2 / 11 10 فروتنی
2 / 11 11 وفا
2 / 11 12 انصاف
2 / 11 10فروتنیامام علی علیه السلام :میوه فروتنی ، دوستی است .
2 / 11 11وفاامام علی علیه السلام :وفا ، سبب همبستگی است .
امام علی علیه السلام :هر کس [ حقوق دوستی را ]مراعات کند و باوفا باشد ، برادریِ شایسته را از دست نمی دهد .
2 / 11 12انصافامام علی علیه السلام :انصاف ، دل ها را به هم نزدیک می سازد .
امام علی علیه السلام :انصاف ، دوستی را پایدار می سازد .
امام علی علیه السلام :بر پایه انصاف است که دوستی ریشه می دواند .
امام علی علیه السلام :شخص باانصاف ، دوستان و محبّانش بسیارند .
.
ص: 264
2 / 11 13الصِّدقالإمام علیّ علیه السلام :یَکتَسِبُ الصّادِقُ بِصِدقِهِ ثَلاثا : حُسنَ الثِّقَهِ بِهِ ، وَالمَحَبَّهَ لَهُ ، وَالمَهابَهَ عَنهُ . (1)
2 / 11 14الکَرَمالإمام علیّ علیه السلام :الکَریمُ عِندَ اللّهِ مَحبورٌ (2) مُثابٌ ، وعِندَ النّاسِ محَبوبٌ مُهابٌ . (3)
2 / 11 15السَّخاءالإمام علیّ علیه السلام :السَّخاءُ یَکسِبُ المَحَبَّهَ ، ویُزَیِّنُ الأَخلاقَ . (4)
عنه علیه السلام :سَبَبُ المَحَبَّهِ السَّخاءُ . (5)
2 / 11 16الإِحسانالإمام علیّ علیه السلام :الإِحسانُ مَحَبَّهٌ . (6)
عنه علیه السلام :سَبَبُ المَحَبَّهِ الإِحسانُ . (7)
.
1- .غرر الحکم : ح 11038 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 550 ح 10159 وفیه «منه» بدل «عنه» .
2- .الحَبره بالفتح : النعمه وسَعَه العیش (النهایه : ج 1 ص 327 «حبر») .
3- .غرر الحکم : ح2146، عیون الحکم والمواعظ: ص67 ح1705.
4- .غرر الحکم : ح 1600 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 50 ح 1265 .
5- .غرر الحکم : ح 5510 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 282 ح 5079 وراجع بحار الأنوار : ج 15 ص 31 ح 48 .
6- .غرر الحکم : ح 109 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 37 ح 785 .
7- .غرر الحکم : ح 5518 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 281 ح 5059 .
ص: 265
2 / 11 13 راستگویی
2 / 11 14 کَرَم
2 / 11 15 سخاوت
2 / 11 16 نیکوکاری
2 / 11 13راستگوییامام علی علیه السلام :راستگو با راستگویی اش سه چیز به دست می آورد : اعتماد نیکو ، محبوبیّت ، و شکوه .
2 / 11 14کَرَمامام علی علیه السلام :شخص کریم ، نزد خداوند ، برخوردار از نعمت و پاداش است ، و نزد مردم ، محبوب و شکوهمند .
2 / 11 15سخاوتامام علی علیه السلام :سخاوت ، محبّت می آورد و اخلاق را زینت می دهد .
امام علی علیه السلام :سخاوت ، موجب محبّت است .
2 / 11 16نیکوکاریامام علی علیه السلام :نیکوکاری ، محبّت است .
امام علی علیه السلام :نیکوکاری ، موجب محبّت است .
.
ص: 266
عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ إحسانُهُ أحَبَّهُ إخوانُهُ . (1)
2 / 11 17بَذلُ النَّوالِالإمام علیّ علیه السلام :العَطاءُ مَحَبَّهٌ . (2)
عنه علیه السلام :مَن سَمَحَت نَفسُهُ بِالعَطاءِ استَعبَدَ أبناءَ الدُّنیا . (3)
عنه علیه السلام :مَن بَذَلَ مَعروفَهُ کَثُرَ الرّاغِبُ إلَیهِ . (4)
عنه علیه السلام :مَن بَذَلَ النَّوالَ قَبلَ السُّؤالِ فَهُوَ الکَریمُ المَحبوبُ . (5)
2 / 11 18تَرکُ الحَسَدِالإمام علیّ علیه السلام :مَن تَرَکَ الحَسَدَ کانَت لَهُ المَحَبَّهُ عِندَ النّاسِ . (6)
2 / 11 19تَناسِی المَساوِیَالإمام علیّ علیه السلام :تَناسَ مَساوِئَ الإِخوانِ تَستَدِم وُدَّهُم . (7)
.
1- .غرر الحکم : ح 8473 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 449 ح 7965 .
2- .مطالب السؤول : ص 56 .
3- .غرر الحکم : ح 9077 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 465 ح 8461 .
4- .غرر الحکم : ح 8492 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 449 ح 7978 و ص 440 ح 7644 وفیه «مالت إلیه القلوب» بدل «کثر الراغب إلیه» .
5- .غرر الحکم : ح 8643 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 440 ح 7645 .
6- .تحف العقول : ص 89 و ص 99 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 237 ح 1 .
7- .غرر الحکم : ح 4584 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 200 ح 4054 .
ص: 267
2 / 11 17 بخشندگی
2 / 11 18 ترک حسدورزی
2 / 11 19 نادیده گرفتن بدی ها
امام علی علیه السلام :هر کس نیکوکاری اش بسیار شود ، برادرانش او را دوست می دارند .
2 / 11 17بخشندگیامام علی علیه السلام :بخشندگی ، محبّت است .
امام علی علیه السلام :هر کس روحیه بخشندگی داشته باشد ، مردم را زیر فرمان می گیرد .
امام علی علیه السلام :هر کس خوبی های خود را نثار دیگران کند ، علاقه مندانش بسیار می شوند .
امام علی علیه السلام :هر کس پیش از درخواست ، عطابخشی کند ، بخشنده ای دوست داشتنی است .
2 / 11 18ترک حسدورزیامام علی علیه السلام :هر کس حسدورزی را کنار بگذارد ، نزد مردم ، محبوب می شود .
2 / 11 19نادیده گرفتن بدی هاامام علی علیه السلام :بدی های برادرانت را نادیده بگیر ، تا دوستی هایشان با تو پایدار شود .
.
ص: 268
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : مِمّا تَکتَسِبُ بِهِ المَحَبَّهَ أن تَکونَ عالِما کَجاهِلٍ ، وواعِظا کَموعوظٍ . (1)
2 / 11 20الزُّهدُ فیما فی أیدِی النّاسِالإمام علیّ علیه السلام :تَحَبَّب إلَی النّاسِ بِالزُّهدِ فیما فی أیدیهِم تَفُز بِالمَحَبَّهِ مِنهُم . (2)
عنه علیه السلام :تَحَلَّ بِالیَأسِ مِمّا فی أیدِی النّاسِ تَسلَم مِن غَوائِلِهم ، وتُحرِزِ المَوَدَّهَ مِنهُم . (3)
2 / 11 21العَدلالإمام علیّ علیه السلام :مَن عَمِلَ بِالحَقِّ مالَ إلَیهِ الخَلقُ . (4)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : قَدِّمِ العَدلَ عَلَی البَطشِ تَظفَر بِالمَحَبَّهِ ، ولا تَستَعمِلِ الفِعلَ حَیثُ یَنجَعُ القَولَ . (5)
عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ عَدلُهُ حُمِدَت أیّامُهُ . (6)
.
