گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
شاهنامه فردوسی
جلد يازدهم
باب یازدهم : حاضر جوابی



اشاره

باب یازدهم : حاضر جوابینهج البلاغه :گروهی از یهودیان به علی علیه السلام گفتند : هنوز پیامبرتان را دفن نکرده بودید که با هم درگیر شدید . فرمود : «ما درباره آنچه از اوست ، اختلاف کردیم ، نه در خود او ؛ (1) امّا شما هنوز پایتان از آب دریا خشک نشده بود که به پیامبرتان گفتید : «همان گونه که برای آنان خدایانی است ، برای ما [ نیز ]خدایی قرار ده . [ موسی علیه السلام ]گفت : به راستی که شما نادانی می کنید» » .

نهج البلاغه :از علی علیه السلام پرسیده شد : چگونه خداوند ، بندگان را با این همه فراوانی ، حسابرسی می کند؟ علی علیه السلام فرمود : «همان گونه که با همه فراوانی شان ، روزی شان می دهد» . گفته شد : چگونه آنان را حسابرسی می کند ، در حالی که آنان ، او را نمی بینند؟ علی علیه السلام فرمود : «همان گونه که او را نمی بینند و او روزی شان می دهد» .

الأمالی ، سیّد مرتضی :ابن کَوّاء به علی علیه السلام گفت : ای امیر مؤمنان! بین آسمان و زمین ، چه قدر فاصله است؟ فرمود : «به مقدار یک دعای مستجاب» .

.

1- .یعنی ما در آنچه از وی روایت شده است ، اختلاف کردیم و نه در درستی پیامبریِ آن حضرت .

ص: 450

نهج البلاغه :سُئِلَ عَن مَسافَهِ ما بَینَ المَشرِقِ وَالمَغرِبِ ، فَقالَ علیه السلام : مَسیرَهُ یَومٍ لِلشَّمسِ . (1)

الغارات عن أبی عمرو الکِندِیّ فی ذِکرِ أسئِلَهِ ابنِ الکَوّاءِ مِنهُ علیه السلام : قالَ [ ابنُ الکَوّاءِ ] : فَکَم بَینَ السَّماءِ وَالأَرضِ ؟ قالَ : مَدُّ البَصَرِ ، ودَعوَهٌ بِذِکرِ اللّهِ فَیُسمَعُ . لا نَقولُ غَیرَ ذلِکَ ؛ فَاسمَع ، لا أقولُ غَیرَ ذلِکَ . (2)

الإمام علیّ علیه السلام حینَ قالَ لَهُ ابنُ الکَوّاءِ: یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، کَم بَینَ مَوضِعِ قَدَمِکَ إلی عَرشِ رَبِّکَ ؟ قالَ : ثَکَلَتکَ اُمُّکَ یَابنَ الکَوّاءِ ! سَل مُتَعَلِّما ولا تَسأَل مُتَعَنِّتا ؛ مِن مَوضِعِ قَدمی إلی عَرشِ رَبّی أن یَقولَ قائِلٌ مُخلِصا : لا إلهَ إلَا اللّهُ . (3)

عنه علیه السلام فی جَوابِ سائِلٍ : أمَّا الاِبنُ الَّذی أکبَرُ مِن أبیهِ ولَهُ ابنٌ أکبَرُ مِنهُ فَهُوَ عُزَیرٌ ؛ بَعَثَهُ اللّهُ ولَهُ أربَعونَ سَنَهً ولِابنِهِ مِئَهٌ وعَشرُ سِنینَ . (4)

خصائص الأئمّه علیهم السلام :قالَ کَعبُ الأَحبارِ : ... أخبِرنی یا أبَا الحَسَنِ عَمَّن لا أبَ لَهُ ، وعَمَّن لا عَشیرَهَ لَهُ ، وعَمَّن لا قِبلَهَ لَهُ ؟ قالَ : أمّا مَن لا أبَ لَهُ فَعیسی علیه السلام ، وأمّا [مَن] (5) لا عَشیرَهَ لَهُ فَآدَمُ علیه السلام ، وأمّا مَن لا قِبلَهَ لَهُ فَهُوَ البَیتُ الحَرامِ ؛ هُوَ قِبلَهٌ ولا قِبلَهَ لَها . هاتِ یا کَعبُ . فَقالَ : أخبِرنی یا أبَا الحَسَنِ عَن ثَلاثَهِ أشیاءَ لَم تَرتَکِض فی رَحِمٍ ولَم تَخرُج مِن بَدَنٍ ؟ فَقالَ علیه السلام : هِیَ عَصا موسی علیه السلام ، وناقَهُ ثَمودَ ، وکَبشُ إبراهیمَ . ثُمَّ قالَ : هاتِ یا کَعبُ . فَقالَ : یا أبَا الحَسَنِ ، بَقِیَت خَصلَهٌ ؛ فَإِن أنتَ أخبَرتَنی بِها فَأَنتَ أنتَ ! قالَ : هَلُمَّها یا کَعبُ . قالَ : قَبرٌ سارَ بِصاحِبِهِ ؟ قالَ : ذلِکَ یونُسُ بنُ مَتّی إذ سَجَنَهُ اللّهُ فی بَطنِ الحوتِ . (6)

.

