47 . سیحان بن صُوحان
رجال الکشّی به نقل از حسن بن زید : علی بن ابی طالب علیه السلام بر سهل بن حنیف ، هفت تکبیر گفت ، و او از بدریان بود ؛ و علی علیه السلام فرمود : «اگر هفتاد تکبیر هم می گفتم ، سزاوارش بود» .
امام علی علیه السلام پس از آن که سهل بن حُنَیف انصاری که محبوب ترین فرد نزدش بود ، در پیِ بازگشت از صِفّین در کوفه درگذشت : اگر کوهی هم مرا دوست می داشت ، فرو می ریخت .
47سیحان بن صُوحانسیحان بن صُوحان بن حجر ، برادر زید بن صوحان و صَعصَعه بن صوحان است . او نیز همراه با برادرانش در زمره یاران امام علی علیه السلام بود . او در جنگ جمل ، پرچمدار بود و چون به شهادت رسید ، برادرش زید بن صوحان ، پرچم را به دست گرفت ، و چون او هم به شهادت رسید ، صعصعه آن را گرفت . سیحان با برادرش زید بن صوحان در یک قبر ، دفن شدند .
.
ص: 286
48شَبَثُ بنُ رِبعِیٍّ التَّمِیمِیُّشبث بن ربعی التمیمی الیربوعی ، أبو عبد القدّوس الکوفی أحد الوجوه المتلوّنه المشبوهه العجیبه فی التاریخ الإسلامی . کان مؤذّنا لسجاح (1) ، ثمّ أسلم (2) ، وله دور فی فتنه عثمان (3) . کان من أصحاب الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام فی عصره (4) ، ومن اُمراء جیشه فی حرب صفّین (5) . وأوفده الإمام إلی معاویه لیتحدّث معه (6) . بید أ نّه لحق بالخوارج بعد التحکیم ، وصار من اُمراء عسکرهم (7) . ثمّ فارقهم بعد مدّه ، وعاد إلی جیش الإمام علیه السلام (8) ، وکان قائد میسرته فی النّهروان (9) . کاتب الإمام الحسین علیه السلام بعد هلاک معاویه کسائرالکوفیّین، ودعاه إلی الکوفه (10) . ثمّ انضمّ إلی جماعه ابن زیاد ، وثبّط النّاس عن مسلم بن عقیل علیه السلام (11) . وکان ممّن قاتل مسلما (12) . وکان أحد القاده العسکریّین فی جیش یزید یوم الطفّ (13) . وبعد استشهاد الإمام الحسین علیه السلام جدّد بناء مسجده بالکوفه ؛ فرحا بقتل الحسین (14) . وعندما ثار المختار نهض شبث أیضا للثأر بدم الحسین علیه السلام (15) . ثمّ اشترک مع مصعب بن الزبیر ضدّ المختار (16) . مات بالکوفه سنه 80 ه . 17
.
1- .سجاح : هی امرأه ادّعت النّبوّه (المعارف لابن قتیبه : ص 405) .
2- .تهذیب الکمال : ج 12 ص 352 الرقم 2686 ، تهذیب التهذیب : ج 2 ص 473 الرقم 3197 ، تاریخ الطبری : ج 3 ص 274 .
3- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 483 ، تهذیب التهذیب : ج 2 ص 473 الرقم 3197 .
4- .تهذیب التهذیب : ج 2 ص 473 الرقم 3197 ؛ رجال الطوسی : ص 68 الرقم 620 .
5- .وقعه صفّین : ص 205 ؛ تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 147 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 541 ، الأخبار الطوال : ص 172 .
6- .وقعه صفّین : ص 197 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 5 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 367 .
7- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 63 ، تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 144 ، تهذیب التهذیب : ج 2 ص 473 الرقم 3197 ، مروج الذهب : ج 2 ص 405 .
8- .سیر أعلام النّبلاء : ج 4 ص 150 الرقم 51 ، تهذیب التهذیب : ج 2 ص 473 الرقم 3197 ، میزان الاعتدال : ج 2 ص 261 الرقم 3654 .
9- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 85 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 405 ، الأخبار الطوال : ص 210 ، الإمامه والسیاسه : ج 1 ص 169 .
10- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 353 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 534 ، الأخبار الطوال : ص 229 .
11- .الإرشاد : ج 2 ص 52 و 53 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 369 ، الأخبار الطوال : ص 239 .
12- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 381 .
13- .الإرشاد : ج 2 ص 95 ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 98 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 422 ، تهذیب التهذیب : ج 2 ص 473 الرقم 3197 .
14- .الکافی : ج 3 ص 490 ح 2 ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 250 ح 687 .
15- .تقریب التهذیب : ص 263 الرقم 2735 .
16- .الأخبار الطوال : ص 301 ، تقریب التهذیب : ص 263 الرقم 2735 ، تاریخ الطبری : ج 6 ص 44 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 666 .
ص: 287
48 . شَبَث بن رِبعی تَمیمی
48شَبَث بن رِبعی تَمیمیابو عبد القُدّوس ، شَبَث بن رِبْعی تمیمی یَربوعی کوفی ، از چهره های شگفت ، مُتَلوّن و مرموز تاریخ اسلام است . او مؤذّن سَجاح (1) بود . سپس مسلمان شد و در جریان شورش بر عثمان ، نقش داشت . او به هنگام خلافت امام علی علیه السلام در میان یاران ایشان قرار گرفت و در جنگ صِفّین ، از فرماندهان لشکر امام علی علیه السلام بود و به نمایندگی از سوی او با معاویه گفتگو کرد ؛ امّا پس از جریان حَکمیّت ، به خوارج پیوست و فرمانده نظامی آنها گردید و پس از مدّتی از خوارجْ جدا شد و دوباره به امام علیه السلام پیوست و در جنگ نهروان ، فرمانده جناح چپ لشکر امام علی علیه السلام بود . او پس از مرگ معاویه ، همراه مردم کوفه به امام حسین علیه السلام نامه نوشت و ایشان را به کوفه دعوت کرد . سپس به ابن زیاد پیوست و مردم را از همکاری با مسلم بن عقیل ، بازداشت و از کسانی بود که با مسلم جنگید . او در جریان شهادت امام حسین علیه السلام ، یکی از فرماندهان نظامی لشکر یزید بود و پس از شهادت امام حسین علیه السلام به شکرانه این عمل ، مسجد خود در کوفه را تجدید بنا کرد ؛ امّا پس از قیام مختار ، او نیز به خونخواهی امام حسین علیه السلام برخاست . سپس همراه با مُصعَب ، در قیام علیه مختار ، شرکت جست . شَبَث بن رِبْعی در سال 80 هجری در کوفه مُرد .
.
1- .سجاح ، زنی بود که ادعای پیامبری کرد (المعارف ، ابن قتیبه : ص 405) .
ص: 288
. .
ص: 289
. .
ص: 290
49شُرَیحُ بنُ هانِیشریح بن هانی بن یزید الحارثی یکنی أبا المقدام ، کان من المخضرمین (1) ، أدرک النّبیّ ولم یره (2) ، وکان من أکابر التابعین (3) ، ومن کبار أصحاب علیّ علیه السلام (4) وشهد معه المشاهد (5) ، وکان أمیرا فی الجمل (6) ، وفی صفّین من اُمراء مقدّمه الجیش وعلی المیسره (7) . ولمّا بعث علیّ علیه السلام أبا موسی إلی دومه الجندل (8) بعث معه أربعمئه علیهم شریح بن هانی (9) . وعندما ذُکر اسمه فی زمره الشاهدین علی حجر بن عدی ، أنفذ إلی معاویه کتابا کذّب فیه ذلک وأثنی علی حجر (10) . قتل شریح بسجستان سنه 78ه (11) ، وهو ابن مئهٍ وعشرین سنه (12) .
.
1- .المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 75 ح 62 ، تهذیب الکمال : ج 12 ص 454 الرقم 2729 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 4 ص 108 الرقم 33 .
2- .المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 75 ح 62 ، تهذیب الکمال : ج 12 ص 452 الرقم 2729 ، تاریخ دمشق : ج 23 ص 64 .
3- .المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 75 ح 62 .
4- .تهذیب الکمال : ج 12 ص 452 الرقم 2729 ، تاریخ دمشق : ج 23 ص 65 ، الاستیعاب : ج 2 ص 259 الرقم 1180 وفیه «من أجلّه أصحاب علیّ رضی الله عنه» ، اُسد الغابه : ج 2 ص 628 الرقم 2428 وفیه «کان من أعیان أصحاب علیّ رضی الله عنه» .
5- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 128 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 628 الرقم 2428 .
6- .الجمل : ص 319 ؛ الإصابه : ج 3 ص 308 الرقم 3991 .
7- .وقعه صفّین : ص 152 ؛ تاریخ الطبری : ج 4 ص 565 .
8- .دَومَه الجَندل : موضع علی سبع مراحل من دمشق بینها وبین مدینه الرسول صلی الله علیه و آله ، ویطلق علیها الیوم «الجوف» ، وقد جرت فیها قضیّه التحکیم (راجع معجم البلدان : ج 2 ص 487) .
9- .سیر أعلام النّبلاء : ج 4 ص 107 الرقم 33 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 67 ؛ وقعه صفّین : ص 533 .
10- .أنساب الأشراف : ج 5 ص 264 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 272 ، تاریخ دمشق : ج 8 ص 22 .
11- .تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 212 ، الطبقات لخلیفه بن خیّاط : ص 250 الرقم 1065 ، تهذیب الکمال : ج 12 ص 453 الرقم 2729 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 628 الرقم 2428 ، الإصابه : ج 3 ص 308 الرقم 3991 .
12- .اُسد الغابه : ج 2 ص 628 الرقم 2428 ، الإصابه : ج 3 ص 308 الرقم 3991 .
ص: 291
49 . شُرَیح بن هانی
49شُرَیح بن هانیابو مِقدام ، شُرَیح بن هانی بن یزید حارثی ، روزگار جاهلیت و بعثت و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله را درک کرد ؛ امّا ایشان را ندید . او از بزرگان تابعیان و از یاران علی علیه السلام بود و در همه صحنه ها در کنار او بود . در جمل ، فرمانده و در صفّین نیز از فرماندهان طلایه و جناح چپ سپاه بود . هنگامی که علی علیه السلام ابوموسی را به دَومَهُ الجَندَل (1) فرستاد ، چهار صد نفر را همراه او فرستاد و شریح بن هانی را بر آنان گمارد . چون زیاد بن ابیه ، نام شریح را در زمره شاهدان بر نافرمانی حُجْر بن عَدی نوشت ، او در نامه ای به معاویه آن را تکذیب نمود و حجر را ستود . شریح به سال 78 هجری و در 120 سالگی در سیستان ، کشته شد .
.
1- .دومه الجندل ، شهری در میانه راه دمشق به مدینه است و تا دمشق ، هفت روز راه پیاده فاصله دارد . امروزه بدان «الجوف» می گویند و ماجرای داوری (حَکمیّت) پس از جنگ صِفّین ، در آن واقع شد (ر . ک : معجم البلدان : ج 2 ص 487) .
ص: 292
50صَعصَعَهُ بنُ صُوحانَصعصعه بن صوحان بن حُجْر العبدی ، کان مسلما علی عهد النّبیّ صلی الله علیه و آله ولم یره (1) . وکان من کبار أصحاب الإمام علیّ علیه السلام (2) ، ومن الذین عرفوه حقّ معرفته کما هو حقّه (3) ، وکان خطیبا شحشحا (4) بلیغا (5) . ذهب الأدیب العربی الشهیر الجاحظ إلی أ نّه کان مقدّما فی الخطابه . وأدلّ من کلّ دلاله استنطاق علیّ بن أبی طالب علیه السلام له (6) . أثنی علیه أصحاب التراجم بقولهم : کان شریفا ، أمیرا ، فصیحا ، مفوّها ، خطیبا ، لسنا ، دیّنا ، فاضلاً (7) . نفاه عثمان إلی الشام مع مالک الأشتر ورجالات من الکوفه (8) . وعندما ثار النّاس علی عثمان ، واتّفقوا علی خلافه الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام قام هذا الرجل الَّذی کان عمیق الفکر ، قلیل المثیل فی معرفه عظمه علیٍّ علیه السلام وکان خطیبا مصقعا فعبّر عن اعتقاده الصریح الرائع بإمامه ، وخاطبه قائلاً : واللّه یا أمیر المؤمنین ! لقد زیّنت الخلافه وما زانتک ، ورفعتها وما رفعتک ، ولهی إلیک أحوج منک إلیها . وعندما أشعل موقدو الفتنه فتیل الحرب علی أمیر المؤمنین علیه السلام فی الجمل ، کان إلی جانب الإمام ، وبعد أن استشهد أخواه زید وسیحان اللذان کانا من أصحاب الألویه ، رفع لواءهما وواصل القتال (9) . وفی حرب صفّین ، هو رسول الإمام علیه السلام إلی معاویه (10) ومن اُمراء الجیش (11) وراوی وقائع صفّین (12) . وقف إلی جانب الإمام علیه السلام فی حرب النّهروان ، واحتجّ علی الخوارج بأحقّیّه إمامه وثباته (13) . وجعله الإمام علیه السلام شاهدا علی وصیّته (14) ، فسجّل بذلک فخرا عظیما لهذا الرجل . ونطق صعصعه بفضائل الإمام ومناقبه أمام معاویه وأجلاف بنی اُمیّه مرارا ، وکان یُنشد ملحمه عظمته أمام عیونهم المحملقه ، ویکشف عن قبائح معاویه ومثالبه بلا وجل (15) . وکم أراد منه معاویه أن یطعن فی علیّ علیه السلام ، لکنّه لم یلقَ إلّا الخزی والفضیحه ، إذ جوبه بخطبه البلیغه الأخّاذه (16) . آمنه معاویه مکرها بعد استشهاد أمیر المؤمنین علیه السلام وصلح الإمام الحسن علیه السلام (17) ، فاستثمر صعصعه هذه الفرصه ضدّ معاویه . وکان معاویه دائم الامتعاض من بیان صعصعه الفصیح المعبّر وتعابیره الجمیله فی وصف فضائل الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام ، ولم یخفِ هذا الامتعاض (18) . إنّ ما ذکرناه بحقّ هذا الرجل غیض من فیض . وستلاحظون عظمه هذه الشخصیّه المتألّقه فی النّصوص الَّتی سننقلها لاحقا . وکفی فی عظمته قول الإمام الصادق علیه السلام : ما کان مع أمیر المؤمنین علیه السلام من یعرف حقّه إلّا صعصعه وأصحابه (19) . توفّی صعصعه أیّام حکومه معاویه . 20
.