1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 330 ح 788 .
2- .غرر الحکم : ح 4506 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 200 ح 4053 .
3- .غرر الحکم : ح 4507 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 202 ح 4088 .
4- .غرر الحکم : ح 8646 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 460 ص 8362 .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 278 ح 207 .
6- .غرر الحکم : ح 8410 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 455 ح 8221 .
ص: 269
2 / 11 20 دل کَندن از داشته های مردم
2 / 11 21 دادگری
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : از چیزهایی که دوستی با آن به دست می آید ، این است که دانایی باشی همچون نادان ، و پند دهنده ای باشی همچون پند داده شدگان .
2 / 11 20دل کَندن از داشته های مردمامام علی علیه السلام :با دل کَندن از آنچه در دست مردم است ، دوستی خود را به مردم نشان ده تا دوستیِ آنان را فراچنگ آوری .
امام علی علیه السلام :ناامیدی از داشته های مردم را زینت خود ساز ، تا از شرّ و تباهیِ آنها در امان باشی و دوستیِ آنان را به دست آوری .
2 / 11 21دادگریامام علی علیه السلام :هر کس بر اساس حقْ رفتار کند ، مردم به وی گرایش پیدا می کنند .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : دادوَرزی را بر سختگیری مقدّم دار تا دوستی را به دست آوری ، و تا زمانی که سخنْ فایده می دهد ، از عملْ بهره مگیر .
امام علی علیه السلام :هر کس که دادگری اش زیاد باشد ، روزگارش ستوده خواهد بود .
.
ص: 270
2 / 11 22حُسنُ الکِفایَهِالإمام علیّ علیه السلام :مَن حَسُنَت کِفایَتُهُ أحَبَّهُ سُلطانُهُ . (1)
2 / 11 23صِلَهُ الرَّحِمِالإمام علیّ علیه السلام :صِلَهُ الرَّحِمِ توجِبُ المَحَبَّهَ . (2)
2 / 11 24الهَدِیَّهالإمام علیّ علیه السلام :الهَدِیَّهُ تَجلِبُ المَحَبَّهَ . (3)
عنه علیه السلام :مَا استُعطِفَ السُّلطانُ ، ولَا استُسِلَّ سَخیمَهُ (4) الغَضبانِ ، ولَا استُمیلَ المَهجورُ ، ولا استُنجِحَت صِعابُ الاُمورِ ، ولَا استُدفِعَتِ الشُّرورُ بِمِثلِ الهَدِیَّهِ . (5)
2 / 11 25النَّصیحَهالإمام علیّ علیه السلام :النَّصیحَهُ تُثمِرُ الوُدَّ . (6)
.
1- .غرر الحکم : ح 8474 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 449 ص 7966 .
2- .غرر الحکم : ح 5852 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 304 ح 5413 .
3- .غرر الحکم : ح 316 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 39 ح 859 .
4- .السخیمه : الحقد فی النفس (النهایه : ج 2 ص 351 «سخم») .
5- .غرر الحکم : ح 9695 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 478 ح 8780 .
6- .غرر الحکم : ح 844 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 32 ح 540 .
ص: 271
2 / 11 22 کارآمدی
2 / 11 23 صله رحم
2 / 11 24 هدیه دادن
2 / 11 25 نصیحت
2 / 11 22کارآمدیامام علی علیه السلام :هر کس کارآمدی اش بهتر باشد ، فرمان روایش او را دوست خواهد داشت .
2 / 11 23صله رحمامام علی علیه السلام :صله رَحِم (پیوند با خویشان) ، موجب محبّت می گردد .
2 / 11 24هدیه دادنامام علی علیه السلام :هدیه دادن ، محبّت می آورد .
امام علی علیه السلام :هیچ چیزی چون هدیه ، مهربانیِ فرمان روا را جلب نمی کند ، و کینه انسان خشمگین را فرو نمی نشانَد ، و از دلْ بُریده دل جویی نمی کند ، و کارهای سخت را به نتیجه نمی رساند ، و بدی ها را دور نمی سازد .
2 / 11 25نصیحتامام علی علیه السلام :نصیحت ، میوه اش مودّت است .
.
ص: 272
عنه علیه السلام :النُّصحُ یُثمِرُ المَحَبَّهَ . (1)
2 / 11 26عِتابُ العاقِلِالإمام علیّ علیه السلام :العِتابُ حَیاهُ المَوَدَّهِ . (2)
عنه علیه السلام :لا تُعاتِبِ الجاهِلَ فَیَمقُتَکَ ، وعاتِبِ العاقِلَ یُحبِبکَ . (3)
2 / 11 27جَوامِعُ الأَسبابِالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ أحسَنَ ما یَألَفُ بِهِ النّاسُ قُلوبَ أوِدّائِهِم ، ونَفَوا بِهِ الضِّغنَ عَن قُلوبِ أعدائِهِم ، حُسنُ البِشرِ عِندَ لِقائِهِم ، وَالتَّفَقُّدُ فی غَیبَتِهِم ، وَالبَشاشَهُ بِهِم عِندَ حُضورِهِم . (4)
عنه علیه السلام :العَقلُ غِطاءٌ سَتیرٌ ، وَالفَضلُ جَمالٌ ظاهِرٌ ، فَاستُر خَلَلَ خُلُقِکَ بِفَضلِکَ ، وقاتِل هَواکَ بِعَقلِکَ ، تَسلَم لَکَ المَوَدَّهُ ، وتَظهَر لَکَ المَحَبَّهُ . (5)
عنه علیه السلام :طَلاقَهُ الوَجهِ بِالبِشرِ ، وَالعَطِیَّهُ ، وفِعلُ البِرِّ ، وبَذلُ التَّحِیَّهِ ، داعٍ إلی مَحَبَّهِ البَرِیَّهِ . (6)
عنه علیه السلام :مَا استَجلَبَتِ المَحَبَّهَ بِمِثلِ السَّخاءِ ، وَالرِّفقِ ، وحُسنِ الخُلُقِ . (7)
.
1- .غرر الحکم : ح 614 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 32 ح 558 .
2- .غرر الحکم : ح 315 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 39 ح 858 .
3- .غرر الحکم : ح 10215 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 519 ح 9414 .
4- .تحف العقول : ص 218 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 57 ح 124 .
5- .الکافی : ج 1 ص 20 ح 13 عن سهل بن زیاد رفعه .
6- .غرر الحکم : ح 6032 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 318 ح 5541 .
7- .غرر الحکم : ح 9561 .
ص: 273
2 / 11 26 نکوهش خردمند
2 / 11 27 مجموعه ای از عوامل دوستی زا
امام علی علیه السلام :نصیحت ، میوه اش محبّت است .
2 / 11 26نکوهش خردمندامام علی علیه السلام :سرزنش کردن ، [مایه] حیاتِ دوستی است .
امام علی علیه السلام :نادان را سرزنش مکن ، که به تو کینه خواهد ورزید ، و خردمند را سرزنش کن ، که دوستت خواهد گشت .
2 / 11 27مجموعه ای از عوامل دوستی زاامام علی علیه السلام :بهترین چیزهایی که مردمْ آنها را دستْ مایه الفت دلِ دوستانشان قرار می دهند و کینه را از دل دشمنانشان دور می کنند ، خوش رویی به هنگام دیدار آنها ، سُراغ گرفتن به هنگام نبودنشان ، و گشاده رویی در حضورشان است .
امام علی علیه السلام :خِرد ، پرده ای پوشنده است ، و فضیلت ، زیباییِ آشکار است . پس کاستی های خُلق خود را با فضایل خود بپوشان ، و هوس خود را با خِردت بکُش تا دوستی فراچنگت آید و محبّت برایت آشکار گردد .