1- .نهج البلاغه : الحکمه 294 ، الغارات : ج 1 ص 180 ، بحار الأنوار : ج 58 ص 166 ح 25 .
2- .الغارات : ج 1 ص 180 ، بحار الأنوار : ج 58 ص 93 ح 13 ، نهج السعاده : ج 2 ص 632 ح 342 ؛ کنز العمّال : ج 13 ص 161 ح 36492 نقلاً عن ابن منیع عن زاذان وفیهما «قدر دعوه عبدٍ دعا اللّه ، لا أقول غیر ذلک» .
3- .الاحتجاج : ج 1 ص 614 ح 139 ، بحار الأنوار : ج 10 ص 122 ح 2 .
4- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 385 ، الصراط المستقیم : ج 2 ص 19 نحوه ، بحار الأنوار : ج 10 ص 88 ح 7 وراجع تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 141 ح 468 .
5- .إضافه یقتضیها السیاق .
6- .خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 89 وراجع الخصال : ص 456 ح 1 وبحار الأنوار : ج 10 ص 3 ح 1 .

ص: 451

نهج البلاغه :درباره فاصله مشرق تا مغرب ، از علی علیه السلام پرسیده شد . فرمود : «[ به اندازه ]مسیری که خورشید در یک روز می پیماید» .

الغارات به نقل از ابو عمرو کِنْدی ، در بیان پرسش های ابن کَوّاء از علی علیه السلام : [ ابن کوّاء ]پرسید : بین آسمان و زمین ، چه قدر فاصله است؟ فرمود : «[ به اندازه ]تیررس چشم و [ به اندازه ]دعایی به یاد خدا ، که مستجاب شود . جز این را نمی گوییم . گوش کن که من ، غیر از این ، چیزی نمی گویم» .

امام علی علیه السلام در هنگامی که ابن کوّاء گفت :ای امیر مؤمنان! از جای پایت تا عرش پروردگارت ، چه قدر فاصله است؟ : مادرت ، داغت را ببیند! به انگیزه یاد گرفتن بپرس ، نه برای آزار رساندن . از جایی که ایستاده ام تا عرش پروردگارم ، به مقداری است که گوینده ای خالصانه بگوید : « لا إله إلّا اللّه » .

امام علی علیه السلام در پاسخ پرسش کننده ای : پسری که از پدرش کهن سال تر است و پسری دارد که از او کهن سال تر است، او «عُزیر» است. خداوند، او را در چهل سالگی برانگیخت ، حالْ آن که پسرش صد و ده سال داشت .

خصائص الأئمّه علیهم السلام: کعب الأحبار گفت : ... ای ابو الحسن! از کسی به من خبر ده که پدر نداشت ، و از کسی که خویشی نداشت ، و از جایی که قبله ندارد . فرمود : «آن که پدر نداشت ، عیسی علیه السلام بود ؛ آن که خویشی نداشت ، آدم علیه السلام بود ؛ و آن جاکه قبله ندارد ، خانه خداست که خودش قبله است و برایش قبله نیست . بپرس ، ای کعب!» . کعب گفت : ای ابو الحسن! از سه چیزی که در رَحِمْ قرار نگرفته اند و از بدنْ خارج نمی شوند ، مرا خبر ده . فرمود : «عصای موسی علیه السلام [ که اژدها شد] ، شتر ثمود و قوچ ابراهیم علیه السلام » . آن گاه فرمود : «بپرس ، ای کعب!» . کعب پرسید : ای ابو الحسن! تنها یک چیز باقی مانْد . اگر مرا از آن خبر دهی ، شاه کار کرده ای! علی علیه السلام فرمود : «بگو ، ای کعب!» . پرسید : گوری که صاحبش را با خود بُرد [ ، کدام بود] ؟ علی علیه السلام فرمود : «این ، [ در مورد] یونس بن متّی است ، هنگامی که خداوند عز و جل او را در شکم نهنگ ، زندانی کرد» .

.