1- .الاستیعاب : ج 2 ص 273 الرقم 1216 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 21 الرقم 2505 ، الإصابه : ج 3 ص 373 الرقم 4150 .
2- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 528 الرقم 134 .
3- .رجال الکشّی : ج 1 ص 285 الرقم 122 .
4- .الشَّحْشَحُ : أی الماهِرُ الماضی فی کلامه (النهایه : ج 2 ص 449 «شحشح») .
5- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 221 ، مروج الذهب : ج 3 ص 48 و ص 52 ، المعارف لابن قتیبه : ص 402 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 528 الرقم 134 .
6- .البیان والتبیین : ج 1 ص 327 و ص 202 .
7- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 529 الرقم 134 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 21 الرقم 2505 .
8- .تاریخ الطبری : ج4 ص323 ، تاریخ دمشق : ج24 ص80 و ص100 ، اُسد الغابه : ج3 ص21 الرقم 2505.
9- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 221 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 529 الرقم 134 .
10- .وقعه صفّین : ص 160 و ص 162 .
11- .وقعه صفّین : ص 206 .
12- .وقعه صفّین : ص 457 و ص 480 .
13- .الاختصاص : ص 121 .
14- .الکافی : ج 7 ص 51 ح 7 .
15- .مروج الذهب : ج 3 ص 50 ، دیوان المعانی : ج 2 ص 41 .
16- .رجال الکشّی : ج 1 ص 285 الرقم 123 .
17- .رجال الکشّی : ج 1 ص 285 الرقم 123 ؛ مروج الذهب : ج 3 ص 49 و ص 51 .
18- .رجال الکشّی : ج 1 ص 285 الرقم 122 عن داوود بن أبی یزید.
19- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 221 ، تاریخ دمشق : ج 24 ص 85 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 21 الرقم 2505 .
ص: 293
50 . صَعْصَعه بن صُوحان
50صَعْصَعه بن صُوحانصَعْصَعه بن صُوحان بن حجر عبدی در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله مسلمان شد ؛ امّا به زیارتش نایل نیامد . او از بزرگان یاران امام علی علیه السلام و از کسانی بود که او را چنان که باید ، شناختند . صعصعه ، سخنوری چیره دست و پرآوازه بود . ادیب نام آور عرب ، جاحظ ، او را در فنّ خطابه پیشتاز دانسته و برترین گواه بر این حقیقت را خطابه گویی او در محضر علی علیه السلام و درخواست علی علیه السلام از او برای ایراد سخن دانسته است . شرح حال نگاران ، او را با عناوینی چون : شریف ، امیر ، فصیح ، گشاده زبان ، سخنور ، زبان آور ، دیندار و فاضل ستوده اند . عثمان ، او را به همراه مالک اشتر و بزرگانی دیگر ، از کوفه به شام تبعید کرد و چون مردمان بر عثمان شوریدند و پس از آن بر خلافت علی علیه السلام یک داستان شدند ، او که در شناخت عظمت علی علیه السلام ژرف اندیش و کم نظیر ، و در خطابه چیره دست و گزیده گوی بود به پا خاست و بدین سانْ گویا و زیبا ، باور ارجمندش را درباره علی علیه السلام بازگفت : ای امیر مؤمنان! به خدا سوگند ، تو خلافت را زینت دادی و خلافت ، سبب زینت تو نشد . و تو خلافت را بالا بردی و آن ، مقام تو را بالا نبرد . و نیاز خلافت به تو ، بیشتر از نیاز تو به آن است ! و چون فتنه افروزان ، آتش جنگ با علی علیه السلام را برافروختند ، او همگام علی علیه السلام بود و در جنگ جمل ، پس از آن که دو برادرش زید و سیحان که پرچمدار سپاه بودند به شهادت رسیدند ، پرچم آنان را برافراشت و نبرد را پی گرفت . صعصعه در جنگ صِفّین نیز فرستاده امام علیه السلام به سوی معاویه و از فرماندهان لشکر بود و وقایع صِفّین را گزارش کرده است . او در جنگ نهروان در کنار علی علیه السلام ایستاد و بر استواری و حقّانیت موضع او در برابر خوارج ، احتجاج کرد . امام علیه السلام او را گواه بر وصیّت خود قرار داد و بدین سان ، افتخاری بزرگ را برای صعصعه رقم زد . صعصعه بارها در مقابل معاویه و تهی مغزان بنی امیّه ، والایی های علی علیه السلام را بیان کرد و حماسه شکوه و عظمت علی علیه السلام را در برابر چشمان بی شرم آنان سرود و زشتی ها و ناشایستگی های معاویه را بی باکانه افشا کرد . معاویه بارها تلاش کرد تا مگر صعصعه به گونه ای بر علی علیه السلام طعن زند ؛ امّا طَرْفی برنبست و چیزی جز رسوایی از خطابه های آمیخته با بلاغت او بهره اش نشد . پس از شهادت علی علیه السلام و صلح امام حسن علیه السلام ، معاویه از سر اکراه به صعصعه امان داد . او از این فرصت نیز علیه معاویه سود جست . معاویه هماره از بیان گویا و تعبیرهای زیبای او در وصف والایی های علی علیه السلام در رنج بود و این رنج را پنهان نمی داشت . آنچه آوردیم ، اندکی بود از بسیار . بزرگی این چهره منوّر را در متونی که پس از این گزارش خواهیم کرد ، می نگرید . در عظمت او همین بس که امام صادق علیه السلام درباره اش فرمود : «در میان آنان که با امیر مؤمنان بودند ، کسی جز صعصعه و یارانش حقّ علی علیه السلام را نمی شناختند» . صعصعه به روزگار حاکمیت ستمگرانه معاویه زندگی را بدرود گفت .
.
ص: 294
. .
ص: 295
. .
ص: 296
الطبقات الکبری فی ذِکرِ صَعصَعَهَ بنِ صوحانَ : کانَ مِن أصحابِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ وشَهِدَ مَعَهُ الجَمَلَ هُوَ وأخَواهُ زَیدٌ وسَیحانُ ابنا صوحانَ . وکانَ سَیحانُ الخَطیبَ قَبلَ صَعصَعَهَ ، وکانَتِ الرّایَهُ یَومَ الجَمَلِ فی یَدِهِ فَقُتِلَ ، فَأَخَذَها زَیدٌ فَقُتِلَ ، فَأَخَذها صَعصَعَهُ . (1)
الأمالی للطوسی عن صعصعه بن صوحان :دَخَلتُ عَلی عُثمانَ بنِ عَفّانَ فی نَفَرٍ مِنَ المَصرِیّینَ ، فَقالَ عُثمانُ : قَدِّموا رَجُلاً مِنکُم یُکَلِّمُنی ، فَقَدَّمونی ، فَقالَ عُثمانُ : هذا ! وکَأَ نَّهُ استَحدَثَنی . فَقُلتُ لَهُ : إنَّ العِلمَ لَو کانَ بِالسِّنِّ لَم یَکُن لی ولا لَکَ فیهِ سَهمٌ ، ولکِنَّهُ بِالتَّعَلُّمِ . فَقالَ عُثمانُ : هاتِ . فَقُلتُ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ «الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُواْ الصَّلَوهَ وَ ءَاتَوُاْ الزَّکَوهَ وَ أَمَرُواْ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْاْ عَنِ الْمُنکَرِ وَ لِلَّهِ عَقِبَهُ الْأُمُورِ» (2) . فَقالَ عُثمانُ : فینا نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ . فَقُلتُ لَهُ : فَمُر بِالمَعروفِ وَانهَ عَنِ المُنکَرِ . فَقالَ عُثمانُ : دَع هذا وهاتِ ما مَعَکَ . فَقُلتُ لَهُ : بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ «الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِن دِیَرِهِم بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَا أَن یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ» (3) إلی آخِرِ الآیَهِ . فَقالَ عُثمانُ : وهذِهِ أیضا نَزَلَت فینا ، فَقُلتُ لَهُ : فَأَعطِنا بِما أخَذتَ مِنَ اللّهِ . فَقالَ عُثمانُ : یا أیُّهَا النّاسُ ، عَلَیکُم بِالسَّمعِ وَالطّاعَهِ ، فَإِنَّ یَدَ اللّهِ عَلَی الجَماعَهِ وإنَّ الشَّیطانَ مَعَ الفَذِّ (4) ، فَلا تَستَمِعوا إلی قَولِ هذا ، وإنَّ هذا لا یَدری مَنِ اللّهُ ولا أینَ اللّهُ . فَقُلتُ لَهُ : أمّا قَولُکَ : « عَلَیکُم بِالسَّمعِ وَالطّاعَهِ » فَإِنَّکَ تُریدُ مِنّا أن نَقولَ غَدا : «رَبَّنَآ إِنَّآ أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ کُبَرَآءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا» (5) ، وأمّا قَولُکَ : « أنَا لا أدری مَنِ اللّهُ » فَإِنَّ اللّهَ رَبُّنا ورَبُّ آبائِنَا الأَوَّلینَ ، وأمّا قَولُکَ : « إنّیلا أدری أینَ اللّهُ » فَإِنَّ اللّهَ تَعالی بِالمِرصادِ . قالَ : فَغَضِبَ وأمَرَ بِصَرفِنا وغَلقِ الأَبوابِ دونَنا . (6)
.
1- .الطبقات الکبری : ج 6 ص 221 .
2- .الحجّ : 41 .
3- .الحجّ : 40 .
4- .الفذّ : الواحد . وقد فَذَّ الرجلُ عن أصحابه : إذا شَذَّ عنهم وبَقی فَرْداً (النهایه : ج 3 ص 422 «فذذ») .
5- .الأحزاب : 67 .
6- .الأمالی للطوسی : ص 236 ح 418 .
ص: 297
الطبقات الکبری در یادکردِ صعصعه بن صوحان : از یاران علی بن ابی طالب علیه السلام بود و با دو برادرش زید و سیحان (دو پسر صوحان) ، در جنگ جمل ، همراه علی علیه السلام بودند . پیش از صعصعه ، سیحان ، سخنور بود و در جنگ جمل ، پرچم به دست او بود و کشته شد . پس زید آن را گرفت و او نیز کشته شد . آن گاه ، صعصعه آن را به دست گرفت .
