گروه نرم افزاری آسمان

فصل پنجم : شماری از دشمنان امام علی



5 / 1 ابو اعور

فصل پنجم : شماری از دشمنان امام علی5 / 1ابو اعورابو اَعوَر (عمرو بن سُفیان سُلَمی) از کینه توزان و دشمنان علی علیه السلام بود . وی نقش مهم و بزرگی در رویارویی با امام علیه السلام در جنگ صِفّین داشت . وی در ابتدای کارزار ، در پیشاپیش لشکر بود ؛ امّا زمانی که مالک اَشتر ، او را به جنگ فرا خواند ، از این کار ، امتناع ورزید و شبانه از میدان کارزار ، فرار نمود . سپس [ به سوی نهر آب] رفت و بر آن مسلّط گشت تا از دستیابی سپاه امام علیه السلام به آن ، جلوگیری کند . نیز وی در کشتار ماه ذی حجّه و صفر ، یکی از فرماندهان بود . سپس سرپرستی اُردنی ها را که در سمت چپ سپاه شام بودند بر عهده گرفت . امام [ علی] ، امیر مؤمنان ، وی را در نماز ، نفرین کرد .

.


ص: 380

اُسد الغابه :أبُو الأَعوَرِ عَمُرو بنُ سُفیانَ السُّلَمِیُّ ... مِن أصحابِ مُعاوِیَهَ وخاصَّتِهِ ، وشَهِدَ مَعَهُ صِفّینَ ، وکانَ أشَدَّ مَن عِندَهُ عَلی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ رضی الله عنه ، وکانَ عَلِیٌّ یَدعو عَلَیهِ فِی القُنوتِ . (1)

تاریخ الطبری عن أبی جناب الکلبی :کان [عَلِیٌّ علیه السلام ] إذا صَلَّی الغَداهَ یَقنُتُ فَیَقولُ : اللّهُمَّ العَن مُعاوِیَهَ ، وعَمرا ، وأبَا الأَعوَرِ السُّلَمِیَّ ، وحَبیبا ، وعَبدَ الرَّحمنِ بنَ خالِدٍ ، وَالضَحّاکَ بنَ قَیسٍ ، وَالوَلیدَ ! (2)

راجع : ج 5 ص 546 (مقابله مقدّمه الجیشین) .

5 / 2بُسرُ بنُ أرطاهَکان بُسْر من اُمراء جیش معاویه (3) ، وأحد المعادین للإمام أمیر المؤمنین علیه السلام . وقد تقابل مع الإمام علیه السلام فی صفّین ، لکنّه نجا من الموت بکشف عورته (4) . أغار علَی المدینه ومکّه والیمن بعد صفّین بأمر معاویه ، وآذی شیعه الإمام علیه السلام (5) ، وقتل خلقا کثیرا ، فیهم طفلان لعبید اللّه بن العبّاس (6) ، وأفرط فی قبائحه إفراطا لا یوصف . کما أنّه خرّب دُور أصحاب الإمام علیه السلام فی المدینه (7) ، وأسر النساء المسلمات فی الیمن وباعهنّ (8) . وقد دعا علیه الإمام علیه السلام (9) ، فجُنَّ علی أثر ذلِکَ (10) . ثمّ هلک حوالی سنه (70 ه ) . (11)

.

1- .اُسد الغابه : ج 6 ص 13 الرقم 5692 ، الاستیعاب : ج 4 ص 162 الرقم 2878 نحوه .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 71 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 397 ؛ الأمالی للطوسی : ص 725 ح 1525 عن عبد اللّه بن معقل ، الاُصول الستّه عشر: ص88 عن أبیمعقل المزنی وکلاهما نحوه.
3- .تاریخ دمشق : ج 10 ص 149 ح 872 ، الأخبار الطوال : ص 167 و ص 172 ، شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 215 و ج 4 ص 28 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 123 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 316 ؛ وقعه صفّین : ص 461 .
5- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 211 ، شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 3 ؛ تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 197 ، الغارات : ج 2 ص 598 .
6- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 213 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 140 ، تاریخ دمشق : ج 10 ص 151 154 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 431 ، اُسد الغابه : ج 1 ص 375 الرقم 406 ، الاستیعاب : ج 1 ص 244 الرقم 175 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 323 ؛ الأمالی للمفید : ص 306 ح 4 ، الأمالی للطوسی : ص 77 ح 111 ، تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 198 ، الغارات : ج 2 ص 614 .
7- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 212 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 139 ، تاریخ دمشق : ج 10 ص 151 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 430 ، الفتوح : ج 4 ص 232 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 322 ؛ تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 198 .
8- .سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 410 الرقم 65 ، اُسد الغابه : ج 1 ص 375 الرقم 406 ، الاستیعاب : ج 1 ص 243 الرقم 175 .
9- .الغارات : ج 2 ص 640 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 79 و ج 15 ص 98 .
10- .مروج الذهب : ج 3 ص 172 ، تاریخ بغداد : ج1 ص 211 الرقم 49 ، اُسد الغابه : ج 1 ص 375 الرقم 406 ؛ الغارات : ج 2 ص 640 . راجع : ج 11 ص 592 (استجابه دعائه علی بسر بن أرطاه) .
11- .سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 411 الرقم 65 .

ص: 381



5 / 2 بُسر بن اَرطات

اُسد الغابه :ابو اعور (عمرو بن سفیان سُلَمی) ... از یاران و برگزیدگان معاویه بود که در جنگ صِفّین ، همراه وی حضور داشت . او سرسخت ترین یار معاویه در دشمنی با علی بن ابی طالب علیه السلام بود . علی علیه السلام او را در قنوت [ نماز] ، نفرین می کرد .

تاریخ الطبری به نقل از ابو جناب کلبی : [ علی علیه السلام ،] هنگامی که صبحگاه نماز می گزارد ، در قنوت می گفت : «خداوندا! معاویه ، عمرو بن عاص ، ابو اعور سُلَمی ، حبیب ، عبد الرحمان بن خالد ، ضحّاک بن قیس و ولید را لعنت فرما» .

ر . ک : ج 5 ، ص 547 (رویارویی پیش قراولان هر دو سپاه) .

5 / 2بُسر بن اَرطاتبُسر ، از فرماندهان سپاه معاویه و یکی از دشمنان امیر مؤمنانْ امام علی علیه السلام بود که در جنگ صِفّین ، با امام علیه السلام رو به رو شد ؛ امّا به دلیل کشف عورت خویش ، نجات یافت . وی پس از جنگ صِفّین ، به دستور معاویه ، بر مدینه و مکّه و یمن تاخت و پیروان امام علیه السلام را آزار داد و جمع بسیاری (از جمله : دو کودک عبید اللّه بن عبّاس) را به قتل رساند . نیز کارهای به غایتْ زشتی از او سر زد که قابل توصیف نیست ، چنان که خانه یاران امام علیه السلام را در مدینه ویران کرد و زنان مسلمان یمنی را به اسارت برد و آنان را فروخت . امام علی علیه السلام وی را نفرین کرد . او در اثر این نفرین ، دیوانه شد (1) و سرانجام ، در حدود سال 70 هجری مُرد .

.

1- .ر.ک : ج 11 ص 593 (پذیرفته شدن نفرین وی درباره بسر بن ارطات) .

ص: 382

الاستیعاب :کانَ بُسرُ بنُ أرطاهَ مِنَ الأَبطالِ الطُّغاهِ ، وکانَ مَعَ مُعاوِیَهَ بِصفّینَ ، فَأَمَرَهُ أن یَلقی عَلِیّا فِی القِتالِ ، وقالَ لَهُ : سَمِعتُکُ تَتَمَنّی لِقاءَهُ ؛ فَلَو أظفَرَکَ اللّهُ بِهِ وصَرَعتَهُ حَصَلتَ عَلی دُنیا وآخِرَهٍ . ولَم یَزَل بِهِ یُشَجِّعُهُ ویُمَنّیهِ حَتّی رَآهُ فَقَصَدَهُ فِی الحَربِ ، فَالتَقَیا فَصَرَعَهُ عَلِیٌّ رِضوانُ اللّه عَلَیهِ ، وعَرَضَ لَهُ مَعَهُ مِثلَ ما عَرَضَ فیما ذَکَروا لِعَلِیٍّ رضی الله عنه مَعَ عَمرِو بنِ العاصِ . (1)

.

1- .الاستیعاب : ج 1 ص 245 الرقم 175 .

ص: 383

الاستیعاب :بسر بن ارطات ، از قوی پنجگان طغیانگر بود . او در جنگ صِفّین ، همراه معاویه بود . معاویه به وی دستور داد که با علی علیه السلام رو به رو شود و به او گفت : شنیده ام که مشتاق دیدار علی هستی . اگر خداوندْ تو را بر او پیروز گرداند و او را بر زمین افکنی ، بر دنیا و آخرت ، دست یافته ای . معاویه ، پیوسته او را تشویق و تهییج می کرد ، تا این که او علی علیه السلام را دید و آهنگ کارزار با وی نمود . آن دو با یکدیگر نبرد کردند و علی که خداوند از او خشنود باد او را بر زمین افکند ؛ امّا او همان کاری را کرد که گفته می شود عمرو بن عاص در نبرد با علی علیه السلام کرده بود .

.


ص: 384

تاریخ دمشق عن عطاء بن أبی مروان :بَعَثُ مُعاوِیَهُ بُسرَ بنَ أرطاهَ إلَی المَدینَهِ ومَکَّهَ وَالیَمَنِ یَستَعرِضُ النّاسَ ؛ فَیَقتُلُ مَن کانَ فی طاعَهِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، فَأَقامَ بِالمَدینَهِ شَهرا ، فَما قیلَ لَهُ فی أحَدٍ : إنَّ هذَا مِمَّن أعانَ عَلی عُثمانَ إلّا قَتَلَهُ . وقَتَلَ قَوما مِن بَنی کَعبٍ عَلی مالِهِم فیما بَینَ مَکَّهَ وَالمَدینَهَ ، وأَلقاهُم فِی البِئرِ . ومَضی إلَی الیَمَنِ وکانَ عُبَیدُ اللّهِ بنُ العَبّاسِ بنِ عَبدِ المُطَّلِبِ والِیا عَلَیها لِعَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، فَقَتَلَ بُسرٌ ابنَیهِ : عَبدَ الرَّحمنِ وقُثَما ابنَی عُبَیدِ اللّهِ بنِ العَبّاسِ ، وقَتَل عَمرَو بنَ اُمِّ أراکَهَ الثَّقَفِیَّ ، وقَتَلَ مِن هَمدانَ بِالجَوفِ (1) مِمَّن کانَ مَعَ عَلِیٍّ بِصِفّینَ ؛ قَتَلَ أکثَرَ مِن مِئَتَینِ ، وقَتَلَ مِنَ الأَبناءِ کَثیرا . (2)

الفتوح فی غارَهِ بُسرِ بنِ أرطاهَ : سارَ حَتّی جازَ بِئرَ مَیمونٍ (3) ، جَعَلَ النّاسُ یَهرُبونَ بَینَ یَدَیهِ خَوفا مِنهُم عَلی أنفُسِهِم . قالَ : ونَظَرَ بُسرٌ إلی غُلامَینِ مِن أحسَنِ الغِلمانِ هَیئَهً وجَمالاً وهُما هارِبانِ ، فَقالَ : عَلَیَّ بِهما ! فَاُتِیَ بِهِما حَتّی وَقَفا بَینَ یَدَیهِ ، فَقالَ لَهُما : مَن أنتُما ؟ فَقالَ أحَدُهما : أنَا قُثَمُ وهذَا أخی ، ابنا عُبَیدِ اللّهِ بنِ عَبّاسِ بنِ عَبدِ المُطَّلِبِ . فَقالَ بُسرٌ : اللّهُ أکبَرُ ! أنتُما مِمَّن أتَقَرَّبُ بِکُما وبِسَفکِ دِمائِکُما إلَی اللّهِ تَعالی . قالَ : ثُمَّ أمَرَ بِهِما فَذُبِحا ذَبحا ... . ثُمَّ سارَ بُسرٌ إلی نَجرانَ (4) وبِها یَومَئِذٍ رَجُلٌ مِن أصحابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله یُقالَ لَهُ عَبدُ المُدانِ ، فَسَمّاهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله عَبدَ اللّهِ ، وکانَ مِن شیعَهِ عَلِیٍّ رضی الله عنه ، فَقَتَلَهُ بُسرُ بنُ أبی أرطاهَ وقَتَلَ ابنا لَهُ یُسَمّی مالِکا ... . ثُمَّ سارَ بُسرُ بنُ أبی أرطاهَ إلی بِلادِ هَمدانَ وبِها قَومٌ مِن أرحَبَ مِن شیعَهِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ ، فَقَتَلَهُم عَن آخِرِهِم . ثُمَّ سارَ إلی جَیشانَ (5) وبِها یَومَئذٍ خَلقٌ مِن شیعَهِ عَلِیٍّ رضی الله عنه ، فَقَتَلَهُم عَن آخِرِهِم . ثُمَّ سارَ یُریدُ صَنعاءَ (6) وبِها یَومَئذٍ عُبَیدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ مِن قِبَلِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ رضی الله عنه ، فَلَمّا بَلَغَهُ خَبَرُ بُسرٍ دَعا بِرَجُلٍ یُقالَ لَهُ عَمرُو بنُ أراکَهَ ، فَاستَخلَفَهُ عَلی صَنعاءَ وخَرَجَ عَنها هارِبا . وأقبَلَ عَدُوُّ اللّهِ حَتّی دَخَلَ صَنعاءَ ، فَأَخَذَ عَمرَو بنَ أراکَهَ فَضَرَبَ عُنُقَهُ صَبرا ، وجَعَلَ یَتَلَقَّطُ مَن کانَ بِصَنعاءَ مِن شیعَهِ عَلِیٍّ فَیَقتُلُهُم حَتّی لَم یَبقَ مِنهُم أحَدٌ . وخَرَجَ مِن صَنعاءُ یُریدُ حَضرَمَوتَ (7) ، فَلَمّا دَخَلَها جَعَلَ یَسأَلُ عَن کُلِّ مَن یَعرِفُ أحَدا مِن مُوالاهِ عَلِیٍّ فَیَقتُلُهُ ، حَتّی قَتَلَ خَلقا کَثیرا . قالَ : ثُمَّ أقبَلَ إلی رَجُلٍ مِن مُلوکِهِم یُقالُ لَهُ عَبدُ اللّهِ بنُ ثَوابَهَ ، وهُوَ فی حِصنٍ لَهُ ، فَلَم یَزَل یَختَدِعُهُ ویَحلِفُ لَهُ حَتّی استَنزَلَهُ مِن حِصنِهِ ، ثُمَّ أمَرَ بِقَتلِهِ . فَقالَ لَهُ ابنُ ثَوابَهَ : أیُّهَا الرَّجُلُ ! إنّی لا أعلَمُ ذَنبا لِنَفسی یوجِبُ القَتلَ ، فَعَلامَ تَقتُلُنی ؟ ! فَقالَ لَهُ بُسرٌ : بِقُعودِکَ عَن بَیعَهِ مُعاوِیَهَ وتَفضیلِکَ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ . فَقالَ ابنُ ثَوابَهَ : فَذَرنی حَتّی اُصَلّیَ رَکعَتَینِ أختِمُ بِهِما عَمَلی . فَقالَ بُسرٌ : صَلِّ ما بَدا لَکَ ، فَإِنّی قاتِلُکَ . قالَ : فَصَلّی عَبدُ اللّهِ بنُ ثَوابَهَ رَکعَتَینِ فَعَجَّلَ عَن إتمامِهِما ، وقُطِّعَ بِالسَّیفِ إربا إربا . (8)

.

1- .جَوْف لغهً : الأرض المطمئنّه ، وجوف المحوّره : ببلاد همدان (معجم البلدان : ج2 ص 188) .
2- .تاریخ دمشق : ج 10 ص 152 ح 872 وراجع أنساب الأشراف : ج 3 ص 211 .
3- .بِئْر میْمون : بئر بمکّه منسوبه إلی میمون بن خالد بن عامر الحضرمی (معجم البلدان : ج1 ص 302) .
4- .نَجْران : ثالث المدن الکبری بعد صنعاء وعدن ، بها نخیل وتشتمل علی أحیاء من الیمن ، وهی عن صنعاء عشر مراحل ، أقرّ أهلها الإسلام وطلبوا المباهله ، لکن امتنعوا عنها بعد حین ، ودفعوا الجزیه (راجع تقویم البلدان : ص 92) .
5- .جَیْشان : مخلاف بالیمن ، کان ینزلها جیشان بن غیدان ، فسُمّیت به (معجم البلدان : ج 2 ص 200) .
6- .عاصمه الیمن ، وتقع جنوب الحجاز ، وشمال مدینه عدن . وکانت من أهمّ مدن الیمن والحجاز آنذاک .
7- .حَضْرَمَوت : ناحیه واسعه فی شرقی عدن بقرب البحر ، یتلوها أرض رملیّه تعرف بالأحقاف ، فیها قبر هود علیه السلام ، وبئر برهوت بالقرب منها . وهی من مخالیف الیمن الشرقیّه ، بل هی أکبرها . واسمها فی التوراه «حاضرمیت» (معجم البلدان : ج 2 ص 270) .
8- .الفتوح : ج 4 ص 233 236 .

ص: 385

تاریخ دمشق به نقل از عطاء بن ابی مروان : معاویه ، بسر بن ارطات را به سوی مدینه ، مکّه و یمنْ گسیل داشت تا به مردم ، تعرّض کند و پیروان علی بن ابی طالب علیه السلام را به قتل برساند . بُسر ، یک ماه در مدینه ماند و هر آن کس را که گفتند در قتل عثمانْ کمک کرده است ، کشت . او در میان مکّه و مدینه ، جمعی از قوم بنی کعب را به خاطر اموالشان کشت و در چاه انداخت . وی به یمن رفت و عبید اللّه بن عبّاس بن عبد المطّلب ، زمامدار آن جا از سوی علی بن ابی طالب علیه السلام بود . بُسر ، دو پسر عبید اللّه بن عبّاس (عبد الرحمان و قُثَم) و عمرو بن اُمّ اَراکه ثقفی را کشت . نیز در منطقه جوف، (1) بیش از دویست نفر از همْدانیانی را که در جنگ صِفّینْ همراه علی علیه السلام بودند ، به قتل رساند و فرزندان بسیاری را سر به نیست کرد .

الفتوح درباره غارتگری هایِ بُسْر بن ارطات : او حرکت کرد و از چاه میمون (2) گذشت . مردم از ترس جانشان از پیش روی او گریختند . بُسر به دو پسر نوجوان ، که از نظر هیکل و زیبایی ، از جمله بهترین پسران بودند و داشتند می گریختند . نگاه کرد و گفت : آن دو را نزد من بیاورید . آن دو را نزد او آوردند تا پیش روی وی قرار گرفتند . بُسْر به آن دو گفت : شما دو نفر کیستید؟ یکی از آنان گفت : من قُثَم هستم و این ، برادرم است . ما ، دو پسر عبید اللّه بن عبّاس بن عبد المطّلبیم . بُسر گفت : اللّه اکبر! شما دو نفر از کسانی هستید که من با ریختن خونتان به خدای متعال ، نزدیک می شوم . آن گاه ، دستور داد که آن دو را سر ببرند و به طرز فجیعی سرشان را بریدند . بُسر ، سپس به سوی نجران (3) رفت . و در آن روزگار ، مردی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله به نام عبد المدان که پیامبر صلی الله علیه و آله او را عبد اللّه نامید و از شیعیان علی علیه السلام بود در آن جا بود . بُسر بن ابی ارطات ، او و پسرش مالک را کشت ... . بُسر ، آن گاه به سوی مناطق همْدان رفت که قومی از اَرحَب در آن جا بودند و از شیعیان علی بن ابی طالب علیه السلام به شمار می رفتند . او همه آنان را کشت. آن گاه بُسر به جَیشان (4) رفت که در آن روزگار، جماعتی از پیروان علی علیه السلام در آن جا بودند . او همه آنان را کشت. سپس آهنگ صنعاء (5) کرد . در آن روزگار ، عبید اللّه بن عبّاس از جانب علی بن ابی طالب علیه السلام بر آن جا حکومت داشت . هنگامی که خبر ورود بُسر به وی رسید ، مردی را که عمرو بن اَراکه نام داشت ، فرا خواند و او را جانشین خویش بر صنعاء نمود و خود از آن جا فرار کرد . آن دشمن خدا (بُسَر) آمد و به صَنعاء وارد شد . عمرو بن اراکه را گرفت و به حالت اسیری گردن زد . سپس در صنعاء به دنبال پیروان علی علیه السلام گشت و همه آنان را کشت و حتّی یک نفر از آنان را باقی نگذاشت . [ بُسر] از صنعاء به قصد حَضرَموت ، (6) خارج شد . او پس از ورود به حضرموت ، از همه کسانی که طرفداران علی علیه السلام را می شناختند ، پرس و جو کرد و هر کس را که مولایش علی علیه السلام بود ، به قتل رساند و بدین شکل جمع زیادی را کشت . آن گاه به سوی مردی از اشراف آنها به نام عبد اللّه بن ثوابه رفت که در دژی پنهان شده بود . بُسر ، پیوسته خدعه کرد و سوگند خورد،تا این که او از دژ خویش بیرون آمد . سپس دستور داد که وی را به قتل برسانند . ابن ثوابه به وی گفت : ای مرد! من نمی دانم چه گناهی مرتکب شده ام که مستحقّ مرگ گشته ام ؛ مرا به چه جُرمی می کشی؟ بُسر ، پاسخ داد : به جرم سرپیچی از بیعت با معاویه و ترجیح دادن علی بن ابی طالب بر وی . آن گاه ابن ثوابه گفت : پس بگذار دو رکعت نماز بگزارم تا کارم را با این دو رکعت به پایان برسانم . بُسر گفت : نماز بگزار و آنچه دوست داری ، انجام بده ، که در هر صورت ، من تو را خواهم کشت . عبد اللّه بن ثوابه ، دو رکعتْ نماز گزارد و آن را زود تمام کرد و [ سپس] با شمشیر ، قطعه قطعه شد .

.

1- .جَوْف یا جَوْف المحوّره ، جایی است در سرزمین هَمْدان . (معجم البلدان : 2 / 188)
2- .چاه (بئر) میمون ، چاهی است در منطقه مکّه ، منسوب به میمون بن عامر (معجم البلدان : ج 1 ص 302) .
3- .نجران ، سومین شهر بزرگ یمن (پس از صنعاء و عدن) است و از قبایل یمنی تشکیل شده است . در آن جا ، نخل های خرما وجود دارد . فاصله آن از صنعاء ، ده منزل است . پس از فتح ، ساکنانش اسلام را پذیرفتند و درخواست مباهله کردند ؛ ولی بعد از مدّتی از اسلام دست کشیدند و جزیه پرداختند (تقویم البلدان : ص 92) .
4- .جَیشان ، آبادی ای در یمن است که چون جیشان بن غیدان در آن منزل گزید ، به این اسم ، نامبردار شد (معجم البلدان : ج 2 ص 200) .
5- .صنعاء (پایتخت یمن) ، در جنوب حجاز و شمال شهر عدن قرار دارد و در آن زمان ، از مهم ترین شهرهای یمن و حجاز بود .
6- .حَضَرموت ، ناحیه ای وسیع در شرق عدن و در نزدیکی دریاست . سرزمین شنیِ پیوسته به آن با نام «احقاف» شناخته می شود و در آن ، مقبره هود پیامبر علیه السلام و در نزدیکی آن ، چاه بَرَهوت قرار دارد . از جمله آبادی های یمن شرقی و بزرگ ترین آنهاست و نامش در تورات ، «حاضرمیت» است (معجم البلدان : ج 2 ص 270) .

ص: 386

. .


ص: 387

. .


ص: 388

اُسد الغابه فی بُسرِ بنِ أرطاهَ : دَخَلَ المَدینَهَ ، فَهَرَبَ مِنهُ کَثیرٌ مِن أهلِها ، مِنهُم : جابِرُ بنُ عبدِ اللّهِ ، وأبو أیّوبَ الأَنصارِیُّ ، وغَیرُهُما ، وقَتَلَ فیها کَثیرا . وأغارَ عَلی هَمدانَ بِالیَمَنِ ، وسَبی نِساءَهُم ، فَکُنَّ أوَّلَ مُسلِماتٍ سُبینَ فِی الإِسلامِ ، وهَدَمَ بِالمَدینَهِ دورا . (1)

اُسد الغابه عن أبی عمر فی بسر بن أرطاه : کانَ یَحیَی بنُ مُعینٍ یَقولُ : لا تَصُحُّ لَهُ صُحبَهٌ . وکانَ یَقولُ : هُوَ رَجُلُ سَوءٍ ؛ وذلِکَ لِما رَکِبَهُ فِی الإِسلامِ مِنَ الاُمورِ العِظامِ ، مِنها ما نَقَلَهُ أهلُ الأَخبارِ وأهلُ الحَدیثِ أیضا مِن ذَبحِهِ عَبدَ الرَّحمنِ وقُثَمَ ابنَی عبُیدِ اللّهِ بنِ العبّاس بنِ عَبدِ المُطَّلبِ وهُما صَغیرانِ بَینَ یَدَی اُمِّهِما . وکانَ مُعاوِیَهُ سَیَّرَهُ إلَی الحِجازِ وَالیَمَنِ لِیَقتُلَ شِیعَهَ عَلِیٍّ ، ویَأخُذَ البَیعَهَ لَهُ ، فَسارَ إلَی المَدینَهِ فَفَعَلَ بِها أفعالاً شَنیعَهً . (2)

الغارات :قَد کانَ عَلِیٌّ علیه السلام دَعا قَبلَ مَوتِهِ عَلی بُسرِ بنِ أبی أرطاهَ لَعَنَهُ اللّهُ فیما بَلَغَنا ، فَقالَ : اللّهُمَّ إنَّ بُسرا باعَ دینَهُ بِدُنیاهُ ، وَانتَهَکَ مَحارِمَکَ ، وکانَت طاعَهُ مَخلوقٍ فاجِرٍ آثَرَ عِندَهُ ممّا عِندَکَ ، اللّهُمَّ فَلا تُمِتهُ حَتّی تَسلُبَهُ عَقلَهُ . فَما لَبِثَ بَعدَ وَفاهِ عَلِیٍّ علیه السلام إلّا یَسیرا حَتّی وَسوَسَ ، وذَهَبَ عَقلُهُ . (3)

.

1- .اُسد الغابه : ج 1 ص 375 الرقم 406 ، الاستیعاب : ج 1 ص 243 الرقم 175 نحوه .
2- .اُسد الغابه : ج 1 ص 374 الرقم 406 ، الاستیعاب : ج 1 ص 242 الرقم 175 نحوه وراجع التاریخ لابن معین : ج 2 ص 58 .
3- .الغارات : ج 2 ص 640 ؛ شرح نهج البلاغه : ج2 ص 18 وراجع الإرشاد : ج 1 ص 321 والخرائج والجرائح : ج 1 ص 201 ح 42 .

ص: 389

اُسد الغابه درباره بُسر بن ارطات : او وارد مدینه شد . بسیاری از اهالی آن جا از دست او گریختند ، از جمله : جابر بن عبد اللّه انصاری و ابو ایّوب انصاری و جز این دو . او تعداد بسیاری از اهل مدینه را به قتل رساند . در یمن بر قبیله همْدان ، یورش برد و زنانشان را اسیر کرد . آنان ، نخستین زنان مسلمانی بودند که در دوران اسلام ، اسیر گشتند . او در مدینه ، خانه هایی را ویران کرد .