ص: 452

تذکره الخواصّ عن ابن المسیّب :کَتَبَ مَلِکُ الرّومِ إلی عُمَرَ : ... أمّا بَعدُ ؛ فَإِنّی مُسائِلُکَ عَن مَسائِلَ ، فَأَخبِرنی عَنها : ما شَیءٌ لَم یَخلُقهُ اللّهُ ؟ وما شِیءٌ لا یَعلَمُهُ اللّهُ ؟ و ... فَقَرَأَ عَلِیٌّ علیه السلام الکِتابَ ، وکَتَبَ فِی الحالِ خَلفَهُ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، ... أمَّا الَّذی لا یَعلَمُهُ اللّهُ فَقَولُکُم : لَهُ وَلَدٌ وصاحِبَهٌ وشَریکٌ ؛ «مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِن وَلَدٍ وَ مَا کَانَ مَعَهُو مِنْ إِلَهٍ» (1) ؛ «لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ» (2) . وأمَّا الَّذی لَیسَ عِندَ اللّهِ : فَالظُّلمُ ؛ «وَ مَا رَبُّکَ بِظَلَّمٍ لِّلْعَبِیدِ» (3) . وأمَّا الَّذی کُلُّهُ فَمٌ : فَالنّارُ تَأکُلُ ما یُلقی فیها . وأمَّا الَّذی کُلُّهُ رِجلٌ : فَالماءُ . وأمَّا الَّذی کُلُّهُ عَینٌ : فَالشَّمسُ . وأمَّا الَّذی کُلُّهُ جَناحٌ : فَالرّیحُ . وأمَّا الَّذی لا عَشیرَهَ لَهُ : فَآدَمُ علیه السلام . وأمَّا الَّذینَ لَم یَحمِل بِهِم رَحِمٌ : فَعَصا موسی ، وکَبشُ إبراهیمَ ، وآدَمُ ، وحَوّاءُ . وأمَّا الَّذی یَتَنَفَّسُ مِن غَیرِ روحٍ : فَالصُّبحُ ؛ لِقَولِهِ تَعالی : «وَ الصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ» (4) ... . وأمَّا الظّاعِنُ (5) : فَطورُ سَیناءَ (6) ؛ لَمّا عَصَت بَنو إسرائیلَ ، وکانَ بَینَهُ وبَینَ الأَرضِ المُقَدَّسَهِ أیّامٌ ، فَقَلَعَ اللّهُ مِنهُ قِطعَهً وجَعَلَ لَها جَناحَینِ مِن نورٍ ، فَنَتَقَهُ (7) عَلَیهِم ؛ فَذلِکَ قَولُهُ : «وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُو ظُلَّهٌ وَظَنُّواْ أَنَّهُو وَاقِعُم بِهِمْ» (8) ، وقالَ لِبَنی إسرائیلَ : إن لَم تُؤمِنوا وإلّا أوقَعتُهُ عَلَیکُم ، فَلَمّا تابوا رَدَّهُ إلی مَکانِهِ . وأمَّا المَکانُ الَّذی لَم تَطلِع عَلَیهِ الشَّمسُ إلّا مَرَّهً واحِدَهً : فَأَرضُ البَحرِ لَمّا فَلَقَهُ اللّهُ لِموسی علیه السلام ، وقامَ الماءُ أمثالَ الجِبالِ ، ویَبِسَتِ الأَرضُ بِطُلوعِ الشَّمسِ عَلَیها ، ثُمَّ عادَ ماءُ البَحرِ إلی مَکانِهِ . وأمَّا الشَّجَرَهُ الَّتی یَسیرُ الرّاکِبُ فی ظِلِّها مِئَهَ عامٍ : فَشَجَرَهُ طوبی ؛ وهِیَ سِدرَهُ المُنتَهی فِی السَّماءِ السّابِعَهِ ، إلَیها یَنتَهی أعمالُ بَنی آدَمَ ، وهِیَ مِن أشجارِ الجَنَّهِ ، لَیسَ فِی الجَنَّهِ قَصرٌ ولا بَیتٌ إلّا وفیهِ غُصنٌ مِن أغصانِها . ومَثَلُها فِی الدُّنیَا الشَّمسُ أصلُها واحِدٌ وضَوؤُها فی کُلِّ مَکانٍ . وأمَّا الشَّجَرَهُ الَّتی نَبَتَت مِن غَیرِ ماءٍ : فَشَجَرَهُ یونُسُ ، وکانَ ذلِکَ مُعجِزَهً لَهُ ؛ لِقَولِهِ تَعالی : «وَ أَمنبَتْنَا عَلَیْهِ شَجَرَهً مِّن یَقْطِینٍ» (9) . وأمَّا غِذاءُ أهلِ الجَنَّهِ : فَمَثَلُهُم فِی الدُّنیا الجَنینُ فی بَطنِ اُمِّهِ ؛ فَإِنَّهُ یَغتَذی مِن سُرَّتِها ولا یَبولُ ولا یَتَغَوَّطُ . وأمَّا الأَلوانُ فِی القَصعَهِ الواحِدَهِ : فَمَثَلُهُ فِی الدُّنیا البیضَهُ فیها لَونانِ أبیَضُ وأصفَرُ ولا یَختَلِطانِ . وأمَّا الجارِیَهُ الَّتی تَخرُجُ مِنَ التُّفّاحَهِ : فَمَثَلُها فِی الدُّنیا الدّودَهُ تَخرُجُ مِنَ التُّفّاحَهِ ولا تَتَغَیَّرُ . وأمَّا الجارِیَهُ الَّتی تَکونُ بَینَ اثنَینِ : فَالنَّخلَهُ الَّتی تَکونُ فِی الدُّنیا لِمُؤمِنٍ مِثلی ولِکافِرٍ مِثلِکَ ، وهِیَ لی فِی الآخِرَهِ دونَکَ ؛ لِأَ نَّها فِی الجَنَّهِ وأنتَ لا تَدخُلُها ! وأمّا مَفاتیحُ الجَنَّهِ : فَلا إلهَ إلَا اللّهُ ، مُحَمَّدٌ رسولُ اللّهِ . قالَ ابنُ المُسَیِّبِ : فَلَمّا قَرَأَ قَیصَرُ الکِتابَ قالَ : ما خَرَجَ هذَا الکَلامُ إلّا مِن بَیتِ النُّبُوَّهِ ! (10)

.

1- .المؤمنون : 91 .
2- .الإخلاص : 3 .
3- .فصّلت : 46 .
4- .التکویر : 18 .
5- .اسم فاعل من ظَعَن یظْعَن : أی ذَهَب وسارَ (اُنظر لسان العرب : ج 13 ص 270 «ظعن») .
6- .طُور سَیْناء : سینا بفتح السین أو کسرها اسم موضع بالشام یضاف إلیه الطور فیقال : طُور سَیْناء ، الجبل الذی کلّم اللّه تعالی علیه موسی بن عمران علیه السلام (معجم البلدان : ج 3 ص 300) .
7- .النَّتْق : أن تَقْلَع الشیءَ فتَرفَعه من مکانه لِتَرمی به (النهایه : ج 5 ص 13 «نتق») .
8- .الأعراف : 171 .
9- .الصافّات : 146 .
10- .تذکره الخواصّ : ص 145 ؛ الغدیر : ج 6 ص 248 عن ابن المسیّب .