الأمالی ، طوسی به نقل از صعصعه بن صوحان : با گروهی از مصریان بر عثمان بن عفّان ، وارد شدیم . عثمان گفت : فردی از خود را مقدّم دارید تا با من سخن بگوید . مرا جلو انداختند . عثمان گفت : این؟! و گویی مرا جوان می دید . به او گفتم : اگر علم به سن و سال بود ، من و تو از آن نصیبی نداشتیم ؛ بلکه به تعلّم است . عثمان گفت : [ آنچه می خواهی] بگو . گفتم : به نام خداوند بخشاینده مهربان . «آنان که چون در زمینْ مسلّطشان کردیم ، نماز می خوانند و زکات می پردازند و به نیکی فرمان می دهند و از زشتی باز می دارند . و فرجام کارها ، از آنِ خداست» . عثمان گفت : این آیه در شأن ما نازل شده است . به او گفتم : پس به نیکی فرمان ده و از زشتی باز دار . عثمان گفت : این را واگذار و مقصودت را بگو . به او گفتم : به نام خداوند بخشاینده مهربان . «آنان که به ناحق از دیارشان رانده شده اند ، تنها به جرم این که می گفتند : پروردگار ما ، خدای یگانه است ...» . عثمان گفت : این آیه هم در حقّ ما نازل شده است . به او گفتم : پس آنچه را از خدا گرفته ای ، به ما بده . عثمان [ ،خطاب به ما ] گفت : ای مردم! شما باید گوش به فرمان و مطیع باشید؛ چرا که دست خدا با جماعت است و شیطان ، همراه شخصِ گسسته از جماعت . به گفته اش گوش نسپارید که این (صعصعه) نه می داند خدا کیست و نه می داند کجاست . به او گفتم : امّا این که می گویی گوش به فرمان و مطیع باشید ؛ تو از ما می خواهی که فردا[ ی قیامت ]بگوییم : «خدای ما! ما از سروران و بزرگان خود اطاعت کردیم و آنان ما را از راه به در بردند» . و امّا گفته ات که من نمی دانم خدا کیست ؛ خدا پروردگار ما و پروردگار پدران نخستین ماست؛ و این که می گویی من نمی دانم خدا کجاست؛ خداوند متعال در کمین [ ستمکاران ] است . (1) پس عثمان ، خشمگین شد و فرمان داد ما را بازگردانند و درها را به روی ما بست .
.
1- .اشاره به آیه 14 از سوره فجر است که خداوند در آن ، سرنوشت فرعون را گوشزد می کند .
ص: 298
. .
ص: 299
. .
ص: 300
تاریخ الیعقوبی عن صعصعه بن صوحان بَعدَ خِلافَهِ الإِمامِ عَلِیٍّ علیه السلام : وَاللّهِ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، لَقَد زَیَّنتَ الخِلافَهَ وما زانَتکَ ، ورَفَعتَها وما رَفَعَتکَ ، ولَهِیَ إلَیکَ أحوَجُ مِنکَ إلَیها . (1)
الغارات عن الأسود بن قیس :جاءَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام عائِدا صَعصَعَهَ ، فَدَخَلَ عَلَیهِ فَقالَ لَهُ : یا صَعصَعَهُ ، لا تَجعَلَنَّ عِیادَتی إلَیکِ اُبَّهَهً عَلی قَومِکَ . فَقالَ : لا وَاللّهِ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، ولکِن نِعمَهً وشُکرا . فَقالَ لَهُ عَلِیُّ علیه السلام : إن کُنتَ لَما عَلِمتُ لَخفیفَ المَؤونَهِ عَظیمَ المَعونَهِ . فَقالَ صَعصَعَهُ : وأنتَ وَاللّهِ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، إنَّکَ ما عَلِمتُ بِکِتابِ اللّهِ لَعلَیمٌ ، وإنَّ اللّهَ فی صَدرِکَ لَعَظیمٌ ، وإنَّکَ بِالمُؤمِنینَ لَرَؤوفٌ رَحیمٌ . (2)
تاریخ الیعقوبی :إنَّ عَلِیّا دَخَلَ عَلی صَعصَعَهَ یَعودُهُ ، فَلَمّا رَآهُ عَلِیٌّ قالَ : إنَّکَ ما عَلِمتُ حَسَنُ المَعونَهِ ، خَفیفُ (3) المَؤونَهِ . فَقالَ صَعصَعَهُ : وأنتَ وَاللّهِ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، عَلیمٌ ، وأبهٌ فی صَدرِکَ عَظیمٌ . فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : لا تَجعَلها اُبَّههً عَلی قَومِکَ أن عادَکَ إمامُکَ . قالَ : لا یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، ولکِنَّهُ مَنٌّ مِنَ اللّهِ عُلَیَّ أن عادَنی أهلُ البَیتِ وابنُ عَمِّ رَسولِ رَبِّ العالَمینَ . (4)
الاختصاص عن مسمع بن عبد اللّه البصری عن رجل :لَمّا بَعَثَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ صَعصَعَهَ بنَ صوحانَ إلَی الخَوارِجِ قالوا لَهُ : أ رَأَیتَ لَو کانَ عَلِیٌّ مَعَنا فی مَوضِعِنا أ تَکونُ مَعَهُ ؟ قالَ : نَعَم . قالوا : فَأَنتَ إذا مُقلِّدٌ عَلِیّا دینَکَ ، ارجِع فَلا دینَ لَکَ . فَقالَ لَهُم صَعصَعَهُ : وَیلَکُم ! ألا اُقَلِّدُ مَن قَلَّدَ اللّهَ فَأَحسَنَ التَّقلیدَ ، فَاضطَلَعَ بِأَمرِ اللّهِ صِدّیقا لَم یَزَل ؟ أ وَلَم یَکُن رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذَا اشتَدَّتِ الحَربُ قَدَّمَهُ فی لَهَواتِها فَیَطَأُ صِماخَها بِأَخمَصِهِ (5) ، ویُخمِدُ لَهَبَها بِحَدِّهِ ، مَکدودا فی ذاتِ اللّهِ ، عَنهُ یَعبُرُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَالمُسلِمونَ ، فَأَ نّی تُصرَفونَ ، وأینَ تَذهَبونَ ، وإلی مَن تَرغَبونَ ، وعَمَّنَ تَصدِفونَ ! ؟ (6)
.
1- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 179 ؛ الصواعق المحرقه : ص 127 .
2- .الغارات : ج 2 ص 524 ، رجال الکشّی : ج 1 ص 284 الرقم 121 عن أحمد بن النّصر عن الإمام الرضا علیه السلام ؛ ربیع الأبرار : ج 4 ص 133 ، مقاتل الطالبیّین : ص 50 عن أبی الطفیل وکلّها نحوه .
3- .فی المصدر : « حَسنُ المونَهِ ، خفیق المَؤونه » ، والصواب ما أثبتناه کما فی تاریخ دمشق .
4- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 204 ؛ تاریخ دمشق : ج 24 ص 87 عن مصعب أبی قدامه العبدی نحوه وراجع أنساب الأشراف : ج 2 ص 391 .
5- .أخمص القدم : باطنها الَّذی لا یُصیب الأرض (مجمع البحرین : ج 1 ص 555 «خمص») .
6- .الاختصاص : ص 121 .
ص: 301
تاریخ الیعقوبی به نقل از صعصعه بن صوحان ، پس از خلافت یافتن امام علی علیه السلام : ای امیر مؤمنان ! به خدا سوگند ، تو خلافت را زینت بخشیدی و آن ، تو را زینت نداد . و تو خلافت را بالا بردی و آن ، تو را بالا نبرد . و نیاز خلافت به تو بیشتر از نیاز تو به آن است .
الغارات به نقل از اَسوَد بن قیس : علی بن ابی طالب علیه السلام به عیادت صعصعه آمد ، بر او وارد شد و به او فرمود : «ای صعصعه! عیادت مرا مایه بزرگی خود بر قومت قرار مدهی!» . گفت : نه به خدا سوگند ، ای امیر مؤمنان! بلکه آن را نعمتی می بینم که باید سپاسش بگزارم . پس علی علیه السلام به او فرمود : «تا آن جا که من می دانم ، تو کم هزینه و پُربهره ای!» . صعصعه گفت : و به خدا سوگند ، تا آن جا که من می دانم ، تو نیز ای امیر مؤمنان به کتاب خدا دانایی و خداوند در نظرت بزرگ است و با مؤمنان ، رئوف و مهربانی !
تاریخ الیعقوبی :علی علیه السلام به قصد عیادت از صعصعه بر او وارد شد . چون علی علیه السلام او را دید ، گفت : «تا آن جا که من می دانم ، تو یاوری نیکو و کم هزینه ای» . (1) صعصعه گفت : و به خدا سوگند ، تو نیز ای امیر مؤمنان دانایی و خداوند در نظرت بزرگ است . علی علیه السلام به او فرمود : «این که پیشوایت به عیادتت آمده است ، دستاویز فخر فروشی تو بر قومت نشود!» . صعصعه گفت : نه ، ای امیر مؤمنان ! بلکه آن را منّتی از جانب خدا بر خود می بینم که اهل بیت و پسر عموی پیامبر خدای جهانیان به عیادتم آمده است .
الاختصاص به نقل از مسمع بن عبد اللّه بصری ، از فردی دیگر : چون علی بن ابی طالب که درودهای خدا بر او باد صعصعه بن صوحان را به سوی خوارج فرستاد ، به او گفتند : آیا اگر علی با ما و در جایگاه ما بود ، تو با او بودی؟ گفت : آری . گفتند : پس تو در دینت دنباله رو علی هستی . بازگرد که دینی نداری . صعصعه گفت : وای بر شما! آیا از کسی دنباله روی نکنم که به نیکویی ، از خدا دنباله روی می کند و هماره و صادقانه ، نسبت به فرمان خدا توانمند است؟ آیا پیامبر خدا ، هنگامی که جنگ شدّت می گرفت ، او را پیش نمی فرستاد تا آن را زیر پایش لگدمال و آتش آن را با شمشیرش ، خاموش کند و در راه خدا چنان افتاده بود که پیامبر خدا و مسلمانان از طریق او پیش می رفتند پس به بیراهه می شوید و کجا می روید و به چه کس رغبت می ورزید و از چه کس روی بر می تابید .
.
1- .متن تاریخ الیعقوبی در این جا دچار تصحیف شده است و ما مطابق متن تاریخ دمشق که با دیگر متون تاریخی همخوان است ترجمه کردیم (ر . ک : تاریخ دمشق : ج 24 ص 87) .