اُسد الغابه به نقل از ابو عمر ، درباره بُسر بن اَرطات : یحیی بن معین می گفت : وی از اصحاب به شمار نمی آید و به خاطر کارهای ننگینی که در دوران اسلامْ مرتکب شد، انسان بدی است. از جمله کارهای زشت وی ، کشتن عبد الرحمان و قُثَم (دو پسر عبید اللّه بن عبّاس بن عبد المطّلب) است که اهل حدیث و مورّخان ، آن را نقل کرده و آورده اند که : آن دو ، خُردسال و پیش مادرشان بودند . معاویه ، بُسر را به سوی حجاز و یمن فرستاده بود تا پیروان علی علیه السلام را بکشد و برای وی بیعت بگیرد. او به مدینه رفت و در آن جا کارهایی ناشایست و زشت انجام داد .

الغارات :طبق آنچه به ما رسیده ، علی علیه السلام پیش از رحلتش ، بُسر بن ابی ارطات که نفرین خدا بر او باد را نفرین کرد و گفت : «خداوندا! به درستی که بُسر ، دینش را به دنیایش فروخت، حرمت های تو را پایمال کرد و پیروی بنده ای تبهکار را بر آنچه نزد توست ، ترجیح داد . بار الها! تا عقلش را نگیری ، او را نمیران!» . پس از رحلت علی علیه السلام ، طولی نکشید که بُسر ، گرفتار وسواس شد و عقلش زایل گشت .

.


ص: 390

الکامل فی التاریخ :لَمّا سَمِعَ أمیرُ المُؤمِنینَ بِقَتلِهِما [ابنَی عُبَیدِ اللّهِ بنِ عبّاسٍ ]جَزِعَ جَزَعا شَدیدا ، ودَعا عَلی بُسرٍ ، فَقالَ : اللّهُمَّ اسلُبهُ دینَهُ وعَقلَهُ . فَأَصابَهُ ذلِکَ ، وفَقَدَ عَقلَهُ ، فَکانَ یَهذی بِالسَّیفِ ، ویَطلُبُهُ فَیُؤتی بِسَیفٍ مِن خَشَبٍ ، ویُجعَلُ بَینَ یَدَیهِ زِقٌّ (1) مَنفوخٌ ، فَلا یَزالُ یَضرِبُهُ . ولَم یَزَل کَذلِکَ حَتّی ماتَ . (2)

تاریخ دمشق عن أبی سعید بن یونس فی بُسرِ بنِ أرطاهَ : کانَ مِن شیعَهِ مُعاوِیَهَ بنِ أبی سُفیانَ ، وشَهِدَ مَعَ مُعاوِیَهَ صِفّینَ ، وکانَ مُعاوِیَهُ وجَّهُهُ إلَی الیَمَنِ وَالحِجازِ فی أوَّلِ سَنَهِ أربَعینَ ، وأمَرَهُ أن یَتَقَرّی (3) مَن کانَ فی طاعَهِ عَلِیٍّ فَیوقِعَ بِهِم . فَفَعَلَ بِمَکَّهَ وَالمَدینَهِ وَالیَمَنِ أفعالاً قَبیحَهً . وقَد وَلِیَ البُحرَ (4) لِمُعاوِیَهَ ، وکانَ قَد وَسوَسَ فی آخِرِ أیّامِهِ ، فَکانَ إذا لَقِیَ إنسانا قالَ : أینَ شَیخی ؟ أینَ عُثمانُ ؟ ویُسِلُّ سَیفَهُ . فَلَمّا رَأَوا ذلِکَ جَعَلوا لَهُ فی جَفِنهِ (5) سَیفا مِن خَشَبٍ ، قالَ : فَکانَ إذا ضَرَبَ لَم یَضُرَّ . (6)

راجع : ج 6 ص 78 (قتال الإمام بنفسه) . ج 7 ص 162 (غاره بُسر بن أرطاه) .

.

1- .الزِّق : السِّقاء ینقل فیه الماء ، أو جلد یُجَزّ شَعره ولا ینتف نتف الأدیم (تاج العروس : ج 13 ص 196 «زقق») .
2- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 432 وراجع أنساب الأشراف : ج 3 ص 216 والمناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 280 .
3- .قرا الأرضَ واقتراها وتقرّاها واستقراها : تتبّعها أرضاً أرضاً (لسان العرب : ج 15 ص 175 «قرا») .
4- .بُحْر أو بُحُر : بلد بالیمن (معجم البلدان : ج 1 ص341) .
5- .الجَفْن : غِمْد السیف (لسان العرب : ج 13 ص 89 «جفن») .
6- .تاریخ دمشق : ج 10 ص 145 ح 872 .

ص: 391

الکامل فی التاریخ :وقتی امیر مؤمنان از قتل آن دو (دو کودک عبید اللّه بن عبّاس) باخبر شد ، به شدّتْ بی تاب شد و بُسر را نفرین نمود و گفت : «خداوندا! دین و عقلش را بستان!» . این نفرین علی علیه السلام مؤثر افتاد و بُسر ، عقلش را از دست داد . او همواره شمشیر می چرخاند . وقتی شمشیرش را می خواست ، شمشیری از چوب برایش می آوردند و مَشک باد شده ای را در برابرش می نهادند و او پیوسته بر آن می زد و همواره بر این حال بود تا مُرد .

تاریخ دمشق به نقل از ابو سعید بن یونس ، درباره بُسر بن ارطات : او از پیروان معاویه بن ابی سفیان بود و همراه وی در صِفّینْ حاضر شد . در آغاز سال چهلم هجری ، معاویه بُسر را به سوی یمن و حجازْ گسیل داشت و به وی فرمان داد که به جستجوی پیروان علی علیه السلام برود و به آنان یورش بَرد . بُسر در مکّه ، مدینه و یمن ، کارهای ناشایستی انجام داد . او از سوی معاویه حاکم بُحر (1) شد . وی در سال های آخر عمرش ، گرفتار اختلال حواس شده بود و هر گاه با فردی برخورد می کرد ، می گفت : «شیخ من کجاست؟ عثمان کجاست؟» و [ سپس] شمشیرش را بر می کشید . وقتی چنین دیدند ، شمشیری از چوب در غلافش نهادند که وقتی می زد ، به کسی آسیب نمی رسید .

ر . ک : ج 6 ص 79 (نبردِ شخص امام) . ج 7 ص 163 (غارت بُسر بن ارطات) .

.

1- .بُحْر ، ناحیه ای است در یمن (معجم البلدان : ج 1 ص 341) .

ص: 392

5 / 3حُبیبُ بنُ مَسلَمَهَأحد المعدودین من صحابه النبیّ صلی الله علیه و آله (1) ، وأحد أعداء الإمام علیّ علیه السلام ، ومن اُمراء الجیش الملازمین لمعاویه فی صفّین (2) . تولّی قیاده بعض جیشه فی حَربَی ذی الحجّه وصفر (3) ، وکان أیضاً رسوله إلَی الإمام علیه السلام (4) . حقّره الإمام علیه السلام (5) ، ولعنه فی قنوت صلاته (6) . هلک سنه (42 ه ) . (7)

الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ مُعاوِیَهَ ، وعَمرَو بنَ العاصِ ، وَابنَ أبی مُعَیطٍ ، وحَبیبَ بنَ مَسلَمهَ ، وابنَ أبی سَرحٍ ، وَالضَّحّاکَ بنَ قَیسٍ ، لَیسوا بِأَصحابِ دینٍ ولا قُرآنٍ ، أنَا أعرَفُ بِهِم مِنکُم ؛ قَد صَحِبتُهُم أطفالاً ، وصَحِبُتُهم رِجالاً ، فَکانوا شَرَّ أطفالٍ ، وشَرَّ رِجالٍ . (8)

تاریخ الطبری عن عبد الرحمن بن عبید أبی الکنود :إنَّ مُعاوِیَهَ بَعَثَ إلی عَلِیٍّ حَبیبَ بنَ مَسلَمَهَ الفِهرِیِّ وشَرحَبیلَ بنَ السِّمطِ ومَعَنَ بنَ یَزیدَ بنِ الأخنَسِ ، فَدَخَلوا عَلَیهِ وأنَا عِندَهُ . فَحَمدِ اللّهَ حَبیبٌ وأثنی عَلَیهِ ، ثُمَّ قالَ : أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ عُثمانَ بنَ عَفّانَ کانَ خَلیفَهً مَهدِیّا ، یعمَلُ بِکتابِ اللّهِ عَزَّوجَلَّ ، ویُنیبُ إلی أمرِ اللّه تَعالی ، فَاستَثقَلتُم حَیاتَهُ ، وَاستَبطَأتُم وَفاتَهُ ، فَعَدَوتُم عَلَیهِ فَقَتَلتُموهُ ، فَادفَع إلَینا قَتَلَهَ عُثمانَ إن زَعَمت أنَّکَ لَم تَقتُلهُ نَقتُلهُم بِهِ ، ثُمَّ اعتَزِل أمرَ النّاسِ ، فَیکونَ أمرُهُم شوری بَینَهُم ، یُوِّلِّی النّاسُ أمرَهُم مَن أجمَعَ عَلَیه رَأیُهُم . فَقالَ لَهُ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ : وما أنتَ لا اُمَّ لَکَ وَالعَزلُ ، وهذَا الأَمرُ ! اُسکُت ؛ فَإِنَّکَ لَستَ هُناکَ ، ولا بِأَهلٍ لَهُ ! فَقامَ وقالَ لَهُ : وَاللّهِ لتَرَیَنّیِ بِحَیثُ تَکرَهُ ! فَقالَ عَلِیٌّ : وما أنتَ ولَو أجلَبتَ بِخَیلکَ ورَجلِکَ ! لا أبقَی اللّهُ عَلَیکَ إن أبقَیتَ عَلَیَّ ، أحُقرَهً وسوءا ! اِذهَب فَصَوِّب وصَعِّد ما بَدا لَکَ . (9)

.

1- .الطبقات الکبری : ج 7 ص 409 ، الاستیعاب : ج 1 ص 381 الرقم 488 .
2- .وقعه صفّین : ص 196 و ص 206 وص 213 وص 246 ؛ تاریخ دمشق : ج 12 ص 63 و ص 74 ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 574 و ج 5 ص 11 ، اُسد الغابه : ج 1 ص 682 الرقم 1068 ، الاستیعاب : ج 1 ص 381 الرقم 488 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 261 و ص 263 .
3- .وقعه صفّین : ص 195 و ص 213 و 214 ؛ تاریخ الطبری : ج 4 ص 574 و ج 5 ص 11 و 12 .
4- .وقعه صفّین : ص 200 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 7 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 259 .
5- .وقعه صفّین : ص 200 و ص 489 .
6- .وقعه صفّین : ص 552 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 71 .
7- .المستدرک علی الصحیحین: ج3ص390 ح5476، تاریخ دمشق: ج12 ص 67 و 68 ، اُسد الغابه : ج 1 ص 682 الرقم 1068 .
8- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 48 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 273 کلاهما عن جندب الأزدی ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 386 .
9- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 7 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 368 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 259 ، الفتوح : ج 3 ص 22 نحوه ؛ وقعه صفّین : ص 200 وراجع الأخبار الطوال : ص 170 .

ص: 393



5 / 3 حبیب بن مَسلَمه

5 / 3حبیب بن مَسلَمهاو از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و از دشمنان امام علی علیه السلام و نیز از فرماندهان سپاه معاویه در صِفّین بود که در دو درگیریِ ذی حجّه و صفر ، فرماندهی برخی از سپاهیان را بر عهده داشت و نیز فرستاده معاویه به سوی امام علی علیه السلام بود . امام علیه السلام او را کوچک شمرد و در قنوت نمازش او را نفرین کرد . حبیب ، [ سرانجام] در سال 42 هجری مُرد .

امام علی علیه السلام :معاویه ، عمرو بن عاص ، ابن ابی مُعَیط ، حبیب بن مَسلَمه ، ابن ابی سَرْح و ضحّاک بن قیس ، اهل دین و قرآن نیستند . من ، آنان را بهتر از شما می شناسم ؛ [ زیرا] با آنان ، هم زمانی که کودک بودند ، و هم زمانی که مَرد شدند ، مصاحبت داشته ام . آنان بدترینْ کودکان بودند و بدترین مردان .

تاریخ الطبری به نقل از عبد الرحمان بن عُبَید (ابو کنود) : معاویه ، حبیب بن مَسلَمه فِهْری و شُرَحبیل بن سِمْط و مَعَن بن یزید بن اخنس را به سوی علی علیه السلام فرستاد . من نزد علی علیه السلام بودم که آنان وارد شدند . حبیب ، خداوند را حمد و ثنا کرد و گفت : امّا بعد ؛ به درستی که عثمان بن عفّان ، خلیفه ای ره یافته بود که به کتاب خداوند عز و جل عمل می کرد و فرمان های الهی را پاس می داشت . زندگانی او بر شما گران آمد و مرگش را دیررس یافتید . پس بر او شوریدید و وی را به قتل رساندید . اگر می پنداری که تو قاتل وی نیستی ، قاتلانش را به ما بسپار تا آنان را به قصاص او بکشیم . سپس از زمامداریِ مردم ، کناره گیری کن تا این کار در میان ایشان به شورا نهاده شود و مردم ، امورشان را به کسی واگذار کنند که بر او اتّفاق دارند . علی بن ابی طالب علیه السلام به وی فرمود : «ای بی مادر! تو را چه رسد که عزل و نصب کنی؟ ساکت باش! تو در این حد نیستی و شایستگی انجام دادن این کار را نداری» . حبیب برخاست وبه علی علیه السلام گفت: به خدا مرا به گونه ای که خوش نداری خواهی دید! علی علیه السلام فرمود : «تو اگر همه سواره نظام و پیاده نظامت را گرد آوری ، چه هستی؟! خدا برایت نیاورد که به دست من بیفتی ؛ چرا که خواری و بدی خواهی دید . برو و هر چه می خواهی ، انجام بده» .

.


ص: 394

5 / 4الحَجّاجُ بنُ یوسُفَشرح نهج البلاغه :کانَ الحَجّاجُ لَعَنَهُ اللّهُ یَلعَنُ عَلِیّا علیه السلام ، ویأمُرُ بِلَعنِهِ . وقالَ لَهُ مُتعرِّضٌ بِهِ یَوما وهُوَ راکِبٌ : أیُّهَا الأَمیرُ ، إنَّ أهلی عَقّونی فَسَمَّونی عَلِیّا ، فَغَیِّرِ اسمی ، وصِلنی بِما أتَبَلَّغُ بِهِ ؛ فَإِنّی فَقیرٌ ! فَقالَ : لِلُطفِ ما تَوَصَّلتَ بِهِ قَد سَمَّیتُکَ کَذا ، ووَلَّیتُکَ العَمَلَ الفُلانِیَّ ، فَاشخَص إلَیهِ . (1)

شرح نهج البلاغه عن الشعبی :کُنّا جَماعَهً ، ما مِنّا إلّا مَن نالَ مِن عَلِیٍّ علیه السلام ؛ مُقارَبَهً لِلحَجّاجِ ، غَیرَ الحَسنِ بنِ أبِی الحَسَنِ . (2)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 58 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 13 ص 231 .

ص: 395



5 / 4 حَجّاج بن یوسف

5 / 4حَجّاج بن یوسفشرح نهج البلاغه :حَجّاج که لعنت خدا بر او باد علی علیه السلام را لعن می کرد و به لعن او فرمان می داد . یک روز ، فردی به وی که سوار بر اسب بود شکایت کرد و گفت : ای امیر! خانواده ام بر من ستم کرده و نام مرا علی نهاده اند . نام مرا تغییر بده و به من ، آن مقدار ببخش که با آن قناعت کنم ، که من فقیر هستم . حَجّاج به وی گفت : به پاس ظرافت آنچه دستاویز خود ساختی ، نامت را فلان گذاشتم و کار فلانی را به تو سپردم . آن گاه ، وی را برای آن کار فرستاد .

شرح نهج البلاغه به نقل از شَعبی : گروهی بودیم که برای خوشایند حَجّاج ، همگی ، علی را دشنام می دادیم ، مگر حسن بن ابی الحسن .

.


ص: 396

شرح نهج البلاغه عن عبد الرحمن بن السائب :قالَ الحَجّاجُ یَوما لِعَبدِ اللّهِ بنِ هانِئٍ وهُوَ رَجُلٌ مِن بنی أودٍ ؛ حَیٍّ مِن قَحطانَ ، وکانَ شَریفا فی قَومِهِ ، قَد شَهِدَ مَعَ الحَجّاجِ مَشاهِدَهُ کُلَّها ، وکانَ مِن أنصارِهِ وشیعَتِهِ : وَاللّهِ ما کافَأتُکَ بعَدُ ! ثُمَّ أرسَلَ إلی أسماءَ بنِ خارِجَهَ سَیِّدِ بَنی فَزارَهَ : أن زَوِّج عَبدَ اللّهِ بنَ هانِئٍ بِابنَتِکَ . فَقالَ : لا وَاللّهِ ، ولا کَرامَهَ ، فَدَعا بِالسِّیاطِ ، فَلَمّا رَأَی الشَّرَّ قالَ : نَعَم اُزَوِّجُهُ . ثُمَّ بَعَثَ إلی سَعیدِ بنِ قَیسِ الهَمدانِیِّ رَئیسِ الیَمانِیَّهِ : زَوِّجِ ابنَتَکَ مِن عَبدِ اللّهِ بنِ أودٍ . فَقالَ : ومَن أودٌ ! ! لا وَاللّهِ ، لا اُزَوِّجُهُ ولا کَرامَهَ . فَقالَ : عَلَیَّ بِالسَّیفِ . فَقالَ : دَعنی حَتّی اُشاوِرَ أهلی ! فَشاوَرَهُم ، فَقالوا : زَوِّجهُ ، ولا تُعَرِّض نَفسَکَ لِهذَا الفَاسِقِ . فَزَوَّجَهُ . فَقالَ الحَجّاجُ لِعَبدِ اللّهِ : قَد زَوَّجتُکَ بِنتَ سَیّدِ فَزارَهَ ، وبِنتَ سَیِّدِ هَمدانَ وعَظیمِ کَهلانَ ، وما أودٌ هُناکَ . فَقالَ : لا تَقُل أصلَحَ اللّهُ الأَمیرَ ذاکَ ؛ فَإِنَّ لنا مَناقِبَ لَیسَت لِأَحَدٍ مِنَ العَرَبِ . قالَ : وما هِیَ ؟ قالَ : ما سُبَّ أمیرُ المُؤمِنینَ عَبدُ المَلِکِ فی نادٍ لَنا قَطُّ . قالَ : مَنقَبَهٌ وَاللّهِ ! قالَ : وشَهِدَ مِنّا صِفّینَ مَعَ أمیرِ المُؤمِنینَ مُعاوِیَهَ سَبعونَ رَجُلاً ، ما شَهِدَ مِنّا مَعَ أبی تُرابٍ إلّا رَجُلٌ واحِدٌ ، وکانَ وَاللّهِ ما عَلِمتُهُ امَرأَ سَوءٍ . قال : مَنقَبَهٌ وَاللّهِ ! قالَ : ومِنّا نِسوَهٌ نَذَرنَ إن قُتِلَ الحُسَینُ بنُ عَلِیٍّ أن تَنحَرَ کُلُّ واحِدَهٍ عَشرَ قلائِصَ (1) ، فَفَعَلنَ . قالَ : مَنقَبَهٌ وَاللّهِ ! قالَ : وما مِنّا رَجُلٌ عُرِضَ عَلَیهِ شَتمُ أبی تُرابٍ ولَعنُهُ إلّا فَعَلَ ، وزادَ ابنَیهِ حَسَنا وحُسَینا واُمَّهُما فاطِمَهَ . قالَ : مَنقَبَهٌ وَاللّهِ ! قالَ : وما أحَدٌ مِنَ العَرَبِ لَهُ مِنَ الصَّباحَهِ وَالمَلاحَهِ ما لَنا . فَضَحِکَ الحَجّاجُ ، وقالَ : أمّا هذِهِ یا أبا هانِئٍ فَدَعها . وکانَ عَبدُ اللّهِ دَمیماً ، شَدیدَ الاُدمَهِ (2) ، مَجدورا (3) ، فی رَأسِهِ عُجَرٌ (4) ، مائِلَ الشِّدقِ (5) ، أحوَلَ ، قَبیحَ الوَجهِ ، شَدیدَ الحَوَلِ . (6)

.

1- .القَلائِص : جمع قَلُوص ؛ وهی الناقه الشابّه (النهایه : ج 4 ص 100 «قلص») .
2- .رجُلٌ دَمیم : قبیح . والاُدمه : السُّمره (لسان العرب : ج 12 ص 208 و ص 11 «دمم») .
3- .المجدور : القلیل اللحم ، ومَن به آثار ضرب أو سیاط (تاج العروس : ج 6 ص 175 «جدر») .
4- .العُجَر : جمع عُجْره ؛ وهی الشیء یجتمع فی الجسد کالسِّلعه والعُقده (النهایه : ج 3 ص 185 «عجر») .
5- .الشِّدْق : جانب الفم (لسان العرب : ج 10 ص 172 «شدق») .
6- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 61 .

ص: 397

شرح نهج البلاغه به نقل از عبد الرحمان بن سائب : روزی ، حَجّاج به عبد اللّه بن هانی که مردی از قبیله بنی اَوْد (بطنی از قحطان یا همان عرب یمن) و در میان مردمش محترم بود و در همه جنگ ها همراه حَجّاج بود و از یاران و پیروان وی به شمار می رفت گفت : به خدا سوگند که پس از این ، دلاوری مانند تو وجود نخواهد داشت . حَجّاج ، آن گاه در پی اسماء بن خارجه (رئیس قبیله بنی فَزاره) فرستاد [ و به وی گفت] که : دخترت را به همسری عبد اللّه بن هانی در آور . اسماء ، امتناع کرد و گفت : به خدا سوگند ، این کار را نمی کنم . این ، بزرگواری نیست . ولی هنگامی که حَجّاجْ تازیانه خواست ، گفت : چشم ؛ دخترم را به همسری او در می آورم . حَجّاج ، سپس به دنبال سعید بن قیس همْدانی (رئیس قبیله یمنیِ هَمْدان و بزرگ بنی کَهلان) فرستاد [ و به وی گفت] که : دخترت را به همسری عبد اللّه بن هانی اَوْدی در آور . سعید گفت : اود ، کیست؟ به خدا سوگند ، دخترم را به همسری وی در نمی آورم . این ، کار درستی نیست . حَجّاج گفت : «شمشیر را بیاورید» که سعید گفت : پس اجازه بده تا با خانواده ام مشورت کنم . سعید با خانواده اش مشورت کرد . آنان گفتند : دختر را به عقد وی در آور و جان خودت را در معرض [شرّ ]این تبهکار نیفکن . پس سعید ، دخترش را به همسری عبد اللّه در آورد . حَجّاج به عبد اللّه گفت : دختران رؤسای قبایل فزاره و همْدان را به همسری ات در آوردم ، با این که قوم اَوْد ، در این حدها نیست . عبد اللّه گفت : خداوند ، امیر را به سلامت دارد! چنین نگو ؛ چرا که برای ما فضیلت هایی است که برای هیچ یک از عرب ها نیست . حَجّاج گفت : آنها چیستند؟ . عبد اللّه پاسخ داد : هرگز امیر مؤمنان ، عبد الملک ، در مجالس ما دشنام داده نشده است . حَجّاج گفت : به خدا سوگند ، این ، فضیلت است . عبد اللّه گفت : در جنگ صِفّین ، هفتاد نفر از مردان ما همراه امیر مؤمنان ، معاویه ، حضور داشتند و تنها یک مرد از ما همراه ابو تراب بود ؛ و تا آن جا که می دانم ، به خدا سوگند که او مرد بدی بود . حَجّاج گفت : به خدا سوگند ، این ، فضیلت است . عبد اللّه افزود : و زنان ما ، نذر کردند که اگر حسین بن علی کشته شود ، هر یک ده شتر جوان ، قربانی کنند و چنین کردند . حَجّاج گفت : به خدا سوگند ، این ، فضیلت است . عبد اللّه گفت : و در میان مردان ما کسی نیست که دشنام و نفرین به علی را بر او عرضه کرده باشند و او انجام نداده باشد و [ دشنام و نفرین به] دو پسرش (حسن و حسین) و مادر آن دو (فاطمه) را نیز بر آن نیفزوده باشد . حَجّاج گفت : به خدا سوگند ، این ، فضیلت است . عبد اللّه گفت : و هیچ طایفه ای از عرب ها به زیبارویی و بانمکی ما نیست . حَجّاج خندید و گفت: ای ابو هانی! این را دیگر رها کن. عبد اللّه ، مردی بسیار بدقیافه ، لاغر اندام ، کج دهن ، دو بین و زشت رو بود که غدّه ای در سرش داشت .

.


ص: 398

راجع : ص 462 (بنو أوْد) .

5 / 5ذُو الکِلاعِ بنُ ناکورأسلم فی عهد النبیّ صلی الله علیه و آله (1) . وکان من رؤساء حِمْیَر ، نافذ الأمر فیهم (2) . أمیرا علی قبیلته . وکان أحد القاده علی میمنه معاویه فی صفّین (3) ، ومن المحرّضین علَی القتال (4) ، ومن کبار أعوانه (5) . ولمّا بلغه حضور عمّار بن یاسر فی جیش الإمام علیه السلام تردّد ، وارتاب فی قتال الإمام ، بَیْد أنّه ظلّ علی عدائه له . قُتل علی ید مالک الأشتر قبل استشهاد عمّار ، وسُرّ معاویه بقتله ، وقال : لو کان حیّا لَساقَ قبیلته نحو علیّ . (6)

.

1- .اُسد الغابه : ج 2 ص 220 الرقم 1552 ، تاریخ دمشق : ج 17 ص 385 .
2- .الاستیعاب : ج 2 ص 53 الرقم 721 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 220 الرقم 1552 .
3- .وقعه صفّین : ص 206 و ص 213 وص 226 ؛ مروج الذهب : ج 2 ص 389 ، الأخبار الطوال : ص 172 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 261 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 11 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 366 و ص 371 ، تاریخ دمشق : ج 17 ص 393 ح 2110 .
4- .تاریخ دمشق : ج 17 ص 391 ؛ وقعه صفّین : ص 239 .
5- .وقعه صفّین : ص 239 .
6- .اُسد الغابه : ج 2 ص 220 الرقم 1552 .

ص: 399



5 / 5 ذو کلاع بن ناکور

ر . ک : ص 463 (بنی اود) .

5 / 5ذو کلاع بن ناکوراو در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام آورد . وی از سران قوم حِمْیَر بود که در میان ایشان بسیار نفوذ داشت و رئیس قبیله اش بود . او یکی از فرماندهان سمت راست سپاه معاویه در صِفّین بود و از جمله افرادی بود که به کارزارْ تشویق می کرد . وی از جمله حامیانِ بزرگ معاویه بود . هنگامی که خبر حضور عمّار بن یاسر در سپاه امام علیه السلام به او رسید ، به تردید افتاد و در جنگ با امام علیه السلام دودل شد ؛ امّا همچنان بر دشمنی اش با امام علیه السلام باقی ماند . ذو کلاع ، پیش از شهادت عمّار ، به دست مالک اَشتر کشته شد . معاویه از کشته شدن وی مسرور شد و گفت : اگر او زنده می مانْد ، قبیله اش را به سوی علی می کشاند .

.


ص: 400

راجع : ج 6 ص 56 (استشهاد عمّار بن یاسر) .

