گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد يازدهم
باب پنجم : ادبیات



5 / 1 آگاهی امام به همه زبان ها

باب پنجم : ادبیات5 / 1آگاهی امام به همه زبان هاامام باقر و امام صادق علیهماالسلام :هنگامی که امیر مؤمنان از کار بصریان فارغ شد ، هفتاد نفر از سیاهان به نزد وی آمدند و سلام کردند و به زبان خود با او سخن گفتند و ایشان ، به زبان آنان به آنان پاسخ گفت .

امام صادق علیه السلام :[ یهودی ای] از جیب قبایش کتابی بیرون آورد و آن را به امیر مؤمنان داد . امام علیه السلام آن را گشود ، به آن نگریست و گریست . یهودی به وی گفت : پسر ابو طالب! چه چیزی تو را به گریه انداخت؟ به این کتاب که به زبان سُریانی است ، نگاه کردی ، در حالی که تو فردی عربی . آیا دانستی که آن چیست؟ امیر مؤمنان که درود خدا بر او باد فرمود : «آری . این ، نام من است که ثبت شده است» . یهودی به وی گفت : نام خود را در این کتاب به من نشان بده و مرا از نام خود به زبان سُریانی ، باخبر کن . امیر مؤمنان که سلام خدا بر او باد ، نامش را در کتاب ، نشان داد و گفت : «نام من اِلیا ست» .

.


ص: 344

عنه علیه السلام :إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام حینَ أتی أهلَ النَّهرَواِن نَزَلَ قَطُفتا (1) ، فَاجتَمَعَ إلَیهِ أهلُ بادرویا (2) ، فَشَکوا ثِقَلَ خَراجِهِم ، وکَلَّموهُ بِالنَّبَطِیَّهِ ، وأنَّ لَهُم جیرانا أوسَعَ أرضا وأقَلَّ خَراجا ، فَأَجابَهُم بِالنَّبَطِیَّهِ : وغرزطا من عودیا . قالَ : فَمَعناهُ : رُبَّ رَجَزٍ صَغیرٍ خَیرٌ مِن رَجَزٍ کَبیرٍ . (3)

المناقب لابن شهر آشوب :رُوِیَ أ نَّهُ قالَ [عَلِیٌّ] علیه السلام لِابنَهِ یَزدجَردَ : ما اسمُکِ ؟ قالَت : جَهان بانُوَیهِ . فَقالَ : بَل شَهرَ بانُوَیهِ . وأجابَها بِالعَجَمِیَّهِ . (4)

الخرائج والجرائح عن ابن مسعود :کُنتُ قاعِدا عِندَ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام فی مَسجِدِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذ نادی رَجُلٌ : مَن یَدُلُّنی عَلی مَن آخُذُ مِنهُ عِلما ؟ ومَرَّ . فَقُلتُ لَهُ : یا هذا ، هَل سَمِعتَ قَولَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله : أنَا مَدینَهُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها ؟ فَقالَ : نَعَم . قُلتُ : وأینَ تَذهَبُ وهذا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ؟ فَانصَرَفَ الرَّجُلُ وجَثا بَینَ یَدَیهِ . فَقالَ علیه السلام لَهُ : مِن أیِّ بِلادِ اللّهِ أنتَ ؟ قالَ : مِن أصفَهانَ . قالَ لَهُ : اُکتُب : أملی عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام ... قالَ : زِدنی یا أمیرَ المُؤمِنینَ . قالَ بِاللِّسانِ الأَصفَهانِیِّ : أروت إین وَس . یَعنِی الیَومَ حَسبُکَ هذا . (5)

عیون أخبار الرضا علیه السلام عن أبی الصَّلت الهرویّ :کانَ الرِّضا علیه السلام یُکَلِّمُ النّاسَ بِلُغاتِهِم ، وکانَ وَاللّهِ أفصَحَ النّاسِ وأعلَمَهُم بِکُلِّ لِسانٍ ولُغَهٍ ، فَقُلتُ لَهُ یَوما : یَا بنَ رَسولِ اللّهِ إنّی لَأَعجَبُ مِن مَعرِفَتِکَ بِهذِهِ اللُّغاتِ عَلَی اختِلافِها ! فَقالَ : یا أبَا الصَّلتِ أنَا حُجَّهُ اللّهِ عَلی خَلقِهِ ، وما کانَ اللّهُ لِیَتَّخِذَ حُجَّهً عَلی قَومٍ وهُوَ لا یَعرِفُ لُغاتِهِم ، أو ما بَلَغَکَ قَولُ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام : اُوتینا فَصلَ الخِطابِ ؟ فَهَل فَصلُ الخِطابِ إلّا مَعرِفَهُ اللُّغاتِ ؟ (6)

.

1- .قَطُفْتا : محلّه کبیره ذات أسواق بالجانب الغربی من بغداد ، مجاوره لمقبره الدیر التی فیها قبر الشیخ معروف الکرخی (معجم البلدان : ج 4 ص 374) .
2- .فی تقویم البلدان : ص 294 «بادَرایا : قریه ، وأظنّها من أعمال واسط» ، وفی معجم البلدان : ج 1 ص 317 «بادوریا : طسوج [أی ناحیه ]من کوره [أی بلده] الاُستان بالجانب الغربی من بغداد» .
3- .بصائر الدرجات : ص 335 ح 10 عن إبراهیم الکرخی ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 55 وفیه «زعر اوطائه من زعر ارباه ، معناه : دخن صغیر خیر من دخن کبیر» بدل «وغرزطا ...» ، بحار الأنوار : ج 41 ص 289 ح 13 .
4- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 56 ، بحار الأنوار : ج 40 ص 171 وراجع بصائر الدرجات : ص 335 ح 8 .
5- .الخرائج والجرائح : ج 2 ص 545 ح 7 ، بحار الأنوار : ج 41 ص 301 ح 32 .
6- .عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 228 ح 3 ، إعلام الوری : ج 2 ص 70 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 333 ، کشف الغمّه : ج 3 ص 119 ، بحار الأنوار : ج 49 ص 87 ح 3 .

ص: 345

امام صادق علیه السلام :هنگامی که امیر مؤمنان به سوی نهروانیان می رفت ، در محلّه قَطُفتا (1) فرود آمد . مردم ناحیه بادَرویا (2) نزد وی آمدند و از سنگینی مالیات خود ، شکایت کردند و به زبان نبطی به آن حضرت گفتند که همسایگانی دارند که زمین هایشان بیشتر و مالیاتشان کمتر است . امام علیه السلام به زبان نَبْطی پاسخ داد : «وغرزطا من عودیا» (3) ، یعنی : «بسا رجزی کوتاه که بهتر از رجز بلند است» .

المناقب ، ابن شهر آشوب :روایت شده که علی علیه السلام به دختر یزدگِرد فرمود : «نام تو چیست؟» . گفت : جهان بانو . فرمود : «نام تو شهربانوست» و به فارسی پاسخ او را داد .

الخرائج والجرائح به نقل از ابن مسعود : من در مسجد پیامبر خدا ، نزد امیر مؤمنان نشسته بودم که مردی فریاد زد : «چه کسی مرا به سوی فردی که از او دانش فرا گیرم ، راهنمایی می کند؟» و گذشت . به وی گفتم : ای مرد! آیا سخن پیامبر خدا را شنیده ای که فرمود : «من شهر دانشم و علی ، دروازه آن است»؟ گفت : آری . گفتم : کجا می روی؟ این ، علی بن ابی طالب علیه السلام است . مرد برگشت و دو زانو در برابر علی علیه السلام نشست . [ علی علیه السلام ] به وی فرمود : «از کدام شهر هستی؟» . پاسخ داد : از اصفهان . علی علیه السلام فرمود : بنویس : علی فرزند ابو طالب چنین اِملا کرد که . . . . مرد گفت: ای امیر مؤمنان! بیش از این به من بیاموز . به زبان [ فارسی و گویشِ] اصفهانی فرمود : «اَروت این وَس» ، یعنی : برای امروزت همین بس است .

عیون أخبار الرضا علیه السلام به نقل از ابا صَلْت هَروی : امام رضا علیه السلام با مردم به زبان خود آنان سخن می گفت و سوگند به خدا ، فصیح ترین و داناترینِ مردم به هر زبان و گویش بود . روزی به ایشان گفتم : ای پسر پیامبر خدا! من از آگاهی شما به این زبان ها با این اختلاف های زبانی در شگفتم . فرمود : «ای ابا صَلْت! من حجّت خدا بر مردم هستم و خداوند ، کسی را که به زبان مردم آگاهی نداشته باشد ، حجّت بر آنان قرار نمی دهد . آیا سخن امیر مؤمنان به گوش تو نخورده که فرمود : به ما فصلُ الخطاب داده شده است و آیا فصل الخطاب ، جز آگاهی از زبان هاست؟» .

.

1- .محلّه ای در بخش غربی بغداد ، نزدیک قبر معروف کَرَخی (معجم البلدان : ج 4 ص 374) .
2- .آبادی ای در بخش غربی ناحیه بغداد (تقویم البلدان : ص 294) .
3- .در المناقب ، ابن شهر آشوب ، به جای عبارت فوق ، این عبارت آمده : «زعر أوطائه من زعر أرباه ؛ یعنی دود کم ، بهتر از دود زیاد است» .

ص: 346

راجع : أهل البیت فی الکتاب والسنّه : علم أهل البیت / أبواب علومهم / جمیع اللغات .

5 / 2مُؤَسِّسُ عِلمِ النَّحوِسِیَر أعلام النُّبَلاء عن أبی الأَسود :دَخَلتُ عَلی عَلِیٍّ فَرَأَیتُهُ مُطرِقا ، فَقُلتُ : فیمَ تَتَفَکَّرُ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ؟ قالَ : سَمِعتُ بِبَلَدِکُم لَحنا فَأَرَدتُ أن أضَعَ کِتابا فی اُصولِ العَرَبِیَّهِ . فَقُلتُ : إن فَعَلتَ هذا أحیَیتَنا . فَأَتَیتُهُ بَعدَ أیّامٍ ، فَأَلقی إلَیَّ صَحیفَهً فیها : الکَلامُ کُلُّهُ : اسمٌ ، وفِعلٌ ، وحَرفٌ ، فَالاِسمُ : ما أنبَأَ عَنِ المُسَمّی ، وَالفِعلُ : ما أنبَأَ عَن حَرَکَهِ المُسَمّی ، وَالحَرفُ : ما أنبَأَ عَن معنیً لَیسَ بِاسمٍ ولا فِعلٍ . ثُمَّ قالَ لی : زِدهُ وتَتَبَّعهُ . فَجَمَعتُ أشیاءَ ثُمَّ عَرَضتُها عَلَیهِ . (1)

تاریخ الخُلَفاء عن أبی الأسود الدُّؤَلیّ :دَخَلتُ عَلی أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیِّ بنِ أبی طالبٍ رضی الله عنهفَرَأَیتُهُ مُطرِقا مُفَکِّرا ، فَقُلتُ : فیمَ تُفَکِّرُ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ؟ قالَ : إنّی سَمِعتُ بِبَلَدِکُم هذا لَحنا فَأَرَدتُ أن أصنَعَ کِتابا فی اُصولِ العَرَبِیَّهِ . فَقُلتُ : إن فَعَلتَ هذا أحیَیتَنا ، وبَقِیَت فینا هذِهِ اللُّغَهُ . ثُمَّ أتَیتُهُ بَعدَ ثَلاثٍ ، فَأَلقی إلَیَّ صَحیفَهً فیها : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، الکَلِمَهُ : اسمٌ ، وفِعلٌ ، وحَرفٌ ، فَالاِسمُ : ما أنبَأَ عَنِ المُسَمّی ، وَالفِعلُ : ما أنبَأَ عَن حَرَکَهِ المُسَمّی ، وَالحَرفُ : ما أنبَأَ عَن مَعنیً لَیسَ بِاسمِ ولا فِعلٍ . ثُمَّ قالَ : تَتَبَّعهُ وزِد فیهِ ما وَقَعَ لَکَ ، وَاعلَم یا أبَا الأَسوَدِ ، أنَّ الأَشیاءَ ثَلاثَهٌ : ظاهِرٌ ، ومُضمَرٌ ، وشَیءٌ لَیسَ بِظاهِرٍ ولا مُضمَرٍ ، وإنَّما یَتَفاضَلُ العُلَماءُ فی مَعرِفَهِ ما لَیسَ بِظاهِرٍ ولا مُضمَرٍ . قالَ أبُو الأَسوَدِ : فَجَمَعتُ مِنهُ أشیاءَ وعَرَضتُها عَلَیهِ ، فَکانَ مِن ذلِکَ حُروفُ النَّصبِ ، فَذَکَرتُ مِنها : إنَّ وأنَّ ولَیتَ ولَعَلَّ وکَأَنَّ ، ولَم أذکُر لکِنَّ ، فَقالَ لی : لِمَ تَرَکتَها ؟ فَقُلتُ : لَم أحسَبها مِنها . فَقالَ : بَلی هِیَ مِنها ، فَزِدها فیها . (2)

.

1- .سیر أعلام النبلاء : ج 4 ص 84 الرقم 28 ؛ الفصول المختاره : ص 91 ، الصراط المستقیم : ج 1 ص 220 ، الفصول المهمّه للحرّ العاملی : ج 1 ص 684 ح 1079 کلّها نحوه .
2- .تاریخ الخلفاء : ص 213 ، کنز العمّال : ج 10 ص 283 ح 29456 وفیه «الکلام» بدل «الکلمه» وراجع الفصول المهمّه للحرّ العاملی : ج 1 ص 681 ح 1073 .

ص: 347



5 / 2 بنیان گذار علم نحو

ر .ک : اهل بیت علیهم السلام در قرآن و حدیث : بخش چهارم / فصل دوم : درهای علوم اهل بیت / آشنایی با همه زبانها.

5 / 2بنیان گذار علم نحوسیر أعلام النبلاء به نقل از ابو الأسود : نزد علی علیه السلام رفتم و دیدم که سر به گریبان برده است . گفتم : ای امیر مؤمنان! درباره چه چیز می اندیشی؟ فرمود : «در دیار شما ، خطایی در گفتار شنیدم . می خواهم کتابی در زمینه دستور زبان عربی بنویسم» . گفتم : اگر این کار را بکنی ، ما را زنده کرده ای . پس از چند روز ، نزد وی آمدم . نوشته ای به من داد که در آن ، این مطالب بود : «همه کلمه ها ، اسم و فعل و حرف اند . اسم ، آن است که از مسمّا خبر می دهد و فعل ، آن است که از حرکت مُسمّا خبر می دهد و حرف ، چیزی است که از معنایی که نه اسم است و نه فعل، خبر می دهد». آن گاه فرمود : «بر این بیفزا و آن را پیگیری کن» . من چیزهایی را گِرد آوردم و آنها را به وی عرضه کردم.

تاریخ الخلفاء به نقل از ابو الأسود دُئِلی : نزد امیر مؤمنان رفتم و او را سر به گریبان و متفکّر دیدم . گفتم : ای امیر مؤمنان! درباره چه می اندیشی؟ فرمود : «در این شهرتان غلط های دستوری شنیدم . تصمیم گرفتم که کتابی در دستور زبان عربی بنویسم» . گفتم : اگر این کار را انجام دهی ، ما را زنده می کنی و این زبان در بین ما باقی خواهد ماند . آن گاه ، پس از سه روز ، نزد وی آمدم . نوشته ای به من داد که در آن ، این مطلب بود : «به نام خدای بخشنده و مهربان . کلمه ، اسم و فعل و حرف است . اسم ، آن چیزی است که از مسمّا خبر بدهد و فعل ، آن چیزی است که از حرکت مسمّا خبر دهد و حرف ، آن چیزی است که از معنایی که نه اسم است ، و نه فعل ، خبر دهد» . آن گاه فرمود : «این مطلب را پیگیری کن و آنچه را که به ذهنت می رسد ، بر آن بیفزای و بدان ای ابو الأسود که : چیزها سه گونه اند : یا آشکارند و یا پنهان اند و چیزهایی هم هستند که نه آشکارند و نه پنهان اند ، و دانشمندان با شناخت چیزی که نه آشکار است و نه پنهان ، بر یکدیگر برتری می جویند» . ابو الأسود گفت : چیزهایی از نحو (دستور زبان) را گِرد آوردم و به او عرضه کردم و از جمله آنها حروف نصب بود و از آنها «إنَّ» و «أنّ» و «لیت» و «لعلّ» و «کأنّ» را یاد کردم ؛ ولی «لکنّ» را نیاوردم . به من فرمود : «چرا لکنّ را وا گذاشتی؟» . گفتم : آن را از حروف ناصب نمی دانم . فرمود : «آری ؛ از حروف ناصب است . این را هم بر آنها بیفزا» .

.


ص: 348

شعب الإیمان عن صَعصَعَه بن صَوحان :جاءَ أعرابِیٌّ إلی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، فَقالَ : السَّلامُ عَلَیکُم یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، کَیفَ تَقرَأُ هذَا الحَرفَ «لا یَأکُلُهُ إلَا الخاطونَ» کُلٌّ وَاللّهِ یَخطو ؟ فَتَبَسَّمَ عَلِیٌّ رضی الله عنه وقالَ : یا أعرابِیُّ «لَا یَأْکُلُهُو إِلَا الْخَطِئونَ» (1) . قالَ : صَدَقتَ وَاللّهِ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، ما کانَ اللّهُ لِیُسلِمَ عَبدَهُ . ثُمَّ التَفَتَ عَلِیٌّ إلی أبِی الأَسوَدِ الدُّؤَلِیِّ فَقالَ : إنَّ الأَعاجِمَ قَد دَخَلَت فِی الدّینِ کافَّهً ، فَضَع لِلنّاسِ شَیئا یَستَدِلّونَ بِهِ عَلی صَلاحِ ألسِنَتِهِم ، فَرَسَمَ لَهُ الرَّفعَ وَالنَّصبَ وَالخَفضَ . (2)

.

1- .الحاقّه : 37 .
2- .شعب الإیمان : ج 2 ص 259 ح 1684 ، کنز العمّال : ج 10 ص 284 ح 29457 .

ص: 349

شُعَب الإیمان به نقل از صَعْصَعه بن صَوْحان : عربی بادیه نشین ، نزد علی بن ابی طالب علیه السلام آمد و گفت : سلام بر تو ، ای امیر مؤمنان! این کلمه را در این آیه چگونه قرائت می کنی که : «ل_'c7 یأکلُه إلّا الخاطون ؛ آن را جز راه روندگان نمی خورند»؟ به خدا سوگند همه راه می روند؟ علی علیه السلام لبخندی زد و فرمود : «ای اعرابی! [ قرائت صحیحِ] آیه این گونه است : «آن را جز خطاکاران نمی خورند» » . اعرابی گفت : سوگند به خدا ، راست گفتی ، ای امیر مؤمنان! خداوند ، بنده خود را وا نمی گذارد. آن گاه ، علی علیه السلام رو به ابو الأسود دُئلی کرد و فرمود : «عجم ها ، همگی اسلام آورده اند . برای مردم ، دستورِ زبانی وضع کن تا برای درست سخن گفتن خود ، به آن استناد کنند» و رفع و نصب و جر را برایش نگاشت .

.