ص: 302
مروج الذهب عن محمّد بن عبد اللّه بن الحارث الطائی :لَمَّا انصَرَفَ عَلِیٌّ مِنَ الجَمَلِ قالَ لِاذِنِهِ : مَن بِالبابِ مِن وُجوهِ العَرَبِ ؟ قالَ : مُحَمَّدُ بنُ عُمَیرِ بنِ عَطارِدَ التَّیمِیُّ وَالأَحنَفُ بنُ قَیسٍ وصَعصَعَهُ بنُ صوحانَ العَبدِیُّ ، فی رجالٍ سَمّاهُم . فَقالَ : اِیذَن لَهُم . فَدَخَلوا فَسَلَّموا عَلَیهِ بِالخِلافَهِ ، فَقالَ لَهمُ : أنتُم وُجوهُ العَرَبِ عِندی ، ورُؤَساءُ أصحابی ، فَأشیروا عَلَیَّ فی أمرِ هذَا الغُلامِ المُترَفِ یَعنی مُعاوِیَهَ فَافتَنَّت (1) بِهِمُ المَشورَهُ عَلَیهِ . فَقالَ صَعصَعَهُ : إنَّ مُعاوِیَهَ أترَفَهُ الهَوی ، وحُبِّبَت إلَیهِ الدُّنیا ، فَهانَت عَلَیهِ مَصارِعُ الرِّجالِ ، وَابتاعَ آخِرَتَهُ بِدُنیاهُم ، فَإِن تَعمَل فیهِ بِرَأیٍ تَرشُد وتُصِب ، إن شاءَ اللّهُ ، وَالتَّوفیقُ بِاللّهِ وبِرَسولِهِ وبِکَ یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، وَالرّأیُ أن تُرسِلَ لَهُ عَینا مِن عُیونِکَ وثِقَهً مِن ثِقاتِکَ ، بِکِتابٍ تَدعوهُ إلی بَیعَتِکَ ، فَإِن أجابَ وأنابَ کانَ لَهُ ما لَکَ وعَلَیهِ ما عَلَیکَ ، وإلّا جاهَدتَهُ وصَبَرتَ لِقَضاءِ اللّهِ حَتّی یَأتِیَکَ الیَقینُ . فَقالَ عَلِیٌّ : عَزَمتُ عَلَیکَ یا صَعصَعَهُ إلّا کَتَبتَ الکِتابَ بِیَدَیکَ ، وتَوَجَّهتَ بِهِ إلی مُعاوِیَهَ ، وَاجعَل صَدرَ الکِتابِ تَحذیرا وتَخویفا ، وعَجزَهُ استِتابَهً وَاستِنابَهً ، وَلیَکُن فاتِحَهَ الکِتابِ « بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، مِن عَبدِ اللّهِ عَلِیٍّ أمیرِ المُؤمِنینَ إلی مُعاوِیَهَ ، سَلامٌ عَلَیکَ ، أمّا بَعدُ ... » ثُمَّ اکتُب ما أشَرتَ بِهِ عَلَیَّ ، وَاجعَل عُنوانَ الکِتابِ « ألا إلَی اللّهِ تَصیرُ الاُمورُ » . قالَ : أعفِنی مِن ذلِکَ . قالَ : عَزَمتُ عَلَیکَ لَتَفعَلَنَّ . قالَ : أفعَلُ ، فَخَرَجَ بِالکِتابِ وتَجَهَّزَ وسارَ حَتّی وَرَدَ دِمَشقَ ، فَأَتی بابَ مُعاوِیَهَ فَقالَ لِاذِنِهِ : اِستَأذِن لِرَسولِ أمیرِ المُؤمِنینَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ وَبِالبابِ أزفَلَهٌ (2) مِن بَنی اُمَیَّهَ فَأَخَذَتهُ الأَیدی وَالنِّعالُ لِقَولِهِ ، وهُوَ یَقولُ : «أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَن یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ» (3) وکَثَرَتِ الجَلَبَهُ (4) وَاللَّغطُ ، فَاتَّصَلَ ذلِکَ بِمُعاوِیَهَ فَوَجَّهَ مَن یَکشِفُ النّاسَ عَنهُ ، فَکَشَفوا ، ثُمَّ أذِنَ لَهُم فَدَخَلوا ، فَقالَ لَهُم : مَن هذَا الرَّجُلُ ؟ فَقالوا : رَجُلٌ مِنَ العَرَبِ یُقالُ لَهُ : صَعصَعَهُ بنُ صوحانَ ، مَعَهُ کِتابٌ مِن عَلِیٍّ . فَقالَ : وَاللّهِ لَقَد بَلَغَنی أمرُه ، هذا أحَدُ سِهامِ عَلِیٍّ وخُطباءِ العَرَبِ ، ولَقَد کُنتُ إلی لِقائِهِ شَیِّقا ، ایذَن لَهُ یا غُلامُ ، فَدَخَلَ عَلَیهِ . فَقالَ : السَّلامُ عَلَیکَ یَا بنَ أبی سُفیانَ ، هذا کِتابُ أمیرِ المُؤمِنینَ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : أما إنَّهُ لَو کانَتِ الرُّسُلُ تُقتَلُ فی جاهِلِیَّهٍ أو إسلامٍ لَقَتَلتُکَ ، ثُمَّ اعتَرَضَهُ مُعاویَهُ فِی الکَلامِ ، وأرادَ أن یَستَخرِجَهُ لِیَعرِفَ قَریحَتَهُ أطَبعا أم تَکَلُّفا ، فَقالَ : مِمَّنِ الرَّجُلُ ؟ قالَ : مِن نَزارٍ . قالَ : وما کانَ نَزارٌ ؟ قالَ : کانَ إذا غَزا نَکَسَ ، وإذا لَقِیَ افتَرسَ ، وإذَا انصَرَفَ احتَرَسَ . قالَ : فَمِن أیِّ أولادِهِ أنتَ ؟ قالَ : مِن رَبیعَهَ . قالَ : وما کانَ رَبیعَهُ ؟ قالَ : کانَ یُطیلُ النِّجادَ ، ویَعولُ العِبادَ ، ویَضرِبُ بِبِقاعِ الأَرضِ العِمادَ . قالَ : فَمِن أیِّ أولادِهِ أنتَ ؟ قالَ : مِن جَدیلَهَ . قالَ : وما کانَ جَدیلَهُ ؟ قالَ : کانَ فِی الحَربِ سَیفا قاطِعا ، وفِی المَکرُماتِ غَیثا نافِعا ، وفِی اللِّقاءِ لَهَبا ساطِعا . قالَ : فَمِن أیِّ أولادِهِ أنتَ ؟ قالَ : مِن عَبدِ القَیسِ . قالَ : وما کانَ عَبدُ القَیسِ ؟ قالَ : کانَ خَصیبا خِضرِما أبیَضَ ، وَهّابا لِضَیفِهِ ما یَجِدُ ، ولا یَسأَلُ عَمّا فَقَدَ ، کَثیرُ المَرَقِ ، طَیِّبُ العِرقِ ، یَقومُ للِنّاس مَقامَ الغَیثِ مِنَ السَّماءِ . قالَ : وَیحَکَ یَا بنَ صوحانَ ! فَما تَرَکتَ لِهذَا الحَیِّ مِن قُرَیشٍ مَجدا ولا فَخرا . قالَ : بَلی وَاللّهِ یَا بنَ أبی سُفیانَ ، تَرَکتُ لَهُم ما لا یَصلُحُ إلّا بِهِم ، ولَهُم تَرَکتُ الأَبیَضَ وَالأَحمَرَ ، وَالأَصفَرَ وَالأَشقَرَ ، وَالسَّریرَ وَالمِنبَرَ ، وَالمُلکَ إلَی المَحشَرِ ، وأ نّی لا یَکونُ ذلِکَ کَذلِکَ وهُم مَنارُ اللّهِ فِی الأَرضِ ، ونُجومُهُ فِی السَّماءِ ؟ ! فَفَرِحَ مُعاوِیَهُ وظَنَّ أنَّ کَلامَهُ یَشتَمِلُ عَلی قُرَیشٍ کُلِّها ، فَقالَ : صَدَقتَ یَا بنَ صوحانُ ، إنَّ ذلِکَ لَکَذلِکَ . فَعَرَفَ صَعصَعَهُ ما أرادَ ، فَقالَ : لَیسَ لَکَ ولا لِقَومِکَ فی ذلِکَ إصدارٌ ولا إیرادٌ ، بَعُدتُم عَن اُنُفِ المَرعی ، وعَلَوتُم عَن عَذبِ الماءِ . قالَ : فَلِمَ ذلِکَ ویلَکَ یابنَ صوحانَ ؟ ! قالَ : الوَیلُ لِأَهلِ النّارِ ! ذلِکَ لِبَنی هاشِمٍ . قال : قم ، فأخرَجُوه . فَقالَ صَعصَعَهُ : الصِّدقُ یُنبِئُ عَنکَ لا الوَعیدُ ، مَن أرادَ المُشاجَرَهَ قَبلَ المُحاوَرَهِ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : لِشَیءٍ ما سَوَّدَهُ قَومُهُ ، وَدِدتُ وَاللّهِ أنّی مِن صُلبِهِ ، ثُمَّ التَفَتَ إلی بَنی اُمَیَّهَ فَقالَ : هکَذا فَلتَکُنِ الرِّجالُ . (5)
.
1- .افتَنّ الرجل فی کلامه وخصومته : إذا توسّع وتصرّف وجاء بالأفانین (لسان العرب : ج 13 ص 326 «فنن») .
2- .الأزفله : الجماعه (المحیط فی اللغه : ج 9 ص 57 «زفل») .
3- .غافر : 28 .
4- .الجَلَب : هو جمع جَلَبَه وهی الأصوات (النهایه : ج 1 ص 281 «جلب») .
5- .مروج الذهب : ج 3 ص 47 .
ص: 303
مروج الذهب به نقل از محمّد بن عبد اللّه بن حارث طایی : چون علی علیه السلام از جنگ جمل بازگشت ، به دربان خود فرمود : «کدام یک از سرشناسان عرب ، نزدیک در ایستاده اند؟» . گفت : محمّد بن عُمَیر بن عُطارِد تیمی و اَحنف بن قیس و صَعصَعه بن صُوحان عبدی و مردانی دیگر که نام برد . فرمود : «به آنان اجازه ورود بده» . پس وارد شدند و به خلافت بر او سلام دادند . فرمود : «شما سرشناسان عرب در نظر من هستید و نیز سرکردگان یارانم . نظر خود را درباره این پسر خوشگذران (یعنی معاویه) به من بدهید» و سپس مدّت زمانی طولانی ، به مشورت با آنان پرداخت . پس صعصعه گفت : هوا و هوس ، معاویه را به خوشگذرانی کشانده و دنیا را محبوبش ساخته و به خاک افتادن و کشته شدن مردان برایش مهم نیست و آخرت خود را به دنیای آنان فروخته است . اگر با اندیشه با او برخورد کنی ، إن شاء اللّه راه می یابی و به مقصود می رسی و توفیق با خدا و پیامبرش و تو ای امیر مؤمنان است . و نظر [ من] این است که بزرگی از یاران سرشناست و فرد معتمدی از افراد مورد اعتمادت را با نامه ای که او را به بیعتت فرا می خوانی ، به سویش روانه کنی . اگر پاسخ مثبت داد و بازگشت ، حقّی و وظیفه ای می یابد و تو نیز حقوق و تکالیفی داری ، و اگر نپذیرفت ، با او می جنگی و تا پایان ، سرنوشت و قضای الهی را تاب می آوری . علی علیه السلام فرمود : «پس ای صعصعه ، تو را به جِدّ ، دستور می دهم که این نامه را با دست خودت بنویسی و با آن به سوی معاویه بروی . نامه را با هشدار و ترساندنْ شروع کن و به درخواست توبه و بازگشت ، پایان بده و آغاز نامه چنین باشد : به نام خداوند بخشاینده مهربان! از بنده خدا ، علی امیر مؤمنان به معاویه . سلام بر تو! امّا بعد ... سپس آنچه را که به من گفتی ، بنویس و عنوان نامه را چنین قرار ده : هان ! کارها به خدا منتهی می شود » . صعصعه گفت : مرا از این کار ، معاف دار . علی علیه السلام فرمود : «من می خواهم که تو انجام دهی» . گفت : انجام می دهم . پس صعصعه با نامه بیرون آمد و خود را تجهیز کرد و رفت تا به شام رسید و بر درِ کاخ معاویه آمد و به دربانش گفت : برای فرستاده امیر مؤمنان ، علی بن ابی طالب ، اجازه ورود بگیر . در جلوی در ،َگروهی از بنی امیّه بودند که کفش های خود را به دست گرفتند و صعصعه را به خاطر گفته اش زدند و او می گفت : «آیا مردی را می کُشید که می گوید : پروردگار من ، خداوند [ یگانه ]است» ؟ غوغا و هیاهو فراوان شد و خبرش به معاویه رسید . او هم کسانی را فرستاد تا آن گروه را از صعصعه دور کنند . آنان هم گروه را کنار زدند . سپس معاویه به همگیِ آنان اجازه ورود داد و به آنان گفت : این مرد ، کیست؟ گفتند : مردی عرب به نام صعصعه بن صوحان است که نامه ای از علی به همراه دارد . گفت : به خدا سوگند ، خبرش به من رسیده است . این ، یکی از تیرهای ترکش علی و از سخنوران عرب است و من مشتاق دیدارش بودم . ای پسر! به او اجازه ورود بده . صعصعه وارد شد و گفت : سلام بر تو ، ای پسر ابوسفیان! این ، نامه امیر مؤمنان است . معاویه گفت : بدان که اگر فرستادگان ، در جاهلیت یا اسلامْ کشته می شدند ، تو را می کشتم . سپس معاویه با او دهان به دهان شد تا دریابد که قریحه سخنوری صعصعه ، در سرشت اوست یا تصنُّعی بیش نیست و از این رو گفت : تو از کدامین تیره ای؟ گفت : از نزار . گفت : نزار کیست؟ گفت : او که چون می جنگید ، به زیر می کشید و چون می دید ، می درید و چون راه بازگشت می پیمود ، می پایید . گفت : تو از کدامین فرزندان او هستی؟ گفت : از ربیعه . گفت : ربیعه کیست؟ گفت : آن بلند بالا ، سرپرست و تأمین کننده بندگان ، و سازنده خانه و ساختمان . گفت : تو از کدامین فرزندش هستی؟ گفت : از جدیله . گفت : جدیله کیست؟ گفت : او که در نبرد ، شمشیری بُرنده و در خوی کَرم ، بارانی بهره دهنده ، و به گاه دیدار ، اخگری درخشنده بود . گفت : از کدامین فرزندش؟ گفت : از عبد القیس . گفت : عبد القیس کیست؟ گفت : آن مرد نیکوکار روسپید و گشاده دست که هر چه داشت ، به مهمانش می بخشید و در پی به دست آوردن ناداشته ها نبود؛ او که طعامش فراوان ، از نژاد پاکان و برای مردم ، چون باران بود . معاویه گفت : ای پسر صوحان ! وای بر تو! تو برای این تیره از قریش (وابستگان پیامبر خدا) ، شرف و افتخاری باقی نگذاردی . گفت : ای پسر ابو سفیان! به خدا سوگند ، باقی گذاردم . چیزی برای آنان باقی گذاردم که جز به ایشان سامان نمی گیرد . زر و سیم و اسب و شتر و تخت و منبر و حکومت ، تا محشر ، برای ایشان است و چرا چنین نباشد ، وقتی که آنان ، نشانه های روشن خدا در زمین و ستارگان او در آسمان اند؟ پس معاویه شادمان شد و گمان کرد که سخن او همه قریش را فرا می گیرد . از این رو گفت : ای پسر صوحان! راست گفتی ، قریش ، همین گونه است . صعصعه فهمید که منظور معاویه چیست . گفت : تو و قومت بِدان ، راه ورود و خروجی ندارید . دورتر از آنید که به گیاه این مرتع ، راه یابید و از آب شیرینش بهره گیرید . گفت : ای پسر صوحان ! نفرین بر تو! چرا؟ گفت : نفرین بر دوزخیان! زیرا آن صفات و خصوصیات ، ویژه بنی هاشم است . گفت : برخیز . پس او را اخراج کردند . صعصعه گفت : [ باید] راستی از تو برآید ، نه تهدید . هر کس پیش از گفتگو به مشاجره پردازد ، همین گونه می شود . معاویه گفت : به خاطر این چیزها قومش او را سرور خود کرده اند . به خدا سوگند ، دوست داشتم از نسل او بودم . سپس به بنی امیّه رو کرد و گفت : مرد باید چنین باشد .
