ح 8923 .
5- .غرر الحکم : ح 3032 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 119 ح 2691 .
6- .الکافی : ج 8 ص 23 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، تحف العقول : ص 214 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 53 ح 86 ؛ دستور معالم الحکم : ص 22 .
7- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 339 ح 884 .
8- .غرر الحکم : ح 8023 و 8024 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 431 ح 7401 و7402 .
9- .غرر الحکم : ح 4856 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 228 ح 4398 .
ص: 237
2 / 8 نقش اخلاق در رزق و روزی
امام علی علیه السلام :هر کس شخصیّت دارد ، ناسازگاری ها و خلاف هایش کم است .
امام علی علیه السلام :سختی ها و مصیبت ها ، در انسان بزرگوار تأثیر نمی گذارند .
امام علی علیه السلام :بر انسان شریف ، هزینه ها سنگین نمی نمایند .
امام علی علیه السلام :بزرگوار ، به آداب خود شریف می گردد ، و فرومایه ، به پلیدی های خود رسوا می شود .
امام علی علیه السلام :پاکْ نژادترینِ مردم ، خوش اخلاق ترین آنان است .
2 / 8نقش اخلاق در رزق و روزیامام علی علیه السلام :در گشادگی اخلاق ، گنج های روزی نهفته است .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : گشادگی اخلاق ، کیمیای روزی هاست .
امام علی علیه السلام :آن که اخلاقش بد است ، روزی اش تنگ است ، و آن که اخلاقش بزرگوارانه است ، روزی اش گسترده است .
امام علی علیه السلام :خوش اخلاقی ، روزی ها را فرو می باراند و مایه انس همراهان می گردد .
.
ص: 238
2 / 9عَوامِلُ البِناءِ الرّوحِیِّ2 / 9 1المُجاهَدَهالإمام علیّ علیه السلام :صَلاحُ النَّفسِ مُجاهَدَهُ الهَوی . (1)
عنه علیه السلام :اِملِکوا أنفُسَکُم بِدَوامِ جِهادِها . (2)
عنه علیه السلام :لا تَترُکِ الاِجتِهادَ فی إصلاحِ نَفسِکَ ، فَإِنَّهُ لا یُعینُکَ إلَا الجِدُّ . (3)
عنه علیه السلام مِن وَصِیَّتِهِ لِشُرَیحِ بنِ هانی ، لَمّا جَعَلَهُ عَلی مُقَدِّمَتِهِ إلَی الشّامِ : اِعلَم أنَّکَ إن لَم تَردَع نَفسَکَ عَن کَثیرٍ مِمّا تُحِبُّ مَخافَهَ مَکروهٍ سَمَت بِکَ الأَهواءُ إلی کَثیرٍ مِنَ الضَّرَرِ ، فَکُن لِنَفسِکَ مانِعا رادِعا (4) ، ولِنَزوَتِکَ عِندَ الحَفیظَهِ واقِما (5) قامِعا . (6)
عنه علیه السلام :أقبِل عَلی نَفسِکَ بِالإِدبارِ عَنها . (7)
عنه علیه السلام :دَواءُ النَّفسِ الصَّومُ عَنِ الهَوی ، وَالحِمیَهُ عَن لَذّاتِ الدُّنیا . (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 5805 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 303 ح 5398 وفیه «مخالفه» بدل «مجاهده» .
2- .غرر الحکم : ح 2489 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 89 ح 2113 .
3- .غرر الحکم : ح 10365 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 526 ح 9573 .
4- .فی نهج السعاده : ج 2 ص 116 «أنّه علیه السلام دعا زیاد بن النضر وشریح بن هانی ، ثمّ أوصی زیادا وقال : ... اعلم أنّک إن لم تزع نفسک عن کثیر ممّا تحبُّ مخافه مکروهه سمت بک الأهواء إلی کثیرٍ من الضرّ ، فکن لنفسک مانعا وازعا من البغی والظلم والعدوان» .
5- .الوَقْمُ : جَذْبُکَ العِنانَ ... ووَقَم الرجلَ : أذلّه وقَهره ، وقیل : ردّه أقبح الردّ (لسان العرب : ج 12 ص 642 «وقم») .
6- .نهج البلاغه : الکتاب 56 ، تحف العقول : ص 191 نحوه وفیه «من وصیّته لزیاد بن النضر» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 162 ح 3461 وفیه إلی «الضرر» ، وقعه صفّین : ص 121 ؛ المعیار والموازنه : ص 140 کلاهما نحوه وفیهما «دعا زیاد بن النضر وشریح بن هانی ، ثمّ أوصی زیادا» .
7- .غرر الحکم : ح 2434 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 81 ح 1959 .
8- .غرر الحکم : ح 5153 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 250 ح 4686 .
ص: 239
2 / 9 عوامل خودسازی
2 / 9 1 مبارزه
2 / 9عوامل خودسازی2 / 9 1مبارزهامام علی علیه السلام :خودسازی ، مبارزه با خواسته های نفس (هوا) است .
امام علی علیه السلام :با پیگیریِ مبارزه با نفس های خود ، آنها را در اختیار بگیرید .
امام علی علیه السلام :تلاشت را برای خودسازی رها مکن ؛ چرا که جز جدّیت ، تو را یاری نمی رساند .
امام علی علیه السلام در سفارشش به شُرَیح بن هانی ، هنگامی که او را در جنگ با شامیان ، پیش قراول قرار داد : بدان که اگر به دلیل ترس از ناخوشایندی که [ در آخرت] به تو می رسد ، خود را از انجام دادن بسیاری از دوست داشتنی ها باز نداری ، هواها (خواهش های نفس) تو را به زیان های فراوانی خواهند رساند . پس همواره مانع و بازدارنده نَفْست باش ، و به هنگام خشمت ، خُرد کننده و سرکوب کننده آن باش .