ص: 350

المناقب لابن شهر آشوب :وهُوَ [الإِمامُ عَلِیٌّ علیه السلام ]واضِعُ النَّحوِ ؛ لِأَنَّهُم یَروونَهُ عَنِ الخَلیلِ بنِ أحمَدَ بنِ عیسَی بنِ عَمرٍو الثَّقَفِیِّ عَن عَبدِ اللّهِ بنِ إسحاقَ الحَضرَمِیِّ عَن أبی عَمرِو بنِ العَلاءِ عَن مَیمونٍ الأَفرَنِ عَن عَنبَسَهَ الفیلِ عَن أبِی الأَسوَدِ الدُّؤَلِیِّ عَنهُ علیه السلام . وَالسَّبَبُ فی ذلِکَ : إنَّ قُرَیشا کانوا یُزَوِّجونَ بِالأَنباطِ (1) فَوَقَعَ فیما بَینَهُم أولادٌ فَفَسَدَ لِسانُهُم ، حَتّی إنَّ بِنتا لِخُویلِدٍ الأَسَدِیِّ کانَت مُتَزَوِّجَهً بِالأَنباطِ ، فَقالَت : إنَّ أبویَ ماتَ وتَرَکَ عَلَیَّ مالٌ کَثیرٌ . فَلَمّا رَأَوا فَسادَ لِسانِها أسَّسَ النَّحوَ . ورُوِیَ أنَّ أعرابِیّا سَمِعَ مِن سوقِیٍّ یَقرَأُ : «إنَّ اللّهَ بَرِیءٌ مِنَ المُشرِکینَ ورَسُولِهِ» (2) فَشَجَّ رَأسَهُ ، فَخاصَمَهُ إلی أمیرِ المُؤمِنینَ ، فَقالَ لَهُ فی ذلِکَ ، فَقالَ : إنَّهُ کَفَرَ بِاللّهِ فی قِراءَتِهِ . فَقالَ علیه السلام : إنَّهُ لَم یَتَعَمَّد ذلِکَ . ورُوِیَ أنَّ أبَا الأَسوَدِ کانَ فی بَصَرِهِ سوءٌ ، ولَهُ بُنَیَّهٌ تَقودُهُ إلی عَلِیٍّ علیه السلام ، فَقالَت : یا أبَتاه ، ما أشَدُّ حَرِّ الرَّمضاءِ ! تُریدُ التَّعَجُّبَ ، فَنَهاها عَن مَقالَتِها ، فَأَخبَرَ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام بِذلِکَ فَأَسَّسَ . ورُوِیَ أنَّ أبَا الأَسوَدِ کانَ یَمشی خَلفَ جَنازَهٍ ، فَقالَ لَهُ رَجُلٌ : مَنِ المُتَوَفّی ؟ فقالَ : اللّهُ ، ثُمَّ أخبَرَ عَلِیّا بِذلِکَ فَأَسَّسَ . فَعَلی أیِّ وَجهٍ کانَ وقعه إلی أبِی الأَسوَدِ وقالَ : ما أحسَنَ هذَا النَّحوَ ! ، احشُ لَهُ بِالمَسائِلِ ، فَسُمِّیَ نَحوا . (3)

.

1- .النَبَط والنَبِیط : قومٌ ینزلون بالبطائح بین العراقَین (الصحاح : ج 3 ص 1162 «نبط») .
2- .ومراده الآیه : «أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ»(التوبه : 3) .
3- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 46 .

ص: 351

المناقب ، ابن شهر آشوب :علی علیه السلام بنیان گذار علم نحو است ؛ چون علمای نحو ، این دانش را از خلیل بن احمد بن عیسی بن عمرو ثَقَفی ، از عبد اللّه بن اسحاق حَضْرَمی ، از ابو عمرو بن علاء ، از میمون اَفرَن ، از عَنْبَسهُ الفیل ، از ابو الأسود دُئِلی گزارش کرده اند و او از علی علیه السلام . علّت آن هم این بود که قریشیان با نَبْطیانْ ازدواج کردند و از آنان ، بچّه هایی به دنیا آمدند که گویش آنان ، نادرست بود ، به گونه ای که دختر خُوَیْلِد اسدی که با یک نَبْطی ازدواج کرده بود ، گفته بود : «إنّ أبویَ مات و ترک علَیّ مالٌ کثیرٌ ؛» (به جای «مالٌ کثیرٌ» باید می گفت : «مالاً کثیرا») . وقتی خراب شدن زبانشان را دیدند ، علی علیه السلام علم نحو را بنیان گذاشت . گزارش شده که عربی بادیه نشین از بازاری ای شنید که می خواند : «أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولِه» (1) («رسول» را مجرور خواند و عطف به «مشرکین» کرد که معنای آن کاملاً غلط شد) . مرد عرب ، سرِ طرف را شکست و او داوری نزد امیر مؤمنان بُرد . امیر مؤمنان ، از او بازخواست کرد . گفت : وی در قرآن خواندنش به خدا کفر ورزید . علی علیه السلام فرمود : «او در این کار ، تعمّد نداشت» . و گزارش شده که چشم ابو الأسود دُئِلی ، معیوب شده بود و دختربچه ای داشت که دست پدر را می گرفت و او را نزد علی علیه السلام می بُرد . دختر وی گفت : «ما أشدُّ حَرِّ الرمضاء» («أشدّ» را مرفوع و «حرّ» را مجرور خواند) و منظورش تعجّب بود . ابو الأسود ، او را از این نوع سخن گفتنِ غلط ، نهی کرد و جریان را به امیر مؤمنان گفت و علی علیه السلام نحو را بنیان گذاشت . و گزارش شده که ابو الأسود دُئِلی ، پشت سر جنازه ای می رفت . شخصی پرسید : «مَنْ المتوفّی؟ میراننده ، چه کسی است؟» . ابو الأسود [ با توجّه به خطای دستوریِ سؤال] ، گفت : خدا! و جریان را به علی علیه السلام خبر داد و [ چنین بود که ]علی علیه السلام نحو را تأسیس کرد . در هر صورت ، [ علی علیه السلام ] تدوین علم نحو را به عهده ابو الأسود گذاشت و [ به وی ]گفت : «چه نیکوست این نحو (شیوه)! مسائل دیگر را به آن اضافه کن» و از این رو، این علم، «نحو» نامیده شد .

.

1- .مراد او این آیه بود : «أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُو ... ؛ [ این آیات ، ]اعلام بیزاری ای است از طرف خدا و پیامبرش ...» (توبه ، آیه 3) .

ص: 352

تاج العروس :إنَّ أوَّلَ مَن رَسَمَ لِلنّاسِ النَّحوَ وَاللُّغَهَ أبُوالأَسوَدِ الدُّؤَلِیُّ ، وکانَ أخَذَ ذلِکَ عَن أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ رضی الله عنه . (1)

تاج العروس فی بَیانِ الأَقوالِ فی وَجهِ تَسمِیَهِ عِلمِ النَّحوِ بِهذَا الاسمِ : قیلَ : لِقَولِ عَلِیٍّ رَضِیَ اللّهُ تَعالی عَنهُ بَعدَما عَلَّمَ أبَا الأَسوَدِ الاِسمَ وَالفِعلَ وأبوابا مِنَ العَرَبِیَّهِ : اُنحُ عَلی هذَا النَّحوِ . (2)

البدایه والنهایه عن ابن خَلّکان وغیرِهِ :کانَ أوَّلُ مَن ألقی إلَیهِ عِلمَ النَّحوِ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ، وذَکَرَ لَهُ أنَّ الکَلامَ : اِسمٌ ، وفِعلٌ ، وحَرفٌ . ثُمَّ إنَّ أبَا الأَسودَ نَحا نَحوَهُ ، وفَرَّعَ عَلی قَولِهِ ، وسَلَکَ طَریقَهُ ، فَسُمِّیَ هذَا العِلمُ : النَّحوَ ، لِذلِکَ . (3)

5 / 3فَصاحَهُ الإِمامِ وبَلاغَتُهُالإمام علیّ علیه السلام :إنّا لَاُمَراءُ الکَلامِ ، وفینا تَنَشَّبَت (4) عُروقُهُ ، وعَلَینا تَهَدَّلَت (5) غُصونُهُ . (6)

المناقب لابن شهر آشوب عن الرضا عن آبائه علیهم السلام :إنَّهُ اجتَمَعَتِ الصَّحابَهُ فَتَذاکَروا أنَّ الأَلِفَ أکثَرُ دُخولاً فِی الکَلامِ ، فَارتَجَلَ علیه السلام الخُطبَهَ المونِقَهَ الَّتی أوَّلُها : حَمِدتُ مَن عَظُمَت مِنَّتُهُ ، وسَبَغَت نِعمَتُهُ ، وسَبَقَت رَحمَتُهُ ، وتَمَّت کَلِمَتُهُ ، ونَفَذَت مَشِیَّتُهُ ، وبَلَغَت قَضِیَّتُهُ ... إلی آخِرِها (7) . ثُمَّ ارتَجَلَ خُطبَهً اُخری مِن غَیرِ النُّقَطِ الَّتی أوَّلُها : الحَمدُ للّهِِ أهلَ الحَمدِ ومَأواهُ ، ولَهُ أوکَدُ الحَمدِ وأحلاهُ ، وأسرَعُ الحَمدِ وأسراهُ ، وأطهَرُ الحَمدِ وأسماهُ ، وأکرَمُ الحَمدِ وأولاهُ ... إلی آخِرِها (8) . وقَد أورَدتُهُما فِی المَخزونِ المَکنونِ . ومِن کَلامِهِ : تَخَفَّفوا تَلحَقوا فَإِنَّما یُنتَظَرُ بِأَوَّلِکُم آخِرُکُم . وقَولُهُ : ومَن یَقبِض یَدَهُ عَن عَشیرَتِهِ فَإِنَّما یَقبِضُ عَنهُم بِیَدٍ واحِدَهٍ ، ویَقبِضُ مِنهُم عَنهُ أیدٍ کَثیرَهٌ ، ومَن تَلِن حاشِیَتُهُ یَستَدِم مِن قَومِهِ المَوَدَّهَ . وقَولُهُ : مَن جَهِلَ شَیئا عاداهُ ، مِثلُهُ : «بَلْ کَذَّبُواْ بِمَا لَمْ یُحِیطُواْ بِعِلْمِهِ» (9) . وقَولُهُ : المَرءُ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ ، فَإِذا تَکَلَّمَ ظَهَرَ ، مِثلُهُ : «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ» (10) . وقَولُهُ : قیمَهُ کُلِّ امرِئٍ ما یُحسِنُ ، مِثلُهُ : «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَلهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُو بَسْطَهً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ» (11) . وقَولُهُ : القَتلُ یُقِلُّ القَتلَ ، مِثلُهُ : «وَ لَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَوهٌ» (12) . (13)

.

1- .تاج العروس : ج 1 ص 62 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 312 نحوه .
2- .تاج العروس : ج 20 ص 226 ؛ الفصول المهمّه للحرّ العاملی : ج 1 ص 681 ح 1073 .
3- .البدایه والنهایه : ج 8 ص 312 .
4- .نَشِبَ الشیء فی الشیء نُشوبا : أی عَلِقَ فیه (الصحاح : ج 1 ص 224 «نشب») .
5- .فی حدیث قُسّ : «وروضه قد تهدّل أغصانها» أی تدلّت واسترخت لثقلها بالثمره (النهایه : ج 5 ص 251 «هدل») .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 233 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 292 .
7- .راجع : ص 380 (خطبته الخالیه من الألف) .
8- .راجع : ص 386 (خطبته الخالیه من النقط) .
9- .یونس : 39 .
10- .محمّد : 30 .
11- .البقره : 247 .
12- .البقره : 179 .
13- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 48 .

ص: 353



5 / 3 فصاحت و بلاغت امام

تاج العروس :اوّلین کسی که نحو و لغت را نگاشت ، ابو الأسود دُئِلی بود و آن را از امیر مؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام گرفته بود .

تاج العروس در بیان دیدگاه ها در مورد علّت نام گذاری علم «نحو» به این نام : گفته شده که این ، به خاطر سخن علی علیه السلام به ابو الأسود بود ، که پس از آن که به وی ، اسم و فعل و باب هایی از عربی را یاد داد که به او فرمود : همین «نحو (شیوه)» را دنبال کن .

البدایه والنهایه به نقل از ابن خَلِّکان و دیگران : اوّلین کسی که علم نحو را به ابو الأسوَدْ القا کرد ، علی بن ابی طالب علیه السلام بود که به وی فرمود : «کلام ، اسم و فعل و حرف است» . آن گاه ، ابو الأسود به همین نحو ، پیش بُرد و بر سخن ایشان افزود و این روش را دنبال کرد و به همین خاطر ، این دانشْ «نحوْ» نام گرفت .

5 / 3فصاحت و بلاغت امامامام علی علیه السلام :به راستی که ما امیرانِ [مُلکِ] سخنیم و ریشه های سخن ، در ما ریشه دوانده و شاخسارش بر ما سایه افکنده است .

المناقب ، ابن شهر آشوب :امام رضا علیه السلام ، به نقل از پدرانش فرمود : «یاران پیامبر خدا گِرد آمدند و در این خصوصْ سخن می گفتند که «الف» در کلام ، بیشتر از دیگر حروف ، کاربُرد دارد . علی علیه السلام به بِداهه ، خطبه ای زیبا و شگفت [ بدون الف ]ایراد کرد که اوّلش چنین بود : سپاسْ می گویم کسی را که منّتش عظیم ، نعمتش فراوان ، رحمتش پیشاپیش ، کلامش تامّ ، اراده اش نافذ و فرمانش رساست... . (1) آن گاه ، به بداهه ، خطبه ای بدون نقطه ایراد کرد که آغازش چنین است : سپاسْ خدای را که شایسته ستایش و جایگاه هر ستایش است ، و رساترین و شیرین ترین و سریع ترین و شریف ترین و آشکارترین و والاترین و گرامی ترین و سزاوارترین ستایش ، از آنِ اوست ... . (2) هر دوی این دو خطبه را در [ کتاب خود: ]المکنون و المخزون آورده ام . و از سخنان اوست : «سبُک بار باشید تا برسید ، که رفتگان شما در انتظارِ ماندگان شمایند» . و از سخنان اوست : «آن که دستِ یاری از خویشاوندانش شُست ، یک دست یاری را از آنان باز داشت و دستان یاری رسانِ بسیاری از آنان را از خود بُرید ، و آن که با اطرافیانش نرم خویی کرد ، دوستیِ آنان را همیشگی ساخت» . و از سخنان اوست : «هر کس چیزی را نداند ، با آن دشمنی می ورزد» که نظیر این سخن خداوند است که فرمود : «بلکه چیزی را دروغ شمردند که به دانش آن ، احاطه نداشتند» . و از سخنان اوست : «انسان در زیر زبانش پنهان است ؛ چون سخن گوید ، آشکار می شود» که نظیر این سخن خداوند است که فرمود : «و از آهنگِ سخن ، به [ حال] آنان پی خواهی برد» . و از سخنان اوست : «ارزش هر کس ، به چیزی است که خوب می داند» که نظیر این [ سخن خداوند ]است که : «در حقیقت ، خدا او را بر شما برتری داده ، و او را در دانش و [ نیروی ]بدن ، بر شما برتری بخشیده است» . و از کلام اوست : «قتل ، قتل را کم می کند» که نظیر این [ سخن خداوند] است که : «شما را در قصاص ، زندگانی است» .

.

1- .ر . ک : ص 381 (خطبه بدون الف) .
2- .ر . ک : ص 387 (خطبه بدون نقطه) .

ص: 354

تاریخ دمشق :قالَ مُعاوِیَهُ : إن کُنّا لَنَتَحَدَّثُ أ نَّهُ ما جَرَتِ المَواسی (1) عَلی رَأسِ رَجُلٍ مِن قُرَیشٍ أفصَحَ مِن عَلِیٍّ . (2)

.

1- .المواسی : جمع مُوسی الحدید ؛ وهو ما یحلق به (لسان العرب : ج 15 ص 391 «وسی») .
2- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 414 ، جواهر المطالب : ج 1 ص 297 .

ص: 355

تاریخ دمشق :معاویه گفت : ما گفتگو می کردیم که تیغ ، سر هیچ قریشی ای را که از علی فصیح تر باشد ، نتراشیده است .

.


ص: 356

الإمامه والسیاسه فی ذِکرِ قُدومِ ابنِ أبی مِحجَنٍ عَلی مُعاوِیَهَ : قالَ مُعاوِیَهُ : فَوَاللّهِ لَو أنَّ ألسُنَ النّاسِ جُمِعَت فَجُعِلَت لِسانا واحِدا لَکَفاها لِسانُ عَلِیٍّ . (1)

مُروج الذَّهَب فی ذِکرِ لُمَعٍ مِن کَلامِ عَلِیٍّ علیه السلام : وَالَّذی حَفِظَ النّاسُ عَنهُ مِن خُطَبِهِ فی سائِرِ مَقاماتِهِ أربَعُمِئَهِ خُطبَهٍ ونَیِّفٌ وثَمانونَ خُطبَهً یورِدُها عَلَی البَدیهَهِ ، وتَداوَلَ النّاسُ ذلِکَ عَنهُ قَولاً وعَمَلاً . (2)

نَثر الدُّرّ عن محمّد ابن الحنفیّه فی وَصفِ عَلِیٍّ علیه السلام : کانَ إذا تَکَلَّمَ بَذَّ (3) ، وإذا کَلَمَ (4) حَذَّ (5) وهذا مِثلُ قَولِ غَیرِهِ : کانَ عَلِیٌّ إذا تَکَلَّمَ فَصَلَ وإذا ضَرَبَ قَتَلَ . (6)

الشّریف الرَّضِیّ فی مُقدَّمه نهج البلاغه :... وسَأَلونی [جَماعَهٌ مِنَ الأَصدِقاءِ وِالإِخوانِ ]عِندَ ذلِکَ [أی بَعدَ تَألیفِ کِتابِ خَصائِصِ الأَئِمَّهِ] أن أبتَدِئَ بِتَألیفِ کِتابٍ یَحتَوی عَلی مُختارِ کَلامِ مَولانا أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام فی جَمیعِ فُنونِهِ ، ومُتَشَعِّباتِ غُصونِهِ : مِن خُطَبٍ وکُتُبٍ ومَواعِظَ وأدَبٍ ، عِلما أنَّ ذلِکَ یَتَضَمَّنُ عَجائِبَ البَلاغَهِ ، وغَرائِبَ الفَصاحَهِ ، وجَواهِرَ العَرَبِیَّهِ ، وثَواقِبَ الکَلِمِ الدّینِیَّهِ وَالدُّنیَوِیَّهِ ، ما لا یوجَدُ مُجتَمِعا فی کَلامٍ ، ولا مَجموعَ الأَطرافِ فی کِتابٍ . إذ کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام مَشرَعَ الفَصاحَهِ ومَورِدَها ، ومَنشَأَ البَلاغَهِ ومَولِدَها ، ومِنهُ علیه السلام ظَهَرَ مَکنونُها ، وعَنهُ اُخِذَت قَوانینُها ، وعَلی أمثِلَتِهِ حَذا کُلُّ قائِلٍ خَطیبٍ ، وبِکَلامِهِ استَعانَ کُلُّ واعِظٍ بَلیغٍ ، ومَعَ ذلِکَ فَقَد سَبَقَ وقَصَّروا ، وقَد تَقَدَّمَ وتَأَخَّروا ؛ لِأَنَّ کَلامَهُ علیه السلام الکَلامُ الَّذی عَلَیهِ مَسحَهٌ مِنَ العِلمِ الإِلهِیِّ ، وفیهِ عَبَقَهٌ مِنَ الکَلامِ النَّبَوِیِّ . فَأَجبَتُهُم إلَی الِابتِداءِ بِذلِکَ ، عالِما بِما فیهِ مِن عَظیمِ النَّفعِ ومَنشورِ الذِّکرِ ، ومَذخورِ الأَجرِ ، وَاعتَمَدتُ بِهِ أن اُبَیِّنَ عَن عَظیمِ قَدرِ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام فی هذِهِ الفَضیلَهِ ، مُضافَهً إلَی المَحاسِنِ الدَّثرَهِ ، وَالفَضائِلِ الجَمَّهِ ، وأ نَّهُ علیه السلام انفَرَدَ بِبُلوغِ غایَتِها عَن جَمیعِ السَّلَفِ الأَوَّلینَ ، الَّذینَ إنَّما یُؤثَرُ عَنهُم مِنهَا القَلیلُ النّادِرُ ، وَالشّاذُ الشّارِدُ . فَأَمّا کَلامُهُ فَهُوَ البَحرُ الَّذی لا یُساجَل ، وَالجَمُّ الَّذی لا یُحافَلُ . وأرَدتُ أن یَسوغَ لِیَ التَّمَثُّلُ فِی الاِفتِخارِ بِهِ علیه السلام بِقَولِ الفَرَزدَقِ : اُولئِکَ آبائی فَجِئنی بِمِثلِهِم إذا جَمَعَتنا یا جَریرُ المَجامِعُ (7) وقالَ فی ذَیل قَولِهِ علیه السلام : «قیمَهُ کُلِّ امرِیً ما یُحسِنُهُ» ، وهِیَ الکَلِمَهُ الَّتی لا تُصابُ لَها قیمَهٌ ، ولا توزَنُ بِها حِکمَهٌ ، ولا تُقرَنُ إلَیها کَلِمَهٌ . (8) وقالَ فی ذَیلِ قَولِهِ علیه السلام : «فَإِنَّ الغایَهَ أمامَکُم ، وإنَّ وَراءَکُمُ السّاعَهَ تَحدوکُم . تَخَفَّفوا تَلحَقوا ، فَإِنَّما یُنتَظَرُ بِأَوَّلِکُم آخِرُکُم» ، أقولُ : إنَّ هذَا الکَلامَ لو وُزِنَ ، بَعدَ کَلامِ اللّهِ سُبحانَهُ وبَعدَ کَلامِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، بِکُلِّ کَلامٍ لَمالَ بِهِ راجِحا ، وبَرَّزَ عَلَیهِ سابِقا . فَأَمّا قَولُهُ علیه السلام : «تَخَفَّفوا تَلحَقوا» فَما سُمِعُ کَلامٌ أقَلَّ مِنهُ مَسموعا ولا أکثَرُ مِنهُ مَحصولاً ، وما أبعَدَ غَورَها مِن کَلِمَهٍ ! وأنقَعَ (9) نُطفَتَها (10) مِن حِکمَهٍ ! وقَد نَبَّهنا فی کِتابِ الخَصائِصِ عَلی عِظَمِ قَدرِها وشَرَفِ جَوهَرِها . (11) وقالَ فی ذَیلِ الخُطبَهِ السّادِسَه عَشَرَهَ : إنَّ فی هذَا الکَلامِ الأَدنی مِن مَواقِعِ الإِحسانِ ما لا تَبلُغُهُ مَواقِعَ الاِستِحسانِ ، وإنَّ حَظَّ العَجَبِ مِنهُ أکثَرُ مِن حَظِّ العَجَبِ بِهِ ! وفیهِ مَعَ الحالِ الَّتی وَصَفنا زَوائِدُ مِنَ الفَصاحَهِ لا یَقومُ بِها لِسانٌ ولا یَطَّلِعُ فَجَّها إنسانٌ ، ولا یَعرِفُ ما أقولُ إلّا مَن ضَرَبَ فی هذِهِ الصَّناعَهِ بِحَقٍّ ، وجَری فیها عَلی عِرقٍ «وَ مَا یَعْقِلُهَآ إِلَا الْعَلِمُونَ» (12) .