امام علی علیه السلام :گشاده رویی با شکُفتگی ، بخشش ، کار نیک ، و سلام گفتن ، برانگیزنده دوستیِ مردم اند .
امام علی علیه السلام :هیچ چیز چون بخشندگی و نرم خویی و خوش خُلقی ، دوستی را جلب نمی کند .
.
ص: 274
عنه علیه السلام :ثَلاثٌ یوجِبنَ المَحَبَّهَ : حُسنُ الخُلُقِ ، وحُسنُ الرِّفقِ ، وَالتَّواضُعُ . (1)
عنه علیه السلام :تَسَربَلِ الحَیاءَ ، وَادَّرِعِ الوَفاءَ ، وَاحفَظِ الإِخاءَ ، وأقلِل مُحادَثَهَ النِّساءِ یَکمُل لَکَ السَّناءُ . (2)
عنه علیه السلام :بِکَثرَهِ الصَّمتِ تَکونُ الهَیبَهُ ، وبِالنَّصَفَهِ یَکثُرُ المُواصِلونَ ، وبِالإِفضالِ تَعظُمُ الأَقدارُ ، وبِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعمَهُ ، وبِاحتِمالِ المُؤَنِ یَجِبُ السُّؤدَدُ ، وبِالسّیرَهِ العادِلَهِ یُقهَرُ المُناوِئُ ، وبِالحِلمِ عَنِ السَّفیهِ تَکثُرُ الأنصارُ عَلَیهِ . (3)
عنه علیه السلام :اِحمِل نَفسَکَ مِن أخیکَ عِندَ صَرمِهِ عَلَی الصِّلَهِ ، وعِندَ صُدودِهِ عَلَی اللَّطَفِ وَالمُقارَبَهِ ، وعِندَ جُمودِهِ عَلَی البَذلِ ، وعِندَ تَباعُدِهِ عَلَی الدُّنُوِّ ، وعِندَ شِدَّتِهِ عَلَی اللّینِ ، وعِندَ جُرمِهِ عَلَی العُذرِ حَتّی کَأَنَّکَ لَهُ عَبدٌ وکَأَنَّهُ ذو نِعمَهٍ عَلَیکَ . وإیّاکَ أن تَضَعَ ذلِکَ فی غَیرِ مَوضِعِهِ أو أن تَفعَلَهُ بِغَیرِ أهلِهِ . لا تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدیقِکَ صَدیقاً فَتُعادِیَ صَدیقَکَ ، وَامحَض أخاکَ النَّصیحَهَ حَسَنَهً کانَت أو قَبیحَهً . وتَجَرَّعِ الغَیظَ فَإِنّی لَم أرَ جُرعَهً أحلی مِنها عاقِبَهً ولا ألَذَّ مَغَبَّهً . ولِن لِمَن غالَظَکَ فَإِنَّهُ یوشِکُ أن یَلینَ لَکَ . وخُذ عَلی عَدُوِّکَ بِالفَضلِ فَإِنَّهُ أحلَی الظَّفَرینِ وإن أرَدتَ قَطیعَهَ أخیکَ فَاستَبقِ لَهُ مِن نَفسِکَ بَقِیَّهً یَرجِعُ إلَیها إن بَدا لَهُ ذلِکَ یَوماً ما . ومَن ظَنَّ بِکَ خَیراً فَصَدِّق ظَنَّهُ . ولا تُضیعَنَّ حَقَّ أخیکَ اتِّکالاً عَلی ما بَینَکَ وبَینَهُ فَإِنَّهُ لَیسَ لَکَ بِأَخٍ مَن أضَعتَ حَقَّهُ . ولا یَکُن أهلُکَ أشقَی الخَلقِ بِکَ . ولا تَرغَبَنَّ فیمَن زَهِدَ عَنکَ ، ولا یَکونَنَّ أخوکَ أقوی عَلی قَطیعَتِکَ مِنکَ عَلی صِلَتِهِ ، ولا تَکونَنَّ عَلَی الإِساءَهِ أقوی مِنکَ عَلَی الإِحسانِ ، ولا یَکبُرَنَّ عَلَیکَ ظُلمُ مَن ظَلَمَکَ ، فَإِنَّهُ یَسعی فی مَضَرَّتِهِ ونَفعِکَ ، ولَیسَ جَزاءُ مَن سَرَّکَ أن تَسوءَهُ . (4)
.
1- .غرر الحکم : ح 4684 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 212 ح 4235 .
2- .غرر الحکم : ح 4536 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 202 ح 4098 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 224 ، نزهه الناظر : ص 47 ح 15 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 410 ح 126 ؛ ینابیع المودّه : ج 2 ص 244 ح 686 وفیه إلی «تتمّ النعمه» .
4- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، کشف المحجّه : ص 232 عن عمرو بن أبی المقدام عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ، تحف العقول : ص 81 نحوه ، بحار الأنوار : ج 74 ص 168 ح 35 وراجع دستور معالم الحکم : ص 63 .
ص: 275
امام علی علیه السلام :سه چیز موجب محبّت می گردد : خوش خُلقی ، نرم خویی ، و فروتنی .
امام علی علیه السلام :جامه شرم و حیا بر تن کن ، و وفاداری را زره خود بگیر ، و برادری را پاس دار ، و گفتگو با زنان را کم کن تا ارجمندی ات کامل شود .
امام علی علیه السلام :با کم سخن گفتن ، هیبتْ حاصل می شود ، و با انصاف ، دوستانْ افزون می شوند ، و با بخشش ، منزلتْ فزونی می گیرد ، و با فروتنی ، نعمتْ کامل می گردد ، و با تحمّل رنج ها ، سروری واجب می شود ، و با روش عادلانه ، دشمنْ مقهور می شود ، و با بردباری در برابر نابخرد ، یاران [ تو ]علیه او فزونی می گیرند .
امام علی علیه السلام :در هنگام بریدن برادرت از تو ، خود را به پیوند با او وا دار و به گاهِ روی گردانی ، لطف و مهربانی بورز و زمان بُخل ورزی ، بخشش کن و به هنگام دوری ، نزدیک باش و به وقت سختگیری ، نرم شو و به وقت دیدنِ جرم ، عذرپذیر باش ، آن سان که گویی تو برده اش هستی و او نعمت بخش تو بوده است . مبادا چنین نیکی ای را در غیر جای خود و با غیر اهل آن ، انجام دهی . دشمنِ دوستت را دوست مگیر که به دشمنی با دوستت کشانده خواهی شد . در پنددهی به برادرت در نیک و بد یک رنگ باش . خشم خویش را جُرعه جُرعه فرو بَر ؛ چرا که هیچ جرعه ای را شیرین فرجام تر و خوش پایان تر از آن ندیدم . با آن کس که بر تو درشتی می کند ، نرمی کن ، باشد که به زودی با تو نرمی ورزد ، و بر دشمنت راه بخشش پیش گیر که شیرین ترینِ دو پیروزی است . اگر خواستی با برادرت قطع رابطه کنی ، جایی برای دوستیِ او ، نزد خود باقی بگذار تا اگر روزی پشیمان شد ، جایی برای بازگشت داشته باشد . هر که گمانِ نیک بر تو دارد ، با کار نیک گمانش را تصدیق کن و با تکیه بر آنچه بین تو و برادرت است ، حقّ او را ضایع مکن ؛ چون کسی که حقّش را ضایع کنی ، برادرت نخواهد بود . مبادا خانواده ات بدبخت ترینِ مردم در نزد تو باشند . دل به آن کس مبند که از تو روی گردانده و مبادا برادرت در قطع رابطه با تو ، قوی تر از تو بر پیوند زدن باشد و در بدی کردن بر تو ، توانمندتر از تو بر احسان ورزیدن باشد . مبادا ستمِ آن که به تو ستم ورزیده ، بر تو بزرگ آید ؛ چون او در زیان خود و سود تو کوشیده است . و پاداش کسی که تو را شاد کند ، این نیست که با وی بد کنی .