امام علی علیه السلام :با پشت کردن به نفست با آن رو به رو شو .
امام علی علیه السلام :داروی نفْس ، خودداری از هوا و پرهیز از لذّت های دنیاست .
.
ص: 240
عنه علیه السلام :أکرِه نَفسَکَ عَلَی الفَضائِلِ ، فَإِنَّ الرَّذائِلَ أنتَ مَطبوعٌ عَلَیها . (1)
2 / 9 2الِاستِقامَهالإمام علیّ علیه السلام :إذا صَعُبَت عَلَیکَ نَفسُکَ فَاصعُب لَها تَذِلَّ لَکَ ، وخادِع نَفسَکَ عَن نَفسِکَ تَنقَد لَکَ . (2)
عنه علیه السلام :مَن لَزِمَ الِاستِقامَهَ لَزِمَتهُ السَّلامَهُ . (3)
عنه علیه السلام :عَلَیکَ بِمَنهَجِ الِاستِقامَهِ ؛ فَإِنَّهُ یَکسِبُکَ الکَرامَهَ ویَکفیکَ المَلامَهَ . (4)
عنه علیه السلام :لا مَسلَکَ أسلَمُ مِنَ الِاستِقامَهِ ، لا سَبیلَ أشرَفُ مِنَ الِاستِقامَهِ . (5)
2 / 9 3الذِّکرالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ وتَعالی جَعَلَ الذِّکرَ جِلاءً لِلقُلوبِ ، تَسمَعُ بِهِ بَعدَ الوَقرَهِ (6) ، وتُبصِرُ بِهِ بَعدَ العَشوَهِ ، وتَنقادُ بِهِ بَعدَ المُعانَدَهِ . (7)
عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِلإِمامِ الحَسَنِ علیه السلام : إنّی اُوصیکَ بِتَقوَی اللّهِ أی بُنَیَّ ولُزومِ أمرِهِ ، وعِمارَهِ قَلبِکَ بِذِکرِهِ . (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 2477 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 86 ح 2072 .
2- .غرر الحکم : ح 4107 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 133 ح 2985 .
3- .کنز الفوائد : ج 1 ص 280 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 91 ح 95 .
4- .غرر الحکم : ح 6127 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 333 ح 5679 .
5- .غرر الحکم : ح 10636 و ح 10556 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 537 ح 9892 و ص 532 ح 9711 .
6- .الوَقر بفتح الواو : ثِقَل السَّمع (النهایه : ج 5 ص 213 «وقر») .
7- .نهج البلاغه : الخطبه 222 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 325 ح 39 .
8- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، تحف العقول : ص 68 ، کشف المحجّه : ص 221 عن عمرو بن أبی المقدام عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 37 عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلام ؛ کنز العمّال : ج 16 ص 168 ح 44215 نقلاً عن وکیع والعسکری فی المواعظ .
ص: 241
2 / 9 2 پایداری
2 / 9 3 یاد خدا
امام علی علیه السلام :خویش را بر انجام دادن فضیلت ها مجبور کن ؛ چرا که رذیلت ها در سرشت تو اند .
2 / 9 2پایداریامام علی علیه السلام :هر گاه هوای نفست بر تو سخت گرفت ، تو هم بر آن ، سخت بگیر تا ذلیلت گردد ، و در کار نفس خویش نیرنگ بزن تا رامت شود .
امام علی علیه السلام :هر که پایداری کند ، سلامت ، همدمش می گردد .
امام علی علیه السلام :از راه پایداری کناره مگیر ؛ زیرا کرامت را نصیبت می کند و از سرزنش، بازت می دارد .
امام علی علیه السلام :هیچ روشی سلامت بخش تر از پایداری نیست ، و هیچ راهی شریف تر از پایداری نیست .
2 / 9 3یاد خداامام علی علیه السلام :خداوند منزّهِ والا ، یاد خود را صیقل دل ها قرار داده است . با یاد خدا ، قلب ها پس از سنگینی گوششان ، شنوا می شوند ، و پس از تاریکی چشمشان ، بینا می گردند ، و پس از دشمنی ، رام می شوند .
امام علی علیه السلام در سفارشش به امام حسن علیه السلام : ای پسرم! من تو را به پروای الهی ، پیروی از فرمان او ، و آبادسازی دلت با یاد او سفارش می کنم .
.
ص: 242
عنه علیه السلام :الذِّکرُ نورٌ ورُشدٌ . (1)
عنه علیه السلام :الذِّکرُ نورُ العَقلِ وحَیاهُ النُّفوسِ وجِلاءُ الصُّدورِ . (2)
عنه علیه السلام :الذِّکرُ یَشرَحُ الصَّدرَ . (3)
2 / 9 4التَّقویالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ تَقوَی اللّهِ دَواءُ داءِ قُلوبِکُم ، وبَصَرُ عَمی أفئِدَتِکُم ، وشِفاءُ مَرَضِ أجسادِکُم ، وصَلاحُ فَسادِ صُدورِکُم ، وطُهورُ دَنَسِ أنفُسِکُم ، وجِلاءُ عَشا أبصارِکُم ، وأمنُ فَزَعَ جَأشِکُم (4) ، وضِیاءُ سَوادِ ظُلمَتِکُم . (5)
عنه علیه السلام :سَبَبُ صَلاحِ النَّفسِ الوَرَعُ . (6)
2 / 9 5القَناعَهالإمام علیّ علیه السلام :أعوَنُ شَیءٍ عَلی صَلاحِ النَّفسِ القَناعَهُ . (7)
عنه علیه السلام :کَیفَ یَستَطیعُ صَلاحَ نَفسِهِ مَن لا یَقنَعُ بِالقَلیلِ؟! (8)
عنه علیه السلام :إذا رَغِبتَ فی صَلاحِ نَفسِکَ فَعَلَیکَ بِالاِقتِصادِ وَالقُنوعِ وَالتَّقَلُّلِ . (9)
.