.

1- .الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 134 ؛ شرح الأخبار : ج 2 ص 99 وفیه «ولو لم یکن للاُمّه إلّا لسان علیّ لکفاها» .
2- .مروج الذهب : ج 2 ص 431 .
3- .بَذَّ القومَ یَبذُّهم بَذّا : سبقهم وغلبهم (لسان العرب : ج 3 ص 477 «بذذ») .
4- .الکلم : الجرح (النهایه : ج 4 ص 199 «کلم») .
5- .الحَذّ ، القطع المستأصل (لسان العرب : ج 3 ص 482 «حذذ») .
6- .نثر الدرّ : ج 1 ص 407 .
7- .نهج البلاغه : مقدّمه الشریف الرضی .
8- .نهج البلاغه : الحکمه 81 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 182 ح 77 .
9- .ماء ناقع ونقیع : ناجع یقطع العطشَ ویُذهبه ویسکّنه (تاج العروس : ج 11 ص 488 «نقع») .
10- .النطفه : الماء الصافی (لسان العرب : ج 9 ص 335 «نطف») .
11- .نهج البلاغه : الخطبه 21 وراجع خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 112 .
12- .العنکبوت : 43 .

ص: 357

الإمامه والسیاسه در یادکردِ آمدن ابن ابی مِحْجن به نزد معاویه : معاویه گفت : به خدا سوگند اگر همه زبان های مردم ، گِرد آیند و یک زبان شوند ، زبان علی در برابر آنها بسنده است .

مُروج الذَّهَب در یادکردِ پاره ای از سخنان علی علیه السلام : آنچه مردم از خطبه ها (سخنرانی ها)ی وی در سایر جاها گِرد آورده اند ، چهارصد و هشتاد و اندی خطبه است که به بداهه ایراد کرده است و آن خطبه ها ، در زبان و عمل مردم ، متداول اند .

نثر الدرّ به نقل از محمّد بن حنفیّه ، در توصیف علی علیه السلام : «هر گاه سخن می گفت ، پیشتاز بود ، و هر گاه ضربه می زد ، می بُرید» . این ، مثل کلام شخص دیگری در توصیف اوست که می گفت : «علی علیه السلام ، هر گاه سخن می گفت ، آخرین سخن را می گفت ، و هر گاه ضربه می زد ، نابود می کرد» .

شریف رضی در مقدّمه نهج البلاغه :... پس از تألیف کتاب خصائص الأئمّه علیهم السلام ، [ گروهی از دوستان و برادران ]از من خواستند که به تألیف کتابی بپردازم که در بر گیرنده گزیده سخنان مولایمان امیر مؤمنان ، در همه فنون و شاخه های گوناگون آن ، از قبیل خطبه ها ، نامه ها ، پندها و آداب باشد ؛ چرا که می دانستند چنین کتابی در بر دارنده شگفتی های بلاغت ، نکات بی نظیر فصاحت ، گوهرهای زبان عربی و کلمات درخشنده دینی و دنیوی خواهد بود ؛ چیزهایی که گِرد آمدهْ در کلامی ، و به طور فراگیرْ در کتابی یافت نمی شوند؛ چون امیر مؤمنان، آبشخور فصاحت و سرچشمه بلاغت است. رازهای بلاغت از او آشکار گشت و قوانین آن ، از او گرفته شد و هر گوینده سخنور ، به مانند او گام زد و هر واعظ سخنوری از کلام او یاری جُست . با این همه ، او پیشتاز است و دیگران ، برجای مانده ، و او در پیش است و دیگران در پس ؛ چرا که سخنان او سخنانی است که رنگی از علم الهی دارد و عطری از کلام نبوی . درخواستشان را برای شروع به این کار پذیرفتم و می دانستم که در آن ، فایده ای سترگ است و نام آن ، شهره خواهد شد و پاداشی در آن، اندوخته است و بر آن شدم که مقام والای امیر مؤمنان را در این فضیلت (فصاحت و بلاغت) بیان کنم و این ، فضیلتی است افزون بر مَحاسن فراوان و فضایل بسیارِ دیگری که علی علیه السلام دارد و این که او تنها کسی است از بین همه گذشتگان که به نهایت بلاغت ، دست یافته است . تنها اندکی از سخنان پیشینیان که به ما رسیده ، طُرفه و بی همتاست ؛ امّا سخنان او دریایی است که با آن ، هماوردی نمی توان کرد ، و انبوهی است که هیچ انبوهی با آن هم تراز نیست ، و خواستم که در افتخار به ایشان ، بتوانم به سخن فَرَزْدَق ، تمثّل جویم که گفت : اینان ، پدران من اند . همچون آنان را نزد من بیاور به هنگامی که پیش هم می آییم ، ای جریر! (1) سیّد رضی در ذیل این سخن علی علیه السلام : «بهای هر کسی به آن چیزی است که آن را به نیکی می داند» ، می نویسد : این ، سخنی است که نمی توان برای آن ارزشی تعیین کرد و هیچ حکمتی با آن هم سنگ نیست و هیچ کلمه ای همتای آن نیست . و در ذیل سخن ایشان که می فرماید : «منزلگاهِ آخرین ، پیش روی شماست و در پشت سرتان ، مرگ ، سرودخوان می آید . سبک بار باشید تا برسید ؛ چرا که پیشینیان شما منتظر پسینیانِ شما هستند» ، می گوید : این سخن ، پس از سخن خدا و پیامبر خدا ، اگر با هر سخنی سنجیده شود ، بر آن ، برتری خواهد داشت و از آن ، پیشی خواهد گرفت و این [ بخش از] سخنش که می فرماید: «سبکْ بار باشید تا برسید» ، گفتاری است که کم حجم تر و پُر فایده تر از آن ، شنیده نشده است . چه قدر این گفته ، ژرف است و از حکمت ، سیراب! و ما در کتاب الخصائص ، به عظمت قدر آن و ارزش گوهر آن ، توجّه داده ایم . و در ذیل خطبه شانزدهم گفته است : زیبایی های این سخن کوتاه ، آن قدر است که قوّه بیان نمی تواند از عهده تحسین آن به در آید ، و بهره شگفتی از آن ، بیشتر از بهره بالیدن به [ فهم] آن است و در آن ، با همه آنچه گفتیم ، فصاحتی است که زبانی نمی تواند آن را بیان کند و کسی به ژرفای آن نمی رسد ، و این ، موضوعی است که درستیِ آن را جز افراد متبحّر در این صناعت ، در نخواهند یافت و این آیه قرآن در حقّ آن صادق است که : «جز دانشوران ، آن را در نمی یابند» .

.

1- .نهج البلاغه : مقدّمه سیّد رضی . منظور ، آن است که در مقام مفاخره ، چنین پدرانی که من دارم ، نداری .

ص: 358

. .


ص: 359

. .