.
ص: 304
. .
ص: 305
. .
ص: 306
. .
ص: 307
. .
ص: 308
مروج الذهب عن الحارث بن مسمار البهرانی :حَبَسَ مُعاوِیَهُ صَعصَعَهَ بنُ صوحانَ العَبدِیَّ وعَبدَ اللّهِ بنَ الکَوّاءِ الیَشکُرِیَّ ورِجالاً مِن أصحابِ عَلِیٍّ مَعَ رِجالٍ مِن قُرَیشٍ ، فَدَخَلَ عَلَیهِم مُعاوِیَهُ یوما فَقالَ : نَشَدتُکُم بِاللّهِ إلّا ما قُلتُم حَقّا وصِدقا ، أیُّ الخُلفَاءِ رَأَیتُمونی ؟ فَقالَ ابنُ الکَوّاءِ : لَولا أ نَّکَ عَزَمتَ عَلَینا ما قُلنا لِأَ نَّک جَبّارٌ عَنیدٌ ، لا تُراقِبُ اللّهَ فی قَتلِ الأَخیارِ ، ولکِنّا نَقولُ : إنَّکَ ما عَلِمنا واسِعُ الدُّنیا ، ضَیِّقُ الآخِرَهِ ، قَریبُ الثَّری ، بَعیدُ المَرعی ، تَجعَلُ الظُّلماتِ نورا ، وَالنّورَ ظُلُماتٍ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : إنَّ اللّهَ أکرَمَ هذَا الأَمرَ بِأَهلِ الشّامِ الذّابّینَ عَن بَیضَتِهِ ، التّارِکینَ لِمَحارِمِهِ ، ولَم یَکونوا کَأَمثالِ أهلِ العِراقِ المُنتَهِکینَ لِمَحارِمِ اللّهِ ، وَالمُحِلّین ما حَرَّمَ اللّهُ ، وَالمُحَرِّمینَ ما أحَلَّ اللّهُ . فَقالَ عَبدُ اللّهِ بنُ الکَوّاءِ : یَا بنَ أبی سُفیانَ ، إنَّ لِکُلِّ کَلامٍ جَوابا ، ونَحنُ نَخافُ جَبَروتَکَ ، فَإِن کُنتَ تُطلِقُ ألسِنَهً ذَبَبنا عَن أهلِ العِراقِ بِأَلسِنَهٍ حِدادٍ لا تَأخُذُها فِی اللّهِ لَومَهُ لائِمٍ ، وإلّا فَإِنّا صابِرونَ حَتّی یَحکُمَ اللّهُ ویَضَعَنا عَلی فَرجَهٍ (1) . قالَ : وَاللّهِ لا یُطلَقُ لَکَ لِسانٌ . ثُمَّ تَکَلَّمَ صَعصَعَهُ فَقالَ : تَکَلَّمتَ یَا بنَ أبی سُفیانَ فَأَبلَغتَ ، ولَم تُقصِر عَمّا أرَدتَ ، ولَیسَ الأَمرُ عَلی ما ذَکَرتَ ، أ نّی یَکونُ الخَلیفَهُ مَن مَلَکَ النّاسَ قَهرا ، ودانَهُم کِبرا ، وَاستَولی بِأَسبابِ الباطِلِ کَذِبا ومَکرا ؟ ! أما وَاللّهِ ، ما لَکَ فی یَومِ بَدرٍ مَضرَبٌ ولا مَرمی ، وما کُنتَ فیهِ إلّا کَما قالَ القائِلُ : « لا حُلِّی ولا سیری » (2) ولَقَد کُنتَ أنتَ وأبوکَ فِی العیرِ وَالنَّفیرِ مِمَّن أجلَبَ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وإنَّما أنتَ طَلیقٌ ابنُ طَلیقٍ ، أطلَقَکُما رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَأَنّی تَصلُحُ الخلافَهُ لِطَلیقٍ ؟ ! فَقالَ مُعاوِیَهُ : لَولا أ نّی أرجِعُ إلی قَولِ أبی طالِبٍ حَیثُ یَقولُ : قابَلتُ جَهلَهُم حِلما ومَغفِرَهً وَالعَفوُ عَن قُدرَهٍ ضَربٌ مِنَ الکَرَمِ لَقَتَلتُکُم . (3)
.
1- .الفَرجَه : وهی الخلوص من شدّه (مجمع البحرین : ج 3 ص 1373 «فرج») .
2- .یقال للرجل إذا لم یکن عنده غَناء (لسان العرب : ج 11 ص 163 «حلل») .
3- .مروج الذهب : ج 3 ص 50 .
ص: 309
مروج الذهب به نقل از حارث بن مسمار بهرانی : معاویه ، صعصعه بن صوحان عبدی و عبد اللّه بن کَوّاء یَشکُری و مردانی از یاران علی علیه السلام را با مردانی از قریش ، زندانی کرد و روزی بر آنان وارد شد و گفت : شما را به خدا سوگند می دهم که جز حق و راستی چیزی نگویید . مرا چگونه خلیفه ای می بینید؟ ابن کوّاء گفت : اگر ما را سوگند نداده بودی ، نمی گفتیم ، چون تو زورگو و گردنکشی و در کشتن نیکان برگزیده ، از خدا نمی ترسی ؛ امّا حال می گوییم : تا آن جا که ما می دانیم ، تو دنیایت گشاده و آخرتت تنگ است . به ریگزار ، نزدیک و از سبزه زار دوری . تاریکی ها را به جای نور می نهی و نورها را تیره می کنی . معاویه گفت : خداوند ، این امر (خلافت) را با شامیانْ گرامی داشت ؛ کسانی که از هستی آن دفاع می کنند و حرام ها را وا می نهند و مانند عراقیان ، حرمت های الهی را نمی شکنند و حرام خدا را حلال ، و حلال خدا را حرام نمی کنند . عبد اللّه بن کوّاء گفت : ای پسر ابو سفیان! هر سخن ، پاسخی دارد ؛ ولی ما از زورگویی تو بیم داریم . اگر زبان ما را باز بگذاری ، با زبان هایی تیز که در راه خدا از هیچ چیز پروا ندارند ، از اهل عراق ، دفاع می کنیم ؛ وگرنه ، صبر پیشه می کنیم تا خدا خود ، حکم کند و در امر ما گشایش قرار دهد . معاویه گفت : به خدا سوگند ، زبانت باز گذاشته نمی شود . سپس صعصعه به سخن درآمد و گفت : ای پسر ابو سفیان! سخن گفتی و رساندی و از مقصودت ، کوتاه نیامدی ؛ امّا آن گونه نیست که تو می گویی . کجا کسی که به زور بر مردمْ حکومت یافته و با تکبّر و گردنکشی ، آنان را تسلیم خود کرده و با دستاویزهای باطل و به دروغ و حیله بر آنان مسلّط شده ، خلیفه می شود؟! هان! به خدا سوگند ، تو در روز بدر ، نه شمشیری زدی و نه تیری انداختی . تو در آن روز ، جز همان که شاعر می گوید ، نبودی : «نادار و بی چیز» ! و تو و پدرت در میان شتران و مردانی بودید که بر پیامبر خدا یورش بردند و تو تنها یک آزادشده فرزند آزادشده ای [ نه بیشتر] ، که [ در فتح مکّه ]پیامبر خدا شما دو نفر را آزاد کرد! و کجا خلافتْ شایسته آزادشده است؟! معاویه گفت : اگر به شعر ابوطالبْ عمل نمی کردم ، تو را می کشتم ، آن جا که می سراید : با جهالت آنان ، بردبارانه و بخششگرانه روبه رو گشتم و گذشت ، هنگام قدرت ، گونه ای از کَرَم است .
.
ص: 310
. .
ص: 311
. .
ص: 312
دیوان المعانی عن محمّد بن عبّاد :تَکَلَّمَ صَعصَعَهُ عِندَ مُعاوِیَهَ بِکَلامٍ أحسَنَ فیهِ ، فَحَسَدَهُ عَمرُو بنِ العاصِ ، فَقالَ : هذا بِالتَّمرِ أبصَرُ مِنهُ بِالکَلامِ ! قالَ صَعصَعَهُ : أجَل ! أجوَدُهُ ما دَقَّ نَواهُ ورَقَّ سِحاؤُهُ (1) وعَظُمَ لِحاؤُهُ (2) ، وَالرّیحُ تَنفجُهُ (3) ، وَالشَّمسُ تُنضِجُهُ ، وَالبَردُ یُدمِجُهُ ، ولکِنَّکَ یَابنَ العاصِ لا تَمرا تَصِفُ ولا الخَیرَ تَعرِفُ ، بَل تَحسُدُ فَتُقرِفُ . فَقالَ مُعاوِیَهُ [ لِعَمرٍو ] : رَغما ! فَقالَ عَمرٌو : أضعافُ الرَّغمِ لَکَ ! وما بی إلّا بَعضُ ما بِکَ . (4)
تاریخ الطبری عن الشعبی فی ذِکرِ قِیامِ الکوفِیّینَ عَلی سَعیدِ بنِ العاصِ : فَکَتَبَ سَعیدٌ إلی عُثمانَ یُخبِرُهُ بِذلِکَ ویَقولُ : إنَّ رَهطا مِن أهلِ الکوفَهِ سَمّاهُم لَهُ عَشرَهً یُؤَلِّبونَ ویَجتَمِعونَ عَلی عَیبِکَ وعَیبی وَالطَّعنِ فی دینِنا ، وقَد خَشیتُ إن ثَبَتَ أمرُهُم أن یَکثُروا ، فَکَتَبَ عُثمانُ إلی سَعیدٍ : أن سَیِّرهُم إلی مُعاوِیَهَ ومُعاوِیَهُ یَومَئذٍ عَلَی الشّامِ . فَسَیَّرَهُم وهُم تِسعَهُ نَفَرٍ إلی مُعاوِیَهَ ، فیهِم : مالِکُ الأَشتَرُ وثابِتُ بنُ قَیسِ بنِ مُنقعٍ وکُمَیلُ بنُ زیادٍ النَّخَعِیُّ وصَعصَعَهُ بنُ صوحانَ ... . إنَّ مُعاوِیَهَ ... قالَ فیما یَقولُ : وإنّی وَاللّهِ ما آمُرُکُم بِشَیءٍ إلّا قَد بَدَأتُ فیهِ بِنَفسی وأهلِ بَیتی وخاصَّتی ، وقَد عَرَفَت قُرَیشٌ أنَّ أبا سُفیانَ کانَ أکرَمَها وَابنَ أکرَمِها ، إلّا ما جَعَلَ اللّهُ لِنَبِیِّهِ نَبِیِّ الرَّحمَهِ صلی الله علیه و آله ، فَإِنَّ اللّهَ انتَخَبَهُ وأکرَمَهُ ، فَلَم یَخلقُ فی أحَدٍ مِنَ الأَخلاقِ الصّالِحَهِ شَیئا إلّا أصفاهُ اللّهُ بِأَکرَمِها وأحسَنِها ، ولَم یَخلُق مِن الأَخلاقِ السَّیِّئَهِ شَیئا فی أحَدٍ إلّا أکرَمَهُ اللّهُ عَنها وَنَزّهَهُ ، وإنّی لَأَظُنُّ أنَّ أبا سُفیانَ لَو وَلَدَ النّاسَ لَم یَلِد إلّا حازِما . قالَ صَعصَعَهُ : کَذَبتَ ! قَد وَلَدَهُم خَیرٌ مِن أبی سُفیانَ ؛ مَن خَلَقَهُ اللّهُ بِیَدِهِ ونَفَخَ فیهِ مِن روحِهِ وأمَرَ المَلائِکَهَ فَسَجَدوا لَهُ ، فَکانَ فیهِمُ البَرُّ وَالفاجِرُ وَالأَحمَقُ وَالکَیِّسُ . فَخَرجَ تِلکَ اللَّیلَهَ مِن عِندِهِم ، ثُمَّ أتاهُمُ القابِلَهَ فَتَحَدَّثَ عِندَهُم طَویلاً ، ثُمَّ قالَ : أیَّهَا القَومُ ، رُدّوا عَلَیَّ خَیرا أوِ اسکُتوا وتَفَکَّروا وَانظُروا فیما یَنفَعُکُم ویَنفَعُ أهلیکُم ویَنفَعُ عَشائِرَکُم ویَنفَعُ جَماعَهَ المُسلِمینَ ، فَاطلبُوهُ تَعیشوا ونَعِش بِکُم . فَقالَ صَعصَعَهُ : لَستَ بِأَهلِ ذلِکَ ولا کَرامَهَ لَکَ أن تُطاعَ فی مَعصِیَهِ اللّهِ . فَقالَ : أ وَلَیسَ مَا ابتَدَأتُکُم بِهِ أن أمَرتُکُم بِتَقوَی اللّهِ وطاعَتِهِ وطَاعَهِ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ... ولُزومِ الجَماعَهِ وکَراهَهِ الفُرقَهِ ، وأن تُوَقِّروا أئِمَّتَکُم وتَدُلّوهُم عَلی کُلِّ حَسَنٍ ما قَدَرتُم ، وتَعِظوهُم فی لینٍ ولُطفٍ فی شَیءٍ إن کان مِنهُم ؟ فَقالَ صَعصَعَهُ : فَإِنّا نأمُرُکَ أن تَعتَزِلَ عَمَلَکَ ، فَإنَّ فِی المُسلِمینَ مَن هُوَ أحَقُّ بِهِ مِنکَ . قالَ : مَن هُوَ ؟ قالَ : مَن کانَ أبوهُ أحَسَنَ قِدَما مِن أبیکَ ، وهُوَ بِنَفسِهِ أحسَنُ قِدَما مِنکَ فِی الإِسلامِ . (5)
.