.
ص: 276
2 / 12مَوانِعُ النُّفوذِ فی قُلوبِ الآخَرینَ2 / 12 1خُبثُ السَّریرَهِالإمام علیّ علیه السلام :إنَّما أنتُم إخوانٌ عَلی دینِ اللّهِ ، ما فَرَّقَ بَینَکُم إلّا خُبثُ السَّرائِرِ وسوءُ الضَّمائِرِ ، فَلا تَوازَرونَ ، ولا تَناصَحونَ ، ولا تَباذَلونَ ، ولا تَوادّونَ . (1)
2 / 12 2سوءُ الخُلُقِالإمام علیّ علیه السلام :مَن ساءَ خُلُقُهُ قَلاهُ مُصاحِبُهُ و رَفیقُهُ . (2)
عنه علیه السلام :مَن ساءَ خُلُقُهُ أعوَزَهُ الصَّدیقُ وَالرَّفیقُ . (3)
عنه علیه السلام :مَن خَشُنَت عَریکَتُهُ أقفَرَت حاشِیَتُهُ . (4)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 113 .
2- .غرر الحکم : ح 8773 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 437 ح 7567 .
3- .غرر الحکم : ح 9187 .
4- .غرر الحکم : ح 8581 .
ص: 277
2 / 12 موانع نفوذ در دل دیگران
2 / 12 1 پلیدی جان
2 / 12 2 بداخلاقی
2 / 12موانع نفوذ در دل دیگران2 / 12 1پلیدی جانامام علی علیه السلام :شما بر پایه دین خدا برادرید . چیزی جز پلیدیِ جان و بدنهادی ، بین شما جدایی نمی افکنَد و چون تفرقه افکنْد ، به همدیگر کمک نمی کنید ، خیرخواه یکدیگر نمی شوید ، چیزی به همدیگر نمی بخشید ، و همدیگر را دوست نمی دارید .
2 / 12 2بداخلاقیامام علی علیه السلام :هر کس بداخلاق باشد ، همنشینان و دوستانش اندک شوند .
امام علی علیه السلام :هر کس بداخلاق باشد ، دوست و رفیقش او را تنها می گذارند .
امام علی علیه السلام :هر کس درشتْ خوی باشد ، دور و بَرش خالی می شود .
.
ص: 278
2 / 12 3تَتَبُّعُ العُیوبِالإمام علیّ علیه السلام :مَن تَتَبَّعَ خَفِیّاتِ العُیوبِ حَرَمَهُ اللّهُ مَوَدّاتِ القُلوبِ . (1)
2 / 12 4مُناقَشَهُ الأَصدِقاءِالإمام علیّ علیه السلام :مَن ناقَشَ الإِخوانَ قَلَّ صَدیقُهُ . (2)
عنه علیه السلام :مَنِ استَقصی عَلی صَدیقِهِ انقَطَعَت مَوَدَّتُهُ . (3)
عنه علیه السلام :مَن جانَبَ الإِخوانَ عَلی کُلِّ ذَنبٍ قَلَّ أصدِقاؤُهُ . (4)
عنه علیه السلام :شَرطُ المُصاحَبَهِ قِلَّهُ المُخالَفَهِ . (5)
2 / 12 5المِراءالإمام علیّ علیه السلام :لا مَحَبَّهَ مَعَ المِراءِ . (6)
عنه علیه السلام :لا مَحَبَّهَ مَعَ کَثرَهِ مِراءٍ . (7)
.
1- .غرر الحکم : ح 8800 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 436 ح 7540 .
2- .غرر الحکم : ح 8772 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 437 ح 7566 .
3- .غرر الحکم : ح 8582 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 459 ح 8320 .
4- .غرر الحکم : ح 8166 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 443 ح 7766 .
5- .غرر الحکم : ح 5783 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 298 ح 5327 .
6- .المائه کلمه : ص 36 ح 20 ، المناقب للخوارزمی : ص 375 ح 395 ، الإعجاز والإیجاز للثعالبی : ص 37 .
7- .غرر الحکم : ح 10532 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 531 ح 9663 .
ص: 279
2 / 12 3 عیبجویی
2 / 12 4 خُرده گیری بر دوستان
2 / 12 5 مشاجره
2 / 12 3عیبجوییامام علی علیه السلام :هر کس در پیِ عیب های پوشیده مردم باشد ، خداوند ، او را از دوستیِ دل ها محروم می کند .
2 / 12 4خُرده گیری بر دوستانامام علی علیه السلام :هر کس بر برادرانْ خُرده گیرد ، دوستانش کم می گردند .
امام علی علیه السلام :هر کس بر دوستش سختْ پی جویی کند ، رشته دوستی اش گسسته می شود .
امام علی علیه السلام :هر کس به خاطر هر خطایی ، از برادران خویش دوری گزیند ، دوستانش کم می گردند .
امام علی علیه السلام :شرط همنشینی ، کم کردنِ مخالفت است .
2 / 12 5مشاجرهامام علی علیه السلام :با بگو مگو کردن ، دوستی ای باقی نمی ماند .
امام علی علیه السلام :با بگو مگو کردنِ بسیار ، دوستی ای نخواهد بود .
.
ص: 280
عنه علیه السلام :لَیسَ بِرَفیقٍ مَحمودِ الطَّریقَهِ مَن أحوَجَ صاحِبَهُ إلی مُماراتِهِ . (1)
2 / 12 6السَّفَهالإمام علیّ علیه السلام :إیّاکَ وَ السَّفَهَ ؛ فَإِنَّهُ یوحِشُ الرِّفاقَ . (2)
2 / 12 7الِاحتِشامالإمام علیّ علیه السلام :إذَا احتَشَمَ المُؤمِنُ أخاهُ فَقَد فارَقَهُ . (3)
2 / 12 8الشُحّالإمام علیّ علیه السلام :زِیادَهُ الشُّحِّ تَشینُ الفُتُوَّهَ ، و تُفسِدُ الاُخُوَّهَ . (4)
عنه علیه السلام :لَیسَ لِشَحیحٍ رَفیقٌ . (5)
عنه علیه السلام :لَیسَ لِبَخیلٍ حَبیبٌ . (6)
2 / 12 9المَلَلالإمام علیّ علیه السلام :المَلَلُ یُفسِدُ الاُخُوَّهَ . (7)
.
1- .غرر الحکم : ح 7504 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 411 ح 7001 .
2- .غرر الحکم : ح 2655 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 95 ح 2198 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 480 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 251 ح 488 .
4- .غرر الحکم : ح 5508 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 277 ح 5051 .
5- .غرر الحکم: ح7465، عیون الحکم والمواعظ:ص409 ح6953.
6- .غرر الحکم : ح 7473 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 410 ح 6956 .
7- .غرر الحکم : ح 1108 .
ص: 281
2 / 12 6 حماقت
2 / 12 7 شرمنده کردن
2 / 12 8 خساست
2 / 12 9 رنجش
امام علی علیه السلام :کسی که دوستش را به بگو مگو اندازد ، همنشین خوش روِشی نیست .
2 / 12 6حماقتامام علی علیه السلام :از حماقت بپرهیز که دوستان را به وحشت می افکند .