ص: 360

ابن أبی الحَدیدِ فی شَرحِ نَهجِ البَلاغَهِ :وأمَّا الفَصاحَهُ فَهُوَ علیه السلام إمامُ الفُصَحاءِ ، وسَیِّدُ البُلَغاءِ ، وفی کَلامِهِ قیلَ : دونَ کَلامِ الخالِقِ ، وفوقَ کَلامِ المَخلوقینَ . ومِنهُ تَعَلَّمَ النّاسُ الخِطابَهَ وَالکِتابَهَ . قالَ عَبدُ الحَمیدِ بنُ یَحیی : حَفِظتُ سَبعینَ خُطبَهً مِن خُطَبِ الأَصلَعِ ، فَفاضَت ثُمَّ فاضَت . وقالَ ابنُ نُباتَهَ : حَفِظتُ مِنَ الخِطابَهِ کَنزا لا یَزیدُهُ الإِنفاقُ إلّا سَعَهً وکَثرَهً ، حَفِظتُ مِئَهَ فَصلٍ مِن مَواعِظِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ . ولَمّا قالَ مِحفَنُ بن أبی مِحفَن لِمُعاوِیَهَ : جِئتُکَ مِن عِندِ أعیا النّاسِ ، قالَ لَهُ : وَیحَکَ ، کَیفَ یَکونُ أعیا النّاسِ ! فَوَاللّهِ ما سَنَّ الفَصاحَهَ لِقُرَیشٍ غَیرُهُ . ویَکفی هذَا الکِتابُ الَّذی نَحنُ شارِحوهُ دَلالهً عَلی أ نَّهُ لا یُجاری فِی الفَصاحَهِ ، ولا یُباری فِی البَلاغَهِ . وحَسبُکَ أ نَّهُ لَم یُدَوَّن لِأَحَدٍ مِن فُصَحاءِ الصَّحابَهِ العُشرُ ولا نِصفُ العُشرِ مِمّا دُوِّنَ لَهُ ، وکَفاکَ فی هذَا البابِ ما یَقولُهُ أبو عُثمانَ الجاحِظُ فی مَدحِهِ فی کِتابِ «البَیان وَالتَّبیین» وفی غَیرِهِ مِن کُتُبِهِ . (1) وقالَ فی ذَیلِ الکِتابِ 35 : اُنظُر إلَی الفَصاحَهِ کَیفَ تُعطی هذَا الرَّجُلَ قِیادَها ، وتُمَلِّکُهُ زِمامَها ، وأعجَبُ لِهذِهِ الأَلفاظِ المَنصوبَهِ ، یَتلو بَعضُها بَعضا کَیفَ تُؤاتیهِ وتُطاوِعُهُ ، سَلِسَهً سَهلَهً ، تَتَدَفَّقُ مِن غَیرِ تَعَسُّفٍ ولا تَکَلُّفٍ، حَتَّی انتَهی إلی آخِرِ الفَصلِ فَقالَ : «یَوما واحِدا ، ولا ألتَقی بِهِم أبَدا» . وأنتَ وغَیرُکَ مِنَ الفُصَحاءِ إذا شَرَعوا فی کِتابٍ أو خُطبَهٍ ، جَاءَتِ القَرائِنُ وَالفَواصِلُ تارَهً مَرفوعَهً ، وتارَهً مَجرورَهً ، وتارَهً مَنصوبَهً ، فَإِن أرادوا قَسرَها بِإِعرابٍ واحِدٍ ظَهَرَ مِنها فِی التَّکَلُّفِ أثَرٌ بَیِّنٌ ، وعَلامَهٌ واضِحَهٌ وهذَا الصِّنفُ مِنَ البَیانِ أحَدُ أنواعِ الإِعجازِ فِی القُرآنِ ، ذَکَرَهُ عَبدُ القاهِرِ قالَ : اُنظُر إلی سورَهِ النِّساءِ وبَعدَها سورَهِ المائِدَهِ ، الاُولی مَنصوبَهُ الفَواصِلِ وَالثّانِیَهُ لَیسَ فیها مَنصوبٌ أصلاً ، ولَو مَزَجتَ إحدَی السّورَتَینِ بِالاُخری لَم تَمتَزِجا ، وظَهَرَ أثَرُ التَّرکیبِ وَالتَّألیفِ بَینَهُما ، ثُمَّ إنَّ فَواصِلَ کُلِّ واحِدٍ مِنهُما تَنساقُ سِیاقَهً بِمُقتَضَی البَیانِ الطَّبیعِیِّ لَا الصَّناعَهِ التَّکَلُّفِیَّهِ . ثُمَّ انظُر إلَی الصِّفاتِ وَالمَوصوفاتِ فی هَذا الفَصلِ ، کَیفَ قالَ : وَلَدا ناصِحا ، وعامِلاً کادِحا ، وسَیفا قاطِعا ، ورُکنا دافِعا ، لَو قالَ : وَلَدا کادِحا ، وعامِلاً ناصِحا ، وکَذلِکَ ما بَعدَهُ لَما کانَ صَوابا ولا فِی المَوقِعِ واقِعا . فَسُبحانَ اللّهِ مِن مَنحِ هذَا الرَّجُلِ هذِهِ المَزایَا النَّفیسَهَ وَالخَصائِصَ الشَّریفَهَ ! أن یَکونَ غُلامٌ مِن أبناءِ عَرَبِ مَکَّهَ یَنشَأُ بَینَ أهلِهِ ، لَم یُخالِطِ الحُکَماءَ وخَرَجَ أعرَفَ بِالحِکمَهِ ودَقائِقِ العُلومِ الإِلهِیَّهِ مِن أفلاطونَ وأرَسطو ! ولَم یُعاشِر أربابَ الحِکَمِ الخُلقِیَّهِ ، وَالآدابِ النَّفسانِیَّهِ ؛ لِأَنَّ قُرَیشا لَم یَکُن أحَدٌ مِنهُم مَشهورا بِمِثلِ ذلِکَ ، وخَرَجَ أعرَفَ بِهذَا البابِ مِن سُقراطَ . ولَم یُرَبَّ بَینَ الشَّجعانِ ؛ لِأَنَّ أهلَ مَکَّهَ کانوا ذَوی تِجارَهٍ ولَم یَکونوا ذَوی حَربٍ ، وخَرَجَ أشجَعَ مِن کُلِّ بَشَرٍ مَشی عَلَی الأَرضِ . قیلَ لِخَلَفٍ الأَحمَرِ : أیُّما أشجَعُ عَنبَسَهُ وبِسطامُ أم عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ؟ فَقالَ : إنَّما یُذکَرُ عَنبَسَهُ وبِسطامُ مَعَ البَشَرِ وَالنّاسِ لا مَعَ مَن یَرتَفِعُ عَن هذِهِ الطَّبَقَهِ . فَقیلَ لَهُ : فَعَلی کُلِّ حالٍ . قالَ : وَاللّهِ لَو صاحَ فی وُجوهِهِما لَماتا قَبلَ أن یَحمِلَ عَلَیهِما . وخَرَجَ أفصَحَ مِن سَحبانِ وقُسٍّ ، ولَم تَکُن قُرَیشٌ بِأَفصَحِ العَرَبِ ، کانَ غَیرُها أفصَحَ مِنها ، قالوا : أفصَحُ العَرَبِ جُرهُمُ وإن لَم تَکُن لَهُم نَباهَهٌ . وخَرَجَ أزهَدَ النّاسِ فِی الدُّنیا وأعَفَّهُم ، مَعَ أنَّ قُرَیشا ذَوو حِرصٍ ومَحَبَّهٍ لِلدُّنیا ، ولا غَروَ فیمَن کانَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله مُرَبِّیَهُ ومُخرِجَهُ ، وَالعِنایَهُ الإِلهِیَّهُ تَمُدُّهُ وتُرفِدُهُ ، أن یَکونَ مِنهُ ما کانَ ! (2) وذَکَرَ عَن شَیخِهِ أبی عُثمانَ قالَ : حَدَّثَنی ثُمامَهُ ، قالَ : سَمِعتُ جَعفَرَ بنَ یَحیی وکانَ مَن أبلَغِ النّاسِ وأفصَحِهِم یَقولُ : الکِتابَهُ ضَمُّ اللَّفظَهِ إلی اُختِها ، أ لَم تَسمَعوا قولَ شاعِرٍ لِشاعِرٍ وقَد تَفاخرا : أنَا أشعَرُ مِنکَ لِأَنّی أقولُ البَیتَ وأخاهُ ، وأنتَ تَقولُ البَیتَ وابنَ عَمِّهِ ! ثُمَّ قالَ : وناهیکَ حُسنا بِقَولِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام : هَل مِن مَناصٍ أو خَلاصٍ ، أو مَعاذٍ أو مَلاذٍ ، أو فِرارٍ أو مَحارٍ ! . قالَ أبو عُثمانَ : وکانَ جَعفَرٌ یُعجَبُ أیضا بِقَولِ عَلِیٍّ علیه السلام : أینَ مَن جَدَّ واجتَهَدَ ، وجَمَعَ وَاحتَشَدَ ، وبَنی فَشَیَّدَ ، وفَرَشَ فَمَهَّدَ ، وزَخرَفَ فَنَجَّدَ ؟ ! قالَ : ألا تَری أنَّ کُلَّ لَفظَهٍ مِنها آخِذَهٌ بِعُنُقِ قَرینَتِها ، جاذِبَهٌ إیّاها إلی نَفسِها ، دالَّهٌ عَلَیها بِذاتِها ؟ ! قالَ أبو عُثمانَ : فَکانَ جَعفَرٌ یُسَمّیهِ فَصیحَ قُرَیشٍ . وَاعلَم أ نَّنا لا یَتَخالَجُنا الشَّکُّ فی أ نَّهُ علیه السلام أفصَحُ مِن کُلِّ ناطِقٍ بِلُغَهِ العَرَبِ مِنَ الأَوَّلینَ وَالآخِرینَ ، إلّا مِن کَلامِ اللّهِ سُبحانَهُ ، وکَلامِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ وذلِکَ لِأَنَّ فَضیلَهَ الخَطیبِ وَالکاتِبِ فی خِطابَتِهِ وکِتابَتِهِ تَعتَمِدُ عَلی أمرَینِ ،هُما : مُفرَداتُ الأَلفاظِ ومُرَکَّباتُها . أمَّا المُفرَداتُ : فَأَن تَکونَ سَهلهً ، سَلِسَهً ، غَیرَ وَحشِیَّهٍ ولا مُعَقَّدَهٍ ، وألفاظُهُ علیه السلام کُلُّها کَذلِکَ . فَأَمَّا المُرَکَّباتُ فَحُسنُ المَعنی ، وسُرعَهُ وُصولِهِ إلَی الأَفهامِ ، وَاشتِمالُهُ عَلیَ الصِّفاتِ الَّتی بِاعتِبارِها فُضِّلَ بَعضُ الکَلامِ عَلی بَعضٍ ، وتِلکَ الصِّفاتُ هِیَ الصَّناعَهُ الَّتی سَمّاهَا المُتَأَخِّرونَ البَدیعَ ، مِنَ المُقابَلَهِ والمُطابَقَهِ ، وحُسنِ التَّقسیمِ ، ورَدِّ آخِرِ الکَلامِ عَلی صَدرِهِ ، وَالتَّرصیعِ ، وَالتَّسهیمِ ، وَالتَّوشیحِ ، وَالمُماثَلَهِ ، وَالاستِعارَهِ ، ولَطافَهِ استِعمالِ المَجازِ ، وَالمُوازَنَهِ ، وَالتَکافُوَ ، وَالتَّسمیطِ ، وُالمُشاکَلَهِ . ولا شُبهَهَ أنَّ هذِهِ الصِّفاتِ کُلَّها مَوجودَهٌ فی خُطَبِهِ وکُتُبِهِ ، مَبثوثَهٌ مُتَفَرِّقَهٌ فی فُرُشِ کَلامِهِ علیه السلام ، ولَیسَ یوجَدُ هذانِ الأَمرانِ فی کَلامِ أحَدٍ غَیرِهِ ، فَإِن کانَ قَد تَعَمَّلَها وأفکَرَ فیها ، وأعمَلَ رَوِیَّتَهُ فی رَصفِها ونَثرِها ، فَلَقَد أتی بِالعَجَبِ العُجابِ ، ووَجَبَ أن یَکونَ إمامَ النّاسِ کُلِّهِم فی ذلِکَ ، لِأَنَّهُ ابتَکَرَهُ ولَم یُعرَف مِن قَبلَهُ ، وإن کانَ اقتَضَبَها ابتِداءً ، وفاضَت علی لِسانِهِ مُرتَجِلَهً ، وجاشَ بِها طَبعُهُ بَدیهَهً ، مِن غَیرِ رَوِیَّهٍ ولَا اعتِمالٍ ، فَأَعجَبُ وأعجَبُ ! وعَلی کِلَا الأَمرَینِ فَلَقَد جاءَ مُجَلِّیا ، وَالفُصَحاءُ تَنقَطِعُ أنفاسُهُم عَلی أثَرِهِ . وبِحَقٍّ ما قالَ مُعاوِیَهُ لِمِحفَنٍ الضَّبِّیِّ ، لَمّا قالَ لَهُ : جِئتُکَ مِن عِندِ أعیا النّاسِ : یَابنَ اللَّخناءِ ، ألِعَلِیٍّ تَقولُ هذا ؟ ! وهَل سَنَّ الفَصاحَهَ لِقُرَیشٍ غَیرُهُ ؟ ! وَاعلَم أنَّ تَکَلُّفَ الِاستِدلالِ عَلی أنَّ الشَّمسَ مُضیئَهٌ یُتعِبُ ، وصاحِبَهُ مَنسوبٌ إلَی السَّفَهِ ، ولَیسَ جاحِدُ الاُمورِ المَعلومَهِ عِلما ضَرورِیّا بِأَشَدَّ سَفها مِمَّن رامَ الِاستِدلالَ بِالأَدِلَّهِ النَّظَرِیَّهِ عَلَیها . (3) وقال أیضا فی ذیل الخطبه 91 الَّتی تُعرَفُ بِخُطبَهِ الأَشباحِ : «إذا جاءَ نَهرُ اللّهِ بَطَلَ نَهرُ مَعقِلٍ» ! إذا جاءَ هذَا الکَلامُ الرَّبّانِیُّ واللَّفظُ القُدسِیُّ بَطَلَت فَصاحَهُ العَرَبِ وکانَت نِسبَهُ الفَصیحِ مِن کَلامِها إلَیهِ نِسبَهَ التُّرابِ إلَی النُّضارِ الخالِصِ ، ولَو فَرَضنا أنَّ العَرَبَ تَقدِرُ عَلَی الأَلفاظِ الفَصیحَهِ المُناسَبَهِ أوِ المُقارَبَهِ لِهذِهِ الأَلفاظِ ، مِن أینَ لَهُمُ المادَّهُ الَّتی عَبَّرت هذِهِ الأَلفاظُ عِنها ؟ ! ومِن أینَ تَعرِفُ الجاهِلِیَّهُ بَلِ الصَّحابَهُ المُعاصِرونَ لِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله هذِهِ المَعانِیَ الغامِضَهَ السَّمائِیَّهَ لِیَتَهَیَّأَ لَهَا التَّعبیرَ عَنها ؟ ! أمَّا الجاهِلِیَّهُ فَإِنَّهُم إنَّما کانَت تَظهَرُ فصاحَتُهُم فی صِفَهِ بَعیرٍ أو فَرَسٍ أو حِمارِ وَحشٍ أو ثَورِ فَلاهٍ أو صِفَهِ جِبالٍ أو فَلَواتٍ ونَحوَ ذلِکَ . وأمَّا الصَّحابَهُ فَالمَذکورونَ مِنهمُ بِفَصاحَهٍ إنَّما کانَ مُنتَهی فَصاحَهِ أحَدِهِم کَلِماتٍ لا تَتَجاوَزُ السَّطرَینِ أوِ الثَّلاثَهَ ؛ إمّا فی مَوعِظَهٍ تَتَضَمَّنُ ذِکرَ المَوتِ أو ذَمَّ الدُّنیا أو ما یَتَعَلَّقُ بِحَربٍ وقِتالٍ من تَرغیبٍ أو تَرهیبٍ ، فَأَمَّا الکَلامُ فِی المَلائِکَهِ وصِفاتِها وصُوَرِها وعِباداتِها وتَسبیحِها ومَعرِفَتِها بِخالِقِها وحُبِّها لَهُ ووَلَهِها إلَیهِ ، وما جَری مَجری ذلِکَ مِمّا تَضَمَّنَهُ هذَا الفَصلُ عَلی طولِهِ فَإِنَّهُ لَم یَکُن مَعروفا عِندَهُم عَلی هذَا التَّفصیلُ ، نَعَم رُبَّما عَلِموهُ جُملَهً غَیرَ مُقَسَّمَهٍ هذَا التَّقسیمَ ولا مُرَتَّبَهً هذَا التَّرتیبَ بِما سَمِعوهُ مِن ذِکرِ المَلائِکَهِ فِی القُرآنِ العَظیمِ . وأمّا مَن عِندَهُ عِلمٌ مِن هذِهِ المادَّهِ کَعَبدِ اللّهِ بنِ سَلامٍ واُمَیَّهَ بنِ أبِی الصَّلتِ وغَیرِهِم فَلَم تَکُن لَهُم هذِهِ العِبارَهِ ولا قَدَروا عَلی هذِهِ الفَصاحَهِ ، فَثَبَتَ أنَّ هذِهِ الاُمورَ الدَّقیقَهَ فی مِثلِ هذِهِ العِبارَهِ الفَصیحَهِ لَم تَحصُل إلّا لِعَلِیٍّ وَحدَهُ ، واُقسِمُ أنَّ هذَا الکَلامَ إذا تَأَمَّلَهُ اللَّبیبُ اقشَعَرَّ جِلدُهُ ورَجَفَ قَلبُهُ ، وَاستَشعَرَ عَظَمَهَ اللّهِ العَظیمِ فی رَوعِهِ وخَلَدِهِ وهامَ نَحوَهُ وغَلَبَ الوَجدُ عَلَیهِ ، وکادَ أن یَخرُجَ مِن مَسکِهِ شَوقا وأن یُفارِقَ هَیکَلَهُ صَبابهً ووَجدا . (4) وقال فی ذیل الخطبه 109 : هذا مَوضِعُ المَثَلِ : «فی کُلِّ شَجَرَهٍ نارٌ ، وَاستَمجَدَ المَرخُ وَالعَفارُ (5) » الخُطَبُ الوَعظِیَّهُ الحِسانُ کَثیرَهٌ ، ولکِن هذا حَدیثٌ یَأکُلُ الأَحادیثَ : مَحاسِنُ أصنافِ المُغَنّین جُمَّهٌ وما قَصَباتُ السَّبقِ إلّا لِمَعبَدِ مَن أرادَ أن یَتَعَلَّمَ الفَصاحَهَ وَالبَلاغَهَ ویَعرِفَ فَضلَ الکَلامِ بَعضَهُ عَلی بَعضٍ فَلیَتَأَمَّل هذِهِ الخُطبَهَ ، فَإِنَّ نِسبَتَها إلی کُلِّ فَصیحٍ مِنَ الکَلامِ عَدا کَلامَ اللّهِ ورسولِهِ نِسبَهُ الکَواکِبِ المُنیرَهِ الفَلَکِیَّهِ إلَی الحِجارَهِ المُظلِمَهِ الأَرضِیَّهِ ، ثُمَّ لیَنظُرِ النّاظِرُ إلی ما عَلَیها مِنَ البَهاءِ وَالجَلالَهِ وَالرُّواءِ وَالدّیباجَهِ ، وما تُحدِثُهُ مِنَ الرَّوعَهِ وَالرَّهبَهِ وَالمَخافَهِ وَالخَشیَهِ ، حَتّی لَو تُلِیَت عَلی زِندیقٍ مُلحِدٍ مُصَمَّمٍ عَلَی اعتِقادِ نَفیِ البَعثِ وَالنُّشورِ ؛ لَهَدَّت قُواهُ وأرعَبَت قَلبَهُ وأضعَفَت عَلی نَفسِهِ وزَلزَلَتِ اعتِقادَهُ ، فَجَزَی اللّهُ قائِلَها عَنِ الإِسلامِ أفضَلَ ما جَزی بِهِ وَلِیّا مِن أولِیائِهِ ، فَما أبلَغَ نُصرَتَهُ لَهُ تارَهً بِیَدِهِ وسَیفِهِ وتارَهً بِلِسانِهِ ونُطقِهِ وتارَهً بِقَلبِهِ وفِکرِهِ ، إن قیلَ : جِهادٌ وحَربٌ فَهُوَ سَیِّدُ المُجاهِدینَ وَالمُحارِبینَ ، وإن قیلَ : وَعظٌ وتَذکیرٌ فَهُوَ أبلَغُ الواعِظینَ وَالمُذَکِّرینَ ، وإن قیلَ : فِقهٌ وتَفسیرٌ فَهُوَ رَئیسُ الفُقَهاءِ والمُفَسِّرینَ ، وإن قیلَ : عَدلٌ وتَوحیدٌ فَهُوَ إمامُ أهلِ العَدلِ وَالمُوَحِّدینَ : لَیسَ عَلَی اللّهِ بمُستَنکَرٍ أن یَجمَعَ العالَمَ فی واحِدِ (6) وقال فی ذیل الخطبه 221 : مَن أرادَ أن یَعِظَ ویُخَوِّفَ ویَقرَعَ صَفاهَ القَلبِ ، ویُعَرِّفَ النّاسَ قَدرَ الدُّنیا وتَصَرُّفَها بِأَهلِها ، فَلیَأتِ بِمِثلِ هذِهِ المَوعِظَهِ فی مِثلِ هذَا الکَلامِ الفَصیحِ وإلّا فَلیُمسِک ، فَإِنَّ السُّکوتَ أستَرُ ، وَالعِیَّ خَیرٌ مِن مَنطِقٍ یَفضَحُ صاحِبَهُ ، ومَن تَأَمَّلَ هذَا الفَصلَ عَلِمَ صِدقَ مُعاوِیَهَ فی قَولِهِ فیهِ : «وَاللّهِ ما سَنَّ الفَصاحَهَ لِقُرَیشٍ غَیرُهُ» ویَنبَغی لَوِ اجتَمَعَ فُصَحاءُ العَرَبِ قاطِبَهً فی مَجلِسٍ وتُلِیَ عَلَیهِم أن یَسجُدوا لَهُ کَما سَجَدَ الشُّعَراءُ لِقَولِ عَدِیِّ بنِ الرِّقاعِ : «قَلَمٌ أصابَ مِنَ الدَّواهِ مِدادَها» (7) فَلَمّا قیلَ لَهُم فی ذلِکَ قالوا : إنّا نَعرِفُ مَواضِعَ السُّجودِ فِی الشِّعرِ کَما تَعرِفونَ مَواضِعَ السُّجودِ فِی القُرآنِ . وإنّی لَاُطیلُ التَّعَجُّبَ مِن رَجُلٍ یَخطُبُ فِی الحَربِ بِکَلامٍ یَدُلُّ عَلی أنَّ طَبعَهُ مُناسِبٌ لِطِباعِ الاُسودِ وَالنُّمورِ وأمثالِهِما مِنَ السِّباعِ الضّارِیَهِ ، ثُمَّ یَخطُبُ فی ذلِکَ المَوقِفِ بِعَینِهِ إذا أرادَ المَوعِظَهَ بِکَلامٍ یَدُلُّ عَلی أنَّ طَبعَهُ مُشاکِلٌ لِطِباعِ الرُّهبانِ لابِسِی المُسوحِ ، الَّذینَ لَم یَأکُلوا لَحما ولَم یُریقوا دِماءً ، فَتارَهً یَکونُ فی صورَهِ بِسطامِ بن قَیسٍ الشَّیبانِیِّ وعُتَیبَهَ بنِ الحارِثِ الیَربوعِیِّ وعامِرِ بنِ الطُّفَیلِ العامِرِیِّ ، وتارَهً یَکونُ فی صورَهِ سُقراطَ الحَبرِ الیونانِیِّ ویوحَنَّا المَعمَدانَ الإِسرائیلِیِّ والمَسیحِ بنِ مَریَمَ الإِلهِیِّ . واُقسِمُ بِمَن تُقسِمُ الاُمَمُ کُلُّها بِهِ ، لَقَد قَرَأتُ هذِهِ الخُطبَهَ مُنذُ خَمسینَ سَنَهً وإلَی الآنَ أکثَرَ مِن ألفِ مَرَّهٍ ، ما قَرَأتُها قَطُّ إلّا وأحدَثَت عِندی رَوعَهً وخَوفا وعِظَهً ، وأثَّرَت فی قَلبی وَجیبا (8) وفی أعضائی رِعدَهً ، ولا تَأَمَّلتُها إلّا وذَکَرتُ المَوتی مِن أهلی وأقارِبی وأربابِ وُدّی ، وخَیَّلتُ فی نَفسی أنّی أنَا ذلِکَ الشَّخصُ الَّذی وَصَفَ علیه السلام حالَهُ . وکَم قَد قالَ الواعِظونَ وَالخُطَباءُ وَالفُصَحاءُ فی هذَا المَعنی ، وکَم وَقَفتُ عَلی ما قالوهُ وتَکَرَّرَ وقوفی عَلَیهِ ، فَلَم أجِد لِشَیءٍ مِنهُ مِثلَ تَأثیرِ هذَا الکَلامِ فی نَفسی ، فَإِمّا أن یَکونَ ذلِکَ لِعَقیدَتی فی قائِلِهِ ، أو کانَت نِیَّهُ القائِلِ صالِحَهً ویَقینُهُ کانَ ثابِتا وإخلاصُهُ کانَ مَحضا خالِصا ، فَکانَ تَأثیرُ قَولِهِ فِی النُّفوسِ أعظَمَ ، وسَرَیانُ مَوعِظَتِهِ فِی القُلوبِ أبلَغَ . (9)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 24 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 145 .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 277 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 425 .
5- .المَرْخ : من شجر النار ، سریع الوَرْی ، والعَفار : شجر یُتّخذ منه الزناد (تاج العروس : ج 4 ص 311 «مرخ» و ج 7 ص 243 «عفر») . قال المیدانی : استمجد المرخُ والعَفار : أی استکثرا وأخذا من النار ما هو حسبهما ، یُضرب فی تفضیل بعض الشیء علی بعض (مجمع الأمثال : ج 2 ص 445) .
6- .شرح نهج البلاغه : ج 7 ص 202 .
7- .صدره : «تُزجی أغنَّ کأنّ إبره روقه» (الأمالی للسیّد المرتضی : ج 4 ص 37) .
8- .وَجَبَ القلبُ وَجباً ووجِیباً : خَفَق واضطرَبَ (لسان العرب : ج 1 ص 794 «وجب») .
9- .شرح نهج البلاغه : ج 11 ص 152 .