1- .غرر الحکم : ح 602 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 50 ح 1290 .
2- .غرر الحکم : ح 1999 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 60 ح 1523 .
3- .غرر الحکم : ح 835 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 32 ح 542 .
4- .الجأش : القلب ، والنفس ، والجَنان (النهایه : ج 1 ص 232 «جأش») .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 198 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 284 ح 6 .
6- .غرر الحکم : ح 5547 .
7- .غرر الحکم : ح 3191 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 112 ح 2424 .
8- .غرر الحکم : ح 6979 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 384 ح 6484 .
9- .غرر الحکم : ح 4172 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 137 ح 3124 .
ص: 243
2 / 9 4 پرهیزگاری
2 / 9 5 قناعت
امام علی علیه السلام :یاد خدا ، نور و رشد است .
امام علی علیه السلام :یاد خدا ، نور خِردها ، حیات جان ها ، و صیقل دل هاست .
امام علی علیه السلام :یاد خدا ، سینه را گشاده می کند .
2 / 9 4پرهیزگاریامام علی علیه السلام :پروای الهی ، دوای درد دل هایتان ، بیناییِ کوریِ قلبتان ، شفای بیماریِ جسمتان ، اصلاح فساد سینه هایتان ، پاکسازیِ پلیدیِ جانتان ، صیقل پرده دیدگانتان ، آرامشِ بی تابیِ دلتان ، و روشناییِ سیاهیِ تاریکی تان است .
امام علی علیه السلام :ابزار خودسازی ، پرهیزگاری است .
2 / 9 5قناعتامام علی علیه السلام :کمک کارترین چیز برای خودسازی ، قناعت است .
امام علی علیه السلام :آن که به کم بسنده نمی کند ، چگونه می تواند نفس خویش را اصلاح کند؟!
امام علی علیه السلام :هر گاه به خودسازی خویش علاقه مند شدی ، باید میانه روی ، قناعت و کم خواهی پیشه کنی .
.
ص: 244
2 / 9 6سَعَهُ الرِّزقِالإمام علیّ علیه السلام فی کِتابٍ کَتَبَهُ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ لَمّا وَلّاهُ عَلی مِصرَ : أسبِغ عَلَیهِمُ الأَرزاقَ ، فَإِنَّ ذلِکَ قُوَّهٌ لَهُم عَلَی استِصلاحِ أنفُسِهِم ، وغِنیً لَهُم عَن تَناوُلِ ما تَحتَ أیدیهِم ، وحُجَّهٌ عَلَیهِم إن خالَفوا أمرَکَ أو ثَلَموا أمانَتَکَ . (1)
2 / 9 7اللَّذّاتُ المُحَلَّلَهُالإمام علیّ علیه السلام :لِلمُؤمِنِ ثَلاثُ ساعاتٍ ، فَساعَهٌ یُناجی فیها رَبَّهُ ، وساعَهٌ یَرُمُّ مَعاشَهُ ، وساعَهٌ یُخَلّی بَینَ نَفسِهِ وبَینَ لَذَّتِها فیما یَحِلُّ ویَجمُلُ . (2)
2 / 9 8طَرائِفُ الحِکَمِالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ هذِهِ القُلوبِ تَمُلُّ کَما تَمَلُّ الأَبدانُ ، فَابتَغوا لَها طَرائِفَ الحِکَمِ . (3)
عنه علیه السلام :اِجمَعوا هذِهِ القُلوبَ وَابتَغوا لَها طَرائِفَ الحِکمَهِ،فَإِنَّها تَمَلُّ کَما تَمَلُ الأَبدانُ. (4)
.
1- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 137 ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 361 نحوه ، بحار الأنوار : ج 33 ص 605 ح 744 .
2- .نهج البلاغه : الحکمه 390 ، الأمالی للطوسی : ص 146 ح 240 عن أبی وَجزَه السعدی عن أبیه ، غرر الحکم : ح 7370 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 405 ح 6856 وفیها «یحاسب نفسه» بدل «یَرُمّ معاشه» .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 91 و 197 ، مشکاه الأنوار : ص 447 ح 1497 ، روضه الواعظین : ص 453 ؛ أنساب الأشراف : ج 2 ص 373 عن عبد اللّه بن صالح ، دستور معالم الحکم : ص 25 ، العقل وفضله لابن أبی الدنیا : ص 35 ح 90 عن النجیب بن السری وفیه «فالتمسوا لها من الحکمه طرفا» بدل «فابتغوا ...» .
4- .جامع بیان العلم : ج 1 ص 104 عن النجیب بن السری ، کنز العمّال : ج 3 ص 669 ح 8411 .
ص: 245
2 / 9 6 فراوانی روزی
2 / 9 7 لذّت های حلال
2 / 9 8 حکمت های نغز
2 / 9 6فراوانی روزیامام علی علیه السلام در نامه اش به مالک اشتر ، هنگامی که او را به حکومت مصر گمارد : روزی را بر آنان (مردم مصر) زیاد کن ؛ چون این کار ، موجب توانا شدن آنان در خودسازی و بی نیازی آنان از دست درازی به آنچه در اختیارشان است ، خواهد شد و حجّتی بر ضدّ آنان است ، اگر مخالف فرمان تو باشند و یا در امانت تو خیانت کنند .
2 / 9 7لذّت های حلالامام علی علیه السلام :مؤمن را سه وقت است : وقتی که در آن با پروردگارش مناجات می کند ؛ وقتی که در کار ساماندهیِ زندگی خویش است ؛ و وقتی که در آن ، نَفْس خود را در لذّت های حلال و خوب، رها می سازد .