2 / 12 7شرمنده کردنامام علی علیه السلام :هر گاه مؤمنی برادرش را شرم زده کند ، حتما از او جدا شده است .
2 / 12 8خساستامام علی علیه السلام :خساست زیاد ، جوان مردی را عیبناک می کند و برادری را تباه می سازد .
امام علی علیه السلام :خسیس ، هیچ دوستی ندارد .
امام علی علیه السلام :بخیل ، هیچ یاری ندارد .
2 / 12 9رنجشامام علی علیه السلام :رنجش ، برادری را تباه می کند .
.
ص: 282
عنه علیه السلام :لا اُخوَّهَ لِمَلولٍ . (1)
عنه علیه السلام :لا خُلَّهَ لِمَلولٍ . (2)
عنه علیه السلام کانَ یَقولُ : لا راحَهَ لِحَسودٍ ، و لا مَوَدَّهَ لِمَلولٍ . (3)
عنه علیه السلام :قَلَّما تَنجَحُ حیلَهُ العَجولِ ، أو تَدومُ مَوَدَّهُ المَلولِ . (4)
2 / 12 10الکِبرالإمام علیّ علیه السلام :لَیسَ لِمُتَکَبِّرٍ صَدیقٌ . (5)
عنه علیه السلام :مَنِ استَطالَ عَلَی الإِخوانِ لَم یَخلُص لَهُ إنسانٌ . (6)
2 / 12 11الجَفاءالإمام علیّ علیه السلام :الجَفاءُ یُفسِدُ الإِخاءَ . (7)
عنه علیه السلام :إیّاکَ وَ الجَفاءَ ؛ فَإِنَّهُ یُفسِدُ الإِخاءَ ، و یُمَقِّتُ إلَی اللّهِ وَ النّاسِ . (8)
عنه علیه السلام :لا تَطلُبَنَّ الإِخاءَ عِندَ أهلِ الجَفاءِ ، وَ اطلُبهُ عِندَ أهلِ الحِفاظِ وَالوَفاءِ . (9)
.
1- .غرر الحکم : ح 10437 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 532 ح 9678 .
2- .غرر الحکم : ح 10443 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 532 ح 9682 .
3- .الإرشاد : ج 1 ص 303 ، تحف العقول : ص 215 وفیه «لا عیش» بدل «لا راحه» ، کنز الفوائد : ج 1 ص 137 .
4- .غرر الحکم : ح 6741 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 371 ح 6274 وفیه «خلّه» بدل «مودّه» .
5- .غرر الحکم : ح 7464 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 409 ح 6952 وفیه «لکلّ متکبّر» .
6- .غرر الحکم : ح 8393 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 455 ح 8210 .
7- .غرر الحکم : ح 562 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 50 ح 1283 .
8- .غرر الحکم : ح 2662 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 97 ح 2240 .
9- .غرر الحکم : ح 10421 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 519 ح 9429 .
ص: 283
2 / 12 10 گردنکشی
2 / 12 11 بی وفایی
امام علی علیه السلام :شخص آزرده خاطر را برادری ای نباشد .
امام علی علیه السلام :شخص آزرده خاطر را دوستی ای نباشد .
امام علی علیه السلام مکرّر می فرمود : نه برای حسود ، راحتی ای وجود دارد ، و نه برای آزرده خاطر ، دوستی ای .
امام علی علیه السلام :چاره جویی شخص عجول ، کمتر نتیجه می دهد ، و دوستی آزرده خاطر ، کمتر ادامه می یابد .
2 / 12 10گردنکشیامام علی علیه السلام :متکبّر ، هیچ دوستی ندارد .
امام علی علیه السلام :هر کس برای برادرانْ گردنکشی کند ، کسی خیرخواه [ و مُخلصِ] او نخواهد بود .
2 / 12 11بی وفاییامام علی علیه السلام :بی وفایی ، برادری را فاسد می کند .
امام علی علیه السلام :از بی وفایی بپرهیز ؛ چون برادری را از بین می برد و موجب خشم خدا و مردم می شود .
امام علی علیه السلام :برادری را پیش بی وفایانْ جستجو نکن ؛ بلکه آن را نزد حق گزاران و وفاداران بجوی .
.
ص: 284
2 / 12 12الحِقدالإمام علیّ علیه السلام :لا مَوَدَّهَ لِحَقودٍ . (1)
عنه علیه السلام :لَیسَ لِحَقودٍ اُخُوَّهٌ . (2)
2 / 12 13الحَسَدالإمام علیّ علیه السلام :الحَسودُ لا خُلَّهَ لَهُ . (3)
عنه علیه السلام :حَسَدُ الصَّدیقِ مِن سُقمِ المَوَدَّهِ . (4)
2 / 12 14الغَدرالإمام علیّ علیه السلام :لا تَدومُ مَعَ الغَدرِ صُحبَهُ خَلیلٍ . (5)
عنه علیه السلام :إذا ظَهَرَ غَدرُ الصَّدیقِ سَهُلَ هَجرُهُ . (6)
.
1- .غرر الحکم : ح 10436 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 531 ح 9669 .
2- .غرر الحکم : ح 7483 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 409 ح 6939 .
3- .غرر الحکم : ح 886 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 409 ح 6940 .
4- .نهج البلاغه : الحکمه 218 ، غرر الحکم : ح 4928 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 234 ح 4483 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 163 ح 28 .
5- .غرر الحکم : ح 10601 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 533 ح 9746 .
6- .غرر الحکم : ح 4162 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 131 ح 2959 .
ص: 285
2 / 12 12 کینه
2 / 12 13 حسادت
2 / 12 14 نیرنگ
2 / 12 12کینهامام علی علیه السلام :برای کینه توز ، هیچ دوستی ای وجود ندارد .
امام علی علیه السلام :برای کینه توز ، برادری ای وجود ندارد .
2 / 12 13حسادتامام علی علیه السلام :برای حسود ، هیچ دوستی ای وجود ندارد .
امام علی علیه السلام :حسادت دوست، نشان بیماریِ دوستی است .
2 / 12 14نیرنگامام علی علیه السلام :با نیرنگ ، همراهیِ هیچ دوستی پایدار نمی مانَد .
امام علی علیه السلام :هر گاه نیرنگِ دوستْ آشکار شود ، ترکْ گفتنِ او آسان می گردد .
.
ص: 286
2 / 12 15طاعَهُ الواشیالإمام علیّ علیه السلام :مَن أطاعَ الواشِیَ ضَیَّعَ الصَّدیقَ . (1)
عنه علیه السلام :مَن صَدَّقَ الواشِیَ أفسَدَ الصَّدیقَ . (2)
2 / 12 16کَثرَهُ التَّقریعِالإمام علیّ علیه السلام :کَثرَهُ التَّقریعِ توغِرُ القُلوبَ ، و توحِشُ الأَصحابَ . (3)
عنه علیه السلام :لا تُنابِذ عَدُوَّکَ ولا تُقَرِّع صَدیقَکَ ، وَاقبَلِ العُذرَ وإن کانَ کَذِباً ، ودَعِ الجَوابَ عَن قُدرَهٍ وإن کانَ لَکَ . (4)
2 / 12 17تَرکُ التَّعاهُدِالإمام علیّ علیه السلام :تَرکُ التَّعاهُدِ لِلصَّدیقِ داعِیَهُ القَطیعَهِ . (5)
عنه علیه السلام :مَن لَم یَتَعاهَد مُوادِدَهُ فَقَد ضَیَّعَ الصَّدیقَ . (6)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 239 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 160 ح 7 ؛ ینابیع المودّه : ج 2 ص 245 ح 688 .