ص: 361

ابن أبی الحدید در شرح نهج البلاغه : امّا در فصاحت ، او پیشوای فصیحان و سرور بلیغان است . درباره سخن او گفته شده که پایین تر از سخن آفریننده ، و برتر از سخن آفریدگان است و مردم ، سخنرانی و نوشتن را از او آموخته اند . عبد الحمید بن یحیی گفته است : «هفتاد خطبه از خطبه های آن اَصلَع (1) (علی علیه السلام ) را از بَر کردم . آن گاه ، [بلاغت در من] جوشید و جوشید» . ابن نُباتَه گفته است : «از خطابه گنجی را از بَر کردم که بخشش از آن ، فقط موجب گستردگی و فراوانی اش می شود ؛ صد فصل از موعظه های علی بن ابی طالب علیه السلام را حفظ کردم». هنگامی که مِحفَن بن ابی مِحفَن به معاویه گفت : «از نزد گُنگ ترینِ مردم می آیم» ، معاویه گفت : «وای بر تو! چگونه او گُنگ ترینِ مردم است . سوگند به خدا ، جز او کسی روش فصاحت را برای قریش ، بیان نکرد» . همین کتابی که ما شرحش داده ایم (نهج البلاغه) ، در گواهی بر این که او در فصاحت، همپا ندارد و در بلاغت ، بی رقیب است ، بس است و برای تو همین کافی است که از هیچ یک از فصیحان دیگر ، یکْ دهم و یا یکْ بیستمِ آنچه از علی علیه السلام گردآوری شده ، گردآوری نشده است و در این خصوص ، آنچه ابو عثمان جاحظ [ ، از فصیحان و بلیغان نامدار عرب ، ]در کتاب البیان والتبیین و دیگر کتاب هایش در مدح علی علیه السلام گفته ، کافی است . ابن ابی الحدید در ذیل نامه سی و پنجم نهج البلاغه نیز گفته است : به فصاحت بنگر که چه سان زمام اختیار خود را به این شخص داده و لگام خود را به ملکیت او درآورده است! شگفتا از این کلمات منصوب! چگونه پی در پیِ هم می آیند و چه سان از او فرمان می برند و جاری می شوند ، همچون زنجیره ای روان ، و بدون هیچ دشواری و تکلّفی برون می جهند ، تا این که به آخر نامه می رسد و می گوید : «یوما واحدا ولا ألتقی بهم أبدا ؛ یک روز با اینان به سر نمی برم و هرگز دیدارشان نمی کنم» . تو و دیگر فصیحان ، هر گاه نگارش نوشته ای و یا بیان خطابه ای را شروع کنید ، قرینه ها و فاصله ها ، گاه مرفوع و گاه مجرور و گاه منصوب می آیند و هر گاه بخواهید که به اجبار ، بر یک نوع از اِعراب ، تأکید ورزید ، اثر ساختگی بودن آن ، روشن و علامت آن ، واضح می گردد . این نوع بیان ، یکی از انواع اعجاز در قرآن است که عبد القادر از آن ، یاد کرده و گفته است : «به سوره نساء و سوره بعدیِ آن (سوره مائده) بنگر ، که در سوره اوّل ، همه فواصل ، منصوب اند و در دومی ، هیچ نصبی وجود ندارد و اگر یکی از دو سوره را با دیگری درآمیزی ، با هم آمیخته نمی شوند و هر گونه ترکیب و تألیف بین آن دو کاملاً هویدا خواهد شد و از آن گذشته ، فواصل هر یک از آن دو به روشی است که طبق مقتضای بیان ، طبیعی است و هیچ گونه آثار ساختگی یا متکلّفانه بودن ، در آنها دیده نمی شود» . آن گاه ، به صفت ها و موصوف ها در این بخش از نامه بنگر که چگونه می گوید : «ولدا ناصحا و عاملاً کادحا و سیفا قاطعا و رُکنا دافعا ؛ فرزندی خیرخواه ، عمل کننده ای پُر تلاش ، شمشیری بُرنده ، و تکیه گاهی نگهبان» . اگر می گفت : «فرزندی پر تلاش ، و عمل کننده ای خیرخواه ، و ...» و جمله های بعدی را نیز بدین گونه می آورد ، به هیچ وجه ، درست و به جا نبود . شگفتا از کار خدا در برخورداریِ این مرد از این همه امتیازهای ارزشمند و ویژگی های شریف! این که کسی فرزندی از فرزندان عرب مکّه باشد و بین اهل مکّه بزرگ شده باشد و با حکیمانْ رفت و آمد نداشته باشد ، ولی از افلاطون و ارسطو به حکمت و نکته های علوم الهی آشناتر باشد! و با فیلسوفان اخلاق و روان شناسی ارتباط نداشته باشد (چون در بین قریش ، هیچ کس مشهور به این عناوین نبود) ، ولی با این حوزه ، آشناتر از سقراط باشد! و در بین دلیرانْ تربیت نشود (چون مردم مکّه اهل تجارت بودند و جنگجو نبودند) ، ولی او از هر کس که در روی زمینْ گام برمی دارد ، دلیرتر باشد! به خلف احمر گفته شد : کدام یک از این سه نفر شجاع ترند : عَنْبسه ، بِسطام یا علی بن ابی طالب علیه السلام ؟ در پاسخ گفت : «عنبسه و بسطام ، با آدمیان و مردم مقایسه می شوند ، نه با کسی که از این طبقه (آدمیان) برتر است» . به وی گفته شد که در هر صورت ، کدام یکْ شجاع ترند؟ پاسخ داد : «علی علیه السلام پیش از آن که به آن دو حمله کند ، اگر بر سرشان فریاد می کشید ، آن دو می مُردند» . علی علیه السلام از سُحْبان و قُسّ ، فصیح تر بود ، حالْ آن که قریش ، فصیح ترینِ اعراب نبودند و غیر قریش ، از آنها فصیح تر بودند . می گفتند که فصیح ترین عرب ، قبیله جُرْهُم است ، گرچه جُرْهُمیان از شرافت بهره ای نداشتند . در دنیا ، زاهدترین و عفیف ترینِ مردم بود ، با آن که قریشیان ، مردمی حریص و دلبسته به دنیا بودند و البته از آن که محمّد صلی الله علیه و آله تربیتش کند و بزرگ کننده اش باشد و عنایت خداوندی یاری اش دهد و پشت سرش باشد ، شگفت نیست که چنین باشد . استادم ابو عثمان ، از ثُمامه نقل کرد که : «از جعفر بن یحیی که بلیغ ترین و فصیح ترینِ مردم بود شنیدم که می گفت : نوشتن ، ضمیمه کردن لفظی به لفظ همگون آن است . آیا سخن آن شاعر را خطاب به شاعر دیگر که بر هم تفاخر کردند نشنیده اید که گفت : من از تو شاعرترم ؛ چون من بیت را با برادرش همراه می کنم و تو با پسر عمویش! ؟ و از نظر زیبایی ، تو را بسنده است سخن علی بن ابی طالب علیه السلام که فرمود : آیا راه چاره ای یا رَهایشی هست؟ آیا پناهگاهی یا دژی هست؟ آیا راه فراری یا گریزی هست؟ . جعفر ، از این کلام علی علیه السلام نیز بسیار خوشش می آمد و شگفت زده بود که : أین مَن جَدَّ و اجتهدَ ، و جَمعَ و احتشد ، و بَنی فَشَیّدَ ، و فرش فمَهّدَ ، و زَخرَفَ فنجَّدَ؟ ؛ کجاست آن که جدّیّت و تلاش کرد ، گِرد آورْد و انبار کرد ، ساخت و محکم کاری کرد ، فرش گسترانْد و آماده کرد ، آراست و سنگِ تمام گذاشت؟ . جعفر می گفت : نمی بینی که هر لفظ ، دست در گریبان نظیرش افکنده و آن را به سوی خود می کشد و با ذات خود ، بر آن ، دلالت می کند؟ جعفر ، علی علیه السلام را «فصیحِ قریش» می نامید» . و بدان که ما تردیدی نداریم که او در بین پیشینیان و پسینیان ، فصیح تر از هر کسی است که به زبان عرب سخن بگوید ، بجز خدای سبحان و پیامبر خدا . دلیل آن ، این است که ارزش خطیب و نویسنده در سخنرانی و نوشته اش ، بر دو پایه استوار است : خودِ لفظ ها به تنهایی ، و ترکیب آنها . مفردات سخن باید آسان ، زنجیروار ، مأنوس و بدون گره باشند و الفاظ علی علیه السلام همه چنین بودند . در ترکیب نیز خوش معنایی ، سرعت انتقال آن معنا به ذهن ها و برخورداریِ آن ترکیب از ویژگی هایی که به اعتبار آنها ، بعضی از سخنان بر بعضی دیگر برتری پیدا می کنند ، ضروری است . مقصود از ویژگی های یاد شده ، همان صناعتی است که متأخّران ، آن را «بدیع» می نامند ، مشتمل بر صنایعی از قبیل : مقابله و مطابقت ، حُسن تقسیم ، برگرداندن پایان سخن به آغاز آن ، ترصیع ، تسهیم ، توشیح ، مُماثلت ، استعاره ، ظرافت در به کارگیری مَجاز ، موازنه ، مکافئه ، تسمیط و مشاکله . تردیدی نیست که همه این صنعت های ادبی ، در خطبه ها و نامه های علی علیه السلام موجود است و در جای جایِ سخنان وی ، گسترده و پراکنده است و این دو چیز (حُسن مفردات و حُسن ترکیبات) ، همراه هم ، جز در سخن او در سخن کسی پیدا نمی شود . اگر او خود را وا داشته و در آنها اندیشیده و در چینش و پَراکَنِش آنها ، فکرش را به کار گرفته باشد ، باز هم شگفت ترینِ شگفت ها را بیان کرده است و باید که امام و مقتدای همگان در این خصوص باشد ؛ چرا که او مبتکر آن است و کسی پیش از او آن را نمی دانسته است ؛ اگر آنها را نخستین بار بدیهه گویی کرده و به طور ارتجالی بر زبانْ جاری ساخته و طبعش به طور بداهه و بدون اندیشیدن و وا داشتن به جوشش آمده باشد، که بسیار بسیار شگفت است. در هر دو صورت (چه اندیشیده باشد و چه بدیهه گویی کرده باشد) ، او برنده مسابقه است و نفَس فصیحان در پیِ او بُریده است و آنچه معاویه به محقن (مِحفَن) ضَبّی گفته ، درست است ، هنگامی که وی به معاویه گفت : «از نزد گُنگ ترینِ مردم می آیم» و معاویه گفت : «ای بچه زنِ بو گندو! آیا درباره علی چنین می گویی؟ آیا کسی جز او روش فصاحت را برای قریش بیان کرد؟!» . و بدان که تحمّل رنج استدلال بر این که خورشید ، نور افزاست ، خسته کننده است و چنین استدلالگری ، به سفاهتْ منسوب می شود . در واقع ، منکر چیزهایی که به گونه ضروری معلوم اند ، نادان تر از آن کسی نیست که قصد دارد همین امور معلوم را با برهان های نظری اثبات کند . ابن ابی الحدید همچنین در ذیل خطبه 91 که به «خطبه اشباح» معروف است پس از عبارتِ : «اذا جاء نهر اللّه بَطَلَ نهرُ مَعقِلٍ ؛ هر گاه نهر خدا جاری شود ، نهر مَعقِل از بین می رود» ، می گوید : هر گاه این سخن خدایی و لفظ قدسی نمایان می شود ، فصاحت عرب ، رنگ می بازد . نسبت کلام فصیح عربی به کلام آن حضرت ، چون نسبت خاک است به طلای ناب ، و اگر فرض کنیم که عرب ها در به کارگیریِ الفاظ فصیح مناسب و یا هم پایه با این الفاظ ، توانمند بوده باشند ، آنان از کجا این مفاهیم را در اختیار داشتند تا لفظ ها از آنها تعبیر کنند؟ مردمِ دوره جاهلیّت و حتّی صحابیان معاصر پیامبر خدا ، از کجا این معانی دشوار آسمانی را می شناختند تا برای تعبیر از آنها الفاظی تدارک ببینند ؟ در دوره جاهلیت ، فصاحت عرب ، در وصف شتر ، اسب ، گور خر ، گاو وحشی و یا توصیف کوه ها و بیابان ها و امثال آنها نمود پیدا می کرد . و امّا از صحابیان ، آنانی که به دارا بودن فصاحت ، یاد شده اند ، نهایت فصاحتِ آنان در چندین کلمه است که از دو یا سه سطر ، تجاوز نمی کند که آن هم یا در نصیحت و پند بود (که شامل یادکردِ مرگ و یا بد شمردن دنیا می شود) و یا چیزهایی بود که مربوط به جنگ می شد (از قبیل : تشویق و یا تحذیر) ؛ امّا سخن درباره فرشتگان و صفات و صورت آنها ، عبادت و تسبیح گفتنشان ، شناختشان درباره آفریننده و محبّت و شیفتگی شان به او و مطالبی از این قبیل، که این خطبه با همین حَجمش در بر دارد ؛ از چیزهایی است که به این تفصیل ، در بین عرب ها شناخته شده نبود. آری ، ممکن است جمله ای بدون این تقسیم بندی و یا با این ترتیب ، از آنچه در یادکردِ فرشتگان از قرآن کریم شنیده بودند ، می دانستند و اگر چه کسانی چون عبداللّه بن سلّام و اُمیّه بن ابی صَلْت و دیگران ، چیزهایی از این دانش در نزدشان بود ؛ امّا این قبیل عبارت ها را نداشتند و بر فصیح گویی ، توانمند نبودند . بنا بر این ، مشخّص می شود که بیان این امور دقیق ، در قالب این قبیلْ عبارت های فصیح ، جز برای علی علیه السلام حاصل نشد و سوگند یاد می کنم که اگر خردمندی در این کلام (خطبه اشباح) بیندیشد ، مو بر تنش راست می شود و قلبش به لرزه می افتد و عظمت خدای بزرگ را با تمام زیبایی و جاودانگی اش، احساس می کند ، به سوی او حرکت خواهد کرد و به وجد خواهد آمد و از روی شوق ، قالبْ تهی خواهد کرد و از مستی و وَجْد ، روح از کالبدش جدا خواهد گشت! ابن ابی الحدید در ذیل خطبه 109 نیز گفته است : این ، جایگاه آن مَثَل است که می گوید : «در هر درختی آتشی است ؛ امّا درخت مَرْخ (2) و عَفار (3) از آن بیشتر برخوردارند» . خطبه های پند دهنده نیکو بسیارند ؛ امّا این سخن علی علیه السلام همه آنها را در خود هضم می کند : «همه زیبایی های خوانندگان و آنچه خطّ پایان مسابقه است ، برای کسی جز مَعبد نیست» . (4) هر کس که بخواهد فصاحت و بلاغت را بیاموزد و برتریِ بعضی از سخنان را بر بعضی دیگر بشناسد ، باید در این خطبه تأمّل کند ؛ چون نسبت آن با همه سخن های فصیح (جز سخن خدا و پیامبرش) مثل نسبت ستاره های نورانی آسمان به سنگ های بی نور زمین است . و هر بیننده ای باید روشنی ، فخامت ، زیبایی سَبک و نیز اندرزها، تشویق ها،هشدارها و بیم دادن های این سخنان را بنگرد ؛ سخنانی که اگر بر زندیقی که تصمیم بر نفی بعثت و برانگیخته شدن در قیامت دارد ، خوانده شوند ، توانش به کاستی می گراید ، قلبش را ترس فرا می گیرد ، زبانش ناتوان می گردد و باورهایش متزلزل می شوند . خداوند ، بر پایه اسلام ، به گوینده این خطبه ، بهترین پاداشی را که [ تا کنون] به ولی ای از اولیای خویش داده است ، بدهد ! چه قدر یاری رسانی او به اسلام ، زیاد بود : گاه با دست و شمشیر ، و زمانی با زبان و سخن ، و زمانی با قلب و اندیشه! اگر از جهاد و جنگْ سخن به میان آید ، او سرآمدِ مجاهدان و جنگجویان است ، و اگر از پند و موعظه سخن باشد ، او بلیغ ترینِ واعظان و ذاکران است ، و اگر سخنی از فقه و تفسیر گفته شود ، او رئیس فقیهان و مفسّران است ، و اگر سخنی از عدل و توحید رَوَد ، او پیشوای عادلان و موحّدان است : برای خداوند ، ناممکن نیست که جهانی را در یکی گِرد آورَد . و در ذیل خطبه 221 گفته است : هر کس بخواهد موعظه کند ، بیم دهد و گوشِ دل ها را بنوازد و ارزش دنیا و چگونگی عملکرد آن را با دنیاداران به مردم بشناسانَد ، باید مثل این پند را در همچون کلام فصیحی بیاورد ، وگرنه [ همان بهتر که ]زبان در کام گیرد ؛ چرا که سکوت کردن ، عیبْ پوش تر است و گُنگ بودن ، بهتر از سخن گفتنی است که صاحب سخن را رسوا کند . هر کس در این پاره [ از سخن علی علیه السلام ] نیک بیندیشد ، درستیِ این سخن معاویه برای او ثابت می شود که : سوگند به خدا ، هیچ کس جز او ، روش فصاحت را برای قریش ، بیان نکرد . اگر همه فصیحان عرب در مجلسی گِرد آیند و این خطبه برایشان خوانده شود ، سزاوار است که در برابر آن سجده کنند ، چنان که شاعران در برابر آن شعر عَدیّ بن رقاع، سجده کردند که گفته بود : گویی قلمی است که نوکش را از دوات بیرون کشیده است . (5) و هنگامی که به آن شاعرانْ گفته شد که : چرا سجده کردید؟ پاسخ دادند : همچنان که شما آیات سجده را در قرآن می شناسید، ما نیز موارد سجده را در شعر می شناسیم . من بسیار شگفت زده می شوم از کسی که در جنگ ، چنان سخنرانی می کند که گویی طبع او با سرشت شیران و پلنگان و دیگر درندگانِ زیان رسان ، هماهنگ است و در همان حال ، سخنرانی دیگری می کند و چون می خواهد پند دهد ، کلامی می آورد که گویی طبعش همچون سرشت راهبان ژنده پوش است ؛ آنانی که گوشت نمی خورند و حیوانی را ذبح نمی کنند! گاه ، چون بِسطام بن قیس شَیبانی و عُتیبه بن حارث یَربوعی و عامر بن طُفَیل عامری است ، و گاه چون سقراط حکیم یونانی و یَحیای تعمید دهنده اسرائیلی و مسیح بن مریم اِلهی . سوگند به آن که همه امّت ها بِدو سوگند یاد می کنند ، این خطبه را از پنجاه سال پیش تا کنون ، بیش از هزار بار خوانده ام و هیچ گاه آن را نخواندم ، مگر آن که ترس و هراس و حسّ پندگیری را در وجودم انداخته است و در دلم اضطرابی ایجاد کرده و در اعضایم لرزشی به وجود آورده است ، و هیچ گاه در آن تأمّل نکردم ، مگر آن که یاد درگذشتِ خاندان و خویشان و دوستان افتادم و در دل خویش چنین گمان کردم که آن شخصی که علی علیه السلام حالش را وصف می کند ، منم . بَسا واعظان و خطیبان و فصیحان که در این باره سخن گفته اند و چه بَسا گفته هایشان را دیده ام و بارها در هر کدام از آنها تأمّل کرده ام ؛ ولی در هیچ کدام ، تأثیری که این کلام در من داشت ، نبوده است . این ، یا به خاطر اعتقاد من به گوینده این خطبه است و یا آن که نیّت گوینده آن ، خیرخواهانه بوده است و یقین او ثابت ، و اخلاصش اخلاصی ناب ، و بر این اساس ، تأثیر سخنش در جان ها بیشتر ، و جریان پندش در دل ها رساتر است .

.

1- .اَصلَع ، به کسی گویند که موی جلوی سرش ریخته است . (م)
2- .بادام تلخ . (م)
3- .بید سرخ . (م)
4- .در این مثل می گوید که سخنان آن حضرت ، کامل ترین درجه را دارد ، همان گونه که مَعْبَد در بین خوانندگان عرب ، آخرین حرف را می زند . (م)
5-


البیان والتبیین فی بَیانِ قَولِ عَلِیٍّ علیه السلام «قیمَهُ کُلِّ امرِئٍ ما یُحسِنُ» :فَلَو لَم نَقِف مِن هذَا الکِتابِ إلّا عَلی هذِهِ الکَلِمَهِ لَوَجَدناها شافِیَهً کافِیَهً ، ومُجزِئَهً مُغنِیَهً ، بَل لَوَجَدناها فاضِلَهً عَنِ الکِفایَهِ ، وغَیرَ مُقَصِّرَهٍ عَنِ الغایَهِ . وأحسَنُ الکَلامِ ما کانَ قَلیلُهُ یُغنیکَ عَن کَثیرِهِ ، ومَعناهُ فی ظاهِرِ لَفظِهِ ، وکانَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ قَد ألبَسَهُ مِنَ الجَلالَهِ ، وغَشّاهُ مِن نورِ الحِکمَهِ عَلی حَسَبِ نِیَّهِ صاحِبِهِ وتَقوی قائِلِهِ . (1)

رسائل الجاحظ :أجمَعوا عَلی أ نَّهُم لَم یَجِدوا کَلِمَهً أقَلَّ حَرفا ، ولا أکثَرَ رَیعا (2) ، ولا أعَمَّ نَفعا ، ولا أحَثَّ عَلی بَیانٍ ، ولا أدعی إلی تَبَیُّنٍ ، ولا أهجی لِمَن تَرَکَ التَّفَهُّمَ وقَصَّرَ فِی الإِفهامِ ، مِن قَولِ أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ رِضوانُ اللّهِ عَلَیهِ : قیمَهُ کُلِّ امرِیً ما یُحسِنُ . (3)

.

1- .البیان والتبیین : ج 1 ص 83 .
2- .الرَّیع : الزیاده والنماء علی الأصل (النهایه : ج 2 ص 289 «ریع») .
3- .رسائل الجاحظ : ج 3 ص 29 .

ص: 377

البیان و التبیین در بیان سخن علی علیه السلام که فرمود : «ارزشِ هر کسی به مقدار دانش اوست» : اگر از این کتاب ، جز بر همین سخنْ آگاهی نمی یافتیم ، باز هم آن را شفابخش و کافی ، بَسنده و بی نیاز کننده و بلکه آن را بیشتر از کفایت و رسانا به نهایتِ امر می یافتیم . بهترین سخن ، آن است که کمِ آن ، تو را از بسیارِ آن ، بی نیاز کند و معنایش در ظاهر لفظش باشد و خداوند عز و جل بر پایه نیّت صاحب آن و تقوای گوینده آن ، لباس جلالت بر آن پوشانده و آن را از نور حکمت ، افروخته باشد .

رسائل الجاحظ :بر این سخن ، اتّفاق کرده اند که سخنی کم واژه تر ، پُربهره تر ، سودمندتر ، تشویق کننده تر به بیان و فراخوان تر به تبیین و در عین حال ، تمسخرکننده تر نسبت به کسی که فهمیدن را کنار نهاده و به کوته فهمی افتاده است ، از این سخن امیر مؤمنان علی بن ابی طالب که خشنودی خدا بر او باد نیست که : «ارزش هر کسی به چیزی است که نیک می داند» .

.


ص: 378

المناقب لابن شهر آشوب عن الجاحِظ فی کتاب الغُرَّه :کَتَبَ [عَلِیٌّ علیه السلام ]إلی مُعاوِیَهَ : غَرَّکَ عِزُّکَ ، فَصارَ قَصارُ ذلِکَ ذُلَّکَ ، فَاخشَ فاحِشَ فِعلِکَ فَعَلَّکَ تُهدی بِهذا ، وقالَ علیه السلام : مَن آمَنَ أمِنَ ! (1)(2)

المناقب لابن شهر آشوب فی وَصفِ عَلِیٍّ علیه السلام : وهُوَ أخطَبُهُم ، ألا تَری إلی خُطَبِهِ مِثلِ : التَّوحیدِ ، وَالشِّقشِقِیَّهِ ، وَالهِدایَهِ ، وَالمَلاحِمِ ، وَاللُؤلُؤَهِ ، وَالغَرّاءِ ، وَالقاصِعَهِ ، وَالِافتِخارِ ، وَالأَشباحِ ، وَالدُرَّهِ الیَتیمَهِ ، وَالأَقالیمِ ، وَالوَسیلَهِ ، وَالطّالوتِیَّهِ ، وَالقَصَبِیَّهِ ، وَالنَّخیلَهِ ، وَالسَّلمانِیَّهِ ، وَالنّاطِقَهِ ، وَالدّامِغَهِ ، وَالفاضِحَهِ ، بَل إلی نَهجِ البَلاغَهِ عَنِ الشَّریفِ الرَّضِیِّ ، وکِتابِ خُطَبِ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام عَن إسماعیلَ بنِ مِهرانَ السَّکونِیِّ عَن زَیدِ بنِ وَهبٍ أیضا ؟ ! (3)

مطالب السؤول فی إِحصاءِ أَنواعِ العُلومِ الّتی عَلَّمَهُ رسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : . . . رابِعُها : عَلِمَ البَلاغَهَ وَالفَصاحَهَ ، وکانَ فیها إماما لا یُشَقُّ غُبارُهُ ، ومُقَدَّما لا تُلحَقُ آثارُهُ ، ومَن وَقَفَ عَلی کَلامِهِ المَرقومِ المَوسومِ بِنَهجِ البَلاغَهِ صارَ الخَبَرُ عِندَهُ عَن فَصاحَتِهِ عِیانا ، وَالظَّنُّ بِعُلُوِّ مَقامِهِ فیهِ إیقانا . (4)

تذکره الخَواصّ :کانَ عَلِیٌّ علیه السلام یَنطِقُ بِکَلامٍ قَد حُفَّ بِالعِصمَهِ ، ویَتَکَلَّمُ بمِیزانِ الحِکمَهِ ، کَلامٌ ألقَی اللّهُ عَلَیهِ المَهابَهَ ، فَکُلُّ مَن طَرَقَ سَمعَهُ راعَه فَهابَهُ ، وقَد جَمَعَ اللّهُ لَهُ بَینَ الحَلاوَهِ وَالمَلاحَهِ ، وَالطَّلاوَهِ وَالفَصاحَهِ ، لَم یَسقُط مِنهُ کَلِمَهٌ ، ولا بارَت لَهُ حُجَّهٌ ، أعجَزَ النّاطِقینَ ، وحازَ قَصَبَ السَّبقِ فِی السّابِقینَ ، ألفاظٌ یُشرِقُ عَلَیها نورُ النُّبُوَّهِ ، ویُحَیِّرُ الأَفهامَ وَالأَلبابَ . (5)

.