2 / 9 8حکمت های نغزامام علی علیه السلام :این دل ها [ نیز] چون تن ها به ستوه می آیند . پس برای آنها به دنبال حکمت های نغز باشید .
امام علی علیه السلام :این دل ها را گِرد آرید و حکمت های نغز را برای آنها فراهم آورید ؛ چرا که دل ها [ نیز ]چون بدن ها به ستوه می آیند .
.
ص: 246
عنه علیه السلام :کُلُّ شَیءٍ یُمِلُّ ما خَلا طَرائِفَ الحِکَمِ . (1)
2 / 10عَوامِلُ الهَدمِ الرُّوحِیِّ2 / 10 1الهَویالإمام علیّ علیه السلام :مَن عَشِقَ شَیئا أعشی بَصَرَهُ وأمرَضَ قَلبَهُ ، فَهُوَ یَنظُرُ بِعَینٍ غَیرِ صَحیحَهٍ ، ویَسمَعُ بِاُذُنٍ غَیرِ سَمیعَهٍ ، قَد خَرَقَتِ الشَّهَواتُ عَقلَهُ ، وأماتَتِ الدُّنیا قَلبَهُ ، ووَلِهَت عَلَیها نَفسُهُ . (2)
عنه علیه السلام :النَّفسُ مَجبولَهٌ عَلی سوءِ الأَدَبِ ، وَالعَبدُ مَأمورٌ بِمُلازَمَهِ حُسنِ الأَدَبِ ، وَالنَّفسُ تَجری بِطَبعِها فی مَیَدانِ المُخالَفَهِ ، وَالعَبدُ یَجهَدُ بِرَدِّها عَن سوءِ المُطالَبَهِ ، فَمَتی أطلَقَ عِنانَها فَهُوَ شَریکٌ فی فَسادِها ، ومَن أعانَ نَفسَهُ فی هَوی نَفسِهِ فَقَد أشرَکَ نَفسَهُ فی قَتلِ نَفسِهِ . (3)
عنه علیه السلام :آفَهُ النَّفسِ الوَلَهُ بِالدُّنیا . (4)
عنه علیه السلام :رَأسُ الآفاتِ الوَلَهُ بِاللَّذّاتِ . (5)
عنه علیه السلام :خِدمَهُ الجَسَدِ إعطاؤُهُ ما یَستَدعیهِ مِنَ المَلاذِّ وَالشَّهَواتِ وَالمُقتَنَیاتِ ، وفی ذلِکَ هَلاکُ النَّفسِ . (6)
.
1- .غرر الحکم : ح 6896 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 376 ح 6365 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 109 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 366 ح 6141 وفیه من «قد خرقت...» ؛ المعیار والموازنه : ص 284 نحوه .
3- .مشکاه الأنوار : ص 433 ح 1448 .
4- .غرر الحکم : ح 3926 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3731 وفیه «العقل» بدل «النفس» .
5- .غرر الحکم : ح 5244 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4797 .
6- .غرر الحکم : ح 5097 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 245 ح 4650 .
ص: 247
2 / 10 عوامل ویرانیِ روان
2 / 10 1 هوسرانی
امام علی علیه السلام :هر چیزی جز حکمت های نغز ، ملال آور است .
2 / 10عوامل ویرانیِ روان2 / 10 1هوسرانیامام علی علیه السلام :هر کس به چیزی [ از دنیا] عشق ورزد ، دیده اش را کور و دلش را بیمار ساخته است . چنین شخصی با چشمی بیمار می نگرد و با گوشی ناشنوا می شنود . به حتم ، شهوت ها پرده خِردش را دریده اند ، دنیا قلبش را میرانده است ، و نفسش شیفته دنیا گشته است .
امام علی علیه السلام :نفس آدمی بر بد ادبی سرشته شده است ، و هر بنده ای ، مأمور به همراهیِ ادب شایسته است . نفس ، طبق سرشت خود، در میدان مخالفتْ گام برمی دارد ، و بنده تلاش می کند او را از خواستِ بد ، برگرداند . هر گاه زمام نفس را رها کند ، در فساد نفس ، شریک شده است ، و هر کس نفس خویش را در راه هوا (خواسته ها)ی آن یاری رساند ، با نفس خویش در قتل خویش ، همدست شده است .
امام علی علیه السلام :آفت نفس ، شیفتگی به دنیاست .
امام علی علیه السلام :سر دسته آفت ها ، شیفته شدن به لذّت هاست .
امام علی علیه السلام :خوش خدمتی به تن ، دادن همه لذّت ها و شهوت ها و دستاوردها به آن است و در این کار ، هلاک جان است .
.
ص: 248
2 / 10 2العُجبالإمام علیّ علیه السلام :عُجبُ المَرءِ بِنَفسِهِ أحَدُ حُسّادِ عَقلِهِ . (1)
عنه علیه السلام :العُجبُ یُفسِدُ العَقلَ . (2)
عنه علیه السلام :آفَهُ اللُّبِّ العُجبُ . (3)
2 / 10 3تَضییعُ الحُقوقِالإمام علیّ علیه السلام :إذا غَلَبَتِ الرَّعِیَّهُ والِیَهُم وعَلَا الوالِی الرَّعِیَّهَ ، اختَلَفَت هُنالِکَ الکَلِمَهُ ، وظَهَرَت مَطامِعُ الجَورِ ، وکَثُرَ الإِدغالُ فِی الدّینِ ، وتُرِکَت مَعالِمُ السُّنَنِ ، فَعُمِلَ بِالهَواءِ [بَالهَوی ]وعُطِّلَتِ الآثارُ وکَثُرَت عِلَلُ النُّفوسِ . (4)
2 / 10 4صُحبَهُ الأَشرارِالإمام علیّ علیه السلام :صُحبَهُ الأَشرارِ تَکسِبُ الشَّرَّ،کَالرّیحِ إذا مَرَّت بِالنَّتِنِ حَمَلَت نَتِنا. (5)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 212 ، مشکاه الأنوار : ص 539 ح 1810 ، بحار الأنوار : ج 72 ص 317 ح 25 .