2- .غرر الحکم : ح 8479 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 449 ح 7972 .
3- .غرر الحکم : ح 7112 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 390 ح 6600 .
4- .غرر الحکم : ح 10358 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 529 ح 9624 وفیه «لا تأمن» بدل «لا تُنابذ» .
5- .الإرشاد : ج 1 ص 303 ، کشف الیقین : ص 223 ح 249 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 421 ح 40 .
6- .غرر الحکم : ح 8550 .
ص: 287
2 / 12 15 پیروی از سخن چین
2 / 12 16 سرکوفت زدن بسیار
2 / 12 17 ترک مراوده
2 / 12 15پیروی از سخن چینامام علی علیه السلام :هر کس از سخن چین پیروی کند ، دوست [ خود] را ضایع کرده است .
امام علی علیه السلام :هر کس سخنِ سخن چین را بپذیرد ، دوست را تباه کرده است .
2 / 12 16سرکوفت زدن بسیارامام علی علیه السلام :سرکوفت زدن بسیار ، دل ها را به دشمنی می کشانَد و دوستان را می رماند .
امام علی علیه السلام :دشمنی را با دشمنت آشکار نکن ، و دوستت را سرزنش منما ، و عذر را گرچه دروغ باشد بپذیر ، و پاسخگویی از موضع قدرت را کنار بگذار ، اگرچه حق با تو باشد .
2 / 12 17ترک مراودهامام علی علیه السلام :ترک مراوده با دوست ، موجب قطع دوستی می شود .
امام علی علیه السلام :هر کس با دوستش مراوده نکند ، دوست را ضایع کرده است .
.
ص: 288
عنه علیه السلام : الصَبرُ مِن کَرَمِ الطَّبیعَهِ وَالمَنُّ مَفسَدَهُ الصَّنیعَهِ وَالحَقُّ أمنَعُ جانِبا مِن قُلَّهِ الجَبَلِ المَنیعَهِ وَالشَّرُّ أسرَعُ جَریَهً مِن جَریَهِ الماءِ السَّریعَهِ تَرکُ التَّعاهُدِ لِلصَّدیقِ یَکونُ داعِیَهَ القَطیعَهِ (1)
2 / 12 18عَدَمُ الإِنصافِالإمام علیّ علیه السلام :مَن عُدِمَ إنصافُهُ لَم یُصحَب . (2)
عنه علیه السلام :لا تَدومُ عَلی عَدَمِ الإِنصافِ المَوَدَّهُ . (3)
2 / 12 19مَنعُ الخَیرِالإمام علیّ علیه السلام :مَنعُ خَیرِکَ یَدعو إلی صُحبَهِ غَیرِکَ . (4)
2 / 12 20العُجبُ وسوءُ الخُلُقِ وقِلَّهُ الصَّبرِالإمام علیّ علیه السلام :إیّاکَ وَ العُجبَ و سوءَ الخُلُقِ و قِلَّهَ الصَّبرِ ؛ فَإِنَّهُ لا یَستَقیمُ لَکَ عَلی هذِهِ الخِصالِ الثَّلاثِ صاحِبٌ ، و لا یَزالُ لَکَ عَلَیها مِنَ النّاسِ مُجانِبٌ . (5)
.
1- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 529 عن محمّد بن علیّ بن عبید اللّه ؛ الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 338 الرقم 262 نحوه .
2- .غرر الحکم : ح 8114 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 442 ح 7715 .
3- .غرر الحکم : ح 10827 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 541 ح 10040 .
4- .غرر الحکم : ح 9783 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 489 ح 9056 .
5- .الخصال : ص 147 ح 178 عن حمّاد بن عیسی عمّن ذکره عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 74 ص 175 ح 6 .
ص: 289
2 / 12 18 بی انصافی
2 / 12 19 نیکی نکردن
2 / 12 20 خودپسندی ، بد اخلاقی و کم صبری
امام علی علیه السلام : شکیبایی از کرامت طبع است و منّت گذاری ، تباه کننده کار نیک . دستیابی به حق ، دشوارتر است از رسیدن به ستیغ کوهِ سر به فلک کشیده . بدی ، پُر شتاب تر است از جریان پُر شتاب آب . ترک مراوده با دوست سبب قطع رابطه دوستی است .
2 / 12 18بی انصافیامام علی علیه السلام :هر کس انصافش از بین برود ، کسی با وی همنشین نمی شود .
امام علی علیه السلام :دوستی ، با نبودِ انصاف ، پایدار نمی ماند .
2 / 12 19نیکی نکردنامام علی علیه السلام :نیکی نکردنِ تو موجب می شود که با دیگری دوستی شود .
2 / 12 20خودپسندی ، بد اخلاقی و کم صبریامام علی علیه السلام :از خودپسندی ، بداخلاقی و کم صبری بپرهیز ؛ چون با وجود این سه خوی ، دوستی برای تو نمی مانَد ، و با این سه ، همواره مردم از تو دوری خواهند کرد .
.
ص: 290
2 / 13ما یُظهِرُ الخِصالَ الرّوحِیَّهَالإمام علیّ علیه السلام :القُدرَهُ تُظهِرُ مَحمودَ الخِصالِ ومَذمومَها . (1)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : السَّفَرُ مِیزانُ الأَخلاقِ . (2)
عنه علیه السلام :خَوافِی الأَخلاقِ تَکشِفُهَا المُعاشَرَهُ . (3)
عنه علیه السلام :فی تَقَلُّبِ الأَحوالِ عُلِمَ جَواهِرُ الرِّجالِ . (4)
عنه علیه السلام :المَرءُ یَتَغَیَّرُ فی ثَلاثٍ : القُربِ مِنَ المُلوکِ وَالوِلایاتِ ، وَالغِناءِ مِنَ الفَقرِ ، فَمَن لَم یَتَغَیَّر فی هذِهِ فَهُوَ ذو عَقلٍ قَویمٍ وخُلُقٍ مُستَقیمٍ . (5)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : إذا وُلِّیَ صَدیقُکَ وِلایَهً فَأَصَبتَهُ عَلَی العُشرِ مِن صَداقَتِهِ فَلَیسَ بِصاحِبِ سَوءٍ . (6)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : المِرآهُ الَّتی یَنظُرُ الإنسانُ فیها إلی أخلاقِهِ هِیَالنّاسُ؛ لِأَ نَّهُ یَری مَحاسِنَهُ مِن أولِیائِهِ مِنهُم ، ومَساوِیَهُ مِن أعدائِهِ فیهِم (7) .
.
1- .غرر الحکم : ح 1153 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 18 ح 34 ولیس فیه «ومذمومها» .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 294 ح 366 .
3- .غرر الحکم : ح 5099 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 244 ح 4647 .
4- .الکافی : ج 8 ص 23 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 388 ح 5834 ، نهج البلاغه : الحکمه 217 ، تحف العقول : ص 97 .
5- .غرر الحکم : ح 2133 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 65 ح 1670 .
6- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 295 ح 377 .
7- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 271 ح 128 .
ص: 291
2 / 13 آنچه ویژگی های روانی را آشکار می کند
2 / 13آنچه ویژگی های روانی را آشکار می کندامام علی علیه السلام :قدرت ، ویژگی های ستوده و ناستوده را آشکار می سازد .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : مسافرت ، ترازوی اخلاق است .
امام علی علیه السلام :معاشرت ، اخلاق های پوشیده را آشکار می کند .
امام علی علیه السلام :در دگرگونی های روزگار ، گوهر مردانْ شناخته می شود .