5 / 6زیادُ بنُ أبیهِالأغانی عن زیاد بن أبیه لِحُجرِ بنِ عَدِیٍّ : ما کُنتَ تَعرِفُنی بِهِ مِن حُبِّ عَلِیٍّ ووُدِّهِ فَإِنَّ اللّهَ قَد سَلَخَهُ مِن صَدری ، فَصَیَّرَهُ بُغضا وعَداوَهً . وما کُنتَ تَعرِفُنی بِهِ مِن بُغضِ مُعاوِیَهَ وعَداوَتِهِ فَإِنَّ اللّهَ قَد سَلَخَهُ مِن صَدری ، وحَوَّلَهُ حُبّا ومَوَدَّهً . (1)

سیر أعلام النبلاء فی زِیادِ ابنِ أبیهِ : إنَّهُ جَمَعَ أهلَ الکوفَهِ لِیَعرِضَهُم عَلَی البَراءَهِ مِن أبِی الحَسَنِ ، فَأَصابَهُ حینَئِذٍ طاعونٌ فی سَنَهِ ثَلاثٍ وخَمسینَ . (2)

تاریخ الیعقوبی فی زِیادِ ابنِ أبیهِ : رُوِیَ أنَّهُ کانَ أحضَرَ قَوما بَلَغَهُ أنَّهُم شیعَهٌ لِعَلِیٍّ لِیَدعوهُم إلی لَعنِ عَلِیٍّ وَالبَراءَهِ مِنهُ ، أو یَضرِبَ أعناقَهُم ، وکانوا سَبعینَ رَجُلاً . فَصَعِدَ المِنبَرَ ، وجَعَلَ یَتَکَلَّمُ بِالوَعیدِ وَالتَّهدیدِ . فَنامَ بَعضُ القَومِ وهُوَ جالِسٌ ، فَقالَ لَهُ بَعضُ أصحابِهِ : تَنامُ وقَد اُحضِرتَ لِتُقتَلَ ! ! فَقالَ : مِن عَمودٍ إلی عَمودٍ فُرقانٌ ، لَقَد رَأَیتُ فی نَومَتی هذِهِ عَجَبا ! قالوا : وما رَأَیتَ ؟ قالَ : رَأَیتُ رَجُلاً أسوَدَ دَخَلَ المَسجِدَ ، فَضَرَبَ رَأسُهُ السَّقفَ ، فَقُلتُ : مَن أنتَ یا هذَا ؟ فَقالَ : أنَا النَّقّادُ ، داقُّ الرَّقَبَهِ . قُلتُ : وأینَ تُریدُ ؟ قالَ : أدُقُّ عُنُقَ هذَا الجَبّارِ الَّذی یَتَکَلَّمُ عَلی هذِهِ الأَعوادِ . فَبَینا زِیادٌ یَتَکَلَّمُ عَلَی المِنبَرِ إذ قَبَضَ عَلی إصبَعِهِ ، ثُمَّ صاحَ : یَدی ! وسَقَطَ عَنِ المِنَبرِ مَغشِیّا عَلَیهِ ، فَاُدخِلَ القَصرَ ، وقد طُعِنَ فی خِنصَرِهِ الیُمنی ، فَجَعَلَ لا یَتغاذُّ ، فَاُحضِرَ الطَّبیبُ ، فَقالَ لَهُ : اِقطَع یَدی ! قالَ : أیُّهَا الأَمیرُ ، أخبِرنی عَنِ الوَجَعِ تَجِدُهُ فی یَدِکَ ، أو فی قَلبِکَ ؟ قالَ : واللّهِ إلّا فی قَلبی . قالَ : فَعِش سَوِیّا . فَلَمّا نَزَلَ بِهِ المَوتُ کَتَبَ إلی مُعاوِیَهَ : إنّی کَتَبتُ إلی أمیرِ المُؤمِنینَ وأنَا فی آخِرِ یَومٍ مِنَ الدُّنیا وأوَّلِ یَومٍ مِنَ الآخِرَهِ ، وقَدِ استَخلَفتُ عَلی عَمَلی خالِدَ بنَ عَبدِ اللّهِ بنِ خالِد بنِ أسیدٍ . (3)

.

1- .الأغانی : ج 17 ص 139 .
2- .سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 496 الرقم 112 ، شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 58 نحوه .
3- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 235 وراجع أنساب الأشراف : ج 5 ص 284 وتاریخ دمشق : ج 19 ص 203 والمحاسن والمساوئ : ص 54 .

ص: 401



5 / 6 زیاد بن ابیه

ر . ک : ج 6 ص 57 (شهادت عمّار بن یاسر) .

5 / 6زیاد بن ابیهالأغانی به نقل از زیاد بن ابیه ، خطاب به حُجْر بن عَدی : آن مهر و دوستی علی را که در من سراغ داشتی ، خداوند از سینه ام خارج ساخته و آن را به کینه و دشمنی تبدیل کرده است و آن طور که مرا به کینه توزی و دشمنی با معاویه می شناختی [ ، اکنون نیستم] . خداوند ، کینه او را از قلبم خارج ساخته و به مهر و دوستی تبدیل کرده است .

سیر أعلام النُّبَلاء درباره زیاد بن ابیه : او مردم کوفه را گرد آورد تا از آنان بخواهد که از ابو الحسن ، بیزاری بجویند که همان هنگام (در سال 53 هجری) به طاعونْ مبتلا شد .

تاریخ الیعقوبی درباره زیاد بن ابیه : روایت شده است که او جمعیّتی را که خبر رسیده بود پیروان علی علیه السلام هستند ، گرد آورد تا آنان را به لعن علی علیه السلام و دوری جستن از وی فرا خوانَد و [ در صورت امتناع ، ]گردن هایشان را بزند . آنان ، هفتاد نفر بودند . وی از منبر بالا رفت و شروع به تهدید و ارعاب کرد . یکی از آنان ، در حالی که نشسته بود ، خوابش برد . یکی از دوستانش به وی گفت : در حالی که تو را برای کشتن آورده اند ، خوابیده ای؟! پاسخ داد : از این ستون به آن ستون ، فرج است . در خوابم چیز شگفتی دیدم . گفتند : چه دیدی ؟ گفت : دیدم مردی سیاه ، وارد مسجد شد و سرش به سقف خورد . [ به او ]گفتم : تو کیستی؟ گفت : من تیزدستی گردن زن هستم . گفتم : چه می خواهی؟ گفت : می خواهم گردن این ستمکار را که روی این چوب ها سخن می گوید ، بزنم . زیاد ، در حالی که بر روی منبر سخن می گفت ، ناگهان انگشتش را گرفت و فریاد زد : دستم! و بیهوش از روی منبر افتاد . او را به داخل قصر بردند . انگشت کوچک دست راستش زخم شده بود و دیگر غذا نمی خورد . پزشکْ حاضر کردند . زیاد به وی گفت : دستم را ببُر! پزشک گفت : ای امیر! به من بگو درد را در دستت حس می کنی ، یا در قلبت؟ گفت : به خدا سوگند ، فقط در قلبم . پزشک گفت : آرام باش! هنگامی که وی در آستانه مرگ قرار گرفت ، برای معاویه نوشت : «برای امیر مؤمنان در حالی که در آخرین روزم از دنیا و نخستین روزم از جهان آخرت به سر می برم می نویسم : من ، خالد بن عبد اللّه بن خالد بن اسید را جانشین خود نمودم» .

.


ص: 402

راجع : ج 13 ص 202 (زیاد بن أبیه) .

5 / 7الضحّاک بن قیسعُدّ من صغار الصحابه . وهو من أعوان معاویه ، وأحد اُمراء جیش دمشق فی صفّین (1) . لعنه الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام (2) ، وقال فیه وفی أمثاله : لیسوا بأصحاب دِینٍ ولا قرآن (3) . أمره معاویه بعد صفّین فأغار علی شیعه الإمام علیه السلام فی مناطق العراق (4) ، فأشخص إلیه الإمام علیه السلام حجر بن عَدیّ فی جماعه ، ففرّ لیلاً (5) . وکان رئیسا لشرطه معاویه (6) . ولیَ الکوفه من قِبل معاویه (7) ، ثمّ اُنیطت به حکومه دمشق (8) . انحاز إلی جانب عبد اللّه بن الزبیر بعد وفاه معاویه بن یزید (9) . ودعا إلی نفسه بعد مدّه ، فلم یفلح ، حَتّی قُتل فی اصطدامه بجیش مروان سنه (64 ه) . (10)

.

1- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 12 ، تاریخ دمشق : ج 24 ص 280 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 241 الرقم 46 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 261 ؛ وقعه صفّین : ص 206 .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 71 ؛ وقعه صفّین : ص 552 .
3- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 49 .
4- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 197 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 135 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 426 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 50 الرقم 2559 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 321 ؛ الغارات : ج 2 ص 422 .
5- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 198 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 135 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 426 ، البدایه والنهایه : ج 7 ص 321 ؛ تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 196 ، الغارات : ج 2 ص 426 .
6- .تاریخ دمشق : ج 24 ص 284 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 323 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 50 الرقم 2559 ، الاستیعاب : ج 2 ص 297 الرقم 1258 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 115 و ص 145 .
7- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 300 ، تاریخ دمشق : ج 24 ص 283 و 284 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 242 الرقم 46 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 50 الرقم 2559 ، الاستیعاب : ج 2 ص 297 الرقم 1258 ، الإصابه : ج 3 ص 389 الرقم 4189 ، البدایه والنهایه : ج 8 ص 71 و ص 81 .
8- .تاریخ دمشق : ج 24 ص 289 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 242 الرقم 46 ، الإصابه : ج 3 ص 389 الرقم 4189 ، الاستیعاب : ج 2 ص 297 الرقم 1258 .
9- .الطبقات الکبری : ج 5 ص 40 ، تاریخ دمشق : ج 24 ص 283 و ص 291 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 242 الرقم 46 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 50 الرقم 2559 .
10- .الطبقات الکبری : ج 5 ص 40 42 ، تاریخ دمشق : ج 24 ص 284 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 245 الرقم 46 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 50 الرقم 2559 .

ص: 403



5 / 7 ضحّاک بن قیس

ر . ک : ج 13 ص 203 (زیاد بن ابیه) .

5 / 7ضحّاک بن قیساو از صحابیان کم سال پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار آمده است . وی از یاران معاویه و یکی از فرماندهان سپاه دمشق در جنگ صِفّین بود که امام علی علیه السلام او را نفرین کرد و در مورد او و افرادی نظیر او فرمود : «آنان ، یاران دین و قرآن نیستند» . پس از جنگ صِفّین ، معاویه به او فرمان داد و وی بر پیروان علی علیه السلام در مناطق عراق ، یورش برد . امام علیه السلام نیز حُجْر بن عَدی را با گروهی به سوی او فرستاد و او شبانه فرار کرد . او رئیس شهربانی معاویه بود . از طرف معاویه به زمامداری کوفه رسید و سپس حکومت دمشق به وی واگذار شد . او پس از مرگ معاویه بن یزید ، به سوی عبد اللّه بن زبیر کشیده شد و پس از مدّتی برای خلافت خودش تلاش کرد ؛ امّا کاری از پیش نبرد ، تا این که در سال 64 هجری در نبرد با سپاه مروان ، کشته شد .

.


ص: 404

تاریخ دمشق عن الزبیر بن بکّار :کانَ الضَّحّاکُ مَعَ مُعاوِیَهَ ، فَوَلّاهُ الکوفَهَ . وهُوَ الَّذی صَلّی عَلی مُعاوِیَهَ ، وقامَ بِخِلافَتِهِ حَتّی قَدِمَ یَزیدُ بنُ مُعاوِیَهَ . وکانَ قَد دَعا لِابنِ الزُّبَیرِ ، وبایَعَ لَهُ ، ثُمَّ دَعا إلی نَفسِهِ ، فَقَتَلَهُ مَروانُ بنُ الحَکَمِ یَومَ مَرجِ راهِطٍ (1) ، وکانَ عَلی شُرَط مُعاوِیَهَ . (2)

الغارات عن الضحّاک بن قیس فی خُطبَهٍ خَطَبَها عَلی مِنبَرِ الکوفَهِ حینَ اُخبِرَ أنَّ رِجالاً مِنَ الکوفَهِ یُظهِرونَ شَتمَ عُثمانَ وَالبَراءَهَ مِنهُ : بَلَغَنی أنَّ رِجالاً مِنکُم ضُلّالاً یَشتِمونَ أئِمَّهَ الهُدی ، ویَعیبونَ أسلافَنَا الصّالِحینَ ، أمَا وَالَّذی لَیسَ لَهُ نِدٌّ ولا شَریکٌ لَئِن لَم تَنتَهوا عَمّا بَلَغَنی عَنکُم لأَضَعَنَّ فیکُم سَیفَ زِیادٍ ، ثُمَّ لا تَجِدونَنی ضَعیفَ السَّورَهِ (3) ، ولا کَلیلَ الشَّفرَهِ . أمَا وَاللّهِ ، إنّی لَصاحِبُکُمُ الَّذی أغَرتُ عَلی بِلادِکُم ، فَکُنتُ أوَّلَ مَن غَزاها فِی الإِسلامِ ، فَسِرتُ ما بَینَ الثَّعلَبِیَّهِ (4) وشاطِئِ الفُراتِ ، اُعاقِبُ مَن شِئتُ ، وأعفو عَمَّن شِئتُ ، لَقَد ذَعَرتُ المُخَبَّئآتِ فی خُدوِرِهنَّ ، وإن کانَتِ المَرأَهُ لَیَبکِی ابنُها فَلا تُرهِبُهُ ولا تُسکِتُهُ إلّا بِذِکرِ اسمی ! فَاتَّقُوا اللّهَ یا أهلَ العِراقِ ، وَاعلَموا أنّی أنَا الضَّحّاکُ بنُ قَیسٍ . (5)

.

1- .موضع فی الغوطه من دمشق فی شرقیه بعد مَرْج عذراء (معجم البلدان : ج 3 ص 21) .
2- .تاریخ دمشق : ج 24 ص 283 .
3- .سَورَه السلطان : سَطوته واعتداؤه ، والسَّورَه : الوَثبَه (لسان العرب : ج 4 ص 385 «سور») .
4- .الثَّعْلَبیّه : من منازل طریق مکّه من الکوفه ، بعد الشقوق وقبل الخزیمیّه (معجم البلدان : ج 2 ص 78) .
5- .الغارات : ج 2 ص 436 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 120 کلاهما عن محمّد بن مخنف ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 198 عن أبی حصین نحوه وفیه إلی «الإسلام» .

ص: 405

تاریخ دمشق به نقل از زبیر بن بکّار : ضحّاک با معاویه بود و معاویه او را زمامدار کوفه کرد . او همان کسی است که بر معاویه نماز گزارد و حکومتش را پاس داشت تا یزید بن معاویه [ به دمشق ]رسید . او مردم را به نفع ابن زبیر فرا خواند و با او بیعت نمود . سپس [ مردم را] به خلافت خود خواند . مروان بن حکم ، او را در روز نبرد مَرجِ راهِط کشت . او رئیس شهربانی معاویه بود .

الغارات به نقل از ضحّاک بن قیس ، در خطبه ای بر منبر کوفه ، هنگامی که به او خبر رسید که افرادی در کوفه ، آشکارا به عثمان ، دشنام می دهند و از وی بیزاری می جویند : به من خبر رسیده است که عدّه ای از شما گم راه شده اند و به رهبران هدایت ، دشنام می دهند و از گذشتگان صالح ما بدگویی می کنند . سوگند به آن که برای او همتا و شریکی نیست ، اگر از اموری که به من خبر رسیده ، دست برندارید ، شمشیر زیاد [ بن ابیه] را در بین شما به کار می گیرم . آن گاه ، مرا ناتوان و کُندْ تیغْ نخواهید یافت . به خدا سوگند ، من همان کسی هستم که بر سرزمین های شما یورش آوردم و نخستین کسی بودم که در دوره اسلام با مردم این سرزمین ها جنگیدم . آن گاه ، میان ثَعلبیّه (1) و کناره های فرات راندم ؛ کسانی را که خواستم ، مجازات کردم و از کسانی که خواستم ، گذشت نمودم . من ، همان کسی هستم که نهان داشتگان در سراپرده ها را ترساندم و اگر زنی فرزندش گریه می کرد ، او را جز با بردن نام من ، نمی ترساند و ساکت نمی کرد! ای اهالی عراق! از خدا بترسید و بدانید که من ضحّاک بن قیس هستم .

.

1- .ثعلبیّه : از منازل میان مکّه و کوفه است . پیش از این ، روستایی آباد بود ؛ امّا امروزه ویران شده است . ثعلبیّه ، سه منزل از کوفه فاصله دارد و در بین شقوق و خزیمیه قرار گرفته است (معجم البلدان : ج 2 ص 78) .

ص: 406

5 / 8عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِشرح نهج البلاغه :عَبدُ اللّهِ هُوَ الَّذی حَمَلَ الزُّبَیرَ عَلَی الحَربِ ، وهُوَ الَّذی زَیَّنَ لِعائِشَهَ مَسیَرها إلَی البَصرَهِ ، وکانَ سَبّابا ، فاحِشا ، یُبغِضُ بَنی هاشِمٍ ، ویَلعَنُ ویَسُبُّ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ علیه السلام . (1)

شرح نهج البلاغه :کانَ عَبدُ اللّهِ بنُ الزُّبَیرِ یُبغِضُ عَلِیّا علیه السلام ، ویَنتَقِصُهُ ، ویَنالُ مِن عِرضِهِ . ورَوی عُمَرُ بنُ شُبَّهَ وابنُ الکَلِبیِّ والواقِدِیُّ وغَیرُهُم مِن رُواهِ السِّیَرِ أنَّهُ مَکَثَ أیّامَ ادِّعائِهِ الخِلافَهَ أربَعینَ جُمُعَهً لا یُصَلّی فیها عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، وقالَ : لا یَمنَعُنی مِن ذِکرِهِ إلّا أن تَشمَخَ (2) رِجالٌ بِآنافِها . وفی رِوایَهِ مُحَمَّدِ بنِ حَبیبٍ وأبی عُبَیدَهَ مُعَمَّرِ بنِ المُثَنیّ أنَّ لَهُ اُهَیلَ سَوءٍ یُنغِضونَ رُؤوسَهُم عِندَ ذِکرِهِ . ورَوی سَعیدُ بنُ جُبَیرٍ أنَّ عَبدَ اللّهِ بنَ الزُّبَیرِ قالَ لِعَبدِ اللّهِ بنِ عَبّاسٍ : ما حَدیثٌ أسَمُعهُ عَنکَ ؟ قالَ : وما هُوَ ؟ ! قالَ : تَأنیبی وذَمّی ! فَقالَ : إنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ : بِئسَ المَرءُ المُسلِمُ یَشبَعُ ویَجوعُ جارُهُ . فَقالَ ابنُ الزُّبَیرِ : إنّی لَأَکتُمُ بُغضَکُم أهلَ هذَا البَیتِ مُنذُ أربعینَ سَنَهً ! (3)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 79 .
2- .الشامخ : الرافع أنفه عِزّا وتکبّرا (لسان العرب : ج 3 ص 30 «شمخ») .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 61 ، مروج الذهب : ج 3 ص 88 نحوه .

ص: 407



5 / 8 عبد اللّه بن زبیر

5 / 8عبد اللّه بن زبیرشرح نهج البلاغه :عبد اللّه ، همان کسی است که زبیر را به جنگ [ با علی علیه السلام ] وا داشت و همان کسی است که رفتن به بصره را برای عایشه خوب جلوه داد . او دشنام دهنده و بد دهان بود ، با بنی هاشم ، دشمنی می نمود و علی بن ابی طالب علیه السلام را لعن می کرد و دشنام می گفت .

شرح نهج البلاغه :عبد اللّه بن زبیر با علی علیه السلام دشمنی می ورزید و از وی بدگویی می کرد و حرمت او را زیر پا می گذاشت . عمر بن شُبَّه ، ابن کلبی ، واقدی و دیگر سیره نگاران ، روایت کرده اند که او در ایّامی که ادّعای خلافت می کرد ، چهل جمعه نماز خواند و در این چهل روز ، بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود نفرستاد ، و خود گفت : مرا از یاد کردن نام او باز نداشت ، جز آن که نام او ، زمینه ای برای فخرفروشی دیگران می شد . در روایت محمّد بن حبیب بغدادی و ابو عبیده مُعَمَّر بن مثنی آمده است که خانواده ای بد داشت و چون نام پیامبر صلی الله علیه و آله برده می شد ، آنان سرهایشان را [به بی اعتنایی ]تکان می دادند . سعید بن جُبَیر آورده است که عبد اللّه بن زبیر به عبد اللّه بن عبّاس گفت : این چه حدیثی است که از تو می شنوم؟ [ ابن عبّاس] گفت : منظورت چیست؟ گفت : توبیخ و مذمّت من . پاسخ داد: از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود: «چه زشت است که مرد مسلمان ، سیر باشد و همسایه وی گرسنه». ابن زبیر گفت : دشمنی با شما اهل این خاندان را از چهل سال پیش در دل دارم .

.


ص: 408

راجع : ص 542 (محمّد ابن الحنفیّه) .

5 / 9عُبَیدُ اللّهِ بنُ زِیادٍشرح نهج البلاغه عن أبی غسّان البصری :بَنی عُبَیدُ اللّهِ بنُ زِیادٍ أربَعَهَ مَساجِدَ بِالبَصرَهِ تَقومُ عَلی بُغضِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ وَالوَقیعَهِ فیهِ : مَسجِدُ بَنی عَدِیٍّ ، ومَسجِدُ بَنی مُجاشِعٍ ، ومَسجِدٌ کانَ فِی العَلّافینَ عَلی فُرضَهِ البَصرَهِ ، ومَسجِدٌ فِی الأَزدِ . (1)

تاریخ الطبری عن حمید بن مسلم فی بَیانِ ما جَری بَعدَ قَتلِ الحُسَینِ علیه السلام ونُزولِ أهلِ بَیتِهِ الکوفَهَ : صَعِدَ المِنبَرَ ابنُ زِیادٍ ، فَقالَ : الحَمدُ للّهِِ الَّذی أظهَرَ الحَقَّ وأهلَهُ ، ونَصَرَ أمیرَ المُؤمِنینَ یَزیدَ بنَ مُعاوِیَهَ وحِزبَهُ ، وقَتَلَ الکَذّابَ ابنَ الکَذّابِ الحُسینَ بنَ عَلِیٍّ وشیعَتَهُ . (2)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 94 .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 458 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 413 وفیه ذیله ؛ الإرشاد : ج 2 ص 117 .

ص: 409



5 / 9 عبید اللّه بن زیاد

ر . ک : ص 543 (محمّد بن حنفیّه) .

5 / 9عبید اللّه بن زیادشرح نهج البلاغه به نقل از ابو غَسّان بصری : عبید اللّه بن زیاد برای ترویج دشمنی با علی بن ابی طالب علیه السلام و بدگویی درباره او ، چهار مسجد بنا کرد : مسجد بنی عَدی ، مسجد بنی مُجاشِع ، مسجدی در محلّه علّافین (در لنگرگاه بصره) ، و مسجدی در قبیله اَزْد .

تاریخ الطبری به نقل از حمید بن مسلم ، درباره حوادثی که پس از شهادت امام حسین علیه السلام و ورود اهل بیت وی به کوفه اتّفاق افتاد : ابن زیاد ، بالای منبر رفت و گفت : سپاس ، خدایی را که حق و اهل حق را آشکار کرد و یزید بن معاویه و حزبش را پیروز گردانید و دروغگو فرزند دروغگو ، حسین بن علی و پیروانش را کُشت .

.


ص: 410

5 / 10مَروانُ بنُ الحَکَمِالکامل فی التاریخ :کانَ مَروانُ قَصیرا ، أحمَرَ ، أوقَصَ (1) ... وَلِیَ المَدینَهَ لِمُعاوِیَهَ مَرّاتٍ ، فَکانَ إذا وَلِیَ یُبالِغُ فی سَبِّ عَلِیٍّ . (2)

البدایه والنهایه فی مَروانَ : لمّا کانَ مُتَوَلِّیا عَلَی المَدینَهِ لِمُعاوِیَهَ کانَ یَسُبُّ عَلِیّا کُلَّ جُمُعَهٍ عَلَی المِنبَرِ . وقالَ لَهُ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ : لَقَد لَعَنَ اللّهُ أباکَ الحَکَمَ وأنتَ فی صُلِبِه عَلی لِسانِ نَبِیِّهِ ، فَقالَ : لَعَنَ اللّهُ الحَکَمَ وما وَلَدَ . (3)

مسند أبی یعلی عن أبی یحیی :کُنتُ بَینَ الحُسَینِ وَالحَسَنِ ، ومَروانَ ، یَتَشاتَمانِ ، فَجَعَلَ الحَسَنُ یَکُفُّ الحُسَینَ . فَقالَ مَروانُ : أهلُ بَیتٍ مَلعونونَ . فَغَضِبَ الحَسَنُ ، فَقالَ : أ قُلتَ : أهلُ بَیتٍ مَلعونونَ ! ! فَوَاللّهِ لَقَد لَعَنَکَ اللّهُ عَلی لِسانِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله وأنتَ فی صُلبِ أبیکَ ! ! (4)

5 / 11مُعاوِیَهُ بنُ حُدَیجٍممّن عُدّ من صحابه النبیّ صلی الله علیه و آله (5) . کان عثمانیّ الهوی (6) ، مبغضا للإمام أمیر المؤمنین علیه السلام ، وأحد وجوه جیش معاویه . شهِد حرب صفّین (7) . وعندما ملک معاویه کان أحد اُمرائه ، وکان یسبّ الإمام علیه السلام (8) . تغلّب علی محمّد بن أبی بکر فی قتاله معه ، فجعله فی جلد حمار وأحرقه وهو عطشان (9) . هلک سنه (52 ه) . (10)

.

1- .أوقص : مائل العنق قصیرها (لسان العرب : ج 7 ص 106 «وقص») .
2- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 647 .
3- .البدایه والنهایه : ج 8 ص 259 .
4- .مسند أبی یعلی : ج 6 ص 172 ح 6731 ، المعجم الکبیر : ج 3 ص 85 ح 2740 ، تاریخ دمشق : ج 57 ص 244 نحوه ، کنز العمّال : ج 11 ص 357 ح 31730 وراجع الاحتجاج : ج 2 ص 44 .
5- .الطبقات الکبری : ج 7 ص 503 ، تاریخ دمشق : ج 59 ص 15 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 37 الرقم 10 .
6- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 229 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 478 .
7- .وقعه صفّین : ص 455 وفیه «خدیج» .
8- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 148 ح 4669 ، المعجم الکبیر : ج 3 ص 91 ح 2758 ، تاریخ دمشق : ج 59 ص 27 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 39 الرقم 10 ، شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 88 .
9- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 171 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 104 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 413 .
10- .تاریخ دمشق : ج 59 ص 29 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 40 الرقم 10 .

ص: 411



5 / 10 مروان بن حَکَم

5 / 11 معاویه بن حُدَیج

5 / 10مروان بن حَکَمالکامل فی التاریخ :مروان ، کوتاه قد و سرخگون و کوتاه گردن بود . وی بارها از سوی معاویه زمامدار مدینه شد و هر گاه که زمامدار می شد ، بسیار به علی علیه السلام دشنام می داد .

البدایه و النهایه درباره مروان : هنگامی که مروان از سوی معاویه زمامدار مدینه بود ، هر جمعه بر منبر ، علی علیه السلام را دشنام می داد . حسن بن علی علیهماالسلام به وی فرمود : «خداوند عز و جل پدرت حَکَم را ، در حالی که تو هنوز در پشت او بودی ، بر زبان پیامبرش نفرین کرد و فرمود : خداوند ، حَکَم و نسل او را لعنت کُناد! » .