1- .أی : قِشرُه (لسان العرب : ج 14 ص 372 «سحا») .
2- .اللحاء : هو ما کسا النّواهَ (لسان العرب : ج 15 ص 242 «لحا») .
3- .نفجت الشیء : أی عظّمته (مجمع البحرین : ج 3 ص 1808 «نفج») .
4- .دیوان المعانی : ج 2 ص 41 ؛ قاموس الرجال : ج 5 ص 497 .
5- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 323 وراجع تاریخ دمشق : ج 24 ص 92 وشرح نهج البلاغه : ج 2 ص 131 والبدایه والنهایه : ج 7 ص 165 .
ص: 313
دیوان المعانی به نقل از محمّد بن عَبّاد : صعصعه نزد معاویه چنان زیبا سخن گفت که عمرو بن عاص بر او حسد برد و گفت : این [ مرد] ، خرما را بهتر از سخن می شناسد ! صعصعه گفت : آری . خوب ترینْ خرما آن است که هسته اش باریک (کم قُطر) و پوستش نازک و گوشتش زیاد باشد . باد ، آن را فربه می سازد و خورشید ، آن را بار می آورد و سرما آن را سفت می کند . و امّا تو ای پسر عاص ، نه می توانی خرما را توصیف کنی و نه می توانی خیر را بشناسی ؛ بلکه حسد می بری و گناه می کنی . معاویه به عمرو گفت : [ بینی ات] به خاکْ مالیده شد! عمرو گفت : بیشتر از آن ، برخلاف خواسته تو شد! اعتراضی بر من نیست ، جز برخی از آنچه بر توست !
تاریخ الطبری به نقل از شَعبی ، در یاد کرد شورش کوفیان بر سعید بن عاص : سعید به عثمان نوشت و خبر داد که گروهی از کوفیان و ده تن را برای وی نام برد اعتراض می کنند و گرد هم آمده اند و بر تو و من عیب و به روشمان خُرده می گیرند و من می ترسم که اگر کارشان استوار شود ، فزونی گیرند . پس عثمان به سعید نوشت که آنان را به سوی معاویه که در آن روزگار ، حاکم شام بود بفرستد . سعید هم آنان را که نُه نفر بودند به سوی معاویه فرستاد ، و مالک اَشتر و ثابت بن قیس بن مُنقِع و کُمَیل بن زیاد نَخَعی و صعصعه بن صوحان و ... هم در میان آنان بودند ... . معاویه ... در میان سخنانش به آنان گفت : و به خدا سوگند ، من شما را به کاری فرمان نمی دهم ، مگر آن که از خود و خانواده و نزدیکانم آغاز می کنم و قریش می داند که ابوسفیان ، گرامی ترینِ آنها و پسر گرامی ترین ایشان است ، و این ، جز آن چیزی است که خداوند برای پیامبر رحمتش قرار داد ، یعنی او را برگزید و گرامی اش داشت و هیچ خوی نیکو در کسی نبود ، جز آن که والاترین و زیباترین گونه آن را برای او برگزید ، و هیچ خوی زشتی در کسی نبود ، جز آن که خداوند ، پیامبرش را از آن ، پاکیزه و برکنار داشت . و من گمان می کنم که اگر همه مردم از ابو سفیان پدید می آمدند ، همگی هوشیار و دوراندیش می شدند . صعصعه گفت : دروغ گفتی . از بهتر از ابو سفیان (یعنی از آدم علیه السلام ) پدید آمدند؛ کسی که خداوند ، خود ، او را آفرید و از روح خود در او دمید و به فرشتگانْ فرمان داد و بر او سجده بردند ؛ امّا در میان فرزندان او ، نیکوکار و بدکار و ابله و زیرک ، وجود دارد . معاویه آن شب از نزد آنان خارج شد و شب بعد ، دوباره آمد و مدّتی طولانی با آنها به گفتگو نشست و سپس گفت : ای قوم! یا به نیکی پاسخ دهید و یا ساکت بمانید و بیندیشید. در چیزی بنگرید که به سود خود و خانواده و عشیره هایتان و نیز همه مسلمانان باشد . آن را بجویید تا هم شما به زندگی خود برسید و هم ما به وسیله شما به زندگی خود برسیم . صعصعه گفت : نه تو شایسته آن (حکومت) هستی و نه اطاعت از تو در نافرمانی خدا ، برایت کرامتی می آورد . معاویه گفت : مگر در آغاز سخن نگفتم که من شما را به تقوای الهی و اطاعت او و پیامبرش فرمان می دهم ... و نیز به همراهی با جماعت مردم و دوری از اختلاف و این که پیشوایانتان را بزرگ بدارید و تا می توانید ، آنها را به کارهای نیکْ راهنمایی کنید و اگر هم اشتباهی کردند ، با نرمی و لطافت ، آنها را اندرز دهید؟ صعصعه گفت : پس ما به تو می گوییم که از کار خود ، کناره بگیر ؛ زیرا که در میان مسلمانان ، کسی هست که بدان سزاوارتر از تو باشد . گفت : او کیست؟ گفت : آن کس که پدرش از پدر تو خوش سابقه تر ، و خود او نیز در اسلام ، از تو خوش سابقه تر است .
.
ص: 314
. .
ص: 315
. .
ص: 316
رجال الکشّی عن عاصم بن أبی النّجود عمّن شهد ذلک :إنَّ مُعاوِیَهَ حینَ قَدِم الکوفَهَ دَخَلَ عَلَیهِ رِجالٌ مِن أصحابِ عَلِیٍّ علیه السلام ، وکانَ الحَسَنُ علیه السلام قَد أخَذَ الأَمانَ لِرِجالٍ مِنهُم مُسَمِّینَ بِأَسمائِهِم وأسماءِ آبائِهِم ، وکانَ فیهِم صَعصَعَهُ . فَلَمّا دَخَلَ عَلَیهِ صَعصَعَهُ ، قالَ معُاوِیَهُ لِصَعصَعَهَ : أمَا وَاللّهِ ، إنّی کُنتُ لَاُبغِضُ أن تَدخُلَ فی أمانی . قالَ : وأنَا وَاللّهِ ، اُبغِضُ أن اُسَمِّیکَ بِهذَا الاِسمِ . ثُمَّ سَلَّمَ عَلَیهِ بِالخِلافَهِ . قالَ : فَقالَ مُعاوِیَهُ : إن کُنتَ صادِقا فَاصعَدِ المِنبَرَ فَالعَن عَلِیّا ! فَصَعِدَ المِنبَرَ وحَمِدَ اللّهَ وأثنی عَلَیهِ ، ثُمَّ قالَ : أیُّهَا النّاسُ ، أتَیتُکُم مِن عِندِ رَجُلٍ قَدَّمَ شَرَّهُ وأخَّرَ خَیرَهُ ، وإنَّهُ أمَرَنی أن ألعَنَ عَلِیّا ، فَالعَنوهُ لَعَنَهُ اللّهُ ، فَضَجَّ أهلُ المَسجِدِ بِآمینَ . فَلَمّا رَجَعَ إلَیهِ فَأَخبَرَهُ بِما قالَ ، ثُمَّ قالَ : لا وَاللّهِ ما عَنَیتَ غَیری ، اِرجِع حَتّی تُسَمِّیهُ بِاسمِهِ . فَرَجَعَ وصَعِدَ المِنبَرَ ، ثُمَّ قالَ : أیُّهَا النّاسُ ، إنَّ أمیرَ المُؤمِنینَ أمَرَنی أن ألعَنَ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ فَالعَنوا مَن لَعَنَ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ ، فَضَجّوا بِآمینَ . فَلَمّا خُبِّرَ مُعاوِیَهُ قالَ : لا وَاللّهِ ما عَنی غَیری ، أخرِجوهُ لا یُساکِننی فی بَلَدٍ ، فَأَخرَجوهُ . (1)
العقد الفرید :دَخَلَ صَعصَعَهُ بنُ صوحانَ عَلی مُعاوِیَهَ ومَعَهُ عَمرُو بنُ العاصِ جالِسٌ عَلی سَریرِهِ ، فَقالَ : وَسِّع لَهُ عَلی تُرابِیَّهٍ فیهِ . فَقالَ صَعصَعَهُ: إنّی وَاللّهِ لَتُرابِیٌّ، مِنهُ خُلِقتُ وإلَیهِ أعودُ، ومِنهُ اُبعَثُ، وإنَّکَ لَمارِجٌ (2) مِن مارِجٍ مِن نارٍ . (3)
.
1- .رجال الکشّی : ج 1 ص 285 الرقم 123 .
2- .المارج : اللهب المختلط بسواد النار (لسان العرب : ج 2 ص 365 «مرج») .
3- .العقد الفرید : ج 3 ص 355 .
ص: 317
رجال الکشّی به نقل از عاصم بن ابی النَّجود ، از کسی که شاهد ماجرا بوده است : هنگامی که معاویه به کوفه در آمد ، مردانی از یاران علی علیه السلام بر او وارد شدند و حسن علیه السلام پیش از آن ، برای برخی از آنها با نام و نام پدر ، امان گرفته بود و صعصعه از آن جمله بود . پس چون صعصعه بر او وارد شد ، معاویه به صعصعه گفت : بدان که به خدا سوگند ، من بسیار بدم می آمد که تو در امان من درآیی . صعصعه گفت : و به خدا سوگند ، من نیز بدم می آید که تو را به این نام (خلیفه مسلمانان) بنامم . سپس با عنوان خلیفه بر معاویه سلام داد . معاویه گفت : اگر راست می گویی [ و مرا خلیفه می دانی] ، بر منبر برو و علی را لعنت کن . صعصعه از منبر بالا رفت و پس از حمد و ثنای الهی گفت : ای مردم! از نزد مردی آمدم که بدی اش را به پیش و نیکی اش را به پشت انداخته و به من فرمان داده است که علی را لعنت کنم . او را لعنت کنید . (1) خداوند ، لعنتش کند! پس صدای مردم به «آمینْ» بلند شد ؛ و چون بازگشت ، آنچه را گفته بود ، به معاویه خبر داد . معاویه گفت : نه به خدا سوگند ، مقصودت جز من نبوده است . بازگرد و از او نام ببر . پس صعصعه بازگشت و بر منبر رفت و گفت : ای مردم! امیر مؤمنان به من فرمان داده که علی بن ابی طالب را لعنت کنم . پس هر که علی بن ابی طالب را لعنت کرد ، شما هم لعنت کنید . صدای «آمینْ» بلند شد . چون خبرش به معاویه رسید ، گفت : نه! به خدا سوگند ، مقصودش فقط من بوده ام . بیرونش کنید تا با من در یک شهر نباشد . پس او را [ از کوفه ] بیرون کردند .
العقد الفرید :صعصعه بن صوحان بر معاویه وارد شد ، در حالی که عمرو بن عاص با او بر تخت نشسته بود . [ عمرو] گفت : جایی روی خاک ها برایش باز کن . صعصعه گفت : به خدا سوگند ، من خاکی ام ، از آن آفریده شده ام و به آن باز می گردم و از همان برانگیخته خواهم شد و تو ، زبانه ای از آتشِ زبانه کشنده ای (2) .
.