ص: 453

تذکره الخواصّ به نقل از ابن مُسَیَّب : پادشاه روم به عمر نوشت : ... امّا بعد ؛ چند پرسش از تو دارم . از آنها مرا خبر ده . چه چیز است که خدا آن را نیافریده؟ و چه چیز است که خدا آن را نمی داند؟ و ... علی علیه السلام ، نامه را خواند و بی درنگ در پشت نامه نوشت : «به نام خداوند بخشنده مهربان ... . امّا آنچه خدا نمی داند ، سخن شماست که می گویید : او فرزند و همراه و شریک دارد . «خدا ، فرزندی اختیار نکرده است و با او معبودی دیگر نیست» . «نه کسی را زاده و نه از کسی زاییده شده است» . و امّا آنچه پیش خدا نیست ، ستمکاری است . «و پروردگار تو به بندگان [ خود] ، ستمکار نیست» . و امّا آنچه همه اش دهان است ، آتش است که هر چه در آن افکنده شود ، می خورَد . و امّا آنچه همه اش پاست ، آب است . و امّا آنچه همه اش چشم است ، خورشید است . و امّا آنچه همه اش بال است ، باد است . و امّا آن که خویشی نداشت ، آدم علیه السلام بود . و امّا آنان که زهدانیْ آنها را در بر نگرفته ، عصای موسی علیه السلام [ که اژدها شد] ، قوچ ابراهیم علیه السلام ، آدم و حوّا علیهماالسلام هستند . و امّا آن که بدون جانْ نفس می کشد ، صبح است ، به خاطر سخن خدای متعال که می فرماید : «سوگند به صبح ، چون دمیدن گیرد!» . و امّا رونده ، طور سیناست . هنگامی که بنی اسرائیل ، نافرمانی کردند در حالی که بین آن کوه و سرزمین مقدّس ، چند روز راه بود ، خداوند ، قطعه ای از آن کوه را کَند و برایش دو بال از نور ساخت و آن را از زمین کَند و این ، معنای سخن خداوند است که : «و [ یاد کن ]هنگامی را که کوه [ طور ]را بر فرازشان سایبان آسا برافراشتیم و چنان پنداشتند که [ کوه] بر سرشان فرو خواهد افتاد» . و به بنی اسرائیل گفت : اگر ایمان نیاورید ، آن را روی شما خواهم انداخت . و هنگامی که توبه کردند ، آن را به جای اصلی اش برگردانْد . و امّا جایی که جز یک بارْ خورشید بر آن نتابیده است ، زمینِ زیر دریاست ، هنگامی که خدا آن را برای موسی علیه السلام گشود و آب ، چون کوهی بالا آمد و با تابش خورشید بر آن ، خشک شد و سپس آب ، به جای اصلیِ خود برگشت . و امّا درختی که سواره زیر سایه آن ، یکصد سال راه می رود ، درخت طُوبی است و آن ، همان سِدْرهُ المُنتهی در آسمان هفتم است که اعمال آدمی زادگان به آن جا می رود و این درخت ، از درخت های بهشت است و در بهشت ، قصری و خانه ای نیست ، مگر آن که شاخه ای از این درخت در آن جا هست . نمونه آن در دنیا ، خورشید است که اصل آن یکی است ؛ ولی نورش در همه جا پراکنده است . و امّا درختی که بدون آب روییده ، درخت یونس علیه السلام است که معجزه وی بود ، طبق سخن خداوند که می فرماید : «و بر بالای [ سرِ] او درختی از [ نوع ]کدوبُن رویانیدیم» . و امّا غذای بهشتیان ، نمونه آن در دنیا غذای جنین در شکم مادر است که از ناف مادر تغذیه می کند و ادرار نمی کند و مدفوع ندارد . و امّا رنگ ها[ ی مختلف جدا از هم برای یک مادّه سیّال] در یک کاسه ، نمونه اش در دنیا تخم مرغ است که دارای دو رنگ سفید و زرد است و با هم آمیخته نمی شوند. و امّا کنیزکی که از سیبْ بیرون می آید ، نمونه اش در دنیا کِرمی است که از سیبْ بیرون می آید و تغییری نمی کند. و امّا کنیزکی که بین دو نفر [ ، مشترک] است ، نخل است که در دنیا از آنِ مؤمنی چون من و کافری چون توست ، ولی در آخرت ، از آنِ من است ، نه تو ؛ چون آن نخل در بهشت است و تو وارد آن نمی شوی . و امّا کلیدهای بهشت ، لا إله إلّا اللّه و محمّدٌ رسولُ اللّه است» . ابن مُسَیِّب گفت : هنگامی که قیصر ، نامه را خوانْد ، گفت: این سخن، جز از خاندان نبوّت، بیرون نیامده است.

.


ص: 454

. .


ص: 455

. .


ص: 456

بحار الأنوار :قَضی [عَلِیٌّ علیه السلام ] بِالبَصرَهِ لِقَومٍ حَدّادینَ اشتَرَوا بابَ حَدیدٍ مِن قَومٍ ، فَقالَ أصحابُ البابِ : کَذا وکَذا مَنّا ، فَصَدَّقوهُم وَابتاعوهُ ، فَلَمّا حَمَلُوا البابَ عَلی أعناقِهِم قالوا لِلمُشتَری : ما فیهِ ما ذَکَروهُ مِنَ الوَزنِ ، فَسَأَلوهُم الحَطیطَهَ فَأَبَوا ، فَارتَجَعوا عَلَیهِم ، فَصاروا إلی أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام ، فَقالَ : أدُلُّکُمُ ؛ احمِلوهُ إلَی الماءِ . فَحُمِلَ فَطُرِحَ فی زَورَقٍ صَغیرٍ وعُلِّمَ عَلَی المَوضِعِ الَّذی بَلَغَهُ الماءُ . ثُمَّ قالَ : أرجِعوا مَکانَهُ تَمرا مَوزونا . فَما زالوا یَطرَحونَ شَیئا بَعدَ شَیءٍ مَوزونا حَتّی بَلَغَ الغایَهَ . قالَ : کَم طَرَحتُم ؟ قالوا : کَذا وکَذا مَنّا ورِطلاً . قالَ علیه السلام : وَزنُهُ هذا . (1)

.