مسند أبی یعلی به نقل از ابو یحیی : نزد حسین و حسن علیهماالسلام و مروان بودم و حسین علیه السلام و مروان ، یکدیگر را دشنام می دادند . حسن علیه السلام ، حسین علیه السلام را از این کار ، باز داشت . آن گاه ، مروان گفت : خاندان ملعون! حسن علیه السلام خشمگین شد و فرمود : «گفتی خاندان ملعون؟! به خدا سوگند که خداوندْ تو را بر زبان پیامبرش ، در زمانی که در پشت پدرت بودی ، لعن کرده است!» .

5 / 11معاویه بن حُدَیجاو از صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار می آید . وی از دوستداران عثمان ، از دشمنان امیر مؤمنان و یکی از سرشناسان سپاه معاویه بود . وی در جنگ صِفّین ، حضور داشت و هنگامی که معاویه ، حکومت را به دست گرفت ، ابن حُدَیج ، یکی از زمامداران او بود . وی امام علی علیه السلام را دشنام می داد . او در جنگی که با محمّد بن ابی بکر (زمامدار مصر) داشت ، بر وی دست یافت و او را در پوست الاغی نهاد و وی را تشنه کُشت و جسدش را سوزاند . ابن حدیج در سال 52 هجری مُرد .

.


ص: 412

الکامل فی التاریخ :کَتَبَ مُعاوِیَهُ إلی مَسلَمَهَ بنِ مُخَلَّدٍ ومُعاوِیَهَ بنِ حُدَیجٍ السَّکونِیِّ وکانا قَد خالَفا عَلِیّا یَشکُرُهُما عَلی ذلِکَ [الخُروجِ لِلطَّلَبِ بِدَمِ عُثمانَ ]ویَحُثُّهُما عَلَی الطَّلَبِ بِدَمِ عُثمانَ ، ویَعِدُهُمَا المُواساهَ فی سُلطانِهِ . (1)

الکامل فی التاریخ فی مُعاوِیَهَ بنِ حُدَیجٍ : کانَ إذا قَدِمَ إلی مُعاوِیَهَ زُیِّنَت لَهُ الطُّرُقُ بِقِبابِ الرَّیحانِ ؛ تَعظیما لِشَأنِهِ . (2)

المعجم الکبیر عن علیّ بن أبی طلحه مولی بنی اُمیّه :حَجَّ مُعاوِیَهُ بنُ أبی سُفیانَ ، وحَجَّ مَعَهُ مُعاوِیَهُ بنُ حُدَیجٍ ، وکانَ مِن أسَبِّ النّاسِ لِعَلِیٍّ ، فَمَرَّ فِی المَدینَهِ فی مَسجِدِ الرَّسولِ صلی الله علیه و آله وَالحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ جالِسٌ فی نَفَرٍ مِن أصحابِهِ ، فَقیلَ لَهُ : هذَا مُعاوِیَهُ بنُ حُدَیجٍ السّابُّ لِعَلِیٍّ رضی الله عنه ! فَقالَ : عَلَیَّ بِالرَّجُلِ . فَأَتاهُ الرَّسولُ ، فَقالَ : أجِب ! قالَ : مَن ؟ قالَ : الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ یَدعوکَ . فَأَتاهُ فَسَلَّمَ عَلَیهِ . فَقالَ لَهُ الحَسَنُ بنُ عَلِیٍّ رضی الله عنه : أنتَ مُعاوِیهُ بنُ حُدَیجٍ ؟ قالَ : نَعَم . فَرَدَّ عَلَیهِ ثَلاثا ، فَقالَ لَهُ الحَسَنُ : السّابُّ لِعَلِیٍّ ؟ فَکَأَنَّهُ استَحیی ، فَقالَ لَهُ الحَسَنُ رضی الله عنه : أمَ وَاللّهِ لَئِن وَرَدتَ عَلَیهِ الحَوضَ وما أراکَ أن تَرِدَهُ لَتَجِدَنَّهُ مُشَمِّرَ الإِزارِ عَلی ساقٍ ، یَذودُ (3) المُنافِقینَ ذَودَ غَریبَهِ الإِبِلِ ، قولُ الصّادِقِ المَصدوقِ صلی الله علیه و آله ، «وَقَدْ خَابَ مَن افْتَری» (4) . (5)

.

1- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 412 .
2- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 516 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 312 .
3- .الذَّود : السَّوق والطَّرد والدَّفع (لسان العرب : ج 3 ص 167 «ذود») .
4- .طه : 61 .
5- .المعجم الکبیر : ج 3 ص 91 ح 2758 وص 81 ح 2727 عن أبی کبیر نحوه ، مسند أبی یعلی : ج 6 ص 175 ح 6738 ، تاریخ دمشق : ج 59 ص 27 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 39 الرقم 10 .

ص: 413

الکامل فی التاریخ :معاویه برای مَسلمه بن مُخَلَّد و معاویه بن حُدَیجِ سَکونی که هر دو از مخالفان علی علیه السلام بودند نامه ای نوشت که از آن دو [ به خاطر قیامشان به خونخواهی عثمان ،] تشکّر کند و به [ ادامه] خونخواهی عثمان ، تشویقشان نماید و به آنان وعده همکاری در حکومتش را بدهد .

الکامل فی التاریخ درباره معاویه بن حُدَیج : هنگامی که نزد معاویه می آمد ، برای بزرگداشت شخصیّتش راه را با گنبدهایی (طاق نصرت هایی) از سبزه و گیاهان خوش بو تزیین می کردند .

المعجم الکبیر به نقل از علی بن ابی طلحه ، آزاد شده بنی امیّه : معاویه بن ابی سفیان ، قصد حج کرد و معاویه بن حُدَیج نیز همراهش عازم حج شد ، و حدیج از دشنام دهنده ترینِ مردم به علی علیه السلام بود . [ ابن حدیج] در مدینه ، از مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله گذر کرد و حسن بن علی علیهماالسلام در جمع عدّه ای از یارانش نشسته بود . به ایشان گفتند که : این ، معاویه بن حدیج ، دشنام دهنده به علی علیه السلام است . [ حسن بن علی علیهماالسلام] فرمود : «وی را پیش من بیاورید» . فرستاده امام حسن علیه السلام نزد وی آمد و به وی گفت : اجابت کن! حدیج گفت : چه کسی را؟ آن فرد گفت : حسن بن علی علیهماالسلام تو را فرا می خواند . او آمد و به حسن بن علی علیهماالسلام سلام کرد . حسن بن علی علیهماالسلام به وی فرمود : «تو معاویه بن حدیج هستی؟» . حدیج ، سه بار پاسخ داد : بله . امام حسن علیه السلام به وی فرمود : «همان دشنام دهنده به علی؟» . حدیج ، گویی شرمنده شد . امام حسن علیه السلام به وی فرمود : «به خدا سوگند ، اگر بر علی علیه السلام بر حوض [ کوثر] وارد شوی و البتّه نمی بینم که بر او وارد شوی ، او را می بینی که دامنْ بالا زده و منافقان را از لب حوض می راند ، همانند شتران غریبه ای که رانده می شوند . این ، سخن راستگوی تصدیق شده است که فرمود : «کسی که تهمت زد ، ناکام شد» » .

.


ص: 414

5 / 12المُغیرَهُ بنُ شُعبَهَأسلم فی السنه الخامسه للهجره ، بعد أن کان فارّاً لقتله جماعه (1) . ولیَ البحرین لعمر فی بادئ أمره ، ثمّ ولّاه علَی البصره ، وعزله عنها بزناه ، لکن استعمله علَی الکوفه (2) . قال بعض الظرفاء : کان الرجل یقول للآخر : غضب اللّه علیک کما غضب أمیر المؤمنین علَی المغیره ؛ عزله عن البصره ، فولّاه الکوفه ! (3) ولهذا السبب هدّده الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام بالرجم (4) . ثمّ ولیَ الکوفهَ لعثمان مدّه (5) . وعندما بویع الإمام علیّ علیه السلام بالخلافه بایعه المغیره ، واقترح علیه أن لا یعزل عمّال عثمان ، وأن یولّی طلحه والزبیر علی بعض الأمصار ، بَیْد أنّ الإمام علیه السلام رفض اقتراحه (6) . ومن الجدیر بالذکر أنّه لم یشترک فی جیش معاویه أیّام الإمام علیه السلام (7) ، لکنّه کان یبغض الإمام علیه السلام (8) . ذهب إلی معاویه حین آل الأمر إلیه ، فنصبه علَی الکوفه (9) ، وکان یسبّ الإمام علیه السلام علَی المنبر (10) . هلک سنه (50 ه) . وکان معروفا بدهائه ، وحرصه الکبیر علَی الزواج والطلاق ، حَتّی ذکر المؤرّخون أنّ نساءه کنّ أکثر من سبعین (11) ، أو ثلاثمئه ، أو کُنّ ألف امرأه . (12)

.

1- .صحیح البخاری : ج 2 ص 976 ح 2581 ، مسند ابن حنبل : ج 6 ص 331 ح 18177 و ص 498 ح 18950 ، السیره النبویّه لابن کثیر : ج 3 ص 332 ، تاریخ دمشق : ج 60 ص 23 ، الأغانی : ج 16 ص 89 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 24 الرقم 7 ؛ الغارات : ج 2 ص 517 .
2- .اُسد الغابه : ج 5 ص 239 الرقم 5071 ، الاستیعاب : ج 4 ص 8 الرقم 2512 ، الإصابه : ج 6 ص 157 الرقم 8197 ، تاریخ دمشق : ج 60 ص 31 .
3- .تاریخ دمشق : ج 60 ص 41 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 28 الرقم 7 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 69 .
5- .اُسد الغابه : ج 5 ص 239 الرقم 5071 ، الاستیعاب : ج 4 ص 8 الرقم 2512 .
6- .أنساب الأشراف : ج 3 ص 10 ، مروج الذهب : ج 2 ص 363 ، تاریخ الطبری : ج 4 ص 440 ، الأغانی : ج 16 ص 101 ، الاستیعاب : ج 4 ص 9 الرقم 2512 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 116 ؛ المناقب للکوفی : ج 2 ص 312 ح 785 ، وقعه صفّین : ص 52 .
7- .سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 29 الرقم 7 ، اُسد الغابه : ج 5 ص 239 الرقم 5071 ، الاستیعاب : ج 4 ص 8 الرقم 2512 ، الإصابه : ج 6 ص 157 الرقم 8197 .
8- .الغارات : ج 2 ص 516 .
9- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 506 ح 5890 ، تاریخ دمشق : ج 60 ص 45 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 29 الرقم 7 ، الأغانی : ج 16 ص 89 ، اُسد الغابه : ج 5 ص 239 الرقم 5071 ، الإصابه : ج 6 ص 157 الرقم 8197 ، الاستیعاب : ج 4 ص 8 الرقم 2512 ؛ تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 219 .
10- .مسند ابن حنبل : ج 7 ص 80 ح 19308 وج 1 ص 398 ح 1631 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 509 ح 5898 ، أنساب الأشراف : ج 5 ص 252 و ص 261 ، سیر أعلام النبلاء : ج 1 ص 104 و 105 .
11- .سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 31 الرقم 7 .
12- .اُسد الغابه : ج 5 ص 238 الرقم 5071 ، الاستیعاب : ج 4 ص 8 الرقم 2512 .

ص: 415



5 / 12 مُغَیره بن شُعبه

5 / 12مُغَیره بن شُعبهاو در سال پنجم هجری اسلام آورد ، پس از آن که گروهی از قبیله خویش (ثقیف) را به قتل رسانده بود و فراری بود . وی در آغاز خلافت عمر ، از سوی او ، زمامدار بحرین (1) شد . سپس عمر ، او را به زمامداری بصره گمارد و [ پس از مدّتی] او را به خاطر ارتکاب زنا ، از آن جا برکنار ساخت و استاندار کوفه کرد .(!) به قول یکی از نکته سنجان : یکی به دیگری می گفت : خداوندْ چنان بر تو خشم گیرد که امیر مؤمنانْ عمر بر مغیره گرفت (او را از حکومت بصره کنار نهاد و زمامدار کوفه ساخت)! به همین علّت ، امام علی علیه السلام او را در همان زمان ، به سنگسار ، تهدید کرد . سپس عثمان ، مدّتی او را به زمامداری کوفه منصوب کرد . هنگامی که برای خلافت با علی علیه السلام بیعت شد ، مغیره نیز با ایشان بیعت نمود . به علی علیه السلام پیشنهاد داد که استانداران عثمان را کنار ننهد و طلحه و زبیر را به زمامداری برخی از مناطق ، منصوب کند ؛ امّا امام علیه السلام پیشنهاد وی را نپذیرفت . شایان ذکر است که مغیره بن شعبه ، در دوران امام علیه السلام ، در سپاه معاویه مشارکت نداشت ؛ امّا با علی علیه السلام دشمنی می کرد . هنگامی که حکومت به دست معاویه افتاد ، به سوی معاویه رفت . معاویه هم او را بر کوفه منصوب کرد . وی بر منبر ، امام علی علیه السلام را دشنام می گفت . مُغَیره ، سرانجام ، در سال 50 هجری مُرد . وی ، به زیرکی و اشتیاق بسیار به ازدواج و طلاق ، معروف بود ، تا جایی که تاریخ نگاران ، تعداد زنان او را بیش از هفتاد ، سیصد و حتّی هزار زن هم بر شمرده اند .

.

1- .بحرین ، سرزمینی میان ساحل جنوبی خلیج فارس و کرانه های شمالی صحرای بزرگ عربستان ، شامل : اَحسا (لحسا) ، هَجَر ، هَفوف ، جزیره اُوال (بحرین امروزی) و ... . (ر.ک : جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی : ج 1 ص 231) .

ص: 416

. .


ص: 417

. .


ص: 418

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :هامانُ هذِهِ الاُمَّهِ المُغیرَهُ بنُ شُعبَهَ . (1)

الإمام علیّ علیه السلام لِعَمّارِ بنِ یاسِرٍ وقَد سَمِعَهُ یُراجِعُ المُغیرَهَ بنَ شُعبَهَ کَلاما : دَعهُ یا عَمّارُ ؛ فَإِنَّهُ لَم یَأخُذ مِنَ الدّینِ إلّا ما قارَبَهُ مِنَ الدُّنیا ، وعَلی عَمدٍ لَبَسَ عَلی نَفسِهِ ؛ لِیَجعَلَ الشُّبُهاتِ عاذِرا لِسَقَطاتِهِ . (2)

الغارات عن جندب بن عبد اللّه :ذُکِرَ المُغیرَهُ بنُ شُعبَهَ عِندَ عَلِیٍّ علیه السلام وجَدُّهُ مَعَ مُعاوِیَهَ ، فَقالَ : ومَا المُغیرَهُ ! إنَّما کانَ إسلامُهُ لِفَجرَهٍ وغَدرَهٍ لِمُطمَئِنّینَ إلَیهِ مِن قَومِهِ ، فَتَکَ بِهِم ورَکِبَها مِنهُم ، فَهَرَبَ ، فَأَتَی النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کَالعائِذِ بِالإِسلامِ ، وَاللّهِ ما رَأی أحَدٌ عَلَیهِ مُنذُ ادَّعََی الإِسلامَ خُضوعا ولا خُشوعا . ألا وإنَّهُ کانَ مِن ثَقیفٍ فَراعِنهٌ قَبلَ یَومِ القِیامَهِ ، یُجانِبونَ الحَقَّ ، ویُسعِرونَ نیرانَ الحَربِ ، ویُوازِرونَ الظّالِمینَ . ألا إنَّ ثَقیفا قَومٌ غُدُرٌ ، لا یوفونَ بِعَهدٍ ، یُبغِضونَ العَرَبَ کَأَنَّهُم لَیسوا مِنهُم ، ولَرُبَّ صالِحٍ قَد کانَ فیهِم ؛ مِنهُم عُروَهُ بنُ مَسعودٍ ، وأبو عُبَیدِ بنُ مَسعودٍ المُستَشهَدُ بِقُسِّ النّاطِفِ (3) عَلی شاطِئِ الفُراتِ ، وإنَّ الصّالِحَ فی ثَقیفٍ لَغَریبٌ . (4)

شرح نهج البلاغه عن أبی جعفر الإسکافی :إنَّ مُعاوِیَهَ وَضَعَ قَوما مِنَ الصَّحابَهِ وقَوما مِنَ التّابِعینَ عَلی رِوایَهِ أخبارٍ قَبیحَهٍ فی عَلِیٍّ علیه السلام ، تَقتَضِی الطَّعنَ فیهِ ، وَالبَراءَهَ مِنهُ ، وجَعَلَ لَهُم عَلی ذلِکَ جُعلاً یُرغَبُ فی مِثلِهِ ، فَاختَلَقوا ما أرضاهُ ؛ مِنهُم : أبو هُرَیرَهَ ، وعَمرُو بنُ العاصِ ، وَالمُغیرَهُ بنُ شُعبَهَ ، ومِنَ التّابِعینَ : عُروَهُ بنُ الزُّبَیرِ . (5)

.

1- .الإیضاح : ص 66 عن أبی ذرّ .
2- .نهج البلاغه : الحکمه 405 .
3- .قُسّ الناطف : موضع قرب الکوفه علی شاطئ الفرات ، کانت عنده وقعه بین الفرس وبین المسلمین وذلِکَ فی خلافه عمر ، قُتل فیه أبو عبید بن مسعود الثقفی (تاج العروس : ج 8 ص 415 «قسس») .
4- .الغارات : ج 2 ص 516 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 80 .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 63 .

ص: 419

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هامان این امّت ، مغیره بن شعبه است .

امام علی علیه السلام خطاب به عمّار بن یاسر ، هنگامی که درباره مغیره بن شعبه سخن به میان آورد : ای عمّار! رهایش کن ، که او از دین بهره ای ندارد ، مگر آنچه او را به دنیا نزدیک ساخته باشد ؛ و او خویش را به عمد ، [ درباره حقّانیت من یا معاویه ]به شبهه انداخته است تا شبهه ها را بهانه ای برای لغزش هایش قرار دهد .

الغارات به نقل از جُندَب بن عبد اللّه : نزد علی علیه السلام از مغیره بن شعبه و سرسختی اش در حمایت از معاویه سخن به میان آمد . فرمود : «مگر مغیره کیست؟ اسلام آوردن وی ، در پیِ هرزگی و خیانتی بود که نسبت به گروهی از قومش کرد که از جانب او آسوده خاطر بودند . او به قوم خویش یورش بُرد و مرتکب آن اعمال شد . آن گاه گریخت و به عنوان پناهنده به اسلام ، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد [ تا از دست قومش در امان بمانَد] . سوگند به خدا ، از زمانی که اسلام آورده ، کسی از او فروتنی و افتادگی ندیده است . آگاه باشید که پیش از قیامت ، از قبیله ثقیف ، فرعون هایی خواهند بود که از حق ، کناره می گیرند و آتش جنگ را برمی افروزند و از ستمکاران ، پشتیبانی می کنند . آگاه باشید! ثقیف ، مردمی نیرنگبازند که به هیچ پیمانی وفا نمی کنند و با عرب ، چنان دشمنی می ورزند که گویی از آنان نیستند . البتّه در بین آنان ، گاه ، فرد صالحی پیدا می شود ، از جمله : عروه بن مسعود و ابو عبید بن مسعود (که در منطقه قُسّ الناطف (1) در ساحل فرات شهید شد) . و البته فرد صالح در قبیله ثقیف ، کمیاب است» .

شرح نهج البلاغه به نقل از ابو جعفر اِسکافی : معاویه ، گروهی از صحابیان و گروهی از تابعیان را برای جعل کردن احادیث زشت درباره علی علیه السلام که متضمّن طعن بر وی و برائت جستن از او بود گمارد و برای آنان مزدی مقرّر کرد که موجب تشویق برای چنین کاری می شد . آنان نیز در مورد آنچه موجب خشنودی معاویه می شد ، حدیث جعلی ساختند ، از جمله آنان [ از صحابه] : ابو هریره ، عمرو بن عاص ، مغیره بن شعبه ؛ و از تابعیان ، عروه بن زبیر بودند .

.

1- .قسّ الناطف ، منطقه ای در نزدیکی کوفه در کنار ساحل فرات است . جنگ ایرانیان و مسلمانان در زمان خلافت عمر ، در این منطقه واقع شد و ابو عبید بن مسعود ثقفی ، در جریان آن ، کشته شد (تاج العروس : ج 8 ص 415 «قسس») .

ص: 420

شرح نهج البلاغه عن أبی جعفر الإسکافی :کانَ المُغیرَهُ بنُ شُعبَهَ یَلعَنُ عَلِیّا علیه السلام لَعنا صَریحا عَلی مِنبَرِ الکوفَهِ ، وکان بَلَغَهُ عَن عَلِیٍّ علیه السلام فی أیّامِ عُمَرَ أنّهُ قالَ : لَئِن رَأَیتُ المُغیرَهَ لَأَرجُمَنَّهُ بِأَحجارِهِ یَعنی واقِعَهَ الزِّنا بِالمَرأَهِ الَّتی شَهِدَ عَلَیهِ فیها أبو بَکرَهَ ، ونَکَلَ زِیادٌ عَنِ الشَّهادَهِ ، فَکانَ یُبغِضُهُ لِذاکَ ولِغَیرِهِ مِن أحوالٍ اجتَمَعَت فی نَفسِهِ ... . وکانَ المُغیرَهُ بنُ شُعبَهَ صاحِبَ دُنیا ؛ یَبیعُ دینَهُ بِالقَلیلِ النَّزرِ مِنها ، ویُرضی مُعاوِیَهَ بِذِکرِ عَلیِّ بن أبی طالِبٍ علیه السلام ؛ قالَ یَوما فی مَجلِسِ مُعاوِیَهَ : إنَّ عَلِیّا لَم یُنکِحهُ رَسولُ اللّهِ ابنَتَهُ حُبّا ، ولکِنَّهُ أرادَ أن یُکافِئَ بِذلِکَ إحسانَ أبی طالِبٍ إلَیهِ . قالَ : وقَد صَحَّ عِندَنا أنَّ المُغیرَهَ لَعَنَهُ عَلی مِنبَرِ العِراقِ مَرّاتٍ لا تُحصی . (1)

شرح نهج البلاغه :إنّ المُغیرَهَ کانَ أزنَی النّاسِ فِی الجاهِلِیَّهِ ، فَلَمّا دَخَلَ فِی الإِسلامِ قَیَّدَهُ الإِسلامُ ، وبَقِیَت عِندَهُ مِنهُ بَقِیَّهٌ ظَهَرَت فی أیّامِ وِلایَتِهِ البَصرَهَ . (2)

الإصابه عن المغیره بن شعبه :أنَا أوَّلُ مَن رَشا فِی الإِسلامِ ، جِئتُ إلی یَرفَأَ حاجِبِ عُمَرَ وکُنتُ اُجالِسَهُ ، فَقُلتُ لَهُ : خُذ هذِهِ العِمامَهَ فَالبَسها ، فَإِنَّ عِندی اُختَها . فَکانَ یَأنَسُ بی ویَأذَنُ لی أن أجلِسَ مِن داخِلِ البابِ ، فَکُنتُ آتی فَأَجلِسَ فِی القائِلَهِ (3) ، فَیَمرُُّ المارُّ فَیَقولُ : إنَّ لِلمُغیرَهِ عِندَ عُمَرَ مَنزِلَهً ؛ إنَّهُ لَیَدخُلُ عَلَیهِ فی ساعَهٍ لا یَدخُلُ فیها أحَدٌ . (4)

شرح نهج البلاغه :کانَ المُغیرَهُ بنُ شُعبَهَ یُبغِضُ عَلِیّا علیه السلام مُنذُ أیّامِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وتَأَکَّدَت بِغضَتُهُ إلی أیّامِ أبی بَکرٍ وعُثمانَ وعُمَرَ ، وأشارَ عَلَیهِ یَومَ بویِعَ بِالخِلافَهِ أن یُقِرَّ مُعاوِیَهَ عَلَی الشّامِ مُدَّهً یَسیرَهً ، فَإِذا خُطِبَ لَهُ بِالشّامِ وتَوَطَّأَت دَعوَتُهُ دَعاهُ إلَیهِ کَما کانَ عُمَرُ وعُثمانُ یَدعُوانِهِ إلَیهِما وصَرَفَهُ ، فَلَم یَقبَل ، وکانَ ذلِکَ نَصیحَهً مِن عَدُوٍّ کاشِحٍ (5) . (6)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 69 و 70 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 12 ص 239 .
3- .القائله : الظهیره (لسان العرب : ج 11 ص 577 «قیل») .
4- .الإصابه : ج 6 ص 157 الرقم 8197 .
5- .الکاشح : العدوّ الباطن العداوه (لسان العرب : ج 2 ص 572 «کشح») .
6- .شرح نهج البلاغه : ج 16 ص 101 .

ص: 421

شرح نهج البلاغه به نقل از ابو جعفر اِسکافی : مغیره بن شعبه ، آشکارا علی علیه السلام را بر منبر کوفه لعن می کرد ؛ چرا که در روزگار عمر ، در جریان زنای مغیره که ابو بکره درباره آن ، شهادت داد و زیاد ، از شهادت دادن ، سر باز زد علی علیه السلام گفته بود : «اگر مغیره را ببینم ، سنگسارش خواهم کرد» و این سخنِ علی علیه السلام ، به مغیره رسیده بود . مغیره هم به خاطر این مسئله و نیز مسائل دیگری که از علی علیه السلام در دلش انباشته شده بود ، با علی علیه السلام دشمنی می کرد ... . مغیره بن شعبه اهل دنیا بود و دینش را به چیزی اندک از دنیا می فروخت و با بدگویی از علی بن ابی طالب علیه السلام معاویه را خشنود می کرد . روزی در مجلس معاویه گفت : پیامبر خدا ، دخترش را از روی دوستی ، به ازدواج علی در نیاورْد ؛ بلکه می خواست خوبی های ابو طالب را در حقّ خویش ، جبران کند . اخباری درست به ما رسیده که مغیره بر منبر عراق ، علی علیه السلام را بی شمار ، لعن کرده است .

شرح نهج البلاغه :مغیره ، زناکارترینِ مردم در زمان جاهلیّت بود . هنگامی که اسلام آورد ، اسلام ، وی را محدود کرد . در وجود او نشانه هایی از این حالت ، مانده بود که به هنگام زمامداری اش بر بصره ، نمود پیدا کرد .

الإصابه به نقل از مغیره بن شعبه : من نخستین کسی هستم که در عصر اسلام ، رشوه داده ام : پیش یَرفَأ (دربان عمر) آمدم و با وی نشستم و به وی گفتم : این عمامه را بگیر و به سر بگذار ، که من تای این عمامه را دارم . وی با من اُنس پیدا کرد و به من اجازه داد که وارد شوم و بنشینم . من وارد شدم و [ همان جا] وسط حیاط نشستم . هر رهگذری که می گذشت ، [ با خود] می گفت : مغیره در نزد عمر ، از منزلتْ برخوردار است ؛ چون در آن هنگامی که هیچ کس نمی تواند پیش وی برود، مغیره می رود.

شرح نهج البلاغه :مغیره بن شعبه ، علی علیه السلام را از زمان پیامبر خدا دشمن می داشت ؛ ولی این دشمنی ، در روزگار ابو بکر ، عمر و عثمان ، فزونی یافت . در روزی که با علی علیه السلام برای خلافتْ بیعت شد ، او به علی علیه السلام پیشنهاد کرد که معاویه را برای مدّتی کوتاه در شام نگه دارد و آن هنگام که در شام به نام او خطبه خوانده شد و دعوتش جا افتاد ، معاویه را همان گونه که عمر و عثمان ، وی را نزد خویش خوانده بودند پیش خود بخواند و زمامداری را از وی بگیرد . علی علیه السلام این را نپذیرفت . و این ، خیرخواهی ای از سوی دشمنی کینه توز بود .