2- .غرر الحکم : ح 726 .
3- .غرر الحکم : ح 3956 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3715 .
4- .الکافی : ج 8 ص 353 ح 550 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، نهج البلاغه : الخطبه 216 نحوه .
5- .غرر الحکم : ح 5839 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 304 ح 5409 .
ص: 249
2 / 10 2 خودپسندی
2 / 10 3 از بین بردن حقوق
2 / 10 4 همنشینی با شروران
2 / 10 2خودپسندیامام علی علیه السلام :خودپسندیِ آدمی ، یکی از حسودانِ خِرد اوست .
امام علی علیه السلام :خودپسندی ، عقل را تباه می کند .
امام علی علیه السلام :آفت خِرد ، خودپسندی است .
2 / 10 3از بین بردن حقوقامام علی علیه السلام :هر گاه شهروندان بر زمامداران خود چیره شوند و زمامدار بر شهروندانْ برتری جوید ، وحدت کلمه از بین می رود ، و طمع های ستمکارانه آشکار می شوند ، و تبهکاری در دین ، افزون می گردد ، و نشانه های سنّت ، متروک می شوند . در این حال ، همگان بر اساس هوای (خواهش های) نفس عمل می کنند ، احکام خدا تعطیل می گردند و بیماری های جان ، بسیار می شوند .
2 / 10 4همنشینی با شرورانامام علی علیه السلام :همنشینی با شروران ، شرآور است ، همچون باد که هر گاه بر گندیده ای گذر کند ، بوی بد را به همراه می آورَد .
.
ص: 250
عنه علیه السلام :صُحبَهُ الأَشرارِ توجِبُ سوءَ الظَّنِّ بِالأَخیارِ . (1)
عنه علیه السلام :مُصاحِبُ الأَشرارِ کَراکِبِ البَحرِ ؛ إن سَلِمَ مِنَ الغَرَقِ لَم یَسلمَ مِنَ الفَرَقِ (2) . (3)
عنه علیه السلام :یَنبَغی لِمَن أرادَ صَلاحَ نَفسِهِ وإحرازَ دینِهِ أن یَجتَنِبَ مُخالَطَهَ أبناءِ الدُّنیا . (4)
2 / 10 5صُحبَهُ السُّفَهاءِالإمام علیّ علیه السلام :فَسادُ الأَخلاقِ بِمُعاشَرَهِ السُّفَهاءِ . (5)
2 / 10 6العُسرالإمام علیّ علیه السلام :العُسرُ یَشینُ الأَخلاقَ ویوحِشُ الرِّفاقَ . (6)
عنه علیه السلام فی وَصفِ الدُّنیا : مَنِ افتَقَرَ فیها حَزِنَ . (7)
عنه علیه السلام لِابنِهِ مُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِیَّهِ : یا بُنَیَّ ، إنّی أخافُ عَلَیکَ الفَقرَ ، فَاستَعِذ بِاللّهِ مِنهُ ، فَإِنَّ الفَقرَ مُنقَصَهٌ لِلدّینِ ، مَدهَشَهٌ لِلعَقلِ ، داعِیَهٌ لِلمَقتِ . (8)
.
1- .غرر الحکم : ح 5868 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 302 ح 5368 .
2- .الفَرَق بالتحریک : الخَوْف والفَزَع (النهایه : ج 3 ص 438 «فرق») .
3- .غرر الحکم : ح 9835 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 487 ح 9011 .
4- .غرر الحکم : ح 10951 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 555 ح 10221 وفیه «ینبغی للعاقل أن یتجنّب ...» .
5- .کشف الغمّه : ج 3 ص 139 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 82 ح 78 .
6- .غرر الحکم : ح 1599 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 49 ح 1264 و ص30 ح 480 وفیه «العسر یفسد الأخلاق» .
7- .نهج البلاغه : الخطبه 82 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 118 ، تحف العقول : ص 201 ، الأمالی للسیّد المرتضی : ج 1 ص 107 ، الاختصاص : ص 188 ، روضه الواعظین : ص 488 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 120 ح 110 ؛ مطالب السؤول : ص 52 ، المناقب للخوارزمی : ص 364 ح 379 عن عبید اللّه بن محمّد التقی عن شیخ من بنی عدیّ ، کنز العمّال : ج 3 ص 720 ح 8567 نقلاً عن ابن أبی الدنیا والدینوری عن شیخ من بنی عدیّ .
8- .نهج البلاغه : الحکمه 319 ، بحار الأنوار : ج 72 ص 53 ح 83 .
ص: 251
2 / 10 5 همنشینی با نابخردان
2 / 10 6 تنگ دستی
امام علی علیه السلام :همنشینی با بَدان ، موجب بدگمانی بر نیکان می گردد .
امام علی علیه السلام :همنشین بَدان ، چون بر کشتی نِشسته ای است که اگر از غرق شدن هم نجات یابد ، از ترس، بی نصیب نخواهد ماند .
امام علی علیه السلام :بر کسی که تصمیم به خودسازی و حفظ دینش گرفته ، لازم است که از آمیزش با دنیاپرستان بپرهیزد .
2 / 10 5همنشینی با نابخردانامام علی علیه السلام :تباه شدن اخلاق، از معاشرت با نابخردانْ حاصل می شود .
2 / 10 6تنگ دستیامام علی علیه السلام :تنگ دستی ، اخلاق را زشت می کند و رفیقان را به تنهایی می افکنَد .
امام علی علیه السلام در توصیف دنیا : هر کس در دنیا نیازمند گردد ، غمگین می شود .