1- .إذا التفتنا إلی نقطتین نستطیع حینئذٍ أن نتحسّس جمال هذا الکلام : أوّلاً : إنّه کلام مکتوب . ثانیا : إنّه لم یکن منقّطا ؛ إذ أنّ التنقیط اُحدث فیما بعد .
2- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 48 ، بحار الأنوار : ج 40 ص 163 ؛ مطالب السؤول : ص 61 وفیه «نفعا» بدل «تهدی بهذا ...» .
3- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 47 ، بحار الأنوار : ج 40 ص 162 ؛ البیان والتبیین : ج 1 ص 353 وفیه «وکان علیّ أخطبهم» فقط .
4- .مطالب السؤول : ص 29 .
5- .تذکره الخواصّ : ص 119 .

ص: 379

المناقب ، ابن شهر آشوب به نقل از جاحظ در کتاب الغرّه :[ علی علیه السلام ] به معاویه نوشت : «قدرتت فریبت داده و اکنون ، کوتاه بودن آن ، موجب ذلّتت شده است . از کارهای زشتت بیمناک باش که شاید با این کار ، هدایت شوی» . همچنین فرموده است : «هر کس ایمان آورْد ، ایمن شد» . (1)

المناقب ، ابن شهر آشوب در توصیف علی علیه السلام : او سخنورترینِ آنان بود . آیا به خطبه هایی چون : توحید ، شِقْشِقیه ، هدایت ، مَلاحِم ، لؤلؤه ، غَرّاء ، قاصِعَه ، افتخار ، اَشباح ، دُرّه ، اَقالیم ، وسیله ، طالوتیّه ، قصبیّه ، نخیله ، سَلمانیه ، ناطقه ، دامغه و فاضِحه نمی نگری ؟! و یا به سراسرِ نهج البلاغهی شریف رضی و کتاب خطب أمیر المؤمنین اسماعیل بن مهران سَکونی (به روایت از زید بن وَهْب)؟!

مطالب السؤول در شمارش انواع دانش هایی که پیامبر خدا به وی آموخت : ... چهارم : دانش بلاغت و فصاحت است که در آنها پیشوایی بود که کسی به گَردش نمی رسید ، و پیشتازی بود که کسی جای پایش را نمی یافت و هر کس در سخنان مکتوب او که به نام نهج البلاغه نام گذاری شده درنگ کند ، اخبار فصاحت او را به چشم خواهد دید و گمانش درباره بلندی مقام او ، به یقینْ تبدیل خواهد گشت .

تذکره الخواصّ :علی علیه السلام با سخنانی پیچیده در عصمتْ سخن می رانْد و به مقیاس حکمتْ سخن می گفت ؛ سخنی که خداوند ، هیبت را در آن افکنده است . هر کس که سخن او به گوشش رسد ، آن را بزرگ می شمارد ، و خداوند ، شیرینی و نمک و زیبایی و فصاحت را در آن ، گِرد آورده است . هیچ کلمه [ بایسته] ای در آن فروگذار نشده و هیچ حجّتی با آن، هم سنگی نکرده است . سخنوران را ناتوان ساخته، و گوی سبقت را از پیشتازان رُبوده است. سخن او ، الفاظی است که نور نبوّت بر آنها تابیده و فهم ها و خِردها را سرگشته ساخته است .

.

1- .با صرف نظر از معنا ، اگر به دو نکته دیگر هم توجّه کنیم ، زیبایی این دو کلام را بیشتر در می یابیم : اوّل ، زیبایی آنها در نگارش (رسم الخط) است ، و دوم ، این که اصل عربی کلام حضرت ، بدون نقطه است ؛ زیرا نقطه گذاری بعدها پیدا شد .

ص: 380

5 / 4خُطبَتُهُ الخالِیَهُ مِنَ الأَلِفِشرح نهج البلاغه :رَوی کَثیرٌ مِنَ النّاسِ قالوا : تَذاکَرَ قَومٌ مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله أیُّ حُروفِ الهِجاءِ أدخَلُ فِی الکَلامِ ؟ فَأَجمَعوا عَلَی الأَلِفِ ، فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : حَمِدتُ مَن عَظُمَت مِنَّتُهُ وسَبَغَت نِعمَتُهُ وسَبَقَت غَضَبَهُ رَحمَتُهُ وتَمَّت کَلِمَتُهُ ونَفَذَت مَشیئَتُهُ وبَلَغَت قَضِیَّتُهُ ، حَمِدتُهُ حَمدَ مُقِرٍّ بِرُبوبِیَّتِهِ مُتَخَضِّعٌ لِعُبودِیَّتِهِ مُتَنَصِّلٌ مِن خَطیئَتِهِ مُتَفَرِّدٌ بِتَوحیدِهِ مُؤَمِّلٌ مِنهُ مَغفِرَهً تُنجیهِ یَومَ یَشغَلُ عَن فَصیلَتِهِ وبَنیهِ . ونَستَعینُهُ ونَستَرشِدُهُ ونَستَهدیهِ ونُؤمِنُ بِهِ ونَتَوَکَّلُ عَلَیهِ ، وشَهِدَتُ لَهُ شُهودَ مُخلِصٍ موقِنٍ وفَرَّدتُهُ تَفریدَ مُؤمِنٍ مُتَیَقِّنٍ ، ووَحَّدتُهُ تَوحیدَ عَبدٍ مُذعِنٍ ، لَیسَ لَهُ شَریکٌ فی مُلکِهِ ، ولَم یَکُن لَهُ وَلِیٌّ فی صُنعِهِ جَلَّ عَن مُشیرٍ ووَزیرٍ وعَن عَونِ مُعینٍ ونَصیرٍ ونَظیرٍ . عَلِمَ فَسَتَرَ وبَطَنَ فَخَبَرَ ومَلَکَ فَقَهَرَ وعُصِیَ فَغَفَرَ وحَکَمَ فَعَدَلَ لَم یَزَل ولَن یَزولَ «لَیْسَ کَمِثْلِهِی شَیْ ءٌ» (1) وهُوَ بَعدَ کُلِّ شَیءٍ رَبٌّ مُتَعَزِّزٌ بِعِزَّتِهِ مُتَمَکِّنٌ بِقُوَّتِهِ مُتَقَدِّسٌ بِعُلُوِّهِ مُتَکَبِّرٌ بِسُمُوِّهِ ، لَیسَ یُدرِکُهُ بَصَرٌ ولَم یُحِط بِهِ نَظَرٌ ، قَوِیٌّ مَنیعٌ بَصیرٌ سَمیعٌ رَؤوفٌ رَحیمٌ . عَجَزَ عَن وَصفِهِ مَن یَصِفُهُ وضَلَّ عَن نَعتِهِ مَن یَعرِفُهُ . قَرُبَ فَبَعُدَ وبَعُدَ فَقَرُبَ ، یُجیبُ دَعوَهَ مَن یَدعوهُ ویَرزُقُهُ ویَحبوهُ ، ذو لُطفٍ خَفِیٍّ وبَطشٍ قَوِیٍّ ورَحمَهٍ موسَعَهٍ وعُقوبَهٍ موجِعَهٍ ، رَحمَتُهُ جَنَّهٌ عَریضَهٌ مُونِقهٌ (2) ، وعُقوبَتُهُ جَحیمٌ مَمدودَهٌ موبِقَهٌ . وشَهِدتُ بِبَعثِ مُحَمَّدٍ رَسولِهِ وعَبدِهِ وصَفِیِّهِ ونَبِیِّهِ ونَجِیِّهِ وحَبیبِهِ وخَلیلِهِ ، بَعَثَهُ فی خَیرِ عَصرٍ وحینِ فَترَهٍ وکُفرٍ ، رَحمَهً لِعَبیدِهِ ومِنَّهً لِمَزیدِهِ ، خَتَمَ بِهِ نُبُوَّتَهُ وشَیَّدَ بِهِ حُجَّتَهُ ، فَوَعَظَ ونَصَحَ وبَلَّغَ وکَدَحَ ، رَؤوفٌ بِکُلِّ مُؤمِنٍ رَحیمٌ سَخِیٌّ رَضِیٌّ وَلِیٌّ زَکِیٌّ ، عَلَیهِ رَحمَهٌ وتَسلیمٌ وَبَرکهٌ وتکریمٌ ، من رَبٍّ غَفورٍ رَحیمٍ قَریبٍ مُجیبٍ . وَصَّیتُکُم مَعشَرَ مَن حَضَرَنی بوَصیَّهِ رَبِّکُم ، وذَکَّرتُکُم بِسُنّهِ نَبیِّکُم ، فَعَلَیکُم بِرَهبَهٍ تُسَکِّنُ قُلوبَکُم ، وَخَشیَهٍ تُذری دُموعَکُم ، وتَقیَّهٍ تُنجیکُم قَبلَ یَومِ تُبلِیکُم وَتُذهِلُکُم ، یَومٌ یفوزُ فِیهِ مَن ثَقُل وَزنُ حَسنَتَه ، وَخَفَّ وَزنُ سَیّئَتهِ ، وَلتَکُن مَسأَلتکُم وَتَملُّقُکُم مَسأَ لَهَ ذُلٍّ وخٌضوعٍ وشُکرٍ وخُشوع ، بِتَوبَهٍ وتَوَرُّع ونَدَم ورُجوعِ ، ولیَغتَنم کُلُّ مُغتَنمٍ مِنکُم صِحَّتهُ قَبلَ سُقمِهِ وشَبیبَتَهُ قَبلَ هَرَمِهِ ، وَسَعَتَهُ قَبلَ فَقرِهِ ، وفَرغَتَهُ قَبلَ شُغلِهِ وحَضَرَهُ قَبلَ سَفَرِهِ ، قَبلَ تَکبُّرٍ وَتَهرُّمٍ وتَسَقُّمٍ ، یَمَلُّهُ طَبیبُه ، ویُعرِضُ عَنه حَبیبُهُ ، ویَنقَطعُ غمدُهُ ، ویَتَغیَّر عقلُهُ . ثُمّ قیلَ : هُوَ مَوعوکٌ وجِسمُهُ مَنهوکٌ ، ثُمَّ جَدَّ فی نَزعٍ شَدیدٍ ، وحَضَرَهُ کُلُّ قَریبٍ وَبعیدٍ ، فَشَخَصَ بَصَرُه ، وطمَحَ نَظَرهُ ، ورَشَحَ جَبینُه ، وعَطَفَ عَرینُهُ ، وسَکَنَ حَنینُهُ ، وحَزَنَتهُ نفسُهُ ، وَبکَتهُ عرسُهُ ، وحُفِر رَمسُهُ ، ویُتِّمَ مِنهُ وِلدُهُ ، وتَفَرّقَ مِنه عَدَدُهُ ، وقُسِّمَ جَمعُهُ ، وذَهَبَ بَصَرهُ وسَمعُهُ، ومُدِّدَ وجُرِّدَ وعُرِّیَ وغُسِّلَ ونُشِّفَ وسُجِّیَ ، وبُسِطَ لَهُ وهُیِّئَ ، ونُشِرَ عَلَیهِ کَفَنُهُ ، وشُدَّ مِنهُ ذَقنُهُ وقُمِّصَ وعُمَّم ، ووُدِّعَ وسُلِّمَ ، وحُمِلَ فَوقَ سَریرٍ ، وصُلِّیَ عَلَیهِ بِتَکبیرٍ ، ونُقِلَ مِن دورٍ مُزَخرَفَهٍ وقُصورٍ مُشَیَّدَهٍ وحُجُرٍ مُنَجَّدَهٍ (3) ، وجُعِلَ فی ضَریحٍ مَلحودٍ وضیقٍ مَرصودٍ بلَبنٍ مَنضودٍ ، مُسَقَّفٍ بجُلمودٍ ، وهیلَ عَلَیه حَفرُه ، وحُثِی عَلَیه مَدَرُهُ ، وتَحَقَّق حِذره ، ونُسِیَ خَبَرَهُ ، وَرجَعَ عَنهُ وَلیّهُ وصَفِیُّهُ ونَدیمُهُ وَنسیبُهُ ، وتَبَدَّلَ بِهِ قَرینُهُ وحَبیبُهُ ، فَهُو حَشوُ قَبرٍ ورَهینُ قَفرٍ ، یَسعی بجِسمِهِ دودُ قَبرِهِ ، ویَسیلُ صَدیدُهُ (4) من مَنخِرِهِ ، یَسحَقُ تُرْبهُ لَحمَهُ ، ویَنشَفُ دَمُهُ ، ویَرمُّ عَظمُهُ ، حَتّی یَومِ حَشرِهِ ، فَنُشِرَ مِن قَبرِهِ حینَ یُنفَخُ فی صورٍ ، ویُدعی بِحَشرٍ ونُشورٍ . فَثَمَّ بُعثِرَت قُبورٌ ، وحُصِّلَت سَریرَهُ صُدورٍ ، وجیءَ بِکُلِّ نَبیٍّ وصِدّیقٍ وشَهیدٍ ، وتَوَحَّد لِلفَصلِ قَدیرٌ بعَبدِهِ خَبیرٌ بَصیرٌ ، فَکَم مِن زَفرهٍ تُضنیهِ وحَسرَهٍ تُنضیهِ ، (5) فی مَوقِفٍ مَهولٍ ، ومَشهَدٍ جَلیلٍ بَینَ یَدَی مِلکٍ عَظیمٍ ، وبِکُلِّ صَغیرٍ وکَبیرٍ عَلیمٌ ، فَحینِئذٍ یُلجِمهُ عَرَقهُ ویُحصرُه قَلقَهُ ، عَبرَتُهُ غَیرُ مَرحومَهٍ وصَرخَتُهُ غَیرُ مَسموعَهٍ ، وحُجَّتَهُ غَیرُ مَقولَهٍ ، زالَت جَریدَتُه (6) ونُشِرَت صَحیفَتُهُ . نُظِرَ فی سوءِ عَمَلِهِ ، وشَهِدَت عَلَیهِ عَینُهُ بنَظَرِهِ ، ویَدُهُ بِبَطشه ورِجلُهُ بخَطوِه ، وفَرجُه بلَمسِه ، وجِلدُهُ بِمَسِّهِ ، فَسُلسِلَ جَیْدُه ، وغُلَّت یَدُهُ ، وسیقَ فَسُحِبَ وَحدَهُ ، فَوَرَدَ جَهَنَّم بِکَربٍ وشِدَّهٍ ، فَظَلَّ یُعذَّبُ فی جَحیمٍ ، ویُسقی شُربَهً مِن حَمیمٍ تَشوی وَجهَهُ ، وتَسلَخُ جِلدَهُ ، وتَضرِبُه زِبنِیَهٌ بِمَقمَعِ مِن حَدیدٍ ، وَیَعودُ جِلدُهُ بَعد نُضجِهِ کَجِلدٍ جَدیدٍ ، یَستَغیثُ فَتُعرِضُ عَنهُ خَزَنَهُ جَهَنّم، ویَستَصرِخُ فَیَلبَثُ حُقبَهً یَندَمُ . نَعوذُ بِرَبٍّ قَدیرٍ من شَرِّ کُلِّ مَصیرٍ ، ونَسأَ لُه عَفوَ مَن رَضِی عَنهُ ، ومَغفِرهَ مَن قَبلَهُ ، فَهُوَ وَلِیُّ مَسألَتی ومُنجِحُ طَلبتی ، فَمَن زُحزِحَ عَن تعذیبِ رَبِّه ، جُعِل فی جَنَّتِهِ بِقُربِهِ ، وخَلَدَ فی قُصورٍ مُشَیَّدَهٍ ومُلک بِحورِ عِینٍ وحَفَدَه ، وطَیفَ عَلَیهِ بکؤوس ، اُسکِنَ فی حَظیرَهِ قُدّوسٍ ، وتَقَلَّبَ فی نَعیمٍ ، وسُقِیَ مِن تَسنیمٍ ، وشَرَبَ مِن عَینٍ سَلسَبیلٍ ، ومُزِجَ لَه بِزَنجَبیلِ مُخَتَّم بِمِسکٍ وعَبیرٍ ، مُستَدیمٌ لِلمُلکِ مُستَشعِرٌ لِلسُّرُر ، یَشرَبُ مِن خُمورٍ ، فی رَوضٍ مُغدِقٍ ، لَیسَ یُصدَّعُ مَن شَرِبَهُ وَلَیسَ یُنزَفُ . هذِهِ مَنزِلَهُ مَن خَشِیَ رَبَّهُ ، وحَذَّرَ نَفسَهُ مَعصِیَتَهُ ، وتِلکَ عُقوبَهُ مَن جَحَدَ مَشیئَتَهُ ، وسَوَّلَت لَهُ نَفسُهُ مَعصِیَتَهُ ، فَهُوَ قَولٌ فَصلٌ ، وحُکمٌ عَدلٌ ، وخَیرُ (7) قَصَصٍ قُصَّ ووَعظٍ نُصَّ «تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ» (8) ، نَزَلَ بِهِ روحُ قُدُسٍ مُبین عَلی قَلبِ نَبِیٍّ مُهتَدٍ رَشیدٍ ، صَلَّت عَلَیهِ رُسُلٌ سَفَرَهٌ مُکرَّمونَ بَرَرَهٌ . عُذتُ بِرَبٍّ عَلیمٍ رَحیمٍ کَریمٍ مِن شَرِّ کُلِّ عَدُوٍّ لَعینٍ رَجیمٍ ، فَلیَتَضَرَّع مُتَضَرِّعُکُم وَلیَبتَهِل مُبتَهِلُکُم ، وَلیَستَغفِر کُلُّ مَربوبٍ مِنکُم لی ولَکُم ، وحَسبی رَبّی وَحدَهُ . (9)

.

1- .الشوری : 11 .
2- .الأنَقَ : الفَرح والسرور ، الشیء الأنیق : المُعجِب (النهایه : ج 1 ص 76 «أنق») .
3- .التنجید : التَّزیین . یقال : بیت مُنَجَّد ، ونُجوده : ستوره التی تُعَلّق علی حیطانه ، یُزَیَّن بها (النهایه : ج 5 ص 19 «نجد») .
4- .الصدیدُ : قیحٌ ودَمٌ (مجمع البحرین : ج 2 ص 1015 «صدد») .
5- .الضَّنی : السقِیمُ ، وأضناه المرض أی أثقَله ، والضِّنی بالکسر : الأوجاع (لسان العرب : ج 14 ص 486 و 487 «ضنا») .
6- .جُرَیدَه : تَصغیر جَرْدَه ، وهی : الخِرْقه البالیه (النهایه : ج 1 ص 257 «جرد») .
7- .نقلنا ما أوردناه من «مصباح الکفعمیّ» ، و ما فی المصدر : «خبر قصص» .
8- .فصّلت : 42 .
9- .شرح نهج البلاغه : ج 19 ص 140 ، مطالب السؤول : ص 60 ، کفایه الطالب : ص 393 عن أبی صالح ، کنز العمّال : ج 16 ص 209 ح 44234 ؛ المصباح للکفعمی : ص 968 کلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 340 ح 28 وراجع المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 48 والخرائج والجرائح : ج 2 ص 740 ح 56 .