1- .این جمله صعصعه ، دو پهلوست و ضمیر «او» می تواند به هر کدام از دو نفر یاد شده (معاویه و علی علیه السلام ) برگردد ؛ ولی مقصود او معاویه بوده است . (م)
2- .اشاره به آیه 14 و 15 از سوره «الرحمن» است که در آن ، خلقت انسان را از خاک و خلقت جن را از زبانه آتش دانسته است و گفتنی است که شیطان نیز به تصریح قرآن ، جن است و از آتش . (م)
ص: 318
تاریخ الطبری عن مرّه بن منقذ بن النّعمان فی ذِکرِ خُروجِ الخَوارِجِ فی زَمَنِ مُعاوِیَهَ وسَعی المُغیرَهِ لِتَعیینِ قائِدِ الجُندِ : لَقَد کانَ صَعصَعَهُ بنُ صوحانَ قامَ بَعدَ مَعقِلِ بنِ قَیسٍ وقالَ : اِبعثَنی إلَیهِم أیُّهَا الأَمیرُ ، فَأَنَا وَاللّهِ لِدِمائِهِم مُستَحِلٌّ ، وبِحَملِها مُستَقِلٌّ . فَقالَ : اِجلِس ، فَإِنَّما أنتَ خَطیبٌ . فَکانَ أحفَظَهُ ذلِکَ ، وإنَّما قالَ ذلِکَ لأَ نَّهُ بَلَغَهُ أ نَّهُ یَعیبُ عُثمانَ بنَ عَفّانَ ، ویُکثرُ ذِکرَ عَلِیٍّ ویُفَضِّلُهُ ، وقَد کانَ دَعاهُ ، فَقالَ : إیّاکَ أن یَبلُغَنی عَنکَ أ نَّکَ تَعیبُ عُثمانَ عِندَ أحَدٍ مِنَ النّاسِ ، وإیّاکَ أن یَبلُغَنی عَنکَ أ نَّکَ تُظهِرُ شَیئا مِن فَضلِ عَلِیٍّ عَلانِیَهً ، فَإنَّکَ لَستَ بِذاکِرٍ مِن فَضلِ عَلِیٍّ شَیئا أجهَلُهُ ، بَل أنَا أعلَمُ بِذلِکَ ، ولکِنَّ هذَا السُّلطانَ قَد ظَهَرَ ، وقَد اُخِذنا بِإِظهارِ عَیبِهِ لِلنّاسِ ، فَنَحنُ نَدَعُ کَثیرا مِمّا اُمِرنا بِهِ ، وَنذکُرُ الشَّیءَ الَّذی لا نَجِدُ مِنهُ بُدّا ، نَدفَعُ بِهِ هؤُلاءِ القَومَ عَن أنفُسِنا تَقِیَّهً ، فَإِن کُنتَ ذاکِرا فَضلَهُ فَاذکُرهُ بَینَکَ وبَینَ أصحابِکَ وفی مَنازِلِکُم سِرّا ، وأمّا علانِیَهً فِی المَسجِدِ فَإِنَّ هذا لا یَحتَمِلُهُ الخَلیفَهُ لَنا ، ولا یَعذِرُنا بِهِ . فَکانَ یَقولُ لَهُ : نَعَم أفعَلُ ، ثُمَّ یبَلُغُهُ أ نَّهُ قَد عادَ إلی ما نَهاهُ عَنهُ . فَلَمّا قامَ إلَیهِ وقالَ لَهُ : اِبعَثنی إلَیهِم ، وجَدَ المُغیرَهَ قَد حَقَدَ عَلَیهِ خِلافَهُ إیّاهُ ، فَقال : اِجلِس ، فَإِنَّما أنتَ خَطیبٌ ، فَأَحفَظَهُ . فَقالَ لَهُ : أ وَما أنَا إلّا خَطیبٌ فَقَط ؟ ! أجَل وَاللّهِ ، إنّی لَلخَطیبُ الصَّلیبُ الرَّئیسُ ، أمَا وَاللّهِ لَو شَهِدتَنی تَحتَ رایَهِ عَبدِ القَیسِ یَومَ الجَمَلِ حَیثُ اختَلَفَتِ القَنا ؛ فَشُؤونٌ (1) تُفری ، وهامَهٌ تُختَلی ، لَعَلِمتَ أ نّی أنَا اللَّیثُ الهِزَبرُ . فَقالَ : حَسبُکَ الآنَ ، لَعَمری لَقَد اُوتیتَ لِسانا فَصیحا . (2)
.
1- .الشَّأنُ : واحِدُ الشُّؤون ، وهی مَواصِل قبائل الرأس ومُلْتَقاها ، ومنها تجیءُ الدُّموع (مجمع البحرین : ج 2 ص 922 «شأن») .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 188 .
ص: 319
تاریخ الطبری به نقل از مرّه بن مُنقذ بن نعمان ، در یادکردِ شورش خوارج در روزگار خلافت معاویه و کوشش مغیره بن شُعبه برای تعیین فرمانده لشکر : پس از معقل بن قیس ، صعصعه برخاست و گفت : ای امیر! مرا به سوی آنان بفرست که به خدا سوگند ، خونشان را حلال می دانم و از عهده آن [ خون ها ] بر می آیم . مغیره گفت : بنشین . تو تنها یک سخنوری . صعصعه این را [ در دل] نگاه داشت و مغیره از آن رو این سخن را به او گفت ، که خبر یافته بود صعصعه بر عثمان ، عیب می گیرد و از علی علیه السلام فراوان یاد می کند و او را [ بر دیگران] برتری می دهد و [ بارها ] مغیره او را فرا خوانده و به وی گفته بود : مبادا به من خبر رسد که تو نزد [ حتّی ]یک نفر از مردم ، عیب عثمان را گفته ای ؟ و مبادا به من خبر برسد که تو چیزی از فضایل علی را آشکارا ابراز می کنی! زیرا که تو چیزی از فضایل علی را نمی گویی که من ندانم ؛ بلکه من آنها را بهتر می دانم ؛ امّا [ چه می توان کرد که ] این حاکم (معاویه) ، چیره گشته و ما را وادار به عیبگویی از علی در میان مردم کرده است و ما بسیاری از آنچه را فرمان یافته ایم ، وا می نهیم و تنها آنچه را که راه گریزی ندارد ، می گوییم تا بدان وسیله ، خود را از دست این قوم برَهانیم . پس اگر می خواهی از فضیلت علی یاد کنی ، میان خود و یارانتان نهان و در خانه هاتان باشد ؛ و امّا این که در مسجد و آشکارا بگویی ، خلیفه تحمّلش را ندارد و عذر ما را در آن ، نمی پذیرد . پس صعصعه [ هر بار ] می گفت : «باشد ! چنین می کنم» و سپس به مغیره خبر می رسید که ، دوباره همان کارها را می کند . از این رو ، چون صعصعه رو به رویش ایستاد و به او گفت که : «مرا به سوی خوارج بفرست» ، مغیره فرصتی یافت تا کینه مخالفتش با صعصعه را بروز دهد و گفت : «بنشین! تو تنها یک سخنوری» . و صعصعه نیز این را نگاه داشت و به او گفت : آیا من فقط سخنورم؟! آری . به خدا سوگند ، من سخنوری استوار و سرآمدم ؛ ولی بدان که اگر مرا در جنگ جمل در زیر پرچم بنی عبد القیس می دیدی ، آن جا که نیزه ها به هر سو دویده و پیشانی ها دریده و سرها پریده بودند، می دانستی که من شیر شَرزه ام . [ مغیره] گفت : دیگر بس است . به جانم سوگند ، به تو زبانی گشاده داده شده است .
.
ص: 320
مروج الذهب :وفَدَ عَلَیهِ [ أی مُعاوِیَهَ ] (1) عَقیلُ بنُ أبی طالِبٍ مُنتَجِعا وزائِرا ، فَرَحَّبَ بِهِ مُعاوِیَهُ ، وسُرَّ بِوُرودِهِ ، لِاختِیارِهِ إیّاهُ عَلی أخیهِ ، وأوسَعَهُ حِلما وَاحتِمالاً ، فَقالَ لَهُ : یا أبا یَزیدَ ، کَیفَ تَرَکتَ عَلِیّا ؟ ! فَقالَ : تَرَکتُهُ عَلی ما یُحِبُّ اللّهُ ورَسولُهُ ، وألفَیتُکَ عَلی ما یَکرَهُ اللّهُ ورَسولَهُ . فَقالَ لَهُ مُعاوِیَهُ : لَولا أ نَّکَ زائِرٌ مُنتَجِعٌ جَنابَنا لَرَدَدتُ عَلَیکَ أبا یَزیدَ جَوابا تَألَمُ مِنهُ . ثُمَّ أحَبَّ مُعاوِیَهُ أن یَقطَعَ کَلامَهُ مَخافَهَ أن یَأتِیَ بِشَیءٍ یَخفِضُهُ ، فَوَثَبَ عَن مَجلِسِهِ ، وأمَرَ لَهُ بِنُزُلٍ ، وحَمَلَ إلَیهِ مالاً عَظیما ، فَلَمّا کانَ مِن غَدٍ جَلَسَ وأرسَلَ إلَیهِ فَأَتاهُ ، فَقالَ لَهُ : یا أبا یَزیدَ ، کَیفَ تَرَکتَ عَلِیّا أخاکَ ؟ ! قالَ : تَرَکتُهُ خَیرا لِنَفسِهِ مِنکَ ، وأنتَ خَیرٌ لی مِنهُ . فَقالَ لَهُ مُعاوِیَهُ : أنتَ وَاللّهِ کَما قالَ الشّاعِرُ : وإذا عَدَدت فَخارَ آلِ مُحَرّقٍ فَالمَجدُ مِنهُم فی بَنی عتّاب فَمَحَلَّ المَجدِ مِن بَنی هاشِمٍ مَنوطٌ فیکَ یا أبا یَزیدَ ، ما تُغَیِّرُکَ الأَیّامُ وَاللَّیالی . فَقالَ عَقیلٌ : اِصبِر لِحَربٍ أنتَ جانیها لابُدَّ أن تُصلی بِحامیها وأنتَ وَاللّهِ یَابنَ أبی سُفیانَ کَما قالَ الآخِرُ : وإذا هَوازِنُ أقبَلَت بِفَخارِها یَوما فَخَرتُهُم بِآلِ مُجاشِعِ بِالحامِلینَ عَلَی المَوالی غُرمَهمُ وَالضّارِبینَ الهامَ یَومَ الفازِعِ ولکِن أنتَ یا مُعاوِیَهُ إذَا افتَخَرَت بَنو اُمَیَّهَ فَبِمَن تَفخَرُ ؟ فَقالَ مُعاوِیَهُ : عَزَمتُ عَلَیکَ أبا یَزیدَ لَمّا أمسَکتَ ، فَإِنّی لَم أجلِس لِهذا ، وإنَّما أرَدتُ أن أسأَلَکَ عَن أصحابِ عَلِیٍّ فَإِنَّکَ ذو مَعرِفَهٍ بِهِم . فَقالَ عَقیلٌ : سَل عَمّا بَدا لَکَ . فَقالَ : مَیِّز لی أصحابَ عَلِیٍّ ، وَابدَأ بِآلِ صوحانَ فَإِنَّهُم مَخاریقُ الکَلامِ . قالَ : أمّا صَعصَعَهُ فَعَظیمُ الشَّأنِ ، عَضبُ (2) اللِّسانِ ، قائِدُ فُرسانٍ ، قاتِلُ أقرانٍ ، یَرتِقُ ما فَتَقَ ، ویَفتِقُ ما رَتَقَ ، قَلیلُ النَّظیرِ . وأمّا زَیدٌ وعَبدُ اللّهِ فَإِنَّهُما نَهرانِ جارِیانِ ، یَصُبُّ فیهِمَا الخُلجانُ ، ویُغاثُ بِهِمَا البُلدانُ ، رَجُلا جِدٍّ لا لَعِبَ مَعَهُ ، وبَنو صوحانَ کَما قالَ الشّاعِرُ : إذا نَزَلَ العَدُوُّ فَإِنَّ عِندی اُسودا تَخلِسُ الاُسدَ النُّفوسا فَاتَّصَلَ کَلامُ عَقیلٍ بِصَعصَعَهَ فَکَتَبَ إلَیهِ : « بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ، ذِکرُ اللّهِ أکبَرُ ، وبِهِ یَستَفتِحُ المُستَفتِحونَ ، وأنتُم مَفاتیحُ الدُّنیا وَالآخِرَهِ ، أمّا بَعدُ ، فَقَد بَلَغَ مَولاکَ کَلامُکَ لِعَدُوِّ اللّهِ وعَدوِّ رَسولِهِ ، فَحَمِدتُ اللّهَ عَلی ذلِکَ ، وسَأَلتُهُ أن یُفیءَ بِکَ إلَی الدَّرَجَهِ العُلیا ، وَالقَضیبِ الأَحمَرِ ، وَالعَمودِ الأَسوَدِ ؛ فَإِنَّهُ عَمودٌ مَن فارَقَهُ فارَقَ الدّینَ الأَزهَرَ ، ولَئِن نَزَعَت بِکَ نَفسُکَ إلی مُعاوِیَهَ طَلَبا لِمالِهِ إنَّکَ لَذو عِلمٍ بِجَمیعِ خِصالِهِ ، فَاحذَر أن تَعلَقَ بِکَ نارُهُ فَیُضِلَّکَ عَنِ الحُجَّهِ ، فَإِنَّ اللّهَ قَد رَفَعَ عَنکُم أهلَ البَیتِ ما وضَعَهُ فی غَیرِکُم ، فَما کانَ مِن فَضلٍ أو إحسانٍ فَبِکُم وصَلَ إلَینا ، فَأَجَلَّ اللّهُ أقدارَکُم ، وحَمی أخطارَکُم ، وکَتَبَ آثارَکُم ، فَإِنَّ أقدارَکُم مَرضِیَّهٌ ، وأخطارَکُم مَحمِیَّهٌ ، وآثارَکُم بَدرِیَّهٌ ، وأنتُم سُلَّمُ اللّهِ إلی خَلقِهِ ، ووَسیلَتُهُ إلی طرُقِهِ ، أیدٍ عَلِیَّهٌ ، ووُجوهٌ جَلِیَّهٌ » . (3)
.