امام علی علیه السلام خطاب به پسرش محمّد بن حنفیّه : ای پسرکم! بر تو از تهی دستی بیم دارم . از فقر و نیازمندی به خدا پناه ببر ؛ چرا که نیازمندی ، زیان زننده به دین ، سرگردان کننده خِرد ، و انگیزه ای برای دشمنی است .
.
ص: 252
عنه علیه السلام :إنَّ الفَقرَ مَذَلَّهٌ لِلنَّفسِ مَدهَشَهٌ لِلعَقلِ جالِبٌ لِلهُمومِ . (1)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : نَظَرتُ إلی کُلِّ ما یُذِلُّ العَزیزَ ویَکسِرُهُ ، فَلَم أرَ شَیئا أذَلَّ لَهُ ولا أکسَرَ مِنَ الفاقَهِ . (2)
2 / 10 7إجبارُ القَلبِ عَلَی الإِکراهِالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ لِلقُلوبِ شَهوَهً وإقبالاً وإدبارا ، فَأتوها مِن قِبَلِ شَهوَتِها وإقبالِها ، فَإِنَ القَلبَ إذا اُکرِهَ عَمِیَ . (3)
عنه علیه السلام :إنَّ نَفسَکَ مَطِیَّتُکَ ؛ إن أجهَدتَها قَتَلتَها ، وإن رَفَقتَ بِها أبقَیتَها . (4)
عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِابنِهِ الحَسَنِ علیه السلام : یا بُنَیَّ ، إنَّ النَّفسَ حَمضَهٌ وَالاُذُنَ مَجّاجَهٌ ، فَلا تَحُثَّ فَهمَکَ عَلَی الإِلحاحِ عَلی عَقلِکَ ، ورَوِّح مِن عَقلِکَ فَإِنَّ لِکُلِّ عُضوٍ مِنَ الجَسَدِ مُستَراحاً . (5)
.
1- .غرر الحکم : ح 3428 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 149 ح 3285 وفیه «مذهله» بدل «مذلّه» .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 293 ح 355 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 193 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 112 ، نزهه الناظر : ص 47 ح 16 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 158 ح 3424 .
4- .غرر الحکم : ح 3643 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 155 ح 3384 .
5- .نزهه الناظر : ص 63 ح 48 ، غرر الحکم : ح 3603 نحوه .
ص: 253
2 / 10 7 با اکراه ، دل را به کاری وادار کردن
امام علی علیه السلام :نیازمندی ، خوارکننده جان ، سرگردان کننده خِرد ، و فراهم آورنده غم هاست .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : در هر آنچه شخص عزیز را خوار می کند و او را می شکند ، نگریستم و چیزی خوار کننده تر و در هم شکننده تر از نیازمندی برای او ندیدم .
2 / 10 7با اکراه ، دل را به کاری وادار کردنامام علی علیه السلام :دل ها ، خواسته ها و رویکردها و روی گردانی هایی دارند . پس ، از راه خواسته ها و رویکردها به سوی آنها بروید ؛ زیرا دل ، هر گاه مجبور شود ، کور می گردد .
امام علی علیه السلام :جان تو مَرکب توست . هر گاه سخت به کارش گیری ، به هلاکتش می رسانی ، و اگر با آن مدارا کنی ، حفاظتش می کنی .
امام علی علیه السلام در سفارشش به پسرش حسن علیه السلام : فرزندم! نفْس انسان ، رمنده است و گوش آدمی آنچه می شنود بیرون می افکند . پس ، فهمت را به اصرار کردن بر عقلت وا مَدار و عقل خود را به استراحت وادار ؛ چرا که هر عضوی از بدن، نیازمند استراحت است .
.
ص: 254
2 / 11طُرُقُ النُّفوذِ فی قُلوبِ الآخَرینَ2 / 11 1حُسنُ النِّیَّهِالإمام علیّ علیه السلام :مَن حَسُنَت نِیَّتُهُ کَثُرَت مَثوبَتُهُ ، وطابَت عیشَتُهُ ، ووَجَبَت مَوَدَّتُهُ . (1)
2 / 11 2حُسنُ الظَّنِّالإمام علیّ علیه السلام :مَن حَسُنَ ظَنُّهُ بِالنّاسِ حازَ مِنهُمُ المَحَبَّهَ . (2)
عنه علیه السلام :مَن غَلَبَ عَلَیهِ سوءُ الظَّنِّ ، لَم یَترُک بَینَهُ وبَینَ خَلیلٍ صُلحاً . (3)
2 / 11 3حُسنُ الخُلُقِالإمام علیّ علیه السلام :حُسنُ الخُلُقِ یورِثُ المَحَبَّهَ ، ویُؤَکِّدُ المَوَدَّهَ . (4)
عنه علیه السلام :عَلَیکَ بِحُسنِ الخُلُقِ ؛ فَإِنَّهُ یَکسِبُکَ المَحَبَّهَ . (5)
.
1- .غرر الحکم : ح 9094 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 465 ح 8473 .
2- .غرر الحکم : ح 8842 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 435 ح 7529 .
3- .غرر الحکم : ح 8950 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 433 ح 7477 .
4- .غرر الحکم:ح4864، عیون الحکم والمواعظ: ص228 ح4400.
5- .غرر الحکم : ح 6100 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 335 ح 5726 .
ص: 255
2 / 11 روش های نفوذ در دل دیگران
2 / 11 1 حسن نیّت
2 / 11 2 خوش گمانی
2 / 11 3 خوش خُلقی
2 / 11روش های نفوذ در دل دیگران2 / 11 1حسن نیّتامام علی علیه السلام :هر کس نیّتش نیکو گردد ، جزایش فراوان ، زندگی اش نیکو ، و دوستی اش [ بر همگانْ ]واجب می شود .
2 / 11 2خوش گمانیامام علی علیه السلام :هر کس به مردم ، خوش گمان باشد ، دوستی آنان را به دست می آورد .
امام علی علیه السلام :هر کس بدگمانی بر وی غلبه کند ، هیچ صلحی بین او و یارانش باقی نمی گذارَد .
2 / 11 3خوش خُلقیامام علی علیه السلام :خوش خُلقی ، موجب محبّت می گردد و دوستی را استوار می سازد .
امام علی علیه السلام :خوش خُلق باش که خوش خلقی ، دوستی را فراچنگِ تو می آورَد .
.
ص: 256
2 / 11 4حُسنُ المَقالِالإمام علیّ علیه السلام :الِاستِصلاحُ لِلأَعداءِ بِحُسنِ المَقالِ وجَمیلِ الأَفعالِ ، أهوَنُ مِن مُلاقاتِهِم ومَغالَبَتِهِم بِمَضیضِ (1) القِتالِ . (2)
عنه علیه السلام :مَن لانَت کَلِمَتُهُ وَجَبَت مَحَبَّتُهُ . (3)
عنه علیه السلام :مَن عَذُبَ لِسانُهُ کَثُرَ إخوانُهُ . (4)
عنه علیه السلام :عَوِّد لِسانَکَ لینَ الکَلامِ وبَذلَ السَّلامِ ، یَکثُر مُحِبّوکَ ویَقِلَّ مُبغِضوکَ . (5)
2 / 11 5حُسنُ العِشرَهِالإمام علیّ علیه السلام :بِحُسنِ العِشرَهِ تَأنَسُ الرِّفاقُ . (6)
عنه علیه السلام :بِحُسنِ الصُّحبَهِ تَکثُرُ الرِّفاقُ . (7)
.
1- .المَضض : وجع المصیبه ومضِضتُ منه : ألمتُ ، ومضّنی الجرح : آلمنی وأوجعنی (لسان العرب : ج 7 ص 233 «مضض») .
2- .غرر الحکم : ح1926، عیون الحکم والمواعظ: ص57 ح1472.
3- .تحف العقول : ص 91 ، نزهه الناظر : ص 62 ح 43 ، غرر الحکم : ح 7941 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 429 ح 7331 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 396 ح 79 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 19 ص 35 ، المناقب للخوارزمی : ص 368 ح 385 وفیه «مودّته» بدل «محبّته» ، کشف الخفاء : ج 2 ص 285 ح 2648 .
4- .المائه کلمه : ص 24 ح 8 ، المناقب للخوارزمی : ص 375 ح 395 ؛ عیون الحکم والمواعظ : ص 424 ح 7142 .
5- .غرر الحکم : ح 6231 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 340 ح 5793 .
6- .غرر الحکم : ح 4233 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 187 ح 3835 .
7- .غرر الحکم : ح 4282 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 188 ح 3874 .
ص: 257
2 / 11 4 خوش گفتاری
2 / 11 5 خوش رفتاری
2 / 11 4خوش گفتاریامام علی علیه السلام :اصلاح دشمنان از راه خوش گفتاری و خوش رفتاری، ساده تر از برخورد با آنان و غلبه بر آنان از راه جنگِ مصیبت بار است .
امام علی علیه السلام :هر کس گفتارش نرم باشد ، دوستی اش لازم می گردد .
امام علی علیه السلام :هر کس شیرین زبان باشد ، دوستانش بسیار می گردند .
امام علی علیه السلام :زبانت را به نرم گویی و سلام کردن ، عادت بده تا دوستانت فراوان و دشمنانت کم شوند .
2 / 11 5خوش رفتاریامام علی علیه السلام :خوش رفتاری ، مایه انس همراهان می گردد .
امام علی علیه السلام :با همنشینیِ نیکو، رفیقان افزایش می یابند .
.
ص: 258
عنه علیه السلام :حُسنُ الصُّحبَهِ یَزیدُ فی مَحَبَّهِ القُلوبِ . (1)
عنه علیه السلام :مَن أحسَنَ المُصاحَبَهَ کَثُرَ أصحابُهُ . (2)
2 / 11 6الرِّفقالإمام علیّ علیه السلام :رِفقُ المَرءِ وسَخاؤُهُ یُحَبِّبُهُ إلی أعدائِهِ . (3)
عنه علیه السلام :مَن یُلِن حاشِیَتَهُ یَعرِف صَدیقُهُ مِنهُ المَوَدَّهَ . (4)
عنه علیه السلام :بِالرِّفقِ تَدومُ الصُّحبَهُ . (5)
عنه علیه السلام :مَن تَلِن حاشِیَتُهُ یَستَدِم مِن قَومِهِ المَوَدَّهَ . (6)
2 / 11 7إخلاصُ المَوَدَّهِالإمام علیّ علیه السلام :دارِ عَدُوَّکَ ، وأخلِص لِوَدودِکَ ؛ تَحفَظِ الاُخُوَّهَ ، وتُحرِزِ المُروءَهَ . (7)
.
1- .غرر الحکم : ح 4812 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 228 ح 4381 .
2- .غرر الحکم : ح 8341 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 447 ح 7908 .
3- .غرر الحکم : ح 5429 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 269 ح 4944 .
4- .الکافی : ج 2 ص 154 ح 19 عن یحیی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 74 ص 122 ح 86 .
5- .غرر الحکم : ح 4342 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 186 ح 3779 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 23 ، غرر الحکم : ح 8583 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 441 ح 7682 ، مجمع البحرین : ج 3 ص 1665 وفیه «المحبّه» بدل «المودّه» .
7- .غرر الحکم : ح 5130 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 251 ح 4705 .