.


ص: 422

الغارات عن الکلبی :إنَّ المُغیرَهَ بنَ شُعبَهَ کَتَبَ إلی بُسرٍ حینَ خَرَجَ مِن مَکَّهَ مُتَوَجِّها إلَی الطّائِفِ (1) : أمّا بَعدُ ، فَقَد بَلَغَنی مَسیرُکَ إلَی الحِجازِ ، ونُزولُکَ مَکَّهَ ، وشِدَّتُکَ عَلَی المُریبِ ، وعَفوُکَ عَنِ المُسیءِ ، وإکرامُکَ لِاُولی النُّهی ، فَحَمِدتُ رأَیَکَ فی ذلِکَ ، فَدُم عَلی صالِحِ ما أنتَ عَلَیهِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ لَن یَزیدَ بِالخَیرِ أهلَهُ إلّا خَیرا ، جَعَلَنا اللّهُ وإیّاکَ مِنَ الآمِرینَ بِالمَعروفِ ، وَالقاصِدینَ إلَی الحَقِّ ، وَالذّاکِرینَ اللّهَ کَثیرا . (2)

الکامل فی التاریخ فی ذِکرِ البَیعَهِ لِیَزیدَ بِوِلایَهِ العَهدِ : کانَ ابتِداءُ ذلِکَ وأوَّلُهُ مِنَ المُغیرَهِ بنِ شُعبَهَ ؛ فَإِنَّ مُعاوِیَهَ أرادَ أن یَعزِلَهُ عَنِ الکوفَهِ ویَستَعمِلَ عِوَضَهُ سَعیدَ بنَ العاصِ ، فَبَلَغَهُ ذلِکَ فَقالَ : الرَّأیُ أن أشخَصَ إلی مُعاوِیَهَ فَأَستَعفِیَهُ ؛ لِیَظهَرَ لِلنّاسِ کَراهَتی لِلوِلایَهِ . فَسارَ إلی مُعاویَهَ ، وقالَ لِأَصحابِهِ حینَ وَصَلَ إلَیهِ : إن لَم اُکسِبکُمُ الآنَ وِلایَهً وإمارَهً لا أفعَلُ ذلِکَ أبَدا ! ومَضی حَتّی دَخَلَ عَلی یَزیدَ ، وقالَ لَهُ : إنَّهُ قَد ذَهَبَ أعیانُ أصحابِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وآلِهِ وکُبراءُ قُرَیشٍ وذَوو أسنانِهِم ، وإنَّما بَقِیَ أبناؤُهُم ، وأنتَ مِن أفضَلِهِم وأحسَنِهِم رَأیا ، وأعلَمُهُم بِالسُّنَّهِ وَالسِّیاسَهِ ، ولا أدری ما یَمَنعُ أمیرَ المُؤمِنینَ أن یَعقِدَ لَکَ البَیعَهَ ! قالَ : أ وَ تَری ذلِکَ یَتِمُّ ؟ قالَ : نَعَم . فَدَخَلَ یَزیدُ عَلی أبیهِ ، وأخبَرَهُ بِما قالَ المُغیرَهُ ، فَأَحضَرَ المُغیرَهَ وقالَ لَهُ : ما یَقولُ یَزیدُ ! فَقالَ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، قَد رَأَیتَ ما کانَ مِن سَفکِ الدِّماءِ ، وَالاِختِلافِ بَعدَ عُثمانَ ، وفی یَزیدَ مِنکَ خَلَفٌ ، فَاعقِد لَهُ ، فَإِن حَدَثَ بِکَ حادِثٌ کانَ کَهفا لِلنّاسِ ، وخَلَفا مِنکَ ، ولا تُسفَکُ دِماءٌ ، ولا تَکونَ فِتنَهٌ . قالَ : ومَن لی بِهذا ؟ قالَ : أکفیکَ أهلَ الکوفَهِ ، ویَکفیکَ زِیادٌ أهلَ البَصرَهِ ، ولَیسَ بَعدَ هذَینِ المِصرَینِ أحَدٌ یُخالِفُکَ . قالَ : فَارجِع إلی عَمَلِکَ ، وتَحَدَّث مَعَ مَن تَثِقُ إلَیهِ فی ذلِکَ ، وتَری ونَریَ . فَودَّعَهُ ورَجِعَ إلَی أصحابِهِ . فَقالوا : مَه ؟ قالَ : لَقَد وَضَعتُ رِجلَ مُعاوِیَهِ فی غَرزٍ (3) بَعیدِ الغایَهِ عَلَی اُمَّهِ مُحَمَّدٍ ، وفَتَقتُ عَلَیهِم فَتقا لا یُرتَقُ أبَدا ، وتَمَثَّلَ : بِمِثلی شاهِدِی النَّجوی وغالی بِیَ الأعداءَ وَالخصمَ الغِضابا وسارَ المُغیرَهُ حَتّی قَدِمَ الکوفَهَ ، وذاکَرَ مَن یَثِقُ إلَیهِ ومَن یَعلَمُ أنَّهُ شیعَهٌ لِبَنی اُمَیَّهَ أمرَ یَزیدَ ، فَأَجابوا إلی بَیعَتِهِ ، فَأَوفَدَ مِنهُم عَشَرَهً ، ویُقال : أکَثرُ مِن عَشَرَهٍ ، وأعطاهُم ثَلاثینَ ألفَ دِرهَمٍ ، وجَعَلَ عَلَیهِمُ ابنَهُ موسَی بنَ المُغیرَهِ ، وقَدِموا عَلی مُعاوِیَهَ فَزَیَّنوا لَهُ بَیعَهَ یَزیدَ ، ودَعَوهُ إلی عَقدِها . فَقالَ مُعاوِیَهُ : لاتَعجَلوا بِإِظهارِ هذَا وکونوا عَلی رَأیِکُم . ثُمَّ قالَ لِموسی : بِکَمِ اشتَری أبوکَ مِن هؤُلاءِ دینَهُم ؟ قالَ : بِثَلاثینَ ألفا . قالَ : لَقَد هانَ عَلَیهِم دینُهُم . (4)

.

1- .الطّائِف : بلیده قرب مکّه علی ظهر جبل غزوان ، وهو أبرد مکان بالحجاز (راجع تقویم البلدان : ص 94) .
2- .الغارات : ج 2 ص 609 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 12 .
3- .الغَرز : رِکابُ الإ بِل (المصباح المنیر : ص 445 «غرز») .
4- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 508 وراجع تاریخ الطبری : ج 5 ص 301 والإمامه والسیاسه : ج 1 ص 187 وتاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 219 .

ص: 423

الغارات به نقل از کلبی : هنگامی که بُسر از مکّه به سوی طائف (1) در حرکت بود ، مغیره بن شعبه به وی چنین نوشت: «امّا بعد؛ خبر حرکتت به سمت حجاز و فرود آمدنت در مکّه و سختگیری ات بر شکداران و گذشتت از گنهکاران و بزرگداشتت نسبت به خردمندان ، به من رسید؛ و من نظرت را در این خصوص ، ستایش کردم. بر کار شایسته ای که انجام می دهی ، پایدار باش ، که خداوند در کار خیر ، جز خیر ، بر خیرخواهان نمی افزاید . خداوند ، ما و تو را از فرمان دهندگان به معروف ، حرکت کنندگان به سوی حق ، و بسیار یادکنندگانِ خویش ، قرار دهد!» .

الکامل فی التاریخ در یادکردِ بیعت ولایت عهدی برای یزید : آغاز و ابتدای این کار از مغیره بن شعبه بود . [ داستان از آن جا شروع شد که] معاویه تصمیم گرفت مغیره را از کوفه بردارد و سعید بن عاص را به جای وی به زمامداری بگمارد . خبر این تصمیم به مغیره رسید . [ او هم پیش خود ]گفت : درست ، آن است که پیش معاویه بروم و استعفا بدهم تا بی علاقه گی ام به زمامداری ، در پیش مردم ، آشکار گردد . او پیش معاویه رفت و وقتی به [کاخ] او رسید، به یاران خود گفت : اگر اکنون حکومت و زمامداری را برای شما به دست نیاورم ، هیچ گاه ، آن را به دست نخواهم آورد . سپس پیش یزید رفت و به وی گفت : بزرگان اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندان وی ، و بزرگان قریش و سردمداران آن ، از بین رفته اند و تنها فرزندان آنان باقی مانده اند و در بین این فرزندان ، تو برترین ، خوش رأی ترین و آگاه ترینِ به سنّت و سیاست هستی ؛ ولی نمی دانم چه چیزی مانع شده است که امیر مؤمنان [ معاویه] برای تو بیعت نمی گیرد . یزید گفت : فکر می کنی که این کار ، شدنی است؟ گفت : آری . یزید ، پیش پدرش رفت و سخن مغیره را به وی گفت . معاویه ، مغیره را خواست و گفت : یزید ، چه می گوید؟ مغیره گفت : ای امیر مؤمنان! خود دیدی که پس از عثمان ، چه خونریزی و اختلافی به وجود آمد! یزید می تواند جانشین تو باشد . خلافت را برای وی استوار کن که اگر برای تو پیشامدی شد ، او پناهی برای مردم و جانشینی برای تو باشد و [ بدین ترتیب ، ]نه خونی ریخته شود و نه فتنه ای به وجود آید . معاویه گفت : چه کسی برای من این کار را انجام می دهد؟ گفت : من ، مردم کوفه را و زیاد ، مردم بصره را برای تو سامان خواهیم داد . پس از این دو شهر ، هیچ کس با تو مخالفت نخواهد کرد . معاویه گفت : به کارت برگرد و درباره این موضوع با افرادی که به آنان اعتماد داری ، صحبت کن . بیندیش و ما هم می اندیشیم . مغیره با معاویه خداحافظی کرد و به سوی یارانش برگشت . یارانش گفتند : چه خبر؟ گفت : پای معاویه را در میان امّت محمّد ، در گودالی بس عمیق نهادم و آن چنان شکافی در امّت انداختم که هیچ گاه ترمیم نخواهد شد . و این شعر را خواند : منم آن که در نجواها (توطئه ها) حضور دارم و دشمنان را برمی انگیزانم و خشم آنان را شعله ور می کنم . مغیره به کوفه آمد و جریان یزید را با کسانی که بدانها اعتماد داشت و می دانست از پیروان بنی امیّه اند ، در میان گذاشت . آنان بیعت با یزید را قبول کردند . مغیره هیئتی ده نفره (و نیز گفته شده : بیشتر از ده نفر) از آنان را به سوی معاویه گسیل داشت و سی هزار درهم به آنان داد و پسرش موسی بن مغیره را بر آنان گماشت . آنان پیش معاویه آمدند و بیعت با یزید را برای او خوب جلوه دادند و وی را به گرفتن بیعت ، فرا خواندند . معاویه گفت : در افشای این موضوع ، شتاب نکنید و بر نظرتان پایدار باشید . آن گاه به موسی گفت : پدرت دین اینان را به چند خریده است؟ گفت : سی هزار درهم . معاویه گفت : دینشان را ارزان فروخته اند!

.

1- .طائف ، شهر کوچکی است در نزدیکی مکّه ، بر دامنه کوه غَزوان ، که خُنک ترینِ نقطه حجاز است (تقویم البلدان : ص 94) .

ص: 424

. .


ص: 425

. .


ص: 426

5 / 13الوَلیدُ بنُ عُقبَهَهو أخو عثمان لاُمّه (1) ، وممّن أسلم یوم فتح مکّه . قتل أمیر المؤمنین علیه السلام أباه بأمر النبیّ صلی الله علیه و آله بعد أسره فی غزوه بدر (2) . نزلت فیه الآیه الکریمه : «یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا إِن جَآءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا ...» (3)(4) ، ومع ذلِکَ فإنّ الخلیفه الثانی کان یرسله لجمع الصدقات (5) . کان مفرِطاً فی شرب الخمر ، واُقیم علیه الحدّ بسبب ذلِکَ عندما کان والیا من قِبَل عثمان علَی الکوفه (6) ، وهذَا من جمله المؤاخذات الَّتی سُجّلت علی عثمان (7) . کان قدیم العداء للإمام أمیر المؤمنین علیه السلام ، وهو الَّذی قال للإمام علیه السلام فی عهد النبیّ صلی الله علیه و آله : «أنا أحدُّ منک سِنانا ، وأبسطُ لسانا ، وأملأُ کتیبهً» ، فنزلت الآیه الکریمه : «أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا» (8) علی أثر ذلِکَ (9) . ولمّا بویع الإمام علیه السلام لم یبایعه ، بل کان یحرّض معاویه والعثمانیّین بشعر کان ینشده (10) ، بل لازم معاویه فی صفّین . وکان یسبّ الإمام علیه السلام . (11)

.

1- .اُسد الغابه : ج 5 ص 420 الرقم 5475 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 413 الرقم 67 ؛ تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 165 .
2- .تاریخ دمشق : ج 63 ص 221 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 413 الرقم 67 ، مروج الذهب : ج 2 ص 362 .
3- .الحجرات : 6 .
4- .مسند ابن حنبل : ج 6 ص 397 ح 18486 ، المعجم الکبیر : ج 3 ص 274 ح 3395 ، تاریخ دمشق : ج 63 ص 224 وص 228 ، اُسد الغابه : ج 5 ص 420 الرقم 5475 ، الاستیعاب : ج 4 ص 114 الرقم 2750 ، الإصابه : ج 6 ص 481 الرقم 9167 ؛ تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 53 .
5- .سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 414 الرقم 67 ، تاریخ دمشق : ج 63 ص 221 و ص 242 .
6- .تاریخ دمشق : ج 63 ص 244 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 245 و 246 ، الأغانی : ج 5 ص 139 146 و ص 158 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 414 الرقم 67 ، اُسد الغابه : ج 5 ص 421 الرقم 5475 ، الإصابه : ج 6 ص 482 الرقم 9167 ، الاستیعاب : ج 4 ص 115 الرقم 2750 ؛ تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 165 و ص 174 .
7- .سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 415 الرقم 67 ، اُسد الغابه : ج 5 ص 421 الرقم 5475 ، تاریخ دمشق : ج 63 ص 220 .
8- .السجده : 18 .
9- .راجع : ج 7 ص 520 (المؤمن) .
10- .اُسد الغابه : ج 5 ص 422 الرقم 5475 ، الإصابه : ج 6 ص 482 الرقم 9167 ، الاستیعاب : ج 4 ص 117 الرقم 2750 .
11- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 45 ، شرح نهج البلاغه : ج 8 ص 54 ؛ وقعه صفّین : ص 391 .

ص: 427



5 / 13 ولید بن عُقْبه

5 / 13ولید بن عُقْبهاو برادر مادری عثمان و از جمله کسانی بود که در روز فتح مکّه مسلمان شدند. پدرش پس از اسارت در غزوه بدر، به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله به دست امیر مؤمنان، کشته شد . درباره ولید بن عُقْبه ، این آیه نازل شده است : «ای کسانی که ایمان آورده اید! چنانچه فاسقی خبری آورد ، صحّت و سُقم آن خبر را جویا شوید» . با این ، خلیفه دوم ، او را برای جمع آوری زکات می فرستاد . او در می گساری زیاده روی می کرد و به همین خاطر بود که در زمانی که از طرف عثمان ، زمامداری کوفه را به عهده داشت ، [به مدینه احضار و] حدّ شرعی بر وی جاری شد . نصب او به زمامداری ، یکی از ایرادهایی است که علیه عثمان ، ثبت شده است . او دشمنی دیرینه ای با امیر مؤمنان داشت و همو بود که در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام گفت : من از تو تیزشمشیرتر ، سخنورتر و در جنگ ، پُر ابّهت ترم . در پی این جریان بود که این آیه نازل شد : «آیا کسی که مؤمن است ، همانند فاسق است؟!» . (1) هنگامی که برای امام علی علیه السلام بیعت گرفته شد ، او با امام علیه السلام بیعت نکرد ؛ بلکه معاویه و پیروان عثمان را با اشعاری که می سرود ، علیه امام علیه السلام می شوراند . او در جنگ صِفّین ، همراه معاویه بود و به امام علیه السلام ناسزا می گفت .

.

1- .ر.ک : ج 7 ، ص 521 (مؤمن) .

ص: 428

تاریخ دمشق عن ابن عبّاس :قالَ الوَلیدُ بنُ عُقبَهَ بنِ أبی مُعَیطٍ لَعِلیِّ بنِ أبی طالِبٍ : أنَا أحَدُّ مِنکَ سِنانا ، وأبسَطُ مِنکَ لِسانا ، وأملَأُ لِلکَتیبَهِ مِنکَ ! فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : اُسکُت ، فَإِنَّما أنتَ فاسِقٌ ، فَنَزَلَت : «أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَا یَسْتَوُونَ» ، قالَ : یَعنی بِالمُؤمِنِ عَلِیّا ، وبِالفاسِقِ الوَلیدَ بنَ عُقبَهَ . (1)

شرح نهج البلاغه عن أبی القاسم البلخی :مِنَ المَعلومِ الَّذی لا رَیبَ فیهِ لاشتِهارِ الخَبَرِ بِهِ ، وإطباقِ النّاسِ عَلَیهِ أنَّ الوَلیدَ بنَ عُقَبَهَ بنِ أبی مُعَیطٍ کانَ یُبغِضُ عَلِیّا ویَشتِمُهُ ، وأنَّهُ هُوَ الَّذی لاحاهُ (2) فی حَیاهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ونابَذَهُ ، وقالَ لَهُ : أنَا أثبَتُ مِنکَ جِنانا ، وأحَدُّ سِنانا ! فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ علیه السلام : اُسکُت یا فاسِقُ ! فَأَنزَلَ اللّهُ تَعالی فیهِما : «أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَا یَسْتَوُونَ ...» الآیاتِ المَتلُوَّهِ ، وسَمَّی الوَلیدَ بِحَسَبِ ذلِکَ فی حَیاهِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله الفاسِقَ ، فَکانَ لا یُعرَفُ إلّا بِالوَلیدِ الفاسِقِ . (3)

.

1- .تاریخ دمشق : ج 63 ص 235 ، تاریخ بغداد : ج 13 ص 321 الرقم 7291 ، سیر أعلام النبلاء : ج 3 ص 415 الرقم 67 ، الأغانی : ج 5 ص 153 کلّها نحوه .
2- .فی الحدیث : «نهیتُ عن ملاحاه الرجال» : أی مقاولتهم ومخاصمتهم ؛ هو من : لحیتُ الرجل إذا نازعته (لسان العرب : ج15 ص 242 «لحا») .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 80 .

ص: 429

تاریخ دمشق به نقل از ابن عبّاس : ولید بن عقبه بن ابی معیط ، به علی بن ابی طالب علیه السلام گفت : من از تو تیزشمشیرتر ، سخنورتر و در جنگ ، پُرابّهت ترم . علی علیه السلام به وی فرمود : «ساکت شو! تو جز یک فاسق نیستی» . آن گاه ، این آیه درباره وی نازل شد : «آیا کسی که مؤمن است ، چون کسی است که فاسق است؟ البته یک سان نیستند» . منظور از مؤمن ، علی علیه السلام و منظور از فاسق (نافرمان) ، ولید بن عقبه بود .

شرح نهج البلاغه به نقل از ابو القاسم بلخی : از جمله نقل های معلومی که (به سبب مشهور بودن خبرِ آنها و نیز اتّفاق نظر مردم درباره آنها) هیچ تردیدی در آنها وجود ندارد ، این است که ولید بن عقبه بن ابی مُعَیط ، علی علیه السلام را دشمن می داشت و به وی بد می گفت . او همان کسی است که در زمان حیات پیامبر خدا به علی علیه السلام بد گفت و با لقب ناشایست از او یاد کرد و نیز به وی گفت : من از تو پُردل تر و تیزشمشیرترم . علی علیه السلام به وی فرمود : «ای فاسق! ساکت شو» . آن گاه ، خداوند متعال درباره آن دو ، این آیه را فرو فرستاد : «آیا کسی که مؤمن است ، چون کسی است که فاسق است؟ البته یک سان نیستند» . نیز آیات بعد از آن را فرو فرستاد و بر این اساس ، خداوند ولید را در زمان حیات پیامبر خدا «فاسق» خواند و از آن پس ، او جز با عنوان «ولید فاسق» شناخته نمی شد .

.


ص: 430

تاریخ دمشق فی وَصفِ الوَلیدِ بنِ عُقبَهَ : کانَ أبوهُ مِن شَیاطینِ قُرَیشٍ ، أسَرَهُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَومَ بَدرٍ ، وضَرَبَ عُنُقَهُ . وهُوَ الفاسِقُ الَّذی ذَکَرَهُ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ ، یَقولُ : «أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَا یَسْتَوُونَ» . (1)

الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ امرَأَهَ الوَلیدِ بنِ عُقبَهَ أتَتِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله ، فَقالَت : یا رَسولَ اللّهِ ، إنَّ الوَلیدَ یَضرِبُها (2) . قالَ : قولی لَهُ : قَد أجارَنی . فَلَم تَلبَث إلّا یَسیرا حَتّی رَجَعتَ ، فَقالَت : ما زادَنی إلّا ضَربا . فَأَخَذَ هُدبَهً (3) مِن ثَوبِهِ فَدَفَعَها إلَیها ، وقالَ : قولی لَهُ : إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قَد أجارَنی . فَلَم تَلبَث إلّا یَسیرا حَتّی رَجَعَتَ ، فَقالَت : ما زادَنی إلّا ضَربا . فَرَفَعَ یَدَیهِ وقالَ : «اللّهُمَّ عَلَیکَ الوَلیدَ ، أثِمَ بی» مَرَّتَینِ (4) . (5)

الغارات فی وَصفِ الوَلیدِ بنِ عُقبَهَ : وهُوَ الَّذی سَمّاهُ اللّهُ فی کِتابِهِ فاسِقا ، وهُوَ أحَدُ الصِّبیَّهِ الَّذینَ بَشَّرَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالنّارِ . وقالَ شِعرا یَرُدُّ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله قَولَهُ حَیثُ قالَ فی عَلِیٍّ علیه السلام : إن تُوَلّوهُ تَجِدوهُ هادِیا مَهدِیّا ، یَسلُکُ بِکُمُ الطَّریقَ المُستَقیمَ فَقالَ : فَإِن یَکُ قَد ضَلَّ البَعیرُ بِحِملِهِ فَلَم یَکُ مَهدِیّا ولا کانَ هادِیا فَهُو مِن مُبغِضی عَلِیٍّ علیه السلام وأعدَائِهِ ، وأعداءِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ؛ لِأَنَّ أباهُ قَتَلَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیٍّ صَبرا یَومَ بَدرٍ بِالصَّفراءِ (6) . (7)

.

1- .تاریخ دمشق : ج 63 ص 224 .
2- .کذا فی المصدر ، وفی بعض المصادر : «جاءت إلی رسول اللّه صلی الله علیه و آله تشتکی الولید أنّه یضربها» ، وهو الصواب المناسب للسیاق .
3- .هُدْبه : أی قطعه (النهایه : ج 5 ص 249 «هدب») .
4- .یحتمل أنّ «مرّتین» من کلام الراوی ، ویحتمل أیضاً أنّها من کلام رسول اللّه صلی الله علیه و آله .
5- .مسند ابن حنبل : ج 1 ص 319 ح 1303 ، تاریخ دمشق : ج 63 ص 233 ح 12971 ، مسند أبی یعلی : ج 1 ص 181 ح 289 ، مسند البزّار : ج 3 ص 20 ح 768 ، شرح نهج البلاغه : ج 17 ص 239 کلّها عن أبی مریم والثلاثه الأخیره نحوه ، کنز العمّال : ج 13 ص 603 ح 37545 .
6- .الصَّفْراء : وادٍ من ناحیه المدینه ، بینه وبین بدر مرحله (معجم البلدان : ج 3 ص 412) .
7- .الغارات : ج 2 ص 518 .

ص: 431

تاریخ دمشق در توصیف ولید بن عقبه : پدرش از شیطان های قریش بود که پیامبر خدا در جنگ بدر ، او را اسیر کرد و گردن زد . ولید ، همان فاسقی است که خداوند عز و جل درباره اش می فرماید : «آیا کسی که مؤمن است ، چون کسی است که فاسق است؟ البته یک سان نیستند» » .

امام علی علیه السلام :زنِ ولید بن عقبه پیش پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : ای پیامبر خدا! ولید ، مرا می زند . پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «به وی بگو که پیامبر خدا مرا در پناه خود گرفته است» . چندی نگذشت که زن برگشت و گفت : [ پس از شنیدن پیغام شما] مرا بیشتر کتک زد . پیامبر صلی الله علیه و آله قطعه ای از لباسش را جدا کرد و به آن زن داد و فرمود : «به وی بگو که پیامبر خدا مرا در پناه خود گرفته است» . مدّتی نگذشت که زن ، بار دیگر برگشت و گفت : [ پس از شنیدن پیغام شما و دیدن نشانه شما] مرا بیشتر زد . پیامبر خدا ، دستش را بلند کرد و دو بار گفت : «بار خدایا! خودت به حساب ولید برس . او با من مخالفت کرد» .

الغارات در توصیف ولید بن عقبه : وی همانی است که خداوند در کتابش او را «فاسق (نابه کار)» نامید و یکی از چند جوانی است که پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان وعده آتش داد . وی در برابر این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که درباره علی علیه السلام فرمود : «اگر از وی پیروی کنید ، او را هدایتگرِ هدایت شده خواهید یافت که شما را به راه راست خواهد برد» ، شعری سرود و کلام ایشان را رد کرد . او چنین سرود : اگر شتر با بارش گم شده است پس نه هدایت شده ای در کار بوده است و نه هدایتگری! وی از کینه توزان نسبت به علی علیه السلام و از دشمنان علی علیه السلام و پیامبر صلی الله علیه و آله بود ؛ چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله در روز بدر در وادی صَفراء ، (1) پدر وی را به دست علی علیه السلام به اسیری کشت .

.

1- .صَفراء ، دره ای در ناحیه مدینه ، در یک منزلیِ بدر (معجم البلدان : ج 3 ص 412) .

ص: 432

شرح نهج البلاغه :إنَّ الوَلیدَ بنَ عُقبَهَ بنِ أبی مُعَیطٍ وکانَ یُبغِضُ الأَنصارَ ؛ لِأَ نَّهُم أسَروا أباهُ یَومَ بَدرٍ ، وضَرَبوا عُنُقَهُ بَینَ یَدَی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله قامَ یَشتِمُ الأَنصارَ ، وذَکَرَهُم بِالهَجرِ . (1)

تاریخ دمشق عن عبد اللّه بن مسعود عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله :سَیَلی اُمورَکُم مِن بَعدی رِجالٌ ، یُطفِئونَ السُّنَّهَ ، ویعَمَلونَ بِالبِدعَهِ ، ویُؤَخِّرونَ الصَّلاهَ عَن مَواقیتِها . فَقُلتُ : یا رَسولَ اللّهِ ، فَما تَأمُرُنی إن أدرَکتُهُم ؟ فَقالَ : سَأَلَنِی ابنُ اُمِّ عَبدٍ ، ثُمَّ رَفَعَ یَدَیهِ حَتّی إنّی لَأَری بَیاضَ إبطَیهِ ، فَقالَ : «لا طاعَهَ لِمَن عَصَی اللّهَ» ثَلاثَ مَرّاتٍ ، حَسَبتُ . فَلَمّا کانَ الوَلیدُ بنُ عُقبَهَ بِالکوفَهِ أخَّرَ الصَّلاهَ یَوما ، فَقامَ ابنُ مَسعودٍ ، فَأَقامَ الصَّلاهَ ، وصَلّی بِالنّاسِ . (2)

تاریخ دمشق عن علقمه :کُنّا فی جَیشٍ بِالرّومِ ، ومَعَنا حُذیفَهُ ، وعَلَینَا الوَلیدُ ، فَشَرِبَ الوَلیدُ الخَمرَ ، فَأَرَدنا أن نَحُدَّهُ ، فَقالَ حُذَیفَهُ : أ تَحُدّونَ أمیرَکُم وقَد دَنَوتُم مِن عَدُوِّکُم ، فَیَطمَعوا فیکُم ؟ ! فَبَلَغَهُ ، فَقالَ : لَأَشرَبَنَّ وإن کانَت مُحَرَّمَهً ولَأَشرَبَنَّ عَلی رَغمِ أنفِ مَن رَغِم (3)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 36 .
2- .تاریخ دمشق : ج 63 ص 240 .
3- .تاریخ دمشق : ج 63 ص 239 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 4 ص 583 ح 147 وفیه «رجل من قریش» بدل «وعلینا الولید» .