ص: 381



5 / 4 خطبه بدون الف

5 / 4خطبه بدون الفشرح نهج البلاغه :بسیاری از مردم ، روایت کرده اند که گروهی از یاران پیامبر خدا بحث می کردند که : «کدام یک از حروف الفبا، بیشترین کاربرد را در کلام دارد؟» و همه بر حرف «الف» اتّفاق کردند . علی علیه السلام فرمود: (1) «سپاس می گزارم آن را که منّتش عظیم است . و نعمتش فراوان و رحمتش بر غضبش پیش است. کلامش تمام، و اراده اش نافذ و حکمش رساست. [ او را] سپاس می گویم ، سپاس گفتن کسی که به پروردگاریِ او اقرار دارد و به بندگی اش گردن نهاده ، از نافرمانی اش گریزان است ، به توحیدش معترف است و از او مغفرتی را امید دارد برای نجات یافتن در روزی که آدمی را از خانواده و فرزند ، مشغول می دارد . از او یاری می جوییم و کمال می طلبیم و هدایت می خواهیم . به او ایمان داریم و بر او توکّل می کنیم . به او گواهی می دهم ، گواهی فرد با اخلاصِ با یقین ، و او را یکتا می دانم ، یکتا دانستن کسی که ایمان و یقین دارد ، و او را یگانه می شمارم ، یگانه شماریِ بنده اذعان کننده . او را شریکی در مُلکش نیست و در آفرینشش یاوری ندارد . از داشتن مشاور و دست یار و کمک کار و یاری کننده و هماورد ، فراتر است . آگاهی یافت و پنهان داشت . به ژرفا شد و نیک دانست. فرمان روایی یافت و چیره گردید . نافرمانی شد و بخشید . داوری کرد و داد ورزید . همواره بوده است و خواهد بود . «هیچ موجودی همانند او نیست» . او ، از پسِ هر موجودی است ، پروردگاری که به عزّتش پیروز و به قدرتش نیرومند است . به خاطر برتری اش منزّه است و به خاطر والایی اش متکبّر است . دیده ای او را درک نمی کند و نگاهی بر او احاطه ندارد . قوی ، بلند مرتبه ، بینا ، شنوا ، مهربان و بخشنده است . هر کس که وصفش کرده ، در وصف او ناتوان است و هر کس که او را می شناسد ، در نعت او سرگشته است . نزدیک است و دور ، و دور است و نزدیک . پاسخ هر کس را که بخوانَدش می دهد ، و روزی اش می دهد و به او می بخشد . دارای لطفی مستور و قدرتی قوی و رحمتی گسترده و کیفری دردآور است . رحمتش بهشتِ وسیع و زیباست ، و مجازاتش جهنّم درازْ دامن و زجرآور است . به بعثت محمّد صلی الله علیه و آله ، فرستاده و بنده ، و وصی و پیامبر و نجات یافته و دوست و شیفته اش ، گواهی می دهم که او را در بهترین روزگار و در دوران فَترت وحی و کفر ، از روی رحمت بر بندگان و منّت فراوان برانگیخت و پیامبری را به او پایان داد و حجّتش را با او استوار ساخت . [ محمّد صلی الله علیه و آله ] پند داد و دلسوزی کرد ، ابلاغ کرد و کوشید ، در حالی که با مؤمنان مهربان بود و بخشنده ، سخاوتمند بود و خشنود ، و پیشوا بود و زیرک . بر او بادْ رحمت ، سلام ، برکت و احترام پروردگارِ باگذشت و مهربان که نزدیک و برآورنده [ دعا ]است! ای جمعی که حاضرید! شما را به همان سفارش های پروردگارتان توصیه می کنم و سنّت پیامبرتان را به یادتان می آورم . بر شما بادْ بیمی که دلتان را آرامش دهد ، و ترسی که اشک هایتان را جاری سازد ، و پروایی که پیش از روزِ گرفتاری و سرگشتگی تان شما را نجات دهد ؛ روزی که در آن ، هر که خوبی هایش سنگین باشد و بدی هایش سبک ، پیروز می گردد . بنا بر این ، درخواستتان و تضرّع شما باید درخواستی از سرِ افتادگی ، فروتنی ، شکر و زاری ، و نیز همراهِ توبه ، وارستگی ، پشیمانی و برگشت باشد و هر اهل فرصتی از شما باید سلامت را قبل از بیماری ، و جوانی را قبل از پیری ، و برخورداری را قبل از نیازمندی ، و فراغت را پیش از گرفتاری ، و بودنش را قبل از سفرش غنیمت بدارد ، پیش از کهن سالی و پیری و بیماری که طبیبش از او ناامید و روی گردان و دوستش از او بُریده باشد ، رحمتش قطع شود و خِردش تغییر کند و آن گاه گفته شود : او ناخوشْ احوال و پیکرش لاغر و نزار است . آن گاه در جان کَندن شدید ، به تلاش افتد و دور و نزدیک به گِردش آیند ، دیده اش خیره و نگاهش چرخان گَردد ، پیشانی اش عَرَق کند ، دماغش گشوده گردد و زاری اش فرو افتد ، نفسش محزون شود و همسرش بر او بگِرید ، گورش کَنده و فرزندش بی پدر گردد ، دار و دسته اش از گِرد او پراکنده گردند و جمع آورده هایش تقسیم شود ، گوش وچشمش از بین رفته باشد، پاهایش کشیده و برهنه و عریان گردد ، او را غسل دهند ، بر او آب بپاشند ، کفن بیاورند و برایش بگسترند و آماده کنند ، چانه اش را ببندند ، جامه ای از پارچه بر تن او بپوشانند و دستار بر سر او بپیچند و از او خداحافظی کنند و بر وی سلامْ دهند ، او را روی تابوت بنهند ، با تکبیر بر او نماز بگزارند ، و از خانه های آراسته و قصرهای محکم و سنگْ آذین ، منتقل، و در گوری لحد شده و تنگْ جایی سخت و محکم گشته با گِل و سقفْ زده شده با سنگ ، نهاده گردد و گورش برایش ترسناک شود و خاک بر رویش ریخته شود و بیم دادن ها تحقّق پیدا کند و خبرش فراموش شود ، و دوست و برگزیده و ندیم و خویشاوندانش از نزد او برگردند و نزدیکان و دوستانش تغییر کنند و او در دل گور و گروگانِ تنهایی بماند ، و کِرم های گورش به پیکرش افتند و خون از بینی اش بیرون زند و خاک گور ، گوشت بدنش را گَرد سازد و خونش جاری گردد و استخوانش بپوسد تا روز محشر . آن گاه به هنگامی که در صورْ دمیده شد و به حشر و نشر ، فرا خوانده گشت ، از گور برخیزد . آن گاه است که گورها بشکافد ، و رازهای دل ها حاصلْ آید ، و هر پیامبر و صدّیق و گواهی فرا خوانده شود ، و [ پروردگار ]توانایی که به بنده اش آگاه و بصیر است ، به تنهایی به داوری بپردازد . چه بسیار ناله ها که بیمارْ سر می دهد و چه بسیار حسرتی که به دردش آورَد . در هر ایستگاه ترسناک و در محضرِ آن جلیل ، در پیشگاه فرمان روایی عظیم که به هر کوچک و بزرگی آگاه است ، در این هنگام ، شرمش او را به بند می کشد و ناآرامی اش او را محصور می کند . گناهش مورد رحمت قرار نمی گیرد و فریادهایش شنیده نمی شود ، و حجّتش بیان نمی گردد . کهنه جامه اش از بین می رود ، و نامه اعمالش گشوده می گردد و به کردارهای بدش نگاه می شود ، و دیده اش بر نگاه هایش گواهی می دهد ، و دستش به زدنش ، پایش به گام برداشتنش ، و عورتش به عمل نامشروعش ، و پوستش به بَسودنش گواهی می دهند . گردنش در زنجیر و دست هایش بسته است و پیش بُرده می شود و در تنهایی کشیده می شود و با اندوه و سختی ، وارد دوزخ می گردد و در دوزخ ، همواره عذاب می شود و از شربت دوزخی چشانده می شود که صورتش را کباب می کند و پوستش را می کَنَد ، و دوزَخْبانی با عمود آهنین بر او می کوبد و پوستش پس از جدا شدن دوباره ، چون پوستی تازه می روید ، طلب کمک می کند و نگهبانان دوزخ ، از او روی بر می گردانند و فریاد می کشد و زمانی می مانَد و پشیمان می گردد . از هر عاقبت بد ، به خدای توانا پناه می برم ، و از او می خواهم که از هر که راضی است ، درگذرد و هر که را می پذیرد ، بیامرزد . او تأمین کننده نیاز من و به انجام رسانِ درخواست من است . هر کس از عذاب پروردگارش راه بگردانَد ، در بهشت او در مقام قُرب ، قرار داده می شود و در کاخ های استوار ، جاودانه می گردد و حور عین و [ نیز] غلمان را مالک می شود که با کاسه هایی دور او می چرخند . چنین کسی در بارگاه قدس ، جای داده می شود و در نعمت می چرخد و از آب خوشگوار تَسنیم ، سیراب می شود و از چشمه سَلْسَبیل می نوشد که به زنجبیل ، آمیخته و به مُشک و عنبر ، آغشته گشته است . مُلک دایمی می یابد و احساس شادی می کند . در باغی پُر درخت ، از شراب هایی می نوشد که از نوشیدن آنها ، نه سردرد می گیرد و نه سست می شود . این ، جایگاه کسی است که از پروردگارش می ترسد و خود را از گناه ، دور می دارد و آن ، کیفر کسی است که اراده خدایش را انکار می کند و خواست نَفْسش گناه را برایش تزیین می کند . این ، کلام آخر و حکم دادگرانه است و همان خبری است که نقل شده ، و همان پندی است که تصریح گشته است : «وحی [ ، نامه ای] است از حکیمی ستوده» که روح القدس ، آن را به طور آشکار ، بر دلِ پیامبرِ هدایت شده صاحب کمال ، نازل کرده است . پیامبرانِ فرستاده شده و بزرگان شایسته بر او درود فرستاده اند . از دشمن نفرین شده رانده گشته ، به پروردگار دانا و مهربان و کریم ، پناه می برم! باید که هر زاری کننده شما زاری کند و هر ناله کننده شما ناله بزند و هر بنده ای از شما برای من و شما طلب بخشش کند ، که پروردگارم به تنهایی برای من بس است!» .

.

1- .در متن عربی این گفتارِ علی علیه السلام هیچ الفی به کار نرفته است . (م)

ص: 382

. .


ص: 383

. .


ص: 384

. .


ص: 385

. .


ص: 386

5 / 5خُطبَتُهُ الخالِیَهُ مِنَ النُّقَطِالإمام علیّ علیه السلام فی خُطبَهٍ خَطَبَهَا ارتِجالاً خالِیَهً مِنَ النُّقَطِ (1) : الحَمدُ للّهِِ أهلِ الحَمدِ ومَأواهُ ، ولَهُ أوکَدُ الحَمدِ وأحلاهُ ، وأسعَدُ الحَمدِ وأسراهُ ، وأطهَرُ الحَمدِ وأسماهُ ، وأکرَمُ الحَمدِ وأولاهُ . الواحِدُ الأَحَدُ الصَّمَدُ لا والِدَ لَهُ ولا وَلَدَ . سَلَّطَ المُلوکَ وأعداها ، وأهلَکَ العُداهَ وأدحاها ، وأوصَلَ المَکارِمَ وأسراها ، وسَمَکَ السَّماءَ وعَلّاها ، وسَطَحَ المِهادَ وطَحاها ، ووَطَّدَها ودَحاها ، ومَدَّها وسَوّاها ، ومَهَّدَها ووَطّاها ، وأعطاکُم ماءَها ومَرعاها ، وأحکَمَ عَدَدَ الاُمَمِ وأحصاها ، وعَدَّلَ الأَعلامَ وأرساها . إِلا لهُ الأَوَّلُ لا مُعادِلَ لَهُ ، ولا رادَّ لِحُکمِهِ ، لا إلهَ إلّا هُوَ المَلِکُ السَّلامُ المُصَوِّرُ العَلّامُ الحاکِمُ الوَدودُ ، المُطهِّرُ الطَّاهِرُ ، المَحمودُ أمرُهُ ، المَعمورُ حَرَمُهُ ، المَأمولُ کَرَمُهُ . عَلَّمَکُم کَلامَهُ ، وأراکُم أعلامَهُ ، وحَصَّلَ لَکُم أحکامَهُ ، وحَلَّلَ حَلالَهُ وحَرَّمَ حَرامَهُ وحَمَّلَ مُحَمَّدا صلی الله علیه و آله الرِّسالَهَ ، رَسولَهُ المُکَرَّم المُسَوَّدَ المُسَدَّدَ الطُّهرَ المُطَهَّر ، أسعَدَ اللّهُ الاُمَّهَ لِعلُوّ مَحَلَّه وسُمُوُّ سُؤدَدِه وسَدادِ أمرِهِ وکَمالِ مُرادِهِ . أطهَرُ وُلدِ آدَمَ مَولودا ، وأسطَعهُمُ سُعودا ، وأطوَلُهُم عَمودا ، وأرواهُم ، عودا وأصَحُّهُم عُهودا ، وأکرَمُهُم مُردا وکُهولاً . صَلاهُ اللّهِ لَهُ ولِالِهِ الأَطهارِ مُسلَّمهً مکرَّرَهً مَعدودهً ، ولِالِ وُدِّهِمُ الکِرامِ ، مُحصَّلهً مُرَدَّدهً ما دامَ لِلسَّماءِ أمرٌ مَرسومٌ وحَدٌّ مَعلومٌ . أرسَلَهُ رَحمَهً لَکُم ، وطَهارَهً لأَعمالِکُم وَهدوءَ دارِکُم ودُحورَ عارِکُم وصَلاحَ أحوالِکُم ، وطاعَهً للّهِِ ورُسُله ، وعِصمَهً لَکُم ورَحمَهً . اِسمَعُوا لَهُ وراعوا أمرَهُ وحَلِّلوا ما حَلَّلَ، وحَرِّموا ما حَرَّمَ، وَاعمِدوا رَحَمَکُم اللّهُ لِدَوام العَمَل ، وداحِرُوا الحِرصَ واعدِمُوا الکَسَلَ وادروا السَّلامَهَ وحِراسَهَ المُلکِ ورَوعَها ، وهَلَعَ الصُّدورِ وحُلولَ کُلِّها وهمِّها . هَلَکَ واللّهِ أهلُ الإِصرارِ ، وما وَلَدَ والِدٌ للإِسرارِ ، کَم مُؤَمِّلٍ أمَّلَ ما أهلَکَهُ ، وکَم مالٍ وسِلاحٍ اُعِدَّ صارَ للأَعداءِ عَدُّهُ وعَمَدُهُ . اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ ودَوامُهُ ، والمُلکُ وکَمالُهُ ، لا إله إلّا هُوَ ، وَسِعَ کُلَّ حِلمٍ حِلمُه ، وسَدَّدَ کُلَّ حُکمٍ حُکمُه ، وحَدَرَ کُلَّ عِلمٍ عِلمُهُ . عَصَمَکُمُ ولَوّاکُم ، ودَوامَ السَّلامهِ أولاکُم ، وللطّاعَهِ سَدَّدکُم ولِلإِسلامِ هَداکُم ورَحِمَکُم ، وسَمِعَ دُعاءَکُم وطَهَّرَ أعمالَکُم وأصلَحَ أحوالَکُم . وأسأَلُهُ لَکُم دَوامَ السَّلامَهِ ، وکَمالَ السَّعادَهِ ، وَالآلاءَ الدَّارَّهَ ، والأَحوالَ السّارَّهَ ، وَالحَمدُ للّهِِ وَحدَهُ . 2

.

1- .یجد القارئ الکریم فی ثنایا هذه الخطبه الغرّاء أنّ الهاء الآخریّه فی بعض الکلمات منقّطه ؛ ولکن بما أنّها تلفظ هاءً عند الوقف فی أکثر الأحیان ، فلذا لم یورد الکثیر علیها هذا الإشکال .

ص: 387



5 / 5 خطبه بدون نقطه

5 / 5خطبه بدون نقطهامام علی علیه السلام در سخنرانی (خطبه)ای که به بِداهه و بدون نقطه ایراد کرد (1) : سپاسْ خدایی را که شایسته ستایش و جایگاه هر ستایش است ، و رساترین و شیرین ترین و سعادت بارترین و شریف ترین و آشکارترین و والاترین و گرامی ترین و سزاوارترین ستایش ، از آنِ اوست . یگانه یکتای بی همتایی است که نه پدر دارد و نه فرزند . فرمان روایان را مسلّط ساخت و به تاختن وا داشت ، و متجاوزان را هلاک کرد و پس راند ، ارزش ها[ ی اخلاقی ]را [ به بندگان] رسانید و والایی بخشید ، آسمان را برافراشت و بلندی بخشید ، زمین را مسطّح کرد و گسترانْد و آن را محکم کرد ، پهن کرد ، امتداد بخشید و هموار کرد ، آماده کرد و گسترانید . آب و چَراگاهش را به شما عطا کرد و شمار امّت ها را از روی حکمت تعیین کرد و آنها را شمارْد ، و نشانه ها را راست نمود و استوار کرد . معبود نخستین ، که معادلی برایش نیست ، و حکمش رد کننده ای ندارد . هیچ خدایی جز او که فرمان روایِ امنیت ده و صورتگرِ بسیار دانا و حاکمِ مهربان و پاک و پاکیزه است ، وجود ندارد . ستوده کار و آبادانْ حَرم است که به کَرَمش امید می رود . سخن خود را به شما آموخت ، و نشانه هایش را نشان داد ، و احکامش را برای شما فراهم ساخت . حلال خویش را حلال کرد و حرامش را حرام ساخت ، و بار رسالت را بر دوش محمّد صلی الله علیه و آله نهاد ؛ پیامبر مُکرَّم ، سرور ، استوار ، پاک و پاکیزه اش ، که به خاطر عُلوّ جایگاه و والایی سروری و استواری کار و کمال اراده اش ، خداوند ، امّت را توسط او سعادتمند ساخت . او ، پاک ترین فرزندِ آدم علیه السلام از نظر ولادت ، فرخنده ترینِ آنان ، والاترین آنان ، خوش منظرترین آنان ، درستْ پیمان ترینِ آنان و در جوانی و بزرگ سالی ، با کرامت ترینِ آنان بود . درود خدا بر او و خاندان پاکش باد! درودی خالص ، پی در پی و پرشمار ، و بر دوستداران بزرگوارشان ، درودی ماندگار و پیوسته تا زمانی که برای آسمان فرمانی نگاشته شده ، و حدّی معلوم است . او را برای رحمت بر شما و پاک ساختن اعمالتان و آرامش خانه هایتان و بردن ننگتان و اصلاح حالتان و اطاعت از خدا و رسول او ، [ به عنوان] نگهبان و رحمت برای شما فرستاد . به او گوش فرا دهید و فرمانش را رعایت کنید . آنچه را حلال کرده ، حلال شمارید و آنچه را حرام کرده ، حرام دانید . خدا رحمتتان کند! به تداوم عمل ، تکیه کنید . حرص را دور سازید ، تنبلی را از بین ببرید ، مراقب امنیت و نگهبانی مُلک و زیباییِ آن و بی تابی دل ها و روی آوردن درماندگی و غم به آنها باشید . به خدا سوگند ، اصرارکنندگان [ بر گناه و سرکشی ]هلاک شدند ، و هیچ پدری برای نهان ماندن نزاد . بسا آرزومندی که آرزوی چیزی کرده و [ همان چیز ،] او را هلاک ساخته است! و بسا مال و سلاحی که برای خود آماده کرده اند ، ولی جنگ افزار و تکیه گاه دشمن گشته است ! بار خدایا! سپاس و دوام سپاس ، از آنِ توست ، و فرمان روایی و کمال فرمان روایی ، از آنِ توست . خدایی جز او نیست . بردباری او همه بردباری ها را فرا گرفته ، و حکم او راه بر همه حکم ها بسته ، و علم او هر علمی را فرود آورده است . نگهتان داشته و پناهتان داده ، و دوام سلامت را نصیبتان ساخته ، و برای اطاعت کردن ، راهنمایی تان کرده است ، و به اسلام ، هدایتتان نموده است . رحمتتان کرده ، دعایتان را شنیده ، اعمالتان را پاک گردانده و احوالتان را به سامان نموده است . از خداوند برای شما دوام سلامت ، کمال سعادت ، نعمت های سرشار و شادی روزگار را درخواست می کنم و سپاس ، تنها از آنِ خداوند است . 2

.

1- .در ضمن خواندن متن عربی خطبه ، گاه خواننده با «هاء نقطه دار» در آخر بعضی کلمه ها مواجه می شود ؛ امّا این «هاء» در بیشتر موارد، به هنگام توقّف ، خوانده نمی شود . از این رو ، بسیاری این را ایراد ندانسته اند .

ص: 388

. .


ص: 389

. .


ص: 390

5 / 6الإِمامُ وفَنُّ الشِّعرِأنساب الأشراف عن الشَّعبی :کانَ أبو بَکرٍ یَقولُ الشِّعرَ ، وکانَ عُمَرُ یَقولُ الشِّعرَ ، وکانَ عَلِیٌّ أشعَرَ الثَّلاثَهِ . (1)

.

1- .أنساب الأشراف : ج 2 ص 382 ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 520 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 8 ؛ المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 49 .

ص: 391



5 / 6 امام و فنّ شعر

5 / 6امام و فنّ شعرأنساب الأشراف به نقل از شَعبی : ابو بکر ، شعر می گفت و عمر ، شعر می گفت ؛ ولی علی علیه السلام ، شاعرترین در میانِ این سه نفر بود .

.