1- .بحار الأنوار : ج 40 ص 286 ح 45 نقلاً عن کتاب صفوه الأخبار .

ص: 457

بحار الأنوار :[ علی علیه السلام ] در بصره در حقّ آهنگرانی که از کسانی درِ آهنی خریده بودند ، داوری کرد . صاحبانِ در گفته بودند : وزن این ، چندین و چند مَن است . آهنگران هم حرفشان را قبول کرده ، آن را خریده بودند . وقتی آن را روی دوش گرفتند ، به فروشندگان گفتند : در ، به آن وزنی که گفتید ، نیست . و از آنان خواستند که وزن آن را کم تر حساب کنند ؛ ولی چون فروشندگان ، قبول نکردند ، در را به آنها برگرداندند . نزد امیر مؤمنان رفتند . علی علیه السلام به آنان فرمود : «راهنمایی تان می کنم . آن را کنار آب ببرید» . در را برداشتند و در قایق کوچکی گذاشتند و جایی را که سطح آب به آن رسیده بود ، علامت گذاشتند . آن گاه فرمود : «به جای در ، خرمای وزن شده در قایق بریزید» و آنان ، آن قدر خرمای وزن شده در قایق ریختند تا آب به جای علامت رسید . پرسید : «چه قدر ریختید؟» . گفتند : چند و چند رَطل . علی علیه السلام فرمود : «این ، وزنِ آن در است» .

.


ص: 458

الفضائل لابن شاذان :رُوِیَ أنَّ امرَأَهً تَرَکَت طِفلاً ابنَ سِتَّهِ أشهُرٍ عَلی سَطحٍ ، فَمَشَی الصَّبِیُّ یَحبو حَتّی خَرَجَ مِنَ السَّطحِ وجَلَسَ عَلی رَأسِ المیزابِ ، فَجاءَت اُمُّهُ عَلَی السَّطحِ فَما قَدَرَت عَلَیهِ ، فَجاؤوا بِسُلَّمٍ ووَضَعوهُ عَلَی الجِدارِ فَما قَدَروا عَلَی الطِّفلِ ؛ مِن أَجلِ طولِ المیزابِ وبُعدُهُ عَنِ السَّطحِ ، وَالاُمُّ تَصیحُ وأهلُ الصَّبِیِّ کُلُّهُم یَبکونَ ، وکانَ فی أیّامِ عُمَرَ بنِ الخَطّابِ ، فَجاؤوا إلَیهِ فَحَضَرَ مَعَ القَومِ فَتَحَیَّروا فیهِ ، وقالوا : ما لِهذا إلّا عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ! فَحَضَرَ عَلِیٌّ علیه السلام ، فَصاحَت اُمُّ الصَّبِیِّ فی وَجهِهِ ، فَنَظَرَ أمیرُ المُؤمِنینَ إلَی الصَّبِیِّ ، فَتَکَلَّمَ الصَّبِیَّ بِکَلامٍ لا یَعرِفُهُ أحَدٌ ، فَقالَ علیه السلام : أحضِروا هاهُنا طِفلاً مِثلَهُ ، فَأَحضَروهُ ، فَنَظَرَ بَعضُهُما إلی بَعضٍ وتَکَلَّمَ الطِّفلانِ بِکَلامِ الأَطفالِ ، فَخَرَجَ الطِّفلُ مِنَ المیزابِ إلَی السَّطحِ ، فَوَقَعَ فَرَحٌ فِی المَدینَهِ لَم یُرَ مِثلُهُ . (1)

.

1- .الفضائل لابن شاذان : ص 56 ، بحار الأنوار : ج 40 ص 267 ح 36 .

ص: 459

الفضائل ، ابن شادان :روایت شده است که زنی کودک شش ماهه ای را روی بام گذاشت و کودک ، خود را روی زمین کشید تا از پشت بام خارج شد و روی ناودان نشست . مادرش روی بام آمد و نتوانست وی را بگیرد . نردبانی آوردند و روی دیوار گذاشتند ؛ امّا نتوانستند بچه را بگیرند ؛ چون بلندی ناودان ، زیاد بود و از لب بام ، فاصله داشت . مادرش فریاد می زد و نزدیکان بچّه ، گریه می کردند . حادثه در زمان عمر بن خطّاب بود . نزد وی آمدند و او نیز همراه مردم به محلّ حادثه آمد و همه در این جریان ، متحیّر ماندند و گفتند : جز علی بن ابی طالب ، کسی نمی تواند چاره ساز باشد . علی علیه السلام را حاضر کردند . مادر کودک در برابر علی علیه السلام شروع به شیون کرد . امیر مؤمنان ، نزد بچّه آمد و با بچه حرف زد ؛ امّا بچه نفهمید . علی علیه السلام فرمود : «بچه ای هم سنّ او بیاورید» . بچّه ای آوردند . دو کودک به یکدیگر نگاه کردند و با زبان کودکانه با هم حرف زدند . کودک از ناودان به پشت بام برگشت و در شهر ، شادمانی ای به وجود آمد که تا آن روز ، کسی مثل آن را ندیده بود .

.