ص: 433

شرح نهج البلاغه :ولید بن عقبه بن ابی مُعَیط که انصار را دشمن می داشت ؛ چون آنان پدر وی را در روز بدر ، اسیر کردند و در پیش پیامبر خدا گردن زدند ، به انصار ، دشنام می داد و از آنان به هذیان گویی یاد می کرد .

تاریخ دمشق به نقل از عبد اللّه بن مسعود (ابن اُمّ عبد) : پیامبر خدا فرمود : «پس از من ، زمام کارهایتان به دست مردانی خواهد افتاد که سنّت را خاموش می سازند و به بدعت ، عمل می کنند و نماز را از زمان های خودش تأخیر می اندازند» . پرسیدم : ای پیامبر خدا! چنانچه آنان را دیدم ، دستور می فرمایی چه کار کنم؟ فرمود : «ابن اُمّ عبد ، از من می پرسد». آن گاه ، دست هایش را بلند کرد به طوری که سفیدی زیر بغلش را دیدم و آن طور که شمردم ، سه بار فرمود : «آن را که عصیان خدا می کند ، نباید اطاعت کرد» . یک روز ، هنگامی که ولید بن عقبه در کوفه نماز را به تأخیر انداخت ، ابن مسعود برخاست و نماز را به پا داشت و امامت جماعت را [ به جای ولید] به عهده گرفت .

تاریخ دمشق به نقل از عَلقمه : در سپاهی در روم بودیم و حُذَیفه با ما بود و ولید ، فرمانده ما بود . ولید ، شراب خورد و ما خواستیم بر وی حدْ جاری کنیم که حذیفه گفت : آیا در حالی که به دشمنتان نزدیک شده اید بر فرمانده تان حدْ جاری می کنید ، تا بر شما طمع کنند ؟ خبر به ولید رسید . پس سرود : من شراب می نوشم ، گر چه حرام باشد برای به خاک مالیدن دماغ آن که مخالفت می کند ، شراب می نوشم!

.


ص: 434

مروج الذهب :أتاهُ [عَلِیّا علیه السلام ] جَماعَهٌ مِمَّن تَخَلَّفَ عَن بَیعَتِهِ مِن بنی اُمَیَّهَ ؛ مِنهُم : سَعیدُ بنُ العاصِ ، ومَروانُ بنُ الحَکَمِ ، وَالوَلیدُ بنُ عُقبَهَ بنِ أبی مُعیَطٍ ، فَجَری بَینَهُ وبَینَهُم خَطبٌ طَویلٌ ، وقالَ لَهُ الوَلیدُ : إنّا لَم نَتَخَلَّف عَنکَ رَغبَهً عَن بَیعَتِکَ ، ولکِنّا قَومٌ وَتَرَنَا النّاسُ ، وخِفنا عَلی نُفوسِنا ، فَعُذرُنا فیما نَقولُ واضِحٌ ؛ أمّا أنَا فَقَتَلتَ أبی صَبرا ، وضَرَبتَنی حَدّا . (1)

الغارات عن مغیره الضبّی :مَرَّ ناسٌ بِالحَسَنِ بنِ عَلِیٍّ علیهماالسلام وهُم یُریدونَ عِیادَهَ الوَلیدِ بنِ عُقبَهَ وهُوَ فی عِلَّهٍ شَدیدَهٍ ، فَأَتاهُ الحَسَنُ علیه السلام مَعَهُم عائِدا ، فَقالَ لِلحَسَنِ : أتوبُ إلَی اللّهِ مِمّا کانَ بَینی وبَینَ جَمیعِ النّاسِ ، إلّا ما کانَ بَینی وبَینَ أبیکَ ! یَقولُ : أی لا أتوبُ مِنهُ . (2)

شرح نهج البلاغه فی بَیانِ عِلَّهِ شِدَّهِ بُغضِ الوَلیدِ عَلِیّا علیه السلام : إنَّ عَلِیّا علیه السلام قَتَلَ أباهُ عُقبَهَ بنَ أبی مُعَیطٍ صَبرا یُومَ بَدرٍ ، وسُمِّیَ الفاسِقَ بَعدَ ذلِکَ فِی القُرآنِ ؛ لِنزِاعٍ وَقَعَ بَینَهُ وبَینَهُ ، ثُمَّ جَلَدَهُ الحَدَّ فی خِلافَهِ عُثمانَ ، وعَزَلَهُ عَنِ الکوفَهِ وکانَ عامِلَها . وبِبَعضِ هذَا عِندَ العَرَبِ أربابَ الدّینِ وَالتُّقی تُستَحَلُّ المَحارِمُ ، وتُستَباحُ الدِّماءُ ، ولا تَبقی مُراقَبَهٌ فی شِفاءِ الغَیظِ لِدینٍ ولا لِعِقابٍ ولا لِثَوابٍ ، فَکَیفَ الوَلیدُ المُشتَمِلُ عَلَی الفُسوقِ وَالفُجورِ ، مُجاهِرا بِذلِکَ ! وکانَ مِنَ المُؤَلَّفَهِ قُلوبُهُم ، مَطعونا فی نَسَبِهِ ، مَرمِیّا بِالإِلحادِ وَالزَّندَقَهِ ! (3)

.

1- .مروج الذهب : ج 2 ص 362 .
2- .الغارات : ج 2 ص 519 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 82 .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 8 .

ص: 435

مروج الذهب :گروهی از بنی امیّه که از بیعت با علی علیه السلام سر باز زده بودند ، نزد وی آمدند که از جمله آنان : سعید بن عاص ، مروان بن حکم ، ولید بن عقبه بن ابی معیط بودند . بین وی و آنان ، سخن به درازا کشید . ولید گفت : ما از روی بی میلی از بیعت با تو سر نزده ایم ؛ بلکه ما کسانی هستیم که همه ما را طرد نموده اند و بر جانمان هراس داریم . پس ، عذر ما در آنچه می گوییم ، روشن است . امّا [ عذر] من : پدرم را به اسیری کشتی و بر خودم نیز حدْ جاری کردی .

الغارات به نقل از مغیره ضَبّی : گروهی از مردم که می خواستند در بیماری شدید ولید بن عقبه به عیادت وی بروند ، به حسن بن علی علیهماالسلام برخوردند و او هم با آنان به عیادت ولید آمد . ولید به حسن علیه السلام گفت : «از آنچه بین من و بین همه مردم بوده است ، پیش خدا توبه می کنم ، جز از آنچه بین من و پدرت اتّفاق افتاده است!» ؛ یعنی می گفت : از آن ، توبه نمی کنم .

شرح نهج البلاغه در بیان علّت کینه شدید ولید نسبت به علی علیه السلام : در روز بدر ، علی علیه السلام پدرش (عقبه بن ابی مُعَیط) را به [ فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله به] اسیری کشت . پس از آن ، به خاطر نزاعی که بین وی و علی علیه السلام در گرفت ، در قرآن ، «فاسق» نام گرفت و سپس در [ زمان ]خلافت عثمان ، علی علیه السلام وی را با آن که زمامدار کوفه بود حد زد و از آن جا عزل نمود . نزد عرب های اهل دین و تقوا ، با [ کینه هایی] کم تر از اینها ، ناموس ها حلال شمرده می شوند و خون ها مباح می گردند ، و دین و ثواب و عقاب ، در کاهش خشم آنان اثری ندارد ، چه رسد به ولید که جامع فسق و شر بود و آشکارا مرتکب آنها می شد و از شمار «المؤلَّفهُ قلوبُهم» (1) بود و در نسبتش [ به پدرش] تردید وجود داشت و به بی دینی و کفر ، متّهم بود .

.

1- .المؤلّفه قلوبُهم (دل به دست آورده شدگان) ، کسانی را می گویند که پیامبر صلی الله علیه و آله با دادن مال به آنها ، دل هایشان را در برابر اسلام ، نرم می ساخت . (م)

ص: 436

راجع : ج 3 ص 144 (السدّ عن إقامه الحدّ علی الولید) . ج 7 ص 520 (المؤمن) .

.


ص: 437

ر . ک : ج 3 ص 145 (جلوگیری از اجرای حد بر ولید) . ج 7 ص 521 (مؤمن) .

.


ص: 438



سخن ابن ابی الحدید درباره روی گردانان از امام

1 . اَ نَس بن مالک

سخن ابن ابی الحدید درباره روی گردانان از امامجماعتی از استادانِ بغدادی ما ، (1) یادآور شده اند که گروهی از صحابیان ، تابعیان و محدّثان ، از علی علیه السلام روی گردان بوده اند و درباره وی بدگویی می کرده اند . نیز گروهی از آنان ، مناقب (فضایل) او را کتمان می کرده اند و به خاطر علاقه به دنیا و عشق به زندگیِ زودگذر ، دشمنان وی را یاری می رسانده اند :

1 . اَنَس بن مالکانس بن مالک ، یکی از آنان است . علی علیه السلام ، در جلوی دار الحکومه یا گفته شده : در صحن مسجد جامع کوفه ، از مردم پرسید : «کدام یک از شما شنیده است که پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید : هر که من مولای اویم ، علی مولای اوست ؟ . دوازده نفر برخاستند و گواهی دادند . انس بن مالک هم در بین مردم بود ؛ ولی گواهی نداد . علی علیه السلام به وی فرمود : «چه چیزْ موجب شد که برنخیزی و گواهی ندهی ، حالْ آن که تو در آن روز ، حاضر بودی؟» .

.

1- .گوینده سخن ، تا پایان این مقاله ، ابن ابی الحدید است . (م)

ص: 439



2 و 3 . اشعث بن قیس و جریر بن عبد اللّه

گفت : ای امیر مؤمنان! من پیر شده ام و فراموش کرده ام. علی علیه السلام فرمود : «بار خدایا! اگر دروغ می گوید ، در چهره اش لکّه سفیدی بیفکن که عمامه اش نتواند آن را بپوشاند!» . طلحه بن عُمَیر می گوید : سوگند به خدا که پس از آن ، پیسی را در بین دو چشمش دیدم . عثمان بن مُطرّف [ در این باره] چنین روایت کرده است : در آخر عمر انس بن مالک ، مردی از وی درباره علی بن ابی طالب علیه السلام پرسید . وی گفت : بر آن شده ام که پس از روز صحن ، (1) هیچ حدیثی را که در مورد علی علیه السلام است و از من پرسش می شود ، کتمان نکنم . «او سرسلسله پرهیزگاران در روز قیامت است» . سوگند به خدا که این را از پیامبرتان شنیدم. (2)

2 و 3 . اشعث بن قیس و جریر بن عبد اللّهگفته اند که : اشعث بن قیس کِنْدی و جریر بن عبد اللّه بَجَلی ، علی علیه السلام را دشمن می داشتند و علی علیه السلام خانه جریر بن عبد اللّه را خراب کرده است . اسماعیل بن جریر [ در این باره] می گوید : علی ، دو بارْ خانه ما را ویران کرد. حارث بن حُصَین ، گزارش داده است که پیامبر خدا ، یک جفت از کفش های خود را به جریر بن عبد اللّه داد و فرمود : «این دو کفش را نگه دار ، که از دست رفتن آن دو ، [ هشداری درباره] از دست رفتن دین توست» . در روز جمل ، یکی از آن دو کفش از بین رفت و هنگامی که علی علیه السلام وی را به سوی معاویه گسیل داشت ، آن دیگری نیز از بین رفت . سپس وی از علی علیه السلام جدا شد و از جنگ ، کنار کشید.

.

1- .مقصود ، همان جریان پرسش علی علیه السلام در صحن دارالحکومه یا صحن مسجد جامع کوفه است . (م)
2- .ر . ک : ج 2 ص 341 (نفرین علی علیه السلام درباره پنهان کنندگان) .

ص: 440



4 . ابو مسعود انصاری

5 . کعب الأحبار

4 . ابو مسعود انصاریابو مسعود انصاری از علی علیه السلام روی گردان بود . شریک ، از عثمان بن ابی زُرْعه و وی از زید بن وَهْب ، گزارش کرده است که : ما در حضور علی علیه السلام داشتیم از [ وجوب یا عدم وجوب] ایستادن در هنگام عبور جنازه می گفتیم که ابو مسعود انصاری گفت : ما در این حالت بر پا می ایستادیم . علی علیه السلام فرمود : «در این صورت ، شما یهود هستید!» .. . منهال ، از نعیم بن دجاجه گزارش کرده است که : پیش علی علیه السلام نشسته بودم که ابو مسعود ، سر رسید . علی علیه السلام فرمود : «جوجه آمد» . ابو مسعود ، آمد و نشست. علی علیه السلام به وی فرمود : «به من خبر رسیده که تو برای مردم ، فتوا می دهی!» . گفت : آری ؛ و به آنان می گویم : پایان کار ، بد است ! [ علی علیه السلام ] پرسید : «آیا چیزی از پیامبر خدا شنیده ای؟» . گفت : آری ؛ شنیدم که می فرمود : «سال صدم برای مردم نخواهد آمد ، مگر آن که بر روی زمین ، پلک چشمی به هم نمی خورد». [ علی علیه السلام ] فرمود : «اشتباه کردی ، ای خشتِ خام بر آب زن! (1) در نخستین پندارت به اشتباه افتادی! منظور پیامبر صلی الله علیه و آله مردم همان روزگار ایشان بوده است . آیا آسایش این امّت ، جز پس از سال صدُم است؟!» .

5 . کعب الأحبارگروهی از تاریخ نگاران گزارش کرده اند که علی علیه السلام درباره کعب الأحبار می فرمود : «وی دروغگوست» . کعب ، از علی علیه السلام روی گردان بود.

.

1- .این مَثَل فارسی ، برابر مَثَلی است که در متن عربی آمده است . (م)

ص: 441



6 . نعمان بن بشیر انصاری

7 . عِمران بن حُصَین

8 . سَمُره بن جُندَب

6 . نعمان بن بشیر انصارینعمان بن بشیر انصاری هم از علی علیه السلام روی گردان و دشمن وی بود . او همراه معاویه به خونریزی پرداخت و نیز از فرماندهان پسرش یزید بود . وی با همین عقیده کشته شد.

7 . عِمران بن حُصَینگزارش شده است که : عمران بن حصین از روی گردانان از علی علیه السلام بود . علی علیه السلام وی را به مدائن (1) فرستاد و این کار به خاطر آن بود که عمران ، همواره می گفت : اگر علی می میرد ، نمی دانم مرگش چگونه خواهد بود ، و اگر کشته می شود ، چه وقت امیدوار باشم که کشته شود . پاره ای از مردم ، عمران را جزو پیروان علی علیه السلام شمرده اند .

8 . سَمُره بن جُندَبسَمُره بن جندب از پاسبانان زیاد بن ابیه بوده است. عبد الملک بن حکیم ، از حسن نقل کرده است که : مردی از مردم خراسان به بصره آمد . مالی را که با خود داشت ، در بیت المال نهاد و رسید گرفت . سپس به مسجد وارد شد و دو رکعت نماز خواند. سمره بن جندب ، او را دستگیر و وی را به داشتن اعتقاداتِ خوارج ، متّهم ساخت . آن گاه ، وی را با خود برد و گردن زد . او در آن زمان ، رئیس پاسبانان زیاد بود. به وسایل همراه مرد خراسانی نگاه کردند و رسیدی به خطّ [ مسئول] بیت المال

.

1- .مدائن : نام اصلی آن ، «مدائن (شهرهای) هفتگانه» است که پایتخت پادشاهان ایران بود . این شهر بر ساحل شرقی دجله و در یک منزلی جنوب بغداد قرار دارد و «ایوان کسرا» در آن واقع است . این شهر به سال چهاردهم هجری به دست مسلمانان فتح گردید (ر . ک : تقویم البلدان : ص 302) .

ص: 442

یافتند . ابو بکره گفت : ای سمره! آیا کلام خداوند متعال را نشنیده ای که فرمود : «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّی * وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی ؛ رستگار ، آن کسی است که خود را پاک گردانید و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارْد» ؟ سمره گفت : برادرت ، (1) به من چنین فرمان داد. اعمش بن ابی صالح ، گزارش کرده است که : به ما گفته شد که یکی از یاران پیامبر خدا آمده است . پیش وی رفتیم و دیدیم که سمره بن جندب است . روی یکی از پاهایش پوششی بود و روی پای دیگرش برف [ گذاشته بودند] . گفتیم : چه شده است؟ گفتند : نقرس گرفته است . [ آن جا بودیم که] گروهی نزد وی آمدند و گفتند : ای سمره! فردا ، به خدایت چه خواهی گفت ، اگر گفته شود که مردی را نزد تو آوردند و گفتند : «وی از خارجیان است» و تو فرمان به قتلش دادی و آن گاه ، فرد دیگری را آوردند و گفتند : «آن را که کُشتی ، خارجی نبود ؛ بلکه جوانی بود که در پیِ کار خودش بود و ما اشتباه کردیم . خارجی ، این یکی است» و تو فرمان به قتل دومی دادی؟ سمره گفت : این کار ، چه اشکالی دارد؟ اگر [ آن اوّلی ،] از اهل بهشت بوده ، که به بهشت رفته است و اگر از اهل دوزخ بوده ، به دوزخ رفته است. واصل (آزاد شده ابو عُیَینه) ، از جعفر بن محمّد بن علی علیهم السلام و وی از پدرانش نقل کرده است که : «سمره بن جندب ، در باغ یک مرد انصاری ، درخت خرمایی داشت و [ با رفت وآمدش] مرد انصاری را آزار می داد . مرد انصاری به پیامبر خدا شکایت برد . پیامبر صلی الله علیه و آله کسی را در پی سمره فرستاد و او را فرا خواند و به وی فرمود : «درخت

.

1- .مقصودش ، زیاد بن ابیه است که او نیز همچون سمره ، فرزند سُمیه است و این دو ، برادرِ مادری بودند .

ص: 443

نخلت را به این شخص بفروش و پول آن را بگیر» . سمره گفت : چنین نمی کنم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «یک درخت در مقابل آن درخت بردار» . گفت : چنین نمی کنم . فرمود : «پس باغ را از وی بخر» . گفت : چنین نمی کنم . فرمود : «این درخت را به من بده و در بهشت ، درختی بِستان» . گفت : چنین نمی کنم . پیامبر خدا به مرد انصاری گفت : «برو و درخت نخلش را قطع کن ، که وی را در آن درخت ، حقّی نیست». شریک ، گزارش کرده است که : عبد اللّه بن سعد ، از حُجْر بن عدی به ما خبر داد که : به مدینه آمدم و پیش ابو هُرَیره نشستم . پرسید : از کجا هستی؟ گفتم : از مردم بصره . پرسید : سمره بن جندب ، چه کار می کند؟ گفتم : زنده است. گفت : هیچ کس به اندازه من دوست ندارد که عمر وی طولانی باشد . گفتم : برای چه؟ گفت : [ برای این که] پیامبر خدا به من ، او و حُذَیفه فرمود : «از شما سه نفر ، کسی که آخر بمیرد ، اهل دوزخ است» . حذیفه بر ما پیشی گرفت و اکنون ، من آرزومندم که در مرگ ، از سمره پیشی بگیرم. راوی می گوید : سمره بن جندب ، زنده ماند تا شهادت حسین علیه السلام را دید.

.


ص: 444



9 . عبد اللّه بن زبیر

10 . معاویه بن ابی سفیان

احمد بن بشیر ، از مسعر بن کدام ، آورده است که : در زمان رفتن حسین علیه السلام به سمت کوفه ، سمره بن جندب رئیس پاسبانان عبید اللّه بن زیاد بود . او مردم را به حرکت به سوی حسین علیه السلام برای جنگ با وی ، تشویق می کرد .

9 . عبد اللّه بن زبیراز جمله روی گردانان از علی علیه السلام و دشمنان وی ، عبد اللّه بن زبیر بود که پیش تر از او یاد کردیم . علی علیه السلام همواره می فرمود : «زبیر از ما اهل بیت بود تا آن که پسرش عبد اللّه ، بزرگ شد و وی را تباه کرد» . عبد اللّه ، همان کسی است که زبیر را به جنگ با علی علیه السلام وا داشت و نیز همان کسی است که رفتن به بصره را برای عایشه ، خوب جلوه داد. او فردی بددهان و بدگو بود که بنی هاشم را دشمن می داشت و علی بن ابی طالب علیه السلام را لعن می کرد و بد می گفت. (1)

10 . معاویه بن ابی سفیانعلی علیه السلام در نماز صبح و نماز مغرب ، قنوت می خواند و در قنوتش معاویه ، عمرو ، مغیره ، ولید بن عقبه ، ابو اعور ، ضحّاک بن قیس ، بُسر بن ارطات ، حبیب بن مسلمه ، ابو موسی اشعری و مروان بن حَکَم را نفرین می کرد . اینان نیز در قنوت ، وی را لعن می کردند.

.

1- .ر . ک : ص 407 (عبد اللّه بن زبیر).

ص: 445



11 . مغیره بن شعبه

استادمان ، (1) ابو عبد اللّه بصریِ متکلّم که خدایْ رحمتش کناد ، از نصر بن عاصم لیثی ، از پدرش روایت کرد که : به مسجد پیامبر خدا آمدم ، که دیدم مردم می گفتند : از خشم خدا و پیامبرش ، به خدا پناه می بریم! گفتم : چه شده است؟ گفتند : هم اکنون ، معاویه برخاست و دست ابو سفیان را گرفت و هر دو از مسجدْ خارج شدند ، که پیامبر خدا فرمود : «خداوند ، این پیرو و پیشرو را لعنت کند! چه روزهایی از دست معاویه کَپَل گُنده بر امّت من خواهد گذشت!». استادمان [ همچنین] گفت : علاء بن حُرَیز قُشَیری روایت کرده است که : پیامبر خدا به معاویه فرمود : «ای معاویه! تو بدعت را سنّت ، و بدی را خوبی خواهی شمرد . خوراکت بسیار و ستمت گسترده خواهد بود .. .».

11 . مغیره بن شعبهابراهیم بن هلال ، نویسنده الغارات ، از ابو صادق ، از جندب بن عبد اللّه گزارش کرده است که : نزد علی علیه السلام از مُغَیره بن شُعبه و علاقه اش به معاویه سخن به میان آمد . فرمود : «مغیره کیست؟ اسلام آوردن او به خاطر هرزگی و خیانتی بود که در حقّ شماری از افراد خاندانش مرتکب شده بود . او آنان را کشت و با آنان درگیر شد (حدیث 6261) . آن گاه از آنان گریخت و به عنوان پناهنده به اسلام ، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد . سوگند به خدا ، از زمانی که اسلام آورده ، کسی از او فروتنی و افتادگی ندیده است. آگاه باشید که پیش از قیامت ، در قبیله ثقیف ، فرعون هایی ظهور خواهند کرد که از حق ، کناره می گیرند و آتش جنگ را می افروزند و از ستمکاران ، پشتیبانی می کنند.

.

1- .گوینده این تعبیر ، در تمام این مقاله ، ابن ابی الحدید است . (م)

ص: 446



12 . یزید بن حُجَیّه

آگاه باشید! قبیله ثقیف ، مردمی نیرنگبازند که به هیچ پیمانی وفا نمی کنند و با عرب ، چنان دشمنی می ورزند که گویی از آنان نیستند . البتّه در بین آنان ، گاه ، فرد صالحی پیدا می شود ، از جمله : عروه بن مسعود و ابو عبید بن مسعود (که در روز قُسُّ الناطف ، (1) شهید شد) . فرد صالح در قبیله ثقیف ، کمیاب است . ..».

12 . یزید بن حُجَیّهابراهیم بن هلال در کتاب الغارات آورده است که : از جمله کسانی که از علی علیه السلام جدا شدند و به معاویه پیوستند ، یزید بن حُجَیّه تَیمی (از بنی تَیم بن ثعلبه بن بکر بن وائل) بود . علی علیه السلام وی را بر منطقه ری و دَشتَبی (2) گماشت . وی خوارج را شکست داد و غنایم را برای خود برداشت . علی علیه السلام وی را زندانی کرد و غلامش سعد را بر وی گماشت. ابن حُجَیّه در حالی که سعد در خواب بود ، به اسبش نزدیک شد ، به سوی معاویه گریخت و چنین سرود : سعد را گول زدم و با اسبم ، راندم به سوی شام و آن را که بهترین است ، برگزیدم. بر سعد ، نیرنگ زدم ، در حالی که وی در زیر عبایی خوابیده بود سعد ، جوانی خام و گولخور است. آن گاه به منطقه رَقّه (3) آمد که [ در آن روزها] ، هر که از علی علیه السلام جدا می شد ، نخست

.

1- .ر .ک : ص 418 پاورقی ح 6209 .
2- .دَشتَبیْ یا دشتابی یا دستَبا ، دشتی پُر آب و منطقه ای آباد ، در غرب ری به سمت همدان ، که با این دو شهر ، پیوند داشت و مرکز آن ، یزد آباد ، در محلّ «بویین زهرا»ی امروزی بود (ر . ک : جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی : ج 3 ص 181) .
3- .رَقّه ، یکی از شهرهای شناخته شده سوریّه است که در کنار رود فراتْ واقع شده و فاصله آن تا حَرّان ، سه روز است (ر . ک : معجم البلدان : ج 3 ص 59) .

ص: 447

به آن جا می آمد تا از معاویه اجازه رفتن به نزدش را بگیرد. شهرهای رقّه ، رُها، (1) قَرقیسیا (2) و حَرّان (3) در قلمرو معاویه بود و زمامدار آن جا ، ضحّاک بن قیس بر آنها فرمان روایی می کرد . شهرهای هیت، (4) عانات، (5) نصیبین، (6) دارا، (7) آمِد ، (8) و سِنجار (9) نیز در قلمرو حکومت علی علیه السلام بودند و مالک اَشتر بر آن جاها فرمان روایی می کرد . این دو ، هر ماه در جنگ بودند.

.