امام علی علیه السلام :انسان در سه مورد دگرگون می شود : نزدیکی به حکمرانان، رسیدن به مقام ، و رهایی از تنگ دستی ؛ و هر کس در این سه موردْ دگرگون نشود ، دارای خِردی استوار و اخلاقی درست است .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : هر گاه دوستت به حکمرانی ای دست یافت و یکْ دهم از دوستی اش نسبت به تو باقی ماند ، دوست بدی نیست .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : آینه ای که انسان در آن به اخلاقش می نگرد ، مردم اند ؛ چرا که هر کس ، نیکویی های خود را در [ آینه ]دوستان خویش و بدی های خود را در [ آینه ]دشمنان خویش می بیند .
.
ص: 292
2 / 14عِلمُ النَّفسِ التَّربَوِیُّ2 / 14 1المُبادَرَهُ بِتَأدیبِ الأَولادِالإمام علیّ علیه السلام فیما أوصی إلَی ابنِهِ الحَسَنِ علیه السلام : إنَّما قَلبُ الحَدَثِ کَالأَرضِ الخالِیَهِ ما اُلقِیَ فیها مِن شَیءٍ قَبِلَتهُ . فَبادَرتُکَ بِالأَدَبِ قَبلَ أن یَقسُوَ قَلبُکَ ویَشتَغِلُ لُبُّکَ . (1)
2 / 14 2المُؤاساهُ بَینَ الأَولادِربیع الأبرار :لَما تَزَوَّجَ عَلیٌّ رضی الله عنه النَّهشَلِیَّهَ بِالبَصرَهِ ، قَعَدَ عَلی سَریرِهِ وأقعَدَ الحَسَنَ عَن یَمینِهِ ، وَالحُسَینَ عَن شِمالِهِ ، وأجلَسَ مُحَمَّدَ بنَ الحَنَفِیَّهَ بِالحَضیضِ ، فَخافَ أن یَجِدَ مِن ذلِکَ فَقالَ : یا بُنَیَّ أنتَ ابنی وهذانِ ابنا رَسولِ اللّهِ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :أبصَرَ رَسولُ اللّهِ رَجُلاً لَهُ وَلَدانِ فَقَبَّلَ أحَدَهُما وتَرَکَ الآخَرَ ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : فَهَلّا واسَیتَ بَینَهُما ! (3)
.
1- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، تحف العقول : ص 70 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 116 ، نزهه الناظر : ص 58 ح 341 ؛ ینابیع المودّه : ج 3 ص 439 ح 10 .
2- .ربیع الأبرار : ج 2 ص 330 .
3- .النوادر للراوندی : ص 96 ح 43 ، الجعفریّات : ص 55 و ص 189 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 84 ح 94 نقلاً عن الإمامه والتبصره .
ص: 293
2 / 14 روان شناسی تربیتی
2 / 14 1 پرداختن به تربیت فرزندان
2 / 14 2 عدالت بین فرزندان
2 / 14روان شناسی تربیتی2 / 14 1پرداختن به تربیت فرزندانامام علی علیه السلام در سفارش به پسرش حسن علیه السلام : قلب نوجوان ، چون زمین خالی است . هر چه در آن افکنی ، می پذیرد . من پیش از آن که دلت سخت و خِردت مشغول شود ، به تربیت تو پرداختم .
2 / 14 2عدالت بین فرزندانربیع الأبرار :هنگامی که علی علیه السلام در بصره با زنی از قبیله نَهْشَل ازدواج کرد ، خود بر روی تخت نشست ، حسن علیه السلام را در سمت راست و حسین علیه السلام را در سمت چپ و محمّد بن حنفیّه را پایین نشانْد ، و ترسید که این کار ، او را برنجاند . از این رو فرمود : «پسرم! تو پسر منی و این دو ، پسران پیامبر خدا» .
امام علی علیه السلام :پیامبر خدا ، مردی را دید که دو فرزند داشت و یکی از فرزندان خود را بوسید و دیگری را نبوسید . فرمود : «چرا بین آن دو ، برابری به کار نبستی؟» .
.
ص: 294
2 / 14 3العَدلُ مَعَ الصِّبیانِالإمام الصادق علیه السلام :إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام ألقی صِبیانُ الکُتّابِ ألواحَهُم بَینَ یَدَیهِ لِیَخیرَ بَینَهُم ، فَقالَ : أما إنَّها حُکومَهٌ ! وَالجَورُ فیها کَالجَورِ فِی الحُکمِ ، أبلِغوا مُعَلِّمَکُم إن ضَرَبَکُم فَوقَ ثَلاثِ ضَرَباتٍ فِی الأَدَبِ اقتُصَّ مِنهُ . (1)
2 / 14 4أدَبُ التَّعلیمِالإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : لا تَقسِروا أولادَکُم عَلی آدابِکُم فَإِنَّهُم مَخلوقونَ لِزَمانٍ غَیرَ زمانِکُم . (2)
عنه علیه السلام :مَن تَواضَعَ لِلمُتَعَلِّمینَ وذَلَّ لِلعُلَماءِ سادَ بِعِلمِهِ . (3)
عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ إذا عَلَّمَ أن لا یَعنُفَ ، وإن عُلِّمَ أن لا یَأنَفَ . (4)
2 / 14 5آدابُ التَّأدیبِالإمام علیّ علیه السلام :لا أدَبَ مَعَ غَضَبٍ . (5)
.
1- .الکافی : ج 7 ص 268 ح 38 ، تهذیب الأحکام : ج 10 ص 149 ح 599 کلاهما عن السکونی وراجع کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 72 ح 5137 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 267 ح 102 .
3- .مطالب السؤول : ص 48 ؛ بحار الأنوار : ج 78 ص 6 ح 57 .
4- .غرر الحکم : ح 10954 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 553 ح 10182 .
5- .غرر الحکم : ح 10529 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 531 ح 9654 .
ص: 295
2 / 14 3 عدالت با کودکان
2 / 14 4 روش آموزش
2 / 14 5 روش های تربیت
2 / 14 3عدالت با کودکانامام صادق علیه السلام :کودکان مکتب خانه ای ، لوح های خود را نزد امیر مؤمنان گذاشتند تا از بین آنان [ بهترین را] برگزیند . علی علیه السلام فرمود : «به راستی که این ، داوری است ، و بی عدالتی در آن ، بی عدالتی در داوری است . به معلّم خود بگویید که اگر برای ادب کردن ، بیش از سه ضربه به شما بزند ، او را قصاص خواهم کرد» .
2 / 14 4روش آموزشامام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : فرزندان خود را به رعایت آداب [ و رسوم روزگارِ ]خودتان مجبور نسازید ؛ چون آنان برای روزگاری غیر از روزگار شما آفریده شده اند .
امام علی علیه السلام :هر کس برای دانش آموزان ، فروتنی کند و در برابر دانشمندان، خود را خوار سازد ، با دانش خود ، سَروری خواهد یافت .
امام علی علیه السلام :بر خردمند ، سزاوار است که هر گاه آموزش داد ، درشتی نکند و هر گاه آموزش دید ، تکبّر نورزد .
2 / 14 5روش های تربیتامام علی علیه السلام :با خشم ، ادبی نمی مانَد .
.