ص: 460

کلامُ ابنِ أبی الحدید فی علوم الإمامقالَ ابنُ أبِی الحَدیدِ فی مُقَدَّمَهِ شَرحِ نَهجِ البَلاغَهِ : قَد عَرَفتَ أنَّ أشرَفَ العُلومِ هُوَ العِلمُ الإِلهِیُّ ؛ لِأَنَّ شَرَفَ العِلمِ بِشَرَفِ المَعلومِ ، ومَعلومُهُ أشرَفُ المَوجوداتِ ، فَکانَ هُوَ أشرَفَ العُلومِ . ومِن کَلامِهِ علیه السلام اقتُبِسَ ، وعَنهُ نُقِلَ ، وإلَیهِ انتُهِیَ ، ومِنهُ ابتُدِئَ . فَإِنَّ المُعتَزِلَهَ الَّذینَ هُم أهلُ التَّوحیدِ وَالعَدلِ ، وأربابُ النَّظَرِ ، ومِنهُم تَعَلَّمَ النّاسُ هذَا الفَنَّ تَلامِذَتُهُ وأصحابُهُ ؛ لِأَنَّ کَبیرَهُم واصِلَ بنَ عَطاءٍ تِلمیذُ أبی هاشِمٍ عَبدِ اللّهِ بنِ مُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِیَّهِ ، وأبو هاشِمٍ تِلمیذُ أبیهِ ، وأبوهُ تِلمیذُهُ علیه السلام . وأمَّا الأَشعَرِیَّهُ : فَإِنَّهُم یَنتَمونَ إلی أبِی الحَسَنِ عَلِیِّ بنِ إسماعیلَ بنِ أبی بِشرٍ الأَشعَرِیِّ ، وهُوَ تِلمیذُ أبی عَلِیٍّ الجُبّائِیِّ ، وأبو عَلِیٍّ أحَدُ مَشایِخِ المُعتَزِلَهِ ، فَالأَشعَرِیَّهُ یَنتَهونَ بِأَخَرَهٍ إلی اُستاذِ المُعتَزِلَهِ ومُعَلِّمِهِم ، وهُوَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام . وأمَّا الإِمامِیَّهُ وَالزَّیدِیَّهُ فَانتِماؤُهُم إلَیهِ ظاهِرٌ . ومِنَ العُلومِ عِلمُ الفِقهِ ، وهُوَ علیه السلام أصلُهُ وأساسُهُ ، وکُلُّ فَقیهٍ فِی الإِسلامِ فَهُوَ عِیالٌ عَلَیهِ ، ومُستَفیدٌ مِن فِقهِهِ . أمّا أصحابُ أبی حَنیفَهَ ، کَأَبی یوسُفَ ومُحَمَّدٍ وغَیرِهِما ، فَأَخَذوا عَن أبی حَنیفَهَ . وأمَّا الشّافِعِیُّ فَقَرَأَ عَلی مُحَمَّدِ بنِ الحَسَنِ ، فَیَرجِعُ فِقهُهُ أیضا إلی أبی حَنیفَهَ . وأمّا أحمَدُ بنُ حَنبَلٍ فَقَرَأَ عَلَی الشّافِعِیِّ ، فَیَرجِعُ فِقهُهُ أیضا إلی أبی حَنیفَهَ ، وأبو حَنیفَهَ قَرَأَ عَلی جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام ، وقَرَأَ جَعفَرٌ عَلی أبیهِ علیه السلام ، ویَنتَهِی الأَمرُ إلی عَلِیٍّ علیه السلام . وأمّا مالِکُ بنُ أنَسٍ فَقَرَأَ عَلی رَبیعَهِ الرَّأیِ ، وقَرَأَ رَبیعَهُ عَلی عِکرِمَهَ ، وقَرَأَ عِکرِمَهُ عَلی عَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍ ، وقَرَأَ عَبدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ عَلی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ . وإن شِئتَ فَرَدَدتَ إلَیهِ فِقهَ الشّافِعِیِّ بِقِراءَتِهِ عَلی مالِکٍ کانَ لَکَ ذلِکَ . فَهؤُلاءِ الفُقَهاءُ الأَربَعَهُ . وأمّا فِقهُ الشّیعَهِ فَرُجوعُهُ إلَیهِ ظاهِرٌ . وأیضا فَإِنَّ فُقَهاءَ الصَّحابَهِ کانوا : عُمَرَ بنَ الخَطّابِ ، وعَبدَ اللّهِ بنَ عَبّاسٍ ؛ وکِلاهُما أخذا عَن عَلِیٍّ علیه السلام . وأمّا ابنُ عَبّاسٍ فَظاهِرٌ ، وأمّا عُمَرُ فَقَد عَرَفَ کُلُّ أحَدٍ رُجوعَهُ إلَیهِ فی کَثیرٍ مِنَ المَسائِلِ الَّتی أشکَلَت عَلَیهِ وعَلی غَیرِهِ مِنَ الصَّحابَهِ ، وقَولَهُ غَیرَ مَرَّهٍ : «لَولا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ !» ، وقَولَهُ : «لا بَقیتُ لِمُعضِلَهٍ لَیسَ لَها أبُو الحَسَنِ !» ، وقَولَهُ : «لا یُفتِیَنَّ أحَدٌ فِی المَسجِدِ وعَلِیٌّ حاضِرٌ» . فَقَد عُرِفَ بِهذَا الوَجهِ أیضا اِنتِهاءُ الفِقهِ إلَیهِ . وقَد رَوَتِ العامَّهُ وَالخاصَّهُ قَولَهُ صلی الله علیه و آله : «أقضاکُم عَلِیٌّ» . وَالقَضاءُ هُوَ الفِقهُ ، فَهُوَ إذا أفقَهُهُم . ورَوَی الکُلُّ أیضا أ نَّهُ علیه السلام قالَ لَهُ وقَد بَعَثَهُ إلَی الیَمَنِ قاضِیا : «اللّهُمَّ اهدِ قَلبَهُ ، وثَبِّت لِسانَهُ» . قالَ : فَما شَکَکتُ بَعدَها فی قَضاءٍ بَینَ اثنَینِ . وهُوَ علیه السلام الَّذی أفتی فی المَرأَهِ الَّتی وَضَعَت لِسِتَّهِ أشهُرٍ ، وهُوَ الَّذی أفتی فی الحامِلِ الزّانِیَهِ ، وهُوَ الَّذی قالَ فِی المِنبَرِیَّهِ (1) : «صارَ ثُمنُها تِسعا» . وهذِهِ المَسأَلَهُ لَو فَکَّرَ الفَرَضی (2) فیها فِکرا طَویلاً لَاستُحسِنَ مِنهُ بَعدَ طولِ النَّظَرِ هذَا الجَوابُ ، فَما ظَنُّکَ بِمَن قالَهُ بَدیهَهً ، وَاقتَضَبَهُ ارتِجالاً ! ومِنَ العُلومِ عِلمُ تَفسیرِ القُرآنِ ، وعَنهُ اُخِذَ ، ومِنهُ فُرِّعَ . وإذا رَجَعتَ إلی کُتُبِ التَّفسیرِ عَلِمتَ صِحَّهَ ذلِکَ ؛ لِأَنَّ أکثَرَهُ عَنهُ وعَن عَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍ ، وقَد عَلِمَ النّاسُ حالَ ابنِ عَبّاسٍ فی مُلازَمَتِهِ لَهُ وانقِطاعِهِ إلَیهِ ، وأ نَّهُ تِلمیذُهُ وخِرّیجُهُ . وقیلَ لَهُ : أینَ عِلمُکَ مِن عِلمِ ابنِ عَمِّکَ ؟ فَقالَ : کَنِسبَهِ قَطرَهٍ مِنَ المَطَرِ إلَی البَحرِ المُحیطِ . ومِنَ العُلومِ عِلمُ الطَّریقَهِ وَالحَقیقَهِ وأحوالِ التَّصَوُّفِ ، وقَد عَرَفتَ أنَّ أربابَ هذَا الفَنِّ فی جَمیعِ بِلادِ الإِسلامِ إلَیهِ یَنتَهون ، وعِندَهُ یَقِفونَ . وقَد صَرَّحَ بِذلِکَ الشِّبِلیُّ ، وَالجُنَیدُ ، وسَرِیّ ، وأبو یَزیدَ البِسطامِیّ ، وأبو مَحفوظٍ مَعروفٌ الکَرَخِیُّ ، وغَیرُهُم . ویَکفیکَ دَلالَهً عَلی ذلِکَ ، الخِرقَهُ الَّتی هِیَ شِعارُهُم إلَی الیَومِ ، وکَونُهُم یُسنِدونَها بِإِسنادٍ مُتَّصِلٍ إلَیهِ علیه السلام . ومِنَ العُلومِ عِلمُ النَّحوِ وَالعَرَبِیَّهِ ، وقَد عَلِمَ النّاسُ کافَّهً أ نَّهُ هُوَ الَّذی ابتَدَعَهُ وأنشَأَهُ ، وأملی عَلی أبِی الأَسوَدِ الدُّؤَلِیِّ جَوامِعَهُ واُصولَهُ ؛ مَن جُملَتِهَا : الکَلامُ کُلُّهُ ثَلاثَهُ أشیاءَ : اِسمٌ وفِعلٌ وحَرفٌ . ومِن جُملَتِها : تَقسیمُ الکَلِمَهِ إلی مَعرِفَهٍ ونَکِرَهٍ ، وتَقسیمُ وُجوهِ الإِعرابِ إلَی الرَّفعِ وَالنَّصبِ وَالجَرِّ وَالجَزمِ ، وهذا یَکادُ یُلحَقُ بِالمُعجِزاتِ ؛ لِأَنَّ القُوَّهَ البَشَرِیَّهَ لا تَفی بِهذا الحَصرِ ، ولا تَنهَضُ بِهذَا الاِستِنباطِ . (3)