1- .رُها ، از شهرهای ترکیّه است که میان شام و موصل (از سمت شمال شرقی فرات) در بالادست رقّه و حرّان ، قرار دارد . این شهر ، امروزه با دو نام : اِدِس و اُورفا ، شناخته می شود (ر .ک : جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی : ص 111) .
2- .قَرقیسیا ، شهری در کنار رود خابور (از سرشاخه های فرات) در نزدیکی منطقه عمومی صفّین و رقّه است و محلّ ریزش رود خابور به فرات است (ر .ک : معجم البلدان : ج 4 ص 328) .
3- .حَرّان ، شهر مرکزیِ دیار مُضَر است که فاصله آن تا رُها ، یک روز و فاصله آن تا رقّه ، دو روز است . حرّان ، بر سر راه موصل ، شام و روم واقع شده است . در زمان عمر ، عیاض بن غنم ، آن را فتح کرد . حرّان ، همان شهری است که حضرت ابراهیم علیه السلام اوّلین هجرتش را به سوی آن انجام داد (معجم البلدان : ج 2 ص 235) .
4- .هیت ، شهری در عراق است ، در کنار رود فرات ، از نواحی بغداد و بالادست انبار (معجم البلدان : ج 5 ص 421) .
5- .عانه ، شهری مشهور در عراق است ، میان رَقّه و هیت ، که آن را با توابعش ، «عانات» گفته اند و در نزدیکی «حدیثه» بر کرانه فرات ، واقع شده است (معجم البلدان : ج 4 ص 72) .
6- .نصیبین ، شهری است آباد بر سر راه جاده اصلی موصل به شام (معجم البلدان : ج 5 ص 288) .
7- .دارا ، شهری است بر بلندی کوهی میان نصیبین و مارِدین ، و از شهرهای ناحیه جزیره شمرده می شود (معجم البلدان : ج 2 ص 418) .
8- .آمِد ، بزرگ ترین شهر دیار بَکْر است که آن را با سنگ های سیاه بر روی شبه جزیره ای در دل دجله ساخته اند و دجله ، چون هلالی ، آن را دربر دارد و دور می زند (معجم البلدان : ج 1 ص 56) . آمِد را امروزه «دیار بَکْر» می گویند .
9- .سِنجار ، شهری مشهور در ناحیه جزیره که تا موصل ، سه روز راهْ فاصله دارد (معجم البلدان : ج 3 ص 262) . اکنون در شمال غرب عراق ، واقع است و ساکنان آن ، کُرد و از فرقه یزیدیّه اند و آب آشامیدنی آنها از رودخانه خابور (از سرشاخه های فراتْ) تأمین می شود .

ص: 448



13 . عبد اللّه بن عبد الرحمان

14 . قَعقاع بن شور

15 . نَجاشی

ابو صَلْت تَیمی می گوید : نفرین علی علیه السلام در حقّ ابن حُجَیّه چنین بود : «خداوندا! یزید بن حُجَیّه با پول مسلمانان فرار کرد و به قومی فاسق پیوست . ما را از نیرنگ و شیطنت او محفوظ بدار و وی را به جزای ستمکاران ، کیفر بده ...!» .

13 . عبد اللّه بن عبد الرحماناز جمله کسانی که از علی علیه السلام جدا شدند ، عبد اللّه بن عبد الرحمان بن مسعود بن اَوس بن ادریس بن معتّبِ ثقفی بود. وی نخست با معاویه بود . سپس به علی علیه السلام پیوست و در جنگ صِفّین ، در کنار وی بود . سپس بار دیگر به سوی معاویه رفت. علی علیه السلام وی را «هَجَنَّع» صدا می کرد که به معنای «دراز» است.

14 . قَعقاع بن شوراز جمله کسانی که از علی علیه السلام جدا شدند ، قَعقاع بن شور بود. علی علیه السلام وی را بر منطقه کَسکَر (1) گمارد ، امّا از وی کارهایی ناشایست سر زد ؛ از جمله ، این که زنی گرفت و مهریه اش را صد هزار درهم قرار داد و به سوی معاویه گریخت.

15 . نَجاشییکی دیگر از کسانی که از علی علیه السلام جدا شدند ، نجاشی شاعر (از بنی حارث بن کعب) بود . وی از شعرای عراقیان در جنگ صفّین بود و علی علیه السلام به وی فرمان داده بود که با

.

1- .کَسکَر ، سرزمینی بود در شرق کوفه و شمال بصره که مرکز آن ، شهر کَسکَر ، بر ساحل دجله بود و حَجّاج بن یوسف ، شهر «واسط» را در ساحل مقابل آن ، بنا نهاد (جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی : ص 42) .

ص: 449



16 . حنظله کاتب

17 . مُطَرَّف بن عبد اللّه

شعر ، با شاعران شام (از قبیل کعب بن جُعَیل و دیگران) بستیزد. وی در کوفه شراب خورد . علی علیه السلام هم بر وی حد جاری کرد . وی خشمگین گشت و به معاویه پیوست و به هَجو علی علیه السلام پرداخت ... .

16 . حنظله کاتباز جمله کسانی که از علی علیه السلام جدا شدند ، حنظله کاتب بود. او و جریر بن عبد اللّه بَجَلی از کوفه به سمت قَرقیسیا خارج شدند و گفتند : در شهری که در آن بر عثمانْ خُرده گرفته می شود ، سکونت نمی کنیم ... .

17 . مُطَرَّف بن عبد اللّهنویسنده الغارات ، از اسماعیل بن حکیم ، از ابو مسعود جریری آورده است که : سه نفر از مردم بصره ، کینه علی علیه السلام را همواره در دل داشتند : مُطَرَّف بن عبد اللّه بن شِخّیر ، علاء بن زیاد و عبد اللّه بن شقیق. نویسنده الغارات می نویسد : مُطَرَّف ، فردی عابد و زاهد بود. هِشام بن حَسّان ، از ابن سیرینْ نقل کرده است که : ابو یَقظانْ عمّار بن یاسر به منزل ابو مسعود وارد شد و ابن شِخّیر ، نزد وی بود . [ ابن شخّیر] از علی علیه السلام با تعبیری ناشایست یاد کرد . عمّار گفت : ای فاسق! تو این جایی؟ ابن مسعود گفت : ای ابو یقظان! درباره مهمانم مراعات کن. نویسنده الغارات می گوید : بیشترین دشمنان علی علیه السلام مردم بصره بودند که گرایش عثمانی داشتند و در دل هایشان کینه روز جمل بود. علی علیه السلام [ نیز] کم تر با مردم ، اُنس می گرفت و در دین خدا سختگیر بود و با دانشی

.18 و 19 . اسود بن یزید و مسروق بن اَجدع

20 . ابو بُرده بن ابی موسی

که نسبت به دین و پیروی ای که از حق داشت ، باک نداشت که چه کسی خشنود و چه کسی ناخشنود است ... .

18 و 19 . اسود بن یزید و مسروق بن اَجدعازجمله کسانی که از علی علیه السلام جدا شدند ، اسود بن یزید ومسروق بن اجدع بودند. سَلَمه بن کَهیل روایت کرده است که : این دو پیش بعضی از زنان پیامبر صلی الله علیه و آله می رفتند و در آن جا علیه علی علیه السلام حرف می زدند. اسود با همین اعتقاد مُرد ؛ ولی مسروق ، زنده ماند تا آن که هیچ نمازی نمی خوانْد ، مگر این که بر علی بن ابی طالب علیه السلام درود می فرستاد ، و این به خاطر حدیثی بود که از عایشه در فضل علی علیه السلام شنید .

20 . ابو بُرده بن ابی موسیاز جمله دشمنانی که قدر و منزلت علی علیه السلام را کم می شمردند ، ابو بُرده (پسر ابو موسی اشعری) بود که این دشمنی را چون میراثی از پدر داشت. عبد الرحمان بن جُندَب نقل کرده است که ابو برده به زیاد گفت : گواهی می دهم که حُجْر بن عَدی ، همانند آن اصلع ، (1) نسبت به خداوند ، کفر ورزیده است . منظور وی نسبت دادن کفر به علی بن ابی طالب علیه السلام بود ؛ زیرا وی ، اصلع بود. عبد الرحمان مسعودی ، از ابن عیّاش مَنتوف گزارش کرده است که : ابو بُرده را دیدم که از ابو عادیه جُهَنی (قاتل عمّار یاسر) پرسید : آیا تو عمّار بن یاسر را کشتی؟ گفت : آری .

.

1- .اَصلَع : زُلْف ریخته ؛ کسی که موی جلوی سرش ریخته باشد . صفتی است که به امام علی علیه السلام نسبت داده اند . (م)

ص: 451



21 . ابو عبد الرحمان سُلَمی

22 . قیس بن ابی حازم

گفت : دستت را به من بده . آن گاه ، دست وی را بوسید و گفت : هرگز [ این دست ،] آتش نبیند! ابو نعیم ، از هشام بن مغیره ، از غضبان بن یزید روایت کرده است که : ابو بُرده را دیدم که به ابو عادیه (قاتل عمّار یاسر) گفت : آفرین به برادرم! بیا این جا . آن گاه وی را در کنار خویش نشاند.

21 . ابو عبد الرحمان سُلَمیو از روی گردانان از علی علیه السلام ، ابو عبد الرحمان سُلَمی قاری بود. نویسنده الغارات از عطاء بن سائب آورده است که : کسی به ابو عبد الرحمان بن سلمی گفت : تو را به خدا ، اگر از تو چیزی بپرسم ، از آن ، خبرم می دهی؟ گفت : آری . پرسش کننده ، پس از تأکید بسیار ، پرسید : تو را به خدا ، آیا علی علیه السلام را ، جز به خاطر آن روز که در کوفه اموال را تقسیم کرد و چیزی به تو و خاندانت نرسید ، دشمن می داری؟ عبد الرحمان گفت : حال که مرا به خدا سوگند دادی ، دلیلی جز آن ندارد... .

22 . قیس بن ابی حازمقیس بن ابی حازم ، علی علیه السلام را دشمن می داشت. وُکَیع ، از اسماعیل بن ابی خالد ، از قیس بن ابی حازم ، نقل کرده است که : پیش علی علیه السلام آمدم تا وی درباره نیازی که داشتم ، با عثمانْ صحبت کند ؛ ولی او نپذیرفت و من کینه او را به دل گرفتم. من (ابن ابی الحدید) می گویم : اساتید متکلّم ما که خداوندْ رحمتشان کناد روایت وی از پیامبر خدا را که : «شما همان گونه که ماه را در شب چهاردهم می بینید ،

.


ص: 452



23 و 24 . زهری و عروه بن زبیر

25 و 26 . زید بن ثابت و عمرو بن ثابت

خدایتان را هم خواهید دید» ، بی اعتبار می دانند و می گویند : او علی علیه السلام را دشمن می داشت ؛ پس فاسق بود. و از وی نقل کرده اند که وی گفته است : از علی که بر روی منبر ، سخنرانی می کرد شنیدم که می گفت : «به سوی باقی مانده احزاب (1) بشتابید» ، و کینه اش را از آن روز به دل گرفتم.

23 و 24 . زهری و عروه بن زبیرزُهْری ، از روی گردانان از علی علیه السلام بود. جریر بن عبد الحمید ، از محمّد بن شَیبه آورده است که : در مسجد مدینه بودم که دیدم زُهْری و عُروه بن زبیر نشسته اند و از علی علیه السلام حرف می زنند و بدگویی می کنند. این خبر به علی بن حسین علیهماالسلام رسید . آمد و در مقابلشان ایستاد و فرمود : «امّا تو ، ای عروه! پدرم از دست پدرت به خدا شکایت برد و خداوندْ به سود پدر من ، علیه پدر تو حکم کرد ...» . از طرق گوناگون ، روایت شده است که عروه بن زبیر می گفت : هیچ یک از اصحاب پیامبر خدا ، چون علی بن ابی طالب و اُسامه بن زید ، متکبّر نبودند! عاصم بن ابی عامرِ بَجَلی ، از یحیی پسر عروه بن زبیر ، نقل کرده است که : هر گاه پدرم از علی علیه السلام یاد می کرد ، به وی بد می گفت.

25 و 26 . زید بن ثابت و عمرو بن ثابتزید بن ثابت ، گرایش شدید عثمانی داشت . عمرو بن ثابت نیز گرایش عثمانی داشت و از دشمنان علی علیه السلام و کینه ورزان نسبت به وی بود ... .

.

1- .منظور ، بقایای احزابی هستند که در مدینه در جنگ علیه پیامبر صلی الله علیه و آله شرکت کرده بودند . در سوره احزاب ، درباره همین موضوع ، آیاتی آمده است . (م)

ص: 453



27 . مکحول

27 . مکحولمکحول ، از دشمنان علی علیه السلام بود . زهیر بن معاویه ، از حسن بن حُر ، نقل کرده است که : مکحول را سرشار از دشمنی با علی علیه السلام دیدم . همچنان او را ارشاد می کردم تا نرم شد و آرام گرفت. استاد ما ، ابو جعفر اِسکافی ، گفت : همه بصریان ، علی علیه السلام را دشمن می داشتند و نیز بیشتر کوفیان و بیشتر مردم مدینه . مردم مکّه نیز همگی او را دشمن می داشتند و همه قریش ، مخالف وی بودند . همه مردم ، همراه بنی امیّه و علیه وی بودند.

.


ص: 454

الفصل السادس : قبائل تبغضه6 / 1قُرَیشٌرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِأَمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام : یا أخی ، إنَّ قُرَیشا سَتُظاهِرُ عَلَیکَ ، وتَجتَمِعُ کَلِمَتُهُم عَلی ظُلمِکَ وقَهرِکَ ؛ فَإِن وَجَدتَ أعوانا فَجاهِدهُم ، وإن لم تَجِد أعوانا فَکُفَّ یَدَکَ ، وَاحقُن دَمَکَ ؛ فَإِنَّ الشَّهادَهَ مِن وَرائِکَ . (1)

الإمام علیّ علیه السلام فی کَلامٍ لَهُ فی التَّظَلُّمِ وَالتَّشَکّی مِن قُرَیشٍ : اللّهُمَّ إنّی أستَعدیکَ عَلی قُرَیشٍ ومَن أعانَهُم ؛ فَإِنَّهُم قَد قَطَعوا رَحِمی ، وأکفَؤوا إنائی (2) ، وأجمَعوا عَلی مُنازَعَتی حَقّا کُنتُ أولی بِهِ مِن غَیری ، وقالوا : ألا إنَّ فِی الحَقِّ أن تَأخُذَهُ ، وفِی الحَقِّ أن تُمنَعَهُ ، فَاصبِر مَغموما ، أو مُت مُتَأسِّفا . فَنَظَرتُ فَإِذا لَیسَ لی رافِدٌ (3) ، ولا ذابٌّ ولا مُساعِدٌ ، إلّا أهلَ بَیتی ، فَضَننَتُ (4) بِهِم عَنِ المَنِیَّهِ ؛ فَأَغضَیتُ عَلَی القَذی ، وجَرَعتُ ریقی عَلَی الشَّجا (5) ، وصَبَرتُ مِن کَظمِ الغَیظِ عَلی أمَرَّ مِنَ العَلقَمِ (6) ، وآلمَ لِلقَلبِ مِن وَخزِ الشِّفارِ (7) . (8)

.

1- .الغیبه للطوسی : ص 334 ح 280 عن جابر بن عبد اللّه الأنصاری وعبد اللّه بن عبّاس و ص 193 ح 155 ، کتاب سلیم بن قیس : ج 2 ص 907 ح 61 کلاهما عن ابن عبّاس .
2- .وأکفؤوا إنائی : قلبوه وکبّوه ، ویقال لمن قد اُضیعت حقوقه : قد أکفأ إناءهُ ؛ تشبیهاً بإضاعه اللبن من الإناء (شرح نهج البلاغه : ج 11 ص 110) .
3- .الرافد : العطاء والعون (مجمع البحرین : ج 2 ص 717 «رفد») .
4- .ضَنِنتُ بالشیء : بَخِلتُ به (لسان العرب : ج 13 ص 261 «ضنن») .
5- .القذی : ما یقع فی العین فیؤذیها کالغبار ونحوه ، والشَّجا : ما ینشِب فی الحَلق من عظم ونحوه فیغصُّ به ، وهما کنایتان عن النقمه ومراره الصبر ، والتألّم من الغبن (مجمع البحرین : ج 2 ص 932 «شجا») .
6- .العَلْقَم : شجر الحنظل (المحیط فی اللغه : ج 2 ص 215 «علقم») .
7- .الشِّفار : جمع شفره ، وهو حدّ السیف (لسان العرب : ج 4 ص 420 «شفر») .
8- .نهج البلاغه : الخطبه 217 ، الغارات : ج 1 ص 308 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 96 کلاهما عن جندب نحوه وراجع کشف المحجّه : ص 248 والمسترشد : ص 416 ح 141 والإمامه والسیاسه : ج 1 ص 176 .

ص: 455



فصل ششم : قبایلی که با امام علی دشمنی می ورزیدند

6 / 1 قریش

فصل ششم : قبایلی که با امام علی دشمنی می ورزیدند6 / 1قریشپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در وصیّتش به امیر مؤمنان : ای برادرم! قریش ، همدیگر را علیه تو یاری خواهند کرد و در ستم کردن بر تو و کوبیدنت ، هم داستان خواهند گشت . اگر یاورانی یافتی ، با آنان مبارزه کن ؛ و اگر یاورانی نیافتی ، دست نگه دار و خونت را حفظ کن ، که شهادت در پی توست.

امام علی علیه السلام در سخنی که در دادخواهی و شِکوه از قریش داشت : خداوندا! من از تو علیه قریش و کسانی که آنان را یاری می کنند ، کمک می خواهم ؛ زیرا که آنان پیوند خویشاوندی ام را بریدند ، حقّم را ضایع نمودند و در منازعه با من بر سر حقّی گرد آمدند که من از دیگران به آن ، سزاوارتر بودم و گفتند : حق ، را می توانی به دست آوری و می توانند تو را از آن ، منع کنند . با غم ، صبر کن ، یا از تأسّف بمیر! نگریستم و دیدم هیچ تکیه گاه و مدافع و یاوری ، جز خانواده ام ندارم . پس دریغم آمد (نخواستم) که آنان بمیرند . خار در چشم ، صبر کردم و غُصّه در گلو ، چشیدم و خویشتندارانه بر چیزی که تلخ تر از حنظل و برای دل ، درد آورتر از تیغ شمشیر بود ، شکیبایی کردم.

.


ص: 456

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ إنّی أستَعدیکَ (1) عَلی قَرَیشٍ ومَن أعانَهُم ! فَإِنَّهُم قَطَعوا رَحِمی ، وصَغَّروا عَظیمَ مَنزِلَتی ، وأجمَعوا عَلی مُنازَعَتی أمرا هُوَ لی . ثُمَّ قالوا : ألا إنّ فِی الحَقِّ أن تَأخُذَهُ ، وفِی الحَقِّ أن تَترُکَهُ . (2)

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ اجزِ قُرَیشا عَنِّی الجَوازی ؛ فَقَد قَطَعَت رَحِمی ، ودَفَعَتَنی عَن حَقّی ، وأغرَت بی سُفَهاءَ النّاسِ ، وخاطَرَت بِدَمی . (3)

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ اجزِ قُرَیشا عَنِّی الجَوازی ؛ فَقَد ظَلَمونی حَقّی ، وصَغَّروا شَأنی ، ومنعونی إرثی . (4)

عنه علیه السلام :اللّهُمَّ إنّی أستَعدیک عَلی قُرَیشٍ ؛ فَإِنَّهُم ظَلَمونی حَقّی ، ومَنَعونی إرثی ، وتَمالَؤوا عَلَیَّ . (5)

.

1- .استعداه : استغاثه واستنصره (القاموس المحیط : ج 4 ص 360 «عدا») .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 172 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 104 عن أبی الطفیل و ص 103 عن شریح بن هانئ وکلاهما نحوه .
3- .الجمل : ص 124 ، الغارات : ج 2 ص 431 عن زید بن وهب وفیه إلی «حقّی» وراجع الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 75 .
4- .الجمل : ص 171 .
5- .الجمل : ص 123 وراجع المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 115 و ص 202 .

ص: 457

امام علی علیه السلام :خداوندا! از تو علیه قریش و کسانی که آنان را یاری می کنند ، یاری می جویم ؛ چرا که آنان پیوند خویشاوندی ام را بریدند ، منزلت والایم را کوچک شمردند و بر سر حاکمیّتی که از آنِ من بود ، علیه من گرد آمدند و گفتند : حق را می توانی بگیری و می توانی وا گذاری .

امام علی علیه السلام :خداوندا! قریش را از طرف من مجازات کن! آنان پیوند خویشاوندی ام را بریدند ، مرا از حقّم محروم ساختند ، کم خِردان را بر من جَری ساختند و جان مرا به خطر انداختند .

امام علی علیه السلام :خداوندا! قریش را از طرف من مجازات کن! آنان در حقّم ستم ورزیدند ، منزلت مرا کوچک شمردند و مرا از میراثم باز داشتند.

امام علی علیه السلام :خدایا! من از تو علیه قریش ، یاری می جویم ؛ چرا که آنان در حقّم ستم ورزیدند ، مرا از میراثم باز داشتند و با من دشمنی ورزیدند .

.


ص: 458

عنه علیه السلام :ما لَنا ولِقُرَیشٍ ! یَخضِمونَ الدُّنیا بِاسمِنا ، ویَطَؤونَ عَلی رِقابِنا ، فَیاللّهَِ ولِلعَجَبِ ! مِنِ اسمٍ جَلیلٍ لِمُسَمّیً ذَلیلٍ . (1)

عنه علیه السلام مِن کِتابٍ لَهُ إلی أخیهِ عَقیلٍ : دَع عَنکَ قُرَیشا وتَرکاضَهُم (2) فِی الضَّلالِ ، وتَجوالَهُم (3) فِی الشِّقاقِ ، وجِماحَهُم (4) فِی التّیهِ (5) ؛ فَإِنَّهُم قَد أجمَعوا عَلی حَربی کَإجماعِهِم علی حَربِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله قَبلی ، فَجَزَت قُرَیشا عَنِّی الجَوازی ! فَقَد قَطَعوا رَحِمی ، وسَلَبونی سُلطانَ ابنِ اُمّی (6) . 7

راجع : ص 296 (أحقاد علی رسول اللّه ) ، وص 300 (أحقاد بدریّه وحنینیّه وغیرهنّ).

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 308 ح 523 .
2- .ترکاضهم : أی رکضهم (القاموس المحیط : ج 2 ص 332 «رکض») .
3- .التجوال : التطواف ، واجتال : إذا ذهب وجاء (لسان العرب : ج 11 ص 131 «جول») .
4- .الجموح من الرجال : الَّذی یرکب هواه ، والجموح : الَّذی إذا حَمَلَ لایردّه اللجام (لسان العرب : ج 2 ص 426 «جمح») .
5- .تَاهَ یَتِیه تَیْها : إذا تحیَّر وضلَّ (النهایه : ج 1 ص 203 «تیه») .
6- .نهج البلاغه : الکتاب 36 ، الغارت : ج 2 ص 431 عن زید بن وهب نحوه .

ص: 459

امام علی علیه السلام :ما را با قریش ، چه کار؟ آنان به نام ما دنیا را می بلعند و بر گُرده ما گام می نهند . به خدا که شگفت آور است : نامی بزرگ بر نام گیرنده ای خوار!

امام علی علیه السلام در نامه ای به برادرش عقیل : قریش را در تاختنشان در گم راهی و جولانشان در دشمنی و افسار گسیختگی شان در سرگردانی رها کن ، که آنان بر جنگ با من گرد آمده اند، همان گونه که پیش از من ، بر جنگ با پیامبر خدا گرد آمده بودند . خداوند ، قریش را از طرف من مجازات کند! آنان پیوند خویشاوندی ام را بُریدند و حاکمیّت پسر مادرم را از من گرفتند. 1

ر . ک : ص 297 (کینه توزی ها نسبت به پیامبرخدا) وص301 (کینه های برجامانده ازجنگ های بدر، حُنَین وجزاینها) .

.


ص: 460

6 / 2بَنو اُمَیَّهَالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ بَنی اُمَیَّهَ لَیُفَوِّقونَنی تُراثَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله تَفویقا ، وَاللّهِ لَئِن بَقیتُ لَهُم لَأَنفُضَنَّهُم نَفضَ اللَّحّامِ الوِذامَ التَّرِبَهَ . 1

عنه علیه السلام لَمّا بَلَغَهُ اتِّهامُ بَنی اُمَیَّهَ لَهُ بِالمُشارَکَهِ فی دَمِ عُثمانَ : أ وَلَم یَنهَ بَنی اُمَیَّهَ عِلمُها بی عَن قَرفی (1) ؟ أ وَما وَزَعَ الجُهّالَ سابِقَتی عَن تُهَمَتی ! ولَما وعَظهُمُ اللّهُ بِهِ أبلَغُ مِن لِسانی . أنا حَجیجُ المارِقینَ ، وخَصیمُ النّاکِثینَ المُرتابینَ ، وعَلی کِتابِ اللّهِ تُعرَضُ الأَمثالُ ، وبِما فِی الصُّدورِ تُجازَی العِبادُ ! (2)

الأغانی عن الحارث بن حبیش :بَعَثَنی سَعیدُ بنُ العاصِ بِهَدایا إلَی المَدینَهِ ، وبَعَثَنی إلی عَلِیٍّ علیه السلام وکَتَبَ إلَیهِ : إنّی لَم أبعَث إلی أحَدٍ بِأَکثَرَ مِمّا بَعَثتُ بِهِ إلَیکَ إلّا شَیئا فی خَزائنِ أمیرِ المُؤمِنینَ . قالَ : فَأَتَیتُ عَلِیّا فَأَخبَرتُهُ فَقالَ : لَشَدَّ ما تَحظُرُ بَنو اُمَیَّهَ تُراثَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ! أمَا وَاللّهِ لَئِن وَلیتُها لَأَنفُضَنَّها نَفضَ القَصّابِ لِتُرابِ الوَذِمَهِ . (3)

الکامل فی التاریخ عن أبی الزناد :لَقیتُ هِشاما ؛ فَإِنّی لَفِی المَوکِبِ إذ لَقِیَهُ سَعیدُ بنُ عَبدِ اللّهِ بنِ الوَلیدِ بنِ عُثمانَ بنِ عَفّانَ ، فَسارَ إلی جَنبِهِ فَسَمِعَهُ یَقولُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ! إنَّ اللّهَ لَم یَزَل یُنعِمُ عَلی أهلِ بَیتِ أمیرِ المُؤمِنینَ ! ویَنصُرُ خَلیفَتَهُ المَظلومَ ، ولَم یَزالوا یَلعَنونَ فی هذِهِ المواطِنِ أبا تُرابٍ ! فَإِنَّها مَواطِنُ صالِحَهٌ ، وأمیرُ المُؤمِنینَ یَنبَغی لَهُ أن یَلعَنَهُ فیها . فَشَقَّ عَلی هِشامٍ قَولُهُ وقالَ : ماقَدِمنا لِشَتمِ أحَدٍ ولا لِلَعنِهِ ، قَدِمنا حُجّاجا . (4)

.

1- .قَرَفه بکذا : أی أضافه إلیه واتّهمه به (النهایه : ج 4 ص 45 «قرف») .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 75 .
3- .الأغانی : ج 12 ص 169 ، شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 174 ، النهایه فی غریب الحدیث : ج 1 ص 185 وفیه من «لئن ولیتها» .
4- .الکامل فی التاریخ : ج 3 ص 313 ، تاریخ الطبری : ج 7 ص 36 ، البدایه والنهایه : ج 9 ص 234 . راجع : ص 474 (کید أعدائه لإطفاء نوره) .

ص: 461



6 / 2 بنی امیّه

6 / 2بنی امیّهامام علی علیه السلام :بنی امیّه ، میراث محمّد صلی الله علیه و آله را اندک اندک به من می دهند . به خدا ، اگر زنده بمانم ، آن سان که قصّابْ شکنبه خاک آلوده را دور می افکند ، آنها را دور می افکنم (پراکنده می سازم).