ص: 259
2 / 11 6 نرم خویی
2 / 11 7 یک رنگی در دوستی
امام علی علیه السلام :همنشینیِ نیکو ، بر دوستیِ دل ها می افزاید .
امام علی علیه السلام :هر کس گفت و شنیدِ خود را با دیگران نیکو سازد ، دوستانش بسیار می گردند .
2 / 11 6نرم خوییامام علی علیه السلام :نرم خویی و بخشندگیِ آدمی ، او را نزد دشمنانش محبوب می کند .
امام علی علیه السلام :هر کس با اطرافیان خود نرم خو باشد ، دوستش از او دوستی را می آموزد .
امام علی علیه السلام :با نرم خویی ، دوستی پایدار می شود .
امام علی علیه السلام :هر کس با اطرافیان خود نرم خو باشد ، دوستی خویشانش را با خود ، پایدار می سازد .
2 / 11 7یک رنگی در دوستیامام علی علیه السلام :با دشمنت مدارا کن و با دوستت یک رنگ باش تا دوستی را حفظ کنی و جوانْ مردی را به دست آوری .
.
ص: 260
2 / 11 8البَشاشَهالإمام علیّ علیه السلام :البَشاشَهُ حِبالَهُ المَوَدَّهِ . (1)
عنه علیه السلام :البَشاشَهُ فَخُّ (2) المَوَدَّهِ . (3)
عنه علیه السلام :دارِ النّاسَ تَستَمتِع بِإِخائِهِم ، وَالقَهُم بِالبِشرِ تُمِت أضغانَهُم . (4)
عنه علیه السلام :حُسنُ اللِّقاءِ یَزیدُ فی تَأَکُّدِ الإِخاءِ . (5)
2 / 11 9التَّوَدُّدالإمام علیّ علیه السلام :بَالتَّوَدُّدِ تَکونُ المَحَبَّهُ . (6)
عنه علیه السلام :بِالتَّوَدُّدِ تَتَأَکَّدُ المَحَبَّهُ . (7)
عنه علیه السلام :مَن تَأَ لَّفَ النّاسَ أحَبّوهُ . مَن عانَدَ النّاسَ مَقَتوهُ . (8)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 6 ، مشکاه الأنوار : ص 394 ح 1297 ، روضه الواعظین : ص 413 ، غرر الحکم : ح 1075 وح 6101 وفیه «علیک بالبشاشه فإنّها ...» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 44 ح 1052 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 167 ح 35 ؛ ینابیع المودّه : ج 2 ص 232 ح 651 .
2- .الفخّ : المصیده (الصحاح : ج 1 ص 428 «فخخ») .
3- .تحف العقول : ص 202 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 93 ، أعلام الدین : ص 178 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 39 ح 13 ؛ دستور معالم الحکم : ص 20 وفیه «محّ» بدل «فخّ» .
4- .غرر الحکم: ح5129، عیون الحکم والمواعظ:ص251 ح4704.
5- .غرر الحکم : ح 4827 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 227 ح 4372 ولیس فیه «تأکّد» .
6- .غرر الحکم : ح 4194 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 187 ح 3808 وفیه «تکثر» بدل «تکون» .
7- .غرر الحکم : ح 4341 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 186 ح 3778 .
8- .غرر الحکم : ح 7895 و ح 7896 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 424 ح 7166 وفیه صدره .
ص: 261
2 / 11 8 گشاده رویی
2 / 11 9 اظهار دوستی
2 / 11 8گشاده روییامام علی علیه السلام :گشاده رویی ، دامِ دوستی است .
امام علی علیه السلام :گشاده رویی ، دامگاه دوستی است .
امام علی علیه السلام :با مردم ، مدارا کن تا از برادریِ آنان بهره بگیری ، و با گشاده رویی با آنان رو به رو شو تا کینه هایشان را بمیرانی .
امام علی علیه السلام :خوش برخوردی ، بر استواری دوستی می افزاید .
2 / 11 9اظهار دوستیامام علی علیه السلام :با اظهار دوستی ، محبّت به وجود می آید .
امام علی علیه السلام :با اظهار دوستی ، محبّتْ استوار می گردد .
امام علی علیه السلام :هر کس با مردمْ اُنس ورزد ، او را دوست می دارند ، و هر کس با مردمْ دشمنی ورزد ، او را دشمن می دارند .
.
ص: 262
2 / 11 10التَّواضُعالإمام علیّ علیه السلام :ثَمَرَهُ التَّواضُعِ المَحَبَّهُ . (1)
2 / 11 11الوَفاءالإمام علیّ علیه السلام :سَبَبُ الایتِلافِ الوَفاءُ . (2)
عنه علیه السلام :مَن کانَ ذا حِفاظٍ ووَفاءٍ لَم یَعدَم حُسنَ الإِخاءِ . (3)
2 / 11 12الإِنصافالإمام علیّ علیه السلام :الإِنصافُ یُؤَلِّفُ القُلوبَ . (4)
عنه علیه السلام :الإِنصافُ یَستَدیمُ المَحَبَّهَ . (5)
عنه علیه السلام :عَلَی الإِنصافِ تَرسُخُ المَوَدَّهُ . (6)
عنه علیه السلام :المُنصِفُ کَثیرُ الأَولِیاءِ وَالأَوِدّاءِ . (7)
.
1- .غرر الحکم : ح 4613 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 209 ح 4192 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 296 ح 389 .
2- .غرر الحکم : ح 5511 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 282 ح 5080 .
3- .غرر الحکم : ح 8726 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 462 ح 8392 .
4- .غرر الحکم : ح 1130 .
5- .غرر الحکم : ح1076، عیون الحکم والمواعظ: ص44 ح1053.
6- .غرر الحکم : ح 6190 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 327 ح 5628 وفیه «علی قدر الإنصاف ...» .
7- .غرر الحکم : ح 2116 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 20 ح 10