.

1- .راجع : ص 404 (علم الحساب) .
2- .هو الذی یعرف الفرائض (لسان العرب : ج 7 ص 202 «فرض») .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 17 .

ص: 461



سخن ابن ابی الحدید درباره دانش های امام علی

سخن ابن ابی الحدید درباره دانش های امام علیابن ابی الحدید در مقدّمه شرح نهج البلاغه می گوید : دانستی که شریف ترینِ دانش ها ، دانش الهی است ؛ چون ارزش دانش ، به ارزشِ دانسته شده است و آنچه در دانش الهی دانسته می شود [ ، یعنی خداوند] ، اشرف موجودات است . بنا بر این ، دانش الهی ، شریف ترینِ دانش هاست . دانش الهی از سخن علی علیه السلام برگرفته شده ، از او نقل شده ، به او پایان می یابد و از او شروع شده است . معتزلیان که اهل توحید و عدل و صاحبان اندیشه اند و مردم ، دانش کلام را از آنان یاد گرفته اند شاگردان و یاران علی علیه السلام هستند ؛ چون بزرگِ معتزله ، واصل بن عطا ، شاگرد ابو هاشم عبد اللّه بن محمّد بن حنفیه است و ابو هاشم ، شاگرد پدرش و پدرش شاگرد علی علیه السلام بود . و امّا اشعریان ، آنان به ابو الحسن علی بن اسماعیل بن ابی بِشْر اشعری می رسند و او شاگرد ابو علی جُبّایی بود و ابو علی ، یکی از استادان معتزله است . پس اشعریان در نهایت به استاد و معلّم معتزله ، علی بن ابی طالب علیه السلام می رسند . و امّا رسیدن امامیّه و زیدیه به علی علیه السلام آشکار است . از جمله دانش ها ، دانش فقه است و او (علی علیه السلام ) ، اصل و پایه فقه است و هر فقیهی در اسلام ، ریزه خوارِ خوان اوست و بهره گیرنده از فقه او . و امّا یاران ابو حنیفه ، مثل ابو یوسف و محمّد و غیر آن دو ، فقه را از ابو حنیفه گرفته اند. و امّا شافعی، نزد محمّد بن حسنْ درس خوانده که فقه او هم به ابو حنیفه می رسد . و امّا احمد بن حنبل ، نزد شافعی درس خوانده و فقه او هم به ابو حنیفه می رسد . و ابو حنیفه ، خودش نزد جعفر بن محمّد علیهماالسلام درس خوانده و جعفر علیه السلام ، نزد پدرش فقه آموخته و زنجیره وار به علی علیه السلام می رسد . و امّا مالک بن انس ، نزد ربیعه الرأی ، درس خوانده و ربیعه ، نزد عِکْرمه ، و عکرمه نزد عبد اللّه بن عبّاس ، و عبد اللّه بن عبّاس ، نزد علی بن ابی طالب علیه السلام درس خوانده است . اگر خواستی ، می توانی ریشه فقه شافعی را از طریق درس خواندن شافعی نزد مالک بن اَنَس ، به علی علیه السلام برگردانی . این ، داستان فقهای چهارگانه بود . و امّا فقه شیعه ، برگشت آن به علی علیه السلام آشکار است و نیز فقهای اصحابِ پیامبر خدا ، دو نفر بودند : عمر بن خطّاب و عبد اللّه بن عبّاس ، که هر دو از علی علیه السلام آموخته اند . دانش آموختنِ ابن عبّاس نزد علی علیه السلام که آشکار است ؛ و امّا عمر ، همه می دانند که وی در بسیاری از مسائلی که برایش و برای دیگر صحابیانْ دشوار بود ، به علی علیه السلام رجوع می کرد و بارها گفت : «اگر علی نبود ، عُمَر هلاک می شد» و نیز سخنش که: «کاشْ گرفتار دشواری ای نشوم که ابو الحسنْ حضور نداشته باشد!» و نیز سخن دیگرش که گفت : «در مسجد پیامبر خدا با حضور علی ، هیچ کس فتوا ندهد» . از این روش هم منتهی شدن فقه به آن حضرت ، شناخته شد . اهل سنّت و شیعه ، این سخن پیامبر خدا را روایت کرده اند که: «داورترینِ شما علی است» و داوری و قضاوت ، همان فقه است . بنا بر این ، او دین شناس ترینِ مردم بود . و نیز همه روایت کرده اند که چون پیامبر خدا ، علی علیه السلام را به عنوان قاضی به یَمنْ گسیل کرد ، فرمود : «پروردگارا! قلبش را هدایت کن و زبانش را استوار ساز» و علی علیه السلام گفت: «از آن زمان، در داوری بین دو نفر ، هرگز تردید نکرده ام». او کسی بود که درباره زنی که شش ماهه زایید ، داوری کرد . او کسی بود که درباره زن باردارِ زناکار ، داوری کرد . او کسی بود که در جریان پرسشِ منبریه (1) فرمود : «صار ثُمْنها تِسعا ؛ یک هشتم او یک نُهم می شود» . (2) پاسخ این مسئله ، از چیزهایی است که از کسی که از تقسیم میراث آگاهی دارد ، پس از اندیشه ورزیِ طولانی و با دقّت نظر بسیار ، جای تحسین دارد . پس چه می توان گفت درباره کسی که فی البداهه پاسخ داده باشد و بدون فکر کردن ، نتیجه را به دست آورده باشد . از جمله دانش ها ، دانش تفسیر قرآن است و این دانش ، از او ریشه گرفته و شاخ و برگ یافته است و اگر به کتاب های تفسیر رجوع کنی ، درستی این مطلب را خواهی دانست ؛ چون بیشتر آرای تفسیری ، از او و از ابن عبّاس است و همگان ، چگونگی همراهی ابن عبّاس با علی علیه السلام و وابستگی اش به او را و این را که ابن عبّاس ، شاگرد و دست پرورده اوست ، می دانند . به ابن عبّاس گفته شد : دانش تو نسبت به دانش پسر عمویت علی علیه السلام ، در چه حد است؟ پاسخ داد : چون نسبتِ قطره به اقیانوس . و از جمله دانش ها ، دانش طریقت و حقیقت و احوال تصوّف است و این که در همه جهان اسلام ، ارباب این فن به ایشان می رسند و زنجیره با او پایان می یابد ، امری شناخته شده است و افرادی چون شِبْلی ، جُنَید ، سَری ، ابو یزید بسطامی ، ابو محفوظ معروفِ کَرْخی و دیگران ، به این امر ، تصریح کرده اند و به عنوان گواهی بر این ادّعا ، خرقه ای که تا کنون به عنوان شعار آنان معروف است و آن را با سند متّصل به آن حضرتْ نسبت می دهند ، کافی است . و از جمله دانش ها ، دانش نحو و قواعد زبان عربی است ، و همه مردم می دانند که او کسی بود که آن را ابداع کرد و کلیات و اصول آن را بر ابو الأسود دُئلی ، املا کرد که از جمله اصول آن ، این است که : «همه کلمه ها ، یکی از این سه چیزند : اسم ، فعل و حرف» ، و نیز این که : «کلمه به معرفه و نکره تقسیم می شود» و یا : «تقسیم اِعراب به رفع ، نصب ، جَر و جزم» ، و این ابتکار ، شبیه معجزه است ؛ چون توان بشر برای این تقسیم بندی کافی نیست و نمی تواند چنین اصولی را استنباط کند .

.

1- .از آن جا که این سؤال ، در حالی پرسیده شد که حضرت بر منبر بود ، به «پرسش منبریه» مشهور است (ر . ک : کشف الغمّه : ج 1 ص 132) .
2- .ر . ک : ص 405 (ریاضیّات) .