امام علی علیه السلام هنگامی که اتّهام بنی امیّه به او (یعنی مشارکت داشتن در [ ریختن ]خون عثمان) به گوشش رسید : آیا شناخت بنی امیّه از من ، آنان را از عیبجویی از من باز نمی دارد؟ آیا سابقه ام در اسلام ، نادانان را از تهمت زنی به من باز نمی دارد؟ البتّه پندی که خداوند به آنان داده ، از بیان من رساتر است . من [با دلیل و حجّت] مغلوب کننده از دین خارج شدگان و محکوم کننده پیمان شکنانِ در شبهه غلتیده ام . کارها [ی شبهه ناک] بر کتاب خدا عرضه می شوند و بندگان بر اساس آنچه در دل دارند ، پاداش داده می شوند.

الأغانی به نقل از حارث بن حُبَیش : سعید بن عاص ، مرا با هدیه هایی به مدینه اعزام کرد و پیش علی علیه السلام فرستاد و به وی چنین نوشت : «من آن قدر که برای تو می فرستم، برای هیچ کس، جز امیر مؤمنان، نمی فرستم» . پیش علی علیه السلام آمدم و به وی خبر دادم . فرمود : «چه قدر بنی امیّه ، میراث محمّد صلی الله علیه و آله را تاراج می کنند! سوگند به خدا ، اگر قدرت را به دست گیرم ، آنها را چون قصّابی که شکنبه خاک آلوده را دور می افکند ، دور می افکنم (پراکنده می سازم)».

الکامل فی التاریخ به نقل از ابو زَناد : هشام بن عبد الملک [ ، خلیفه اُموی ]را دیدم . و من در کاروان او [ در مکّه ]بودم که سعید بن عبد اللّه بن ولید بن عثمان بن عفّان به دیدارش آمد و به کنارش رفت . شنیدم که سعید می گفت : ای امیر مؤمنان! خداوند ، همواره بر اهل بیتِ امیر مؤمنانْ نعمت داده و خلیفه مظلومش را یاری کرده است . در این مناطق ، مردم ، همواره ابو تراب را نفرین می کنند . این جاها ، جاهایی خوب [ برای مستجاب شدن دعا] است ، و سزاوار است که امیر مؤمنان هم ابو تراب را نفرین کند. این سخن بر هشام ، سنگین آمد و گفت : ما برای بدگویی کردن و نفرین فرستادن به کسی این جا نیامده ایم. ما برای حج آمده ایم. (1)

.

1- .ر.ک : ص 475 (نیرنگ های دشمنان امام علی علیه السلام برای خاموش کردن نور او) .

ص: 462

6 / 3بَنو أودٍکان بنو أوْد من القحطانیّه ، عُرفوا بدناءتهم وضعتهم . وکانوا أعداءً للإمام علیّ علیه السلام وأولاده . شارکوا فی صفّین إلی جانب معاویه (1) ، لازموا الاُمویّین وناوؤوا أهل البیت علیهم السلام . (2)

فرحه الغری عن هشام بن السائب الکلبی عن أبیه :أدرَکتُ بَنی أودٍ وهُم یُعَلِّمونَ أبناءَهُم وخَدَمَهُم سَبَّ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام ، وفیهِم رَجُلٌ مِن رَهطِ عَبدِ اللّهِ بنِ إدریسَ بنِ هانِئٍ ، فَدَخَلَ عَلَی الحَجّاجِ بنِ یوسُفَ یَوما ، فَکَلَّمَهُ بِکَلامٍ فَأَغلَظَ لَهُ الحَجّاجُ فِی الجَوابِ ، فَقالَ لَهُ : لا تَقُل هذَا أیُّهَا الأَمیرُ ؛ فَلا لِقُرَیشٍ ولا لِثَقیفٍ مَنقَبَهٌ یَعتَدّونَ بِها إلّا ونَحنُ نَعتَدُّ بِمِثلِها . قالَ لَهُ : وما مَناقِبکُمُ ؟ قالَ : ما یُنقَصُ عُثمانُ ولا یُذکَرُ بِسوءٍ فی نادینا قَطُّ . قالَ : هذِهِ مَنقَبَهٌ ! قالَ : وما رُؤِیَ مِنّا خارِجِیٌّ قَطُّ . قال : ومَنقَبَهٌ ! قالَ : وما شَهِدَ مِنّا مَعَ أبی تُرابٍ مَشاهِدَهُ إلّا رَجُلٌ واحِدٌ ؛ فَأَسقَطَهُ ذلِکَ عِندَنا وأخمَلَهُ ، فَما لَهُ عِندَنا قَدرٌ ولا قیمَهٌ . قالَ : ومَنقَبَهٌ ! قالَ : وما أرادَ مِنّا رَجُلٌ قَطُّ أن یَتَزَوَّجَ امرَأَهً إلّا سَأَلَ عَنها : هِل تُحِبُّ أبا تُرابٍ أو تَذکُرُهُ بِخَیرِ ؟ فَإِن قیلَ : إنَّها تَفعَلُ ذلِکَ ، اجتَنَبَها فَلَم یَتَزَوَّجها . قالَ : ومَنقَبَهٌ ! قالَ : وما وُلِدَ فینا ذَکَرٌ فَسُمِّیَ عَلِیّا ولا حَسَنا ولا حُسَینا ، ولا وُلِدَت فینا جارِیَهٌ فَسُمِّیَت فاطِمَهُ . قالَ : ومَنقَبَهٌ ! قالَ : وَنذَرَت مِنَّا امرأَهٌ حینَ أقبَلَ الحُسَینُ إلَی العِراقِ إن قَتَلَهُ اللّهُ أن تَنحَرَ عَشرَ جُزُرٍ (3) ، فَلَمّا قُتِلَ وَفَتِ بِنَذرِها . قالَ : ومَنقَبَهٌ ! قالَ : ودُعِیَ رَجُلٌ مِنّا إلَی البَراءَهِ مِن عَلِیٍّ ولَعنِهِ ، فَقالَ : نَعَم ، وأزیدُکُم حَسَنا وحُسَینا . قالَ : ومَنقَبَهٌ ، وَاللّهِ ! ! قالَ : وقالَ لَنا أمیرُ المُؤمِنینَ عَبدُ المَلِکِ : أنتُمُ الشِّعارُ دونَ الدِّثارِ (4) ، وأنتُمُ الأَنصارُ بَعدَ الأَنصارِ . قالَ : ومَنقَبَهٌ ! قالَ : وما بِالکوفَهِ إلّا مَلاحَهُ بَنی أودٍ ، فَضَحِکَ الحَجّاجُ . قالَ هِشامُ بنُ السّائِبِ الکَلِبیُّ : قالَ لی أبی : فَسَلَبُهُمُ اللّهُ مَلاحَتَهُم . 5

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 4 ص 61 .
2- .فی المصدر : « جَزور» .
3- .الدثار : الثوب الَّذی یُستدفأ به من فوق الشعار (لسان العرب : ج 4 ص 276 «دثر») .
4- .فرحه الغری : ص 22 ، بحار الأنوار : ج 46 ص 119 ح 10 .

ص: 463



6 / 3 بنی اَوْد

6 / 3بنی اَوْدبنی اَوْد ، از عرب شاخه قحطانی (یمنی) بودند که به پستی و پلشتی شناخته می شدند و دشمن امام علی علیه السلام و فرزندانش بودند. آنان در جنگ صِفّین ، در کنار معاویه بودند و همواره با بنی امیّه و علیه اهل بیت علیهم السلام بودند.

فَرحهُ الغَریّ به نقل از هشام بن سائب کلبی ، از پدرش : بنی اود را دیدم که بدگویی به علی بن ابی طالب علیه السلام را به فرزندان و خدمتکارانشان آموزش می دادند. در بین آنان ، مردی از گروه عبد اللّه بن ادریس بن هانی بود که روزی بر حَجّاج بن یوسفْ وارد شد و سخنی گفت و حَجّاج به وی جواب درشتی داد. وی به حَجّاج گفت : ای امیر! چنین نگو ؛ زیرا در بین قریش و ثَقیف ، فضیلت قابل ذکری نیست ، مگر آن که در بین ما نیز همانند آن ، وجود دارد. حَجّاج گفت : فضیلت های شما چیست؟ پاسخ داد : هیچ گاه عثمان در جمع های ما بدگویی نمی شود و به بدی یاد نمی گردد . حَجّاج گفت : این ، فضیلت است. مرد گفت: هیچ گاه در بین ما، شورشی دیده نشده است. حَجّاج گفت : این ، فضیلت است. مرد گفت : در جنگ ها از ما ، جز یک نفر ، کسی همراه ابو تراب شرکت نکرده است ، که این کارش ، او را از چشم ما انداخته و مُنزوی ساخته است و وی هیچ ارزش و منزلتی نزد ما ندارد . حَجّاج گفت : این ، فضیلت است. مرد گفت : هر کس از ما که بخواهد با زنی ازدواج کند ، درباره او می پرسد که : آیا وی ابو تراب را دوست داشته و یا او را به نیکی یاد کرده است؟ اگر گفته شود که این زن ، چنین کرده است ، از او دوری می گزیند و با او ازدواج نمی کند . حَجّاج گفت : این ، فضیلت است. مرد گفت : در بین ما پسری به دنیا نیامده که علی یا حسن یا حسین نامیده شده باشد و نیز دختری به دنیا نیامده که فاطمه شده باشد . حَجّاج گفت : این ، فضیلت است. مرد گفت : روزی که حسین به سوی عراق آمد ، زنی از قبیله ما نذر کرد که اگر خدا حسین را بکشد ، ده نفر شتر قربانی کند و هنگامی که او کشته شد ، به نذرش وفا کرد . حَجّاج گفت : این ، فضیلت است. مرد گفت : از یک نفر از ما خواسته شد که از علی برائت بجوید و او را نفرین کند . وی گفت : باشد ؛ حسن و حسین را هم می افزایم . حَجّاج گفت : سوگند به خدا که این ، فضیلت است. مرد گفت : امیر مؤمنان ، عبد الملک ، به ما گفت : شما لباس زیر بالاپوش و یاران بعد از انصار هستید . (1) حَجّاج گفت : این ، فضیلت است. مرد گفت : در کوفه ، جز قبیله بنی اود ، نمکین نیستند . حَجّاج ، خنده اش گرفت . پدرم به من گفت : خداوند ، ملاحت (نمکین بودن) را از آنان گرفت.

.

1- .یعنی : برای خلافت اُموی ، به منزله حامیان روزِ مبادا و پایدارترینْ یاران هستید . (م)

ص: 464

راجع : ص 394 (الحجّاج بن یوسف) .

.


ص: 465

ر . ک : ص395 (حَجّاج بن یوسف).

.


ص: 466

6 / 4باهِلَهُباهله : قبیله من قیس بن عیلان (1) ، من العدنانیّه الذین کانوا أعداءً للإمام علیّ علیه السلام ، وحاربوه فی الجمل (2) . قیل فیها : کانت باهله فی الدناءه والضَّعه واللؤم إلی أقصی غایه . (3)

الإمام علیّ علیه السلام :یا باهِلَهُ ! اُغدوا خُذوا حَقَّکُم مَعَ النّاسِ ، وَاللّهُ یَشهَدُ أنَّکُم تُبغِضونی وأنّی أُبغِضُکُم . (4)

وقعه صفّین عن لیث بن سلیم :دَعا عَلِیٌّ باهِلَهَ فَقَالَ : یا مَعشَرَ باهِلَهَ ! اُشهِدُ اللّهَ أنَّکُم تُبغِضونی وأُبغِضُکُم ، فَخُذوا عَطاءَکُم واخرُجوا إلَی الدَّیلَمِ . وکانوا قَد کَرِهوا أن یَخرُجوا مَعَهُ إلی صِفّینَ . (5)

الغارات عن سعید الأشعری :اِستَخلَفَ عَلِیٌّ علیه السلام حینَ سارَ إلَی النَّهرَوانِ رَجُلاً مِنَ النَّخَعِ یُقالُ لَهُ : هانِئُ بنُ هوذَهَ ، فَکَتَبَ إلی عَلِیٍّ علیه السلام : إنَّ غَنِیّا وباهِلَهَ فُتِنوا ؛ فَدَعَوُا اللّهَ عَلَیکَ أن یَظفَرَ بِکَ عَدُوُّکَ ، قالَ : فَکَتَبَ إلَیهِ عَلِیٌّ علیه السلام : اجلُهُم مِنَ الکوفَهِ ، ولا تَدَعْ مِنهُم أحَدا . (6)

تاریخ بغداد عن سعید بن سلم بن قتیبه أبی محمّد الباهلی :خَرَجتُ حاجّا ومَعی قِبابٌ وکَنائِسُ (7) ، فَدَخَلتُ البادِیَهَ فَتَقَدَّمتُ القِبابَ والکَنائِسَ عَلی حَمیرٍ لی ، فَمَرَرتُ بِأَعرابِیٍّ مُحتَبٍ (8) عَلی بابِ خَیمَهٍ لَهُ ، وإذا هُوَ یَرمُقُ القِبابَ وَالکَنائِسَ ، فَسَلَّمتُ عَلَیهِ ، فَقالَ : لِمَن هذِهِ القِبابُ وَالکَنائِسُ ؟ قالَ : قُلتُ : لِرَجُلٍ مِن باهِلَهَ ، قالَ : تَاللّهِ ما أظَنُّ اللّهَ یُعطِی الباهِلِیَّ کُلَّ هذَا . قالَ : فَلَمّا رَأَیتُ إزراءَهُ بِالباهِلِیَّهِ دَنَوتُ مِنهُ فَقُلتُ : یا أعرابِیُّ ، أ تُحِبُّ أن یَکونَ لَکَ القِبابُ وَالکَنائِسُ ، وأنتَ رَجُلٌ مِن باهِلَهَ ؟ فَقالَ : لاهَا اللّهِ (9) . فَقُلتُ : أ تُحِبُّ أن تَکونَ أمیرَ المُؤمِنینَ وأنتَ رَجُلٌ مِن باهِلَهَ ؟ قالَ : لاهَا اللّهِ . قُلتُ : أ تُحِبُّ أن تَکونَ مِن أهلِ الجَنَّهِ وأنتَ رَجُلٌ مِن باهِلَهَ ؟ قالَ : بِشَرطٍ . قالَ : قُلتُ : وما ذاکَ الشَّرطُ ؟ قالَ : لایَعلَمُ أهلُ الجَنَّهِ أنّی باهِلِیٌّ ! قالَ : ومَعی صُرَّهُ دَراهِمَ ، قالَ : فَرَمَیتُ بِها إلَیهِ فَأَخَذَهَا ، وقالَ : لَقَد وافَقَت مِنّی حاجَهً . قُلتُ لَهُ لَمّا أن ضَمَّها إلَیهِ : أنَا رَجُلٌ مِن باهِلَهَ ، قالَ : فَرَمی بِها إلَیَّ وقالَ : لا حاجَهَ لی فیها . فَقُلتُ : خُذها إلَیکَ یا مِسکینُ ؛ فَقَد ذَکَرتَ مِن نَفسِکَ الحاجَهَ ! فَقالَ : لا اُحِبُّ أن ألقَی اللّهَ ولِلباهِلِیِّ عِندی یَدٌ ! قالَ : فَقَدِمتُ فَدَخَلتُ عَلَی المَأمونِ فَحَدَّثتُهُ بِحَدیثِ الأَعرابِیِّ ، فَضَحِکَ حَتّی استَلقی عَلی قَفاهُ وقالَ لی : یا أبا مُحَمَّدٍ ، ما أصبَرَکَ ! وأجازَنی بِمِئَهِ ألفٍ . (10)

.

1- .معجم قبائل العرب : ج 1 ص 60 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 1 ص 258 .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 3 ص 272 .
4- .الغارات : ج 1 ص 19 عن أبی یحیی .
5- .وقعه صفّین : ص 116 .
6- .الغارات : ج 1 ص 18 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 356 ح 588 .
7- .الکَنیسه : شبه هَودَج ، یُغرَزُ فی المَحمَل أو فی الرَّحل قُضبانٌ ویُلقی علیه ثوبٌ ، یَستَظِلُّ به الراکب ویستتر به (المصباح المنیر : ص 542 «کنس») .
8- .الاحتباء : هو أن یضمّ الإنسان رجلیه إلی بطنه بثوب یجمعهما به مع ظهره ویشدّه علیها (النهایه : ج1 ص 335 «حبا») .
9- .لاها اللّه ِ ذا : معناه : لا وَاللّه لا یکون ذا ، أو لا واللّه ِ الأمرُ ذا ، فحذف تخفیفاً (النهایه : ج 5 ص 237 «ها») .
10- .تاریخ بغداد : ج 9 ص 74 الرقم 4658 ؛ الکنی والألقاب : ج 1 ص 385 .

ص: 467



6 / 4 باهله

6 / 4باهلهباهِله ، قبیله ای از بنی قیس بن عیلان (عدنانی ها/ عرب های غیر یمنی) هستند که دشمن امام علی علیه السلام بودند و در جمل ، با وی جنگیدند . درباره این قبیله ، گفته شده است که : بی نهایت ، پست و پلشت و فرومایه بودند.

امام علی علیه السلام :ای باهله! فردا بیایید و با [ بقیّه ]مردم ، حقّتان را بگیرید . خداوند ، گواه است که شما مرا دشمن می دارید و من هم شما را دشمن می دارم.

وقعه صِفّین به نقل از لیث بن سُلَیم : علی علیه السلام قبیله باهله را فرا خواند و فرمود : «ای جمع باهله! خداوند را گواه می گیرم که شما مرا دشمن می دارید و من هم شما را دشمن می دارم.سهم خود را بگیرید و به سمت دیلم بروید». آنان از این که همراه وی به صفّین بروند، ناراضی بودند.

الغارات به نقل از سعید اشعری : هنگامی که علی علیه السلام به سوی نهروان حرکت کرد ، شخصی را از قبیله نَخَع ، به نام هانی بن هوذه ، به جای خود گذاشت. وی به علی علیه السلام نوشت : «دو قبیله غنی و باهله گم راه شده اند و از خدا می خواهند که دشمنت را بر تو پیروز گرداند» . علی علیه السلام به وی نوشت : «از کوفه اخراجشان کن و هیچ کس از آنان را رها نکن».

تاریخ بغداد به نقل از ابو محمّد سعید بن سَلَم بن قُتَیبه باهلی : به قصد حج ، به راه افتادم و همراه من ، سراپرده ها و کجاوه های بسیار بود . به بادیه رسیدم ، در حالی که من بر پشت الاغم سوار و جلودار قافله بودم . بادیه نشینی را دیدم که در جلوی خیمه اش چمباتمه زده بود و با نگاهش کاروان را دنبال می کرد. به وی سلام کردم . گفت : این سراپرده ها و کجاوه ها از آنِ کیست؟ گفتم : از آنِ مردی باهلی . گفت : سوگند به خدا که فکر نمی کنم خداوند به فردی باهلی ، چنین ببخشد. وقتی تحقیر او را نسبت به باهلی ها دیدم ، نزدیکش رفتم و گفتم : ای بادیه نشین! دوست داری که این سراپرده ها و کجاوه ها از آنِ تو باشد و تو مردی باهلی باشی؟ گفت : خدا نکند! گفتم : دوست داری که امیر مؤمنان باشی و در عین حال ، مردی باهلی باشی؟ گفت : خدا نکند! گفتم : دوست داری که باهلی باشی و اهل بهشت باشی ؟ گفت : به یک شرط . گفتم : به چه شرط؟ پاسخ داد : به شرط این که بهشتیان نفهمند که من باهلی هستم. همراهم یک کیسه درهم بود . آن را به وی دادم . آن را گرفت و گفت : نیاز من ، برآورده شد . وقتی آن [ کیسه] را به خود چسباند ، گفتم : من مردی باهلی هستم . کیسه را به سویم پرت کرد و گفت : به آن ، نیاز ندارم. گفتم : ای بینوا! بردار . خودت گفتی که نیازمند هستی . گفت : دوست ندارم که خدا را ، در حالی ببینم که شخصی باهلی بر من منّت داشته باشد . پیش مأمون آمدم و داستان بادیه نشین را نقل کردم . آن قدر خندید که به پشت افتاد . به من گفت : ای ابو محمّد! چقدر شکیبایی! آن گاه ، صدهزار دِرهم جایزه به من داد.

.


ص: 468

. .


ص: 469

. .


ص: 470

الکنی والألقاب :الباهِلِیُّ نِسبَهٌ إلی باهِلَهَ ، وکانَتِ العَرَبُ تَستَنکِفُ مِنَ الاِنتِسابِ إلی هذِهِ القَبیلَهِ حَتّی قالَ الشّاعِرُ : وما یَنفَعُ الأَصلُ مِن هاشِمٍ إذا کانَتِ النَّفسُ مِن باهِلَه وقال الآخر : ولَو قیلَ لِلکَلبِ یا باهِلِیُّ عَوَی الکَلبُ مِن لُؤمِ هذَا النَّسَبِ (1)

6 / 5غَنِیٌّ (2)الإمام علیّ علیه السلام :اُدعوا لی غَنِیّا وباهِلَهَ وحَیّا آخَرَ قَد سَمّاهُم فَلیَأخُذوا أعطِیاتَهُم ، فَوَالَّذی فَلَقَ الحَبَّهَ وبَرَأَ النَّسَمَهَ ! ما لَهُم فِی الإِسلامِ نَصیبٌ ، وإنّی شاهِدٌ لَهُم فی مَنزِلی عِندَ الحَوضِ وعِندَ المَقامِ المَحمودِ أنَّهُم أعدائی فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ ، ولَئِن ثَبَتَت قَدَمایَ لَأَرُدَّنَّ قَبیلَهً إلی قَبیلَهٍ ، ولاُبَهرِجَنَّ (3) سِتّینَ قَبیلَهً ما لَهُم فِی الإِسلامِ نَصیبٌ . (4)

الإمام الصادق علیه السلام :قالَ أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِیٌّ علیه السلام : عِندی صَحیفَهٌ مِن رَسولِ اللّهِ بِخاتَمِهِ ، فیها سِتّونَ قَبیلَهً بَهْرَجَهً ، لَیسَ لَها فِی الإِسلامِ نَصیبٌ ، مِنهُم غَنِیٌّ وباهِلَهُ . وقالَ : یا مَعشَرَ غَنِیٍّ وباهِلَهَ ، أعِدّوا (5) عَلَیَّ عَطایاکُم حَتّی أشهَدَ لَکُم عِندَ المَقامِ المَحمودِ أنَّکُم لا تُحِبّونی ولا اُحِبُّکُم أبَدا . وقالَ : لَاخُذَنَّ غَنِیّا أخذَهً تَضطَرِبُ مِنها باهِلَهُ . وقالَ : اُخِذَ فی بَیتِ المالِ مالٌ مِن مُهورِ البَغایا ، فَقال : اِقسِموهُ بَینَ غَنِیٍّ وباهِلَهَ (6) .

.

1- .الکنی والألقاب : ج 1 ص 385 .
2- .غنیّ : قبیله من قریش من العدنانیّه أیضا (راجع معجم قبائل العرب : ج 3 ص 895) .
3- .البَهْرَج : الباطل والردیء من کلّ شیء ، وبَهْرَجَ دمه : أی أبطله ، والشیء المُبهرَج : کأنّه طُرح فلا یُتنافس فیه (تاج العروس : ج 3 ص 301 «بهرج») .
4- .الغارات : ج 1 ص 21 ، الأمالی للمفید : ص 339 ح 5 ، الأمالی للطوسی : ص 116 ح 180 کلّها عن الحارث بن حصیره ، بشاره المصطفی : ص 257 عن الحرث بن حصیره وکلّها عن جماعه من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 22 ص 314 ح 4 .
5- .فی بحار الأنوار : «أعیدوا » ، والظاهر أنّه الصواب .
6- .بصائر الدرجات : ص 159 ح 28 عن عبد اللّه بن سنان ، بحار الأنوار : ج 40 ص 138 ح 32 .

ص: 471



6 / 5 غنی

الکُنی و الألقاب :باهلی ، منسوب به قبیله باهله را گویند و عرب ها از منسوب شدن به این قبیله اِبا داشتند ، تا جایی که شاعر می گوید : اگر روح باهلی داشته باشی نژاد هاشمی داشتن ، سودی ندارد ! و دیگری گفته است : اگر به سگی گفته شود : ای باهلی! از پستیِ این انتساب ، به عو عو می افتد.

6 / 5غنیامام علی علیه السلام :قبیله های غنی (1) و باهله و ... (2) را صدا کنید تا سهمشان را بگیرند . سوگند به آن که دانه را شکافت و انسان را آفرید ، آنان را در اسلام ، نصیبی نیست. و من در جایگاهم در کنار حوض [ کوثر] و در جایگاه شایسته ، شهادت خواهم داد که آنان در دنیا و آخرت ، دشمن من اند . اگر جای پایم محکم شود ، هر قبیله را به قبیله ای برمی گردانم (قبایل نوظهور را به قبایل مادر ، پیوند می زنم) و شصت قبیله را که سهمی در اسلام ندارند ، منزوی خواهم کرد .

امام صادق علیه السلام :امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود : «پیش من نوشته ای با مُهر پیامبر خداست که در آن ، نام شصت قبیله پست وجود دارد که سهمی در اسلام ندارند و از جمله آنان ، دو قبیله غنی و باهله هستند» . و فرمود : «ای افراد قبایل باهله و غنی! فردا بیایید و سهمتان را بگیرید ، تا [ آن روز که] در جایگاه شایسته گواهی دهم که شما مرا دوست نمی دارید و من هم هرگز شما را دوست نمی دارم». و فرمود : «انتقامی از قبیله غنی خواهم گرفت که قبیله باهله از آن به لرزه بیفتد». در بیت المال ، مالی از مَهر (کابین) زناکاران بود . فرمود : «آن را بین دو قبیله غنی و باهله تقسیم کنید».

.

1- .غَنیْ ، قبیله ای از بنی عدنان و شاخه ای از قریش است (معجم قبائل العرب : ج 3 ص 598) .
2- .راوی می گوید : امام علیه السلام نام یک قبیله دیگر را نیز بُرد که من به خاطر ندارم .

ص: 472

. .


ص: 473

. .


ص: 474

الفصل السابع : کید أعدائه لإطفاء نوره7 / 1مَنعُ ذِکرِ مَناقِبِهِمَبدَأَ التَّاریخِ7 / 1 1خِطابٌ دَورِیٌّ فی مَنعِ ذِکرِ مَناقِبِهِشرح نهج البلاغه عن علیّ بن محمّد المدائنی :کَتَبَ مُعاوِیَهُ نُسخَهً واحِدَهً إلی عُمِّالِهِ بَعدَ عامِ الجَماعَهِ : أن بَرِئَتِ الذِّمَّهُ مِمَّن رَوی شَیئا مِن فَضلِ أبی تُرابٍ وأهلِ بَیتِهِ . فَقامَتِ الخُطَباءُ فی کُلِّ کورَهٍ وعَلی کُلِّ مِنبَرٍ یَلعَنونَ عَلِیّا ، ویَبَرؤونَ مِنهُ ، ویَقَعونَ فیهِ وفی أهلِ بَیتِهِ . (1)

الاحتجاج :نادی مُنادی مُعاوِیَهَ : أن قَد بَرِئَتِ الذِّمَّهُ مِمَّن یَروی حَدیثا مِن مَناقِبِ عَلِیٍّ وفَضلِ أهلِ بَیتِهِ . وکانَ أَشدُّ النّاسِ بَلِیّهً أهلَ الکوفَهِ ؛ لِکَثرَهِ مَن بِها مِنَ الشّیعَهِ . (2)

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 11 ص 44 ؛ الدرجات الرفیعه : ص 6 .
2- .الاحتجاج : ج 2 ص 83 ح 162 وراجع کتاب سلیم بن قیس : ج 2 ص 781 ح 26 .

ص: 475