1- .الجدیر بالذکر أنّه لم یثبت ذهاب عقیل بن أبی طالب إلی الشام أیّام حیاه أمیر المؤمنین علیه السلام .
2- .عَضُب لسانُه بالضمّ عُضُوبهً : صار عَضبا ، أی حدیدا فی الکلام (مجمع البحرین : ج 2 ص 1230 «عضب») .
3- .مروج الذهب : ج 3 ص 46 .
ص: 321
مروج الذهب :چون عقیل بن ابی طالب به قصد عطا و زیارت معاویه بر وی وارد شد ، (1) معاویه به او خوشامد گفت و از این که وی را بر برادرش (علی علیه السلام ) ترجیح داده است ، خوش حال شد و با بردباری و شکیبایی با او برخورد کرد و به او گفت : ای ابو یزید! علی را در چه حالی ترک کردی؟! عقیل گفت : علی را در حالتی ترک کردم که خدا و پیامبرش او را دوست دارند و تو را در حالتی یافتم که خدا و پیامبرش دوستت ندارند . معاویه به او گفت : اگر به قصد زیارت و عطای ما نیامده بودی، پاسخی به تو می دادم که تو را به درد می آورد. و البته معاویه مایل بود که دنباله سخن را نگیرد ؛ چون می ترسید که عقیل ، چیزی بگوید که شأن وی را پایین بیاورد . پس ، از جای خود بلند شد و فرمان داد عقیل را در خانه ای فرود آورند و برایش مالی گران ببرند . فردای آن روز ، جلوس کرد و به دنبال عقیل فرستاد تا آمد . معاویه به او گفت : ای ابو یزید! علی ، برادرت را در چه حالی ترک کردی؟ [ عقیل] گفت : در حالی که برای خودش بهتر از تو بود ، و تو برای من از او بهتری . معاویه به او گفت : به خدا سوگند ، تو همان گونه ای که شاعر گفت : و چون افتخارات آل مُحرّق را برشمری جایگاه کرامتشان در بنی عتّاب است . پس جایگاه کرامت و شکوه بنی هاشم، تویی ای ابو یزید و گردش شب و روز ، تو را دگرگون نکرده است . عقیل گفت : بر جنگی که میوه اش را می چینی ، شکیبایی بورز که چاره ای از تحمّل سختی آن نیست . و به خدا سوگند ، تو ای پسر ابو سفیان آن گونه ای که شاعری دیگر گفت : و چون [ قبیله] هَوازِن ، افتخارات خود را پیش آورد روزی که تو به آل مجاشع بر آنان افتخار کردی . به کسانی که غرامت هم پیمانان را بر دوش کشیدند و آنان که در روز هراس (جنگ) ، کاسه سرها را می پراندند . و امّا تو ، ای معاویه! چون بنی امیّه افتخار کنند ، به چه چیزی افتخار می کنی؟ معاویه گفت : من از تو می خواهم که [ از این گونه سخنان ، ] دست بکشی؛ چرا که من برای این ، جلوس نکرده ام . من فقط می خواهم از تو درباره یاران علی بپرسم که تو به آنها آگاهی . عقیل گفت : هر چه می خواهی بپرس . معاویه گفت : برایم یاران علی را توصیف کن و از آل صوحانْ آغاز کن که آنان ، شکافنده سخن اند . عقیل گفت : امّا صعصعه! بزرگْ مرتبه و زبانش تیز (شکافنده) است . پیشروِ سواران و کُشنده همگِنان است . شکاف را می بندد و بسته را می شکافد و کم نظیر است . و امّا زید و عبداللّه [بن صوحان]! آنان دو نهر جاری اند که جوی ها به آن دو می ریزند و شهرها با آن دو سیراب می شوند . مردان جِد و عزم و دور از بازی و شوخی اند . پسران صوحان ، آن گونه اند که شاعر می گوید : چون دشمن فرود آید ، پس در نزد من شیرانی هستند که جان شیر را می رُبایند . خبر سخنان عقیل ، به گوش صعصعه رسید . پس به عقیل نوشت : به نام خداوند بخشاینده مهربان . یاد خدا بزرگ تر است و آغازگران ، بدان آغاز می کنند و شما کلیدهای دنیا و آخرت هستید . امّا بعد ؛ سخنت با دشمن خدا و پیامبرش ، به گوش دوستدارت رسید . پس خدا را بر آن ، سپاس گزاردم و از او خواستم که تو را به مرتبتی بالا برکشد و به شاخه سرخ و پایه سیاه (2) برساند؛ چرا که او ستون [ دین ]است . هر که از او جدا شود ، از دین پر فروغ ، جدا گشته است . اگر نَفْست تو را به سوی معاویه کشانده تا مالی از او به چنگ آوری ، تو که همه ویژگی های معاویه را می دانی . پس برحذر باش! مبادا شعله ای از آتش او تو را بگیرد و تو را از حجّتت گم راه کند که خداوند ، آنچه را در دیگران فرو گذارده ، از شما اهل بیت برکشیده است ، و هر فضل و احسانی هست ، به وسیله شما به ما رسیده است . خداوند ، منزلت شما را بزرگ شمرد و شکوهتان را پاس داشت و یادگارهایتان را نگاه داشت که منزلتتان پسندیده ، و شکوهتان محفوظ ، و یادگارهایتان نمایان است ، و شما امان خلق از گرفتار شدن به عذاب خدا و وسیله راهیابی به راه هایش هستید ؛ دستانی والا و چهره هایی تابان !
.
1- .برخی در اصل واقعه درآمدن عقیل بر معاویه تردید کرده اند و این متن را از جهاتی مخدوش می دانند .(م)
2- .در متن کتاب ، «القضیب الأحمر والعمود الأسود» آمده که بر اساس احادیث نبوی ، کنایه از درختی بهشتی است . این درخت ، با تمسّک به ولایت علی علیه السلام برای انسان ، کاشته می شود (ر . ک : بحار الأنوار : ج 39 ص 269 و ج 40 ص 81 و ج 43 ص 100) .
ص: 322
. .
ص: 323
. .
ص: 324
51الضَّحّاکُ بنُ قَیْسٍ الهِلالِیّالکامل فی التاریخ :فی هذِهِ السَّنَهِ [ 38 ه ]بَعدَ مَقتَلِ مُحَمَّدِ بنِ أبی بَکرٍ وَاستیلاءِ عَمرُو بنُ العاصِ عَلی مِصرَ ، سَیَّرَ مُعاوِیَهُ عَبدَ اللّهِ بنَ عَمرٍو الحَضرَمِیَّ إلَی البَصرَهِ ... فَسارَ ابنُ الحَضرَمِیِّ حَتّی قَدِمَ البَصرَهَ ... فَخَطَبَهُم وقالَ : إنَّ عُثمانَ إمامُکُم إمامُ الهُدی ، قُتِلَ مَظلوما ، قَتَلَهُ عَلِیٌّ ، فَطَلَبتُم بِدَمِهِ فَجَزاکُمُ اللّهُ خَیرا . فَقامَ الضَّحّاکُ بنُ قَیسٍ الهِلالِیُّ ، وکانَ عَلی شَرَطَهِ ابنِ عَبّاسٍ ، فَقالَ : قَبَّحَ اللّهُ ما جِئتَنا بِهِ وما تَدعونا إلَیهِ ، أتَیتَنا وَاللّهِ بِمِثلِ ما أتانا بِهِ طَلحَهُ وَالزُّبَیرُ ، أتَیانا وقَد بایَعنا عَلِیّا وَاستَقامَت اُمورُنا ، فَحَمَلانا عَلَی الفُرقَهِ حَتّی ضَرَبَ بَعضُنا بعَضا ، ونَحنُ الآنَ مُجتَمِعونَ عَلی بَیعَتِهِ ، وقَد أقالَ العَثرَهَ ، وعَفا عَنِ المُسیءِ ، أ فَتَأمُرُنا أن نَنتَضِیَ أسیافَنا ویَضرِبَ بَعضُنا بَعضا لِیَکونَ مُعاوِیَهُ أمیرا ؟ وَاللّهِ لَیَومٌ مِن أیّامِ عَلِیٍّ خَیرٌ مِن مُعاوِیَهَ وآلِ مُعاوِیَهَ ... . (1)
52ضِرارُ بنُ ضَمرَهٍ الضِّبابِیّخصائص الأئمّه علیهم السلام: ذَکَروا أنَّ ضِرارَ بنَ ضَمرَهٍ الضِّبابِیِّ دَخَلَ عَلی مُعاوِیَهَ بنِ أبی سُفیانَ وهُوَ بِالمَوسِمِ فَقالَ لَهُ : صِف عَلِیّا . قالَ : أ وَتَعفِنی ؟ قال : لا بُدَّ أن تَصِفَهُ لی . قالَ : کان وَاللّهِ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام ، طَویلَ المَدی ، شَدیدَ القُوی ، کثیرَ الفِکرَهِ ، غَزیرَ العَبرَهِ ، یَقولُ فَصلاً ، ویَحکُمُ عَدلاً ، یَتَفَجَّرُ العِلمُ مِن جَوانِبِه ، وتَنطِقُ الحِکمَهُ مِن نَواحیهِ ، یَستَوحِشُ مِنَ الدُّنیا وزَهرَتِها ، ویَأنَسُ بِاللَّیلِ ووَحشَتِهِ ، وکانَ فینا کَأَحَدِنا یُجیبُنا إذا دَعَوناهُ ، ویُعطینا إذا سَأَلناهُ ، ونَحنُ وَاللّهِ مَعَ قُربِهِ لا نُکَلِّمُهُ لِهَیبَتِهِ ، ولا نَدنو مِنهُ تَعظیما لَهُ ، فَإِن تَبَسَّمَ فَعَن غَیرِ أشَرٍ (2) ولَا اختِیالٍ ، وإن نَطَقَ فَعَنِ الحِکمَهِ وفَصلِ الخِطابِ ، یُعَظِّمُ أهلَ الدّینِ ، ویُحِبُّ المَساکینَ ، ولا یُطمعُ الغَنِیَّ فی باطِلِهِ ، ولا یوئِسُ الضَّعیفَ مِن حَقِّهِ ، فَأَشهَدُ لَقَد رَأَیتُهُ فی بَعضِ مَواقِفِهِ وقَد أرخَی اللَّیلُ سُدولَهُ وهُوَ قائِمٌ فی مِحرابِهِ ، قابِضٌ عَلی لِحیَتِهِ ، یَتَمَلمَلُ تَمَلمُلَ السَّلیمِ ، ویَبکی بُکاءَ الحَزینِ ، ویَقولُ : یا دُنیا یا دُنیا ، إلَیکِ عَنّی ، أ بی تَعَرَّضتِ أم لی تَشَوَّقتِ ؟ لا حانَ حینُکِ ، هیهاتَ ! غُرّی غَیری ، لا حاجَهَ لی فیکِ ، قَد طَلَّقتُکِ ثَلاثا لا رَجعَهَ فیها ، فَعَیشُکِ قَصیرٌ ، وخَطَرُکِ یَسیرٌ ، وأمَلُکِ حَقیرٌ ، آه مِن قِلَّهِ الزّادِ ، وطولِ المَجازِ ، وبُعدِ السَّفَرِ ، وعَظیمِ المَورِدِ ! قالَ : فَوَکَفَت (3) دُموعُ مُعاوِیَهَ ما یَملِکُها ، ویَقولُ : هکَذا کانَ عَلِیُّ علیه السلام ، فَکَیفَ حُزنُکَ عَلَیهِ یا ضِرارُ ؟ قالَ : حُزنی عَلَیهِ واللّه حُزنُ مَن ذُبِحَ واحِدُها فی حِجرِها ؛ فَلا تَرقَأ دَمعَتُها ، ولا تَسکُنُ حَرارَتُها . (4)
.
1- .الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 415 . راجع : ج 7 ص 124 (هجوم ابن الحضرمی علی البصره) .
2- .الأشَرُ : البَطَر . وقیل : أشدُّ البَطر (النهایه : ج 1 ص 51 «أشر») .
3- .وَکَفَ الدَّمْعُ : إذا