ص: 392

شرح نهج البلاغه عن ابن عَرادَهَ :کانَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام یُعَشِّی النّاسَ فی شَهرِ رَمَضانَ بِاللَّحمِ ولا یَتَعَشّی مَعَهُم ، فَإِذا فَرَغوا خَطَبَهُم ووَعَظَهُم ، فَأَفاضوا لَیلَهً فِی الشُّعَراءِ وهُم عَلی عَشائِهِم ، فَلَمّا فَرَغوا خَطَبَهُم علیه السلام وقالَ فی خُطبَتِهِ : اِعلَموا أنَّ مِلاکَ أمرِکُمُ الدّینُ ، وعِصمَتَکُمُ التَّقوی ، وزینَتَکُمُ الأَدَبُ ، وحُصونَ أعراضِکُمُ الحِلمُ . ثمَّ قالَ : قُل یا أبَا الأَسوَدِ ، فِیمَ کُنتُم تُفیضونَ فیهِ ، أیُّ الشُّعَراءِ أشعَرُ ؟ فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، الَّذی یَقولُ : ولَقَد أغتَدی یُدافِعُ رُکنی أعوَجِیٌّ ذو مَیعَهٍ إضریجُ مِخلَطٌ مِزیَلٌ مِعَنٌّ مِفَنٌّ مِنفَحٌ مِطرَحٌ سَبوحٌ خَروجُ (1) یَعنی أبا دُؤادٍ الإِیادِیَّ ، فَقالَ علیه السلام : لَیسَ بِهِ ، قالوا : فَمَن یا أمیرَ المُؤمِنینَ ؟ فَقالَ : لَو رُفِعَت لِلقَومِ غایَهٌ فَجَرَوا إلَیها مَعا عَلِمنا مَنِ السّابِقُ مِنهُم ، ولکِن إن یَکُن فَالَّذی لَم یَقُل عَن رَغبَهٍ ولا رَهبَهٍ . قیلَ : مَن هُوَ یا أمیرَالمُؤمِنینَ ؟ قالَ : هُوَ المَلِکُ الضِّلّیلُ ذُو القُروحِ . قیلَ : اِمرُؤُ القَیسِ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ؟ قالَ : هُوَ . (2)

.

1- .قال ابن دُرَید : إضریجُ : ینبثق فی عَدْوه ، وقیل : واسع الصدر . ومِنفح : یُخرِج الصید من مَواضِعه ، ومِطرَح : یطرح ببَصَره . وخَروج : سابق . والغایه : الرایه . والمَیعه : أوّل جَری الفَرَس ؛ وقیل : الجَری بعدَ الجَری (شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 154) .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 153 ح 464 .

ص: 393

شرح نهج البلاغه به نقل از ابن عراده : علی علیه السلام در ماه رمضان با خوراک گوشت به مردم ، شام می داد ؛ ولی خود با آنان نمی خورد ، و هنگامی که از خوردنْ فارغ می شدند ، برایشان سخنرانی می کرد و پندشان می داد . شبی میهمانان ، در حالی که غذا می خوردند ، به بحث از شاعران ، پرداختند . وقتی از غذا خوردنْ فارغ شدند ، برایشان سخنرانی کرد و فرمود : «بدانید که ملاک کارهای شما دین است ، و نگهبانتان پرهیزگاری ، و زینتتان ادب ، و حافظِ آبرویتان بردباری» . آن گاه افزود : «ای ابو الأسود! بگو ببینم در چه چیزی بحث می کردید؟ کدام شاعرْ قوی تر است؟» . گفت : ای امیر مؤمنان! آن کس که این شعر را سروده است : حال و روزم چنان شده است که لَنگی بر هم زننده و پراکنده کننده ، از کیان من دفاع می کند . بیهوده کاری است ، بدخوی ، فضول ، و طرد شده با اسبی تازه کار ، تیز رو ، چابک و چموش! و مقصودش ابو دُؤاد ایادی بود . علی علیه السلام فرمود : «این طور نیست» . گفتند : پس چه کسی [قوی ترین شاعر] است؟ فرمود : «اگر برای آنان خطّ پایانی در نظر گرفته شود و با هم مسابقه بگذارند ، می فهمیم که کدام یکْ پیشتازند ، و گرنه ، باید گفت : آن که نه از روی رغبت ، و نه ترس ، شعر گفته است» . گفته شد : آن کس کیست؟ فرمود : «فرمان روای سرگردان و زخم خورده» . گفته شد : آیا منظور ، امرؤ القیس است ، ای امیر مؤمنان؟ فرمود : «آری» .

.


ص: 394



پژوهشی درباره اشعار آن حضرت و دیوان منسوب به وی

پژوهشی درباره اشعار آن حضرت و دیوان منسوب به ویشعر ، در معارف بشری از جایگاهی بس بلند برخوردار است . شعر ، در انتقال مفاهیم ، جاودان سازی حادثه ها و گسترش فرهنگ ، دارای نقشی بس ارجمند است . به لحاظ محتوا نیز روشن است که چونان بسیاری از ابزارها و توانایی هایی که در اختیار انسان است ، دوسویه است . می تواند جامه پسندیده داشته باشد و یا چهره ناپسند به خود بگیرد . بدین سان ، سُرایش شعر و داشتن هنر شاعری ، بی گمان ، برتری است و بهره وری از آن در مسیر تربیت انسان ها، لازم و ضروری . پیشوایان الهی از شعر ، بهره می گرفته اند؛ امّا این که خود نیز شعری سروده اند یا نه ، و این که چه اندازه شعر سروده اند ، به لحاظ تاریخی مورد گفتگوست . برخی بر این باورند که علی علیه السلام شعر می سروده است و افزون بر آن ، بر شناخت شعر ، چیره بوده است و در نقد شعر ، جایگاهی بلند داشته است . ابن عبد رَبّه آورده است که : ابو بکر و عمر ، شاعر بودند و علی علیه السلام شاعرترینِ این سه بود . (1) گویا سرودن شعر و آفریدن کلام موزون و مسجّع ، در زندگانی مولا علیه السلام در حدّی بوده است که آن بزرگوار ، بدین ویژگی شناخته شود . چنین است که چون پیام آور نستوه کربلا ، زینب کبرا علیهاالسلام خطابه کوبنده و شکوهمندش را در کوفه ایراد کرد ، عبید

.

1- .العقد الفرید : ج 5 ص 248 . نیز ، ر . ک : ص 391 (ح 5601) .

ص: 395

اللّه بن زیاد گفت : این [ زن] ، سجع گوست . به جانم سوگند که پدرش هم سجع گو و شاعر بود . (1) سید رضی رحمه الله آورده است که : أنّ الإمام علیّاً علیه السلام لَمّا سُئِلَ : مَن أشعَرُ الشُّعَراءِ؟ قالَ : «إنَّ القَومَ لَم یجروا فی حَلبَهٍ تُعرَفُ الغایَهُ عِندَ قَصَبَتِها ، فَإِن کانَ ولا بُدَّ فَالمَلِکُ الضِّلّیلُ» . وقتی که از علی علیه السلام پرسیدند : شاعرترینِ شاعران کیست ؟ علی علیه السلام فرمود : «شاعران در یک میدان به مسابقه نپرداخته اند تا در پایانِ خطّ مسابقه شناخته شوند ؛ ولی اگر چاره ای جز پاسخگویی نیست ، شاعرترینِ آنان ، پادشاه سرگردان است» . منظورش اِمْرؤُ القَیس است . (2) ادیب و نویسنده بلند آوازه مصری ، استاد عبّاس محمود عَقّاد ، بر پایه این نقل و آگاهی های دیگر ، بر این باور رفته است که امام علیه السلام نه تنها شعر را به خوبی می سروده ، بلکه از چندی و چونی شعر نیز به ژرفی آگاهی داشته و در نقد شعر و شناخت سَره از ناسره آن ، جایگاهی بلند داشته است . او در این باره می نویسد : به نظر ما آن حضرت ، شعر می گفت و آن را خوب نقد می کرد ، و نقدش درباره شاعران ، نقدی عالمانه و آگاهانه بود . اختلاف مکتب های شعری را می دانست و روش های مقابله و ارزیابی بر پایه هر کدام از آنها را می شناخت و به خاطر آگاهی وی از چگونگی ارزیابی بین کارهای آنان ، از وی درباره شاعرترینِ مردم پرسیده شد و وی فرمود : «شاعران در یک میدان به مسابقه نپرداخته اند تا در خطّ پایان مسابقه شناخته شوند ؛ امّا اگر چاره ای جز پاسخگویی نیست ، شاعرترینِ آنان ، پادشاه

.

1- .الإرشاد : ج 2 ص 116 ، مثیر الأحزان : ص 71 ، کشف الغمّه : ج 2 ص 276 .
2- .نهج البلاغه : حکمت 455 . ابن ابی الحدید به نقل از ابن دُرَید ، مضمون جمله یاد شده را در ضمن گزارش خطابه ای از مولا علیه السلام آورده است و نیز تصریح امام علیه السلام را که مراد از «پادشاه سرگردان» ، امرؤ القیس است (شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 153) . نیز ، ر . ک : ص 393 (ح 5602) .

ص: 396

سرگردان است» . به نظر ما ، این ، اوّلین تقسیم شعر بر پایه مکتب های شعری و هدف های شعرسرایی در بین عرب هاست . بنا بر این ، مقایسه جز در بین اشعار همگون ، روا نیست و تعمیم برتری شعرها ، جز از باب غلبه نیست . (1) این گونه نقل ها که نشانگر داوری های مولا علیه السلام درباره شعر و شاعران است ، در متون کهن ، کم نیست (2) و اینها همان گونه که عقّاد آورده است نشانی است از جایگاه والای مولا علیه السلام در شعر و شاعری ، که او «امیرِ بیان» بود و «خداوندگارِ سخن». بر پایه اسناد تاریخی ، امام علیه السلام شعر می سروده است و به شعر و بهره وری از آن (با معیارهای مورد تأکید خویش) ، توصیه می کرده است (3) و در ضمن خطابه ها، نگاشته ها و... به اشعار دیگران ، تمثّل می جسته است؛ اما با این همه ، عالمان و مورّخان ، از دیرباز ، در انتساب همه آنچه به نام علی علیه السلام بر جای مانده است به مولا علیه السلام ، تأمّل داشته اند و در چگونگی اشعار منتسَب به مولا ، فراوان سخن گفته اند . (4) از جاحظ نقل کرده اند که می گفته است: علی علیه السلام ، جز رَجَز ، شعری نسروده است. (5) یاقوت حَمَوی به نقل از ابو عثمان مازِنی آورده است که:

.

1- .المجموعه الکامله (عبقریه الإمام علیّ علیه السلام ) : ج 2 ص 135 .
2- .برای نمونه بنگرید به : العمده فی محاسن الشعر وآدابه: ج 1ص 111 ، مصادر نهج البلاغه وأسانیده: ج 4 ص 312 .
3- .برای نمونه ، آن بزرگوار ، ضمن تأکید بر فراگیری شعر ابوطالب و تدوین و نشر آن ، در باب چرایی لزوم فراگیری شعر آن مدافع بی بدیل پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود: «شعر ابو طالب را یاد بگیرید و به فرزندانتان هم بیاموزید ؛ چرا که وی بر دین خدا و بسیار دانشور بود» (مستدرک نهج البلاغه: ص 175 ، تصنیف نهج البلاغه: ص 773، وسائل الشیعه: ج 12 ص 248) .
4- .ر . ک : مقدّمه سودمند أنوار العقول من أشعار وصیّ الرسول، به خامه کامل سلمان جُبوری .
5- .فهرست نسخه های خطّی کتاب خانه مرکزی دانشگاه تهران: ج 2 ص 116 .

ص: 397

علی علیه السلام شعری بجز این دو بیت ، نسروده است: قریش ، آرزومند است که مرا به قتل برساند آنان کار نیک نمی کنند و پیروز هم نمی شوند . اگر کشته شوم ، این خط و این نشان که آنان با دشواری هایی دست به گریبان شوند که آثار آن، همواره پابرجا بماند . (1) این دو سخن ، هر دو ناصواب و افراط در نفی اشعار امام علیه السلام است و کسانی در نقد سخن مازِنی بیان داشته اند که ابیات دیگری از امام علیه السلام نقل گردیده است که به آسانی نمی شود از آنها گذشت. علّامه مجلسی با این که حکم انتساب تمام آنچه در دیوانِ مشهورِ منسوب به مولا علیه السلام را محلّ تأمّل دانسته، اما انتساب دیوان را به آن حضرت ، مشهور می داند. (2) به هر حال ، ردّ پای آثاری که نشان از جمع و تدوین اشعار امام علی علیه السلام دارند ، بسی دیر پای است . نجاشی در ضمن شمارش آثار ابو احمد عبد العزیز بن یحیی جَلودی اَزْدی بصری (م 332 ق) ، از جمله نوشته است: کتاب «شعر علی علیه السلام » . (3) مشهورترین و کهن ترین مجموعه موجود از اشعار امیر مؤمنان ، أنوار العقول من أشعار وصیّ الرسول است که قطب الدین محمّد بیهقی کَیدُری ، آن را بر اساس دو جمع و تدوین پیش از خود ، و نیز گزارش ها و نقل های یافته شده در لابه لای آثار مکتوب ، سامان داده است. کَیدُری ، خود در مقدّمه کتاب، محتوای این دیوان و چگونگی محتوای آن را بدین گونه گزارش کرده است:

.

1- .معجم الاُدباء: ج 4 ص 1810 ش 784 ، النهایه : ج 2 ص 279 ، المناقب ، ابن شهر آشوب : ج 3 ص 312 ، بحار الأنوار: ج 42 ص 223 ح 31.
2- .تفصیل را بنگرید در بحث ارجمند مرحوم کیوان سمیعی در : تحقیقات ادبی : ص 333 359 .
3- .رجال النجاشی : ج 2 ص 55 ش 638 .

ص: 398

مدّت ها پیش از این ، به مجموعه ای از اشعار آن حضرت دست یافتم که فراگیرنده سخنان ارزشمند و گنج های حکمت و در حدود دویست بیت بود و آن را امام ابوالحسن فَنجگِردی که خدا رحمتش کند گرد آورده بود . با این مجموعه اُنس گرفتم و در مسیر به دست آوردن شگفتی های آن ، با همه زوائدی که [ از دیگران ]در آن بود ، تلاش کردم چون تنها مشتمل بر گوشه ای از طُرفه ها و دُرّی از صدف های آن حضرت بود تا آن که به مجموعه دیگری دست یافتم که پر بهره تر و گسترده تر بود گرچه همه اشعار را نداشت و همه اشعار آن، کم و زیاد داشت که پاره ای از آنها را از کتاب محمّد بن اسحاق و دیگر علما ، استخراج کرده بود و بعضی دیگر را از لابه لای کتاب هایی گردآورده بود که منسوب به امام علیه السلام بودند . پاره ای از برادران ، پیشنهاد کردند که از هر دو مجموعه ، آنچه را که به ادب ، پند ، حکمت و عبرت گیری مربوط می شود ، گرد آورم و بقیه را که برای اهداف دیگر سروده شده ، نیاورم . مدّتی بعد ، به مجموعه دیگری از اشعار آن حضرت دست یافتم که ابوالبرکات هبه اللّه بن محمّد حَسنی گرد آورده بود ؛ ولی در آن ، چیزی بیش از آنچه پیش تر به دست من رسیده بود ، نیافتم ، گرچه ابیات اندکی در آن وجود داشت که به دست من نرسیده بود . از آن پس ، باز هم به تلاشم ادامه دادم و تمام کوششم را به کار گرفتم و به کتاب های تاریخ و سیره سر زدم و هر آنچه از گوهرها و دُرها به شکل مسند و یا مرسل ، مشخّص و یا غیر مشخّص یافتم ، جمع کردم ؛ چون هدف من ساماندهی به قطعات و گردآوری ابیات بود . بنا بر این ، مدّعی نیستم که هر آنچه آمده ، از زبان آن حضرت است و آن حضرت به طور قطع ، سراینده و آفریننده آن اشعار بوده است ؛ بلکه در بسیاری موارد ، به گمان و حدس ، بسنده کردم ؛ چون در این گونه موارد ، با یقینْ سخن گفتن ، دشوار است ؛ چون هر گاه چیزی بر انسانْ مشکوک نمود ، بهتر است به بخش درست ، بسنده کند . با این حال ، نمی پندارم که همه شعرهای وی را گرد آورده و بر همه نتایج فکری وی آگاهی یافته باشم ؛ بلکه احتمال می دهم که آنچه گرد آورده ام ، کمتر از آن باشد که از

.


ص: 399

دست من خارج شده است . من وظیفه ای جز تلاش نداشتم و امیدوارم که در این زمینه ، بهره کامل و فایده فراگیر ، حاصل آمده باشد . من اکنون زمام همّت را در این میدان مهم ، رها کرده ام و به این فکر افتاده ام که این مجموعه را أنوار العقول من أشعار وصیّ الرسول بنامم . (1) سخن کَیدُری استوار است. از یک سو نمی توان بر این باور رفت که تمامت اشعاری که در این دیوان آمده ، از آنِ علی علیه السلام است و از سوی دیگر ، نمی توان قاطعانه ادّعا کرد که تمامت اشعار منسوب به مولا علیه السلام ، در این مجموعه گرد آمده است. اشعار این مجموعه و نیز دیگر اشعار منسوب به امام علی علیه السلام را می توان بدین سان رده بندی کرد: 1 . اشعار امام علیه السلام ، مانند رَجَزها و اشعار دیگری که در منابع و مصادر معتبر نیز گزارش شده اند. 2 . اشعار دیگران که امام علیه السلام در ضمن خطابه و یا نگاشته ای بِدانها تمثّل کرده اند و آنها را چونان شاهد سخن در ضمن سخنان خویش برخوانده اند. 3 . سخن و یا فعل امام علیه السلام که به وسیله شاعری دیگر به نظم کشیده شده است و در طول زمان ، کم کم به خودِ وی نسبت داده شده است. 4 . اشعار کسانی دیگر ، همنام امام علیه السلام یا غیر همنام ، که در درازای تاریخ به آن بزرگوار ، نسبت داده شده و به دیوان وی راه یافته است. (2)

.

1- .انوار العقول من أشعار وصیّ الرسول : ص 92 .
2- .ر . ک : الذریعه : ج 2 ص 431 و ج 9 ص 101 . نیز ر . ک : مقدّمه های کَیدُری و جُبوری بر أنوار العقول من أشعار وصیّ الرسول و مقدّمه ابوالقاسم امامی بر دیوان امام علی علیه السلام (که تصحیح و ترجمه همان دیوان مشهور است) .

ص: 400

الباب السادس : علم الذرّهالإمام علیّ علیه السلام :مُؤَلِّفٌ بَینَ مُتَعادِیاتِها ، ومُفَرِّقٌ بَینَ مُتَدانِیاتِها ، دالَّهٌ بِتَفریقِها عَلی مُفَرِّقِها ، وبِتَألیفِها عَلی مُؤَلِّفِها ، وذلِکَ قَولُهُ تَعالی : «وَ مِن کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» (1) . (2)

عنه علیه السلام :وأمَّا الجَماداتُ فَهُوَ یُمسِکُها بِقُدرَتِهِ ، ویُمسِکُ المُتَّصِلَ مِنها أن یَتَهافَتَ ، ویُمسِک المُتَهافِتَ مِنها أن یَتَلاصَقَ . (3)

عنه علیه السلام :أحالَ الأَشیاءَ لِأَوقاتِها ، ولَأَمَ بَینَ مُختَلِفاتِها ، وغَرَّزَ غَرائِزَها ، وألزَمَها أشباحَها . (4)

.

1- .الذاریات : 49 .
2- .الکافی : ج 1 ص 139 ح 4 عن محمّد بن أبی عبد اللّه رفعه ، التوحید : ص 308 ح 2 عن عبد اللّه بن یونس وکلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، الأمالی للمفید : ص 256 ح 4 عن محمّد بن زید الطبری وفیه «متباعداتها» بدل «متعادیاتها» ، الأمالی للطوسی : ص 23 ح 28 عن محمّد بن یزید الطبری وفیه «متعاقباتها» بدل «متعادیاتها» وکلاهما عن الإمام الرضا علیه السلام ، تحف العقول : ص 65 وفیه «متقاربا بین متبایناتها» بدل «مفرّق بین متدانیاتها» ولیس فیه الآیه ، بحار الأنوار : ج 4 ص 229 ح 3 .
3- .عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 282 ح 30 ، علل الشرائع : ص 416 ح 3 ، بشاره المصطفی : ص 213 کلّها عن محمّد بن زیاد ومحمّد بن سیّار عن الإمام العسکری عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 92 ص 224 ح 2 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 1 ، الاحتجاج : ج 1 ص 474 ح 113 .

ص: 401.ترجمه کامل بیت چنین است: «[ گاو ماده ای که] گویی [ شاخش] قلمی است که نوک آن را از دوات بیرون کشیده ، / با ناله ، گوساله را به آرامی کنار می زند». تشبیه زیبا در این شعر ، موجب تحسین شاعران گشته بود .