ص: 296
عنه علیه السلام :لا تُکثِرِ العِتابَ ؛ فَإِنَّهُ یورِثُ الضَّغینَهَ ویَجُرُّ إلَی البِغضَهِ ، وَاستَعتِب مَن رَجَوتَ إعتابَهُ . (1)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : إذا عاتَبتَ الحَدَثَ فَاترُک لَهُ مَوضِعا مِن ذَنبِهِ ، لِئَلّا یَحمِلَهُ الإِخراجُ (2) عَلَی المُکابَرَهِ . (3)
عنه علیه السلام :اِستِصلاحُ الأَخیارِ بِإِکرامِهِم ، وَالأَشرارِ بِتَأدیبِهِم . (4)
عنه علیه السلام :و لا تَکونَنَّ مِمَّن لا تَنفَعُهُ العِظَهُ إلّا إذا بالَغتَ فی إیلامِهِ ، فَإِنَّ العاقِلَ یَتَّعِظُ بِالآدابِ ، وَالبَهائِمِ لا تَتَّعِظُ إلّا بِالضَّربِ . (5)
عنه علیه السلام :إذا لَوَّحتَ لِلعاقِلِ فَقَد أوجَعتَهُ عِتابا . (6)
عنه علیه السلام :عُقوبَهُ العُقَلاءِ التَّلویحُ ، عُقوبَهُ الجُهَلاءِ التَّصریحُ . (7)
عنه علیه السلام :التَّعریضُ لِلعاقِلِ أشَدُّ عِتابِهِ . (8)
.
1- .تحف العقول : ص 84 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 93 ولیس فیه «واستعتب من رجوت إعتابه» ، غرر الحکم : ح 10412 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 519 ح 9424 ؛ کنز العمّال : ج 16 ص 181 ح 44215 نقلاً عن الوکیع والعسکری فی المواعظ .
2- .کذا ورد فی شرح نهج البلاغه بجمیع طبعاته المتیسّره لنا ، ولعلّ الصحیح : «الإحراج» .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 333 ح 819 .
4- .کشف الغمّه : ج 3 ص 140 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 82 ح 81 .
5- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 117 ، تحف العقول : ص 83 ، کشف المحجّه : ص 233 عن عمر بن أبی المقدام عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ، نزهه الناظر : ص 59 ح 41 وفیه «بالقلیل» بدل «بالآداب» ؛ دستور معالم الحکم : ص 64 ، کنز العمّال : ج 16 ص 180 ح 44215 نقلاً عن الوکیع والعسکری فی المواعظ .
6- .غرر الحکم : ح 4103 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 136 ح 3104 .
7- .غرر الحکم : ح 6328 و6329 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 339 ح 5776 و5777 .
8- .غرر الحکم : ح 1161 .
ص: 297
امام علی علیه السلام :در سرزنش کردن ، زیاده روی مکن ؛ چرا که کینه به بار می آورَد و به دشمنیِ سخت می کشانَد ، و از کسی که رضایتش را امید می بری ، دلجویی کن .
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : هر گاه نوجوان را سرزنش کردی ، جایی هم برای [ عذرخواهی او از] خطایش بگذار تا سرزنش ، او را به سرکشی نکشانَد .
امام علی علیه السلام :ساختن [ شخصیت] نیکان ، به بزرگ داشتن آنان است ، و ساختن [ شخصیت ]بَدان ، به تنبیه کردن آنان .
امام علی علیه السلام :از کسانی مباش که پند برایشان سودمند نیست ، مگر آن که در تنبیه آنها زیاده روی شود . به راستی که خردمند ، با اندرز ، پند می گیرد ، در حالی که چارپایان ، جز با کتک ، پند نمی گیرند .
امام علی علیه السلام :هر گاه با خردمند به اشاره [ و کنایه ]سخن بگویی ، او را به سرزنش ، رنجانده ای .
امام علی علیه السلام :کیفر دادن خردمندان ، به اشاره است ، و کیفر دادن نادانان ، به تصریح .
امام علی علیه السلام :گوشه و کنایه زدن به خردمند ، شدیدترین نوعِ سرزنش است .
.
ص: 298
عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ لَمّا وَلّاهُ عَلی مِصرَ : لا یَکونَنَّ المُحسِنُ وَالمُسیءُ عِندَکَ بِمَنزِلَهٍ سَواءٍ ، فَإِنَّ ذلِکَ تَزهیدٌ لِأَهلِ الإِحسانِ فِی الإِحسانِ ، وتَدریبٌ لِأَهلِ الإِساءَهِ عَلَی الإِساءَهِ ، فَأَلزِم کُلّاً مِنهُم ما ألزَمَ نَفسَهُ ، أدَبا مِنکَ یَنفَعکَ اللّهُ بِهِ وتَنفَع بِهِ أعوانَکَ . (1)
عنه علیه السلام :اُزجُرِ المُسیءَ بِثَوابِ المُحسِنِ . (2)
.
1- .تحف العقول : ص 130 وراجع نهج البلاغه : الکتاب 53 .
2- .نهج البلاغه : الحکمه 177 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 110 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 75 ح 1827 وفیه «بفعل» بدل «بثواب» .
ص: 299
امام علی علیه السلام در فرمانش به مالک اشتر ، هنگامی که وی را حاکم مصر گرداند : مبادا نیکوکار و بدکار ، نزد تو ، همسان باشند ؛ چون این کار ، نیکوکاران را از کار نیک روی گردان می کند و بدکاران را به کار بد وا می دارد . پس بر هر یک از ایشان ، همان را روا دار که خود بر خویش ، روا داشته است . این ، ادبی است از سوی تو که خداوند ، تو را بِدان ، سود بخشد و تو نیز یارانت را بِدان ، سود رسانی .
امام علی علیه السلام :خطاکار را با پاداش دادن به نیکوکار ، [ از خطا] باز دار .
.
ص: 300
الباب الثالث : التاریخ3 / 1اِهتِمامُ الإِمامِ بِعِلمِ التّاریخِالإمام علیّ علیه السلام مِن وَصِیَّهٍ لَهُ لِابنِهِ الحَسَنِ علیه السلام کَتَبَها إلَیهِ بِحاضِرینَ عِندَ انصِرافِهِ مِن صِفّینَ : أی بُنَیَّ ، إنّی وإن لَم أکُن عُمِّرتُ عُمُرَ مَن کانَ قَبلی ؛ فَقَد نَظَرتُ فی أعمالِهِم ، وفَکَّرتُ فی أخبارِهِم ، وسِرتُ فی آثارِهِم ، حَتّی عُدتُ کَأَحَدُهُم ، بَل کَأَنّی بِمَا انتَهی إلَیَّ مِن اُمورِهِم قَد عُمِّرتُ مَعَ أوَّلِهِم إلی آخِرِهِم ؛ فَعَرَفتُ صَفوَ ذلِکَ مِن کَدَرِهِ ، ونَفعَهُ مِن ضَرَرِهِ ، فَاستَخلَصتُ لَکَ مِن کُلِّ أمرٍ نَخیلَهُ (1) وتَوَخَّیتُ لَکَ جَمیلَهُ ، وصَرَفتُ عَنکَ مَجهولَهُ ، ورَأَیتُ حَیثُ عَنانی مِن أمرِکَ ما یَعنِی الوالِدَ الشَّفیقَ ، وأجمَعتُ عَلَیهِ مِن أدَبِکَ أن یَکونَ ذلِکَ وأنتَ مُقبِلُ العُمُرِ ومُقتَبَلُ الدَّهرِ ، ذَو نِیَّهٍ سَلیمَهٍ ونَفسٍ صافِیَهٍ . (2)
.
1- .نَخَل الشیء : صَفّاه واختَاره (لسان العرب : ج 11 ص 651 «نخل») .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، تحف العقول : ص 70 ، کشف المحجّه : ص 223 عن عمر بن أبی المقدام عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 201 ؛ ینابیع المودّه : ج 3 ص 439 ح 10 ، کنز العمّال : ج 16 ص 169 ح 44215 .
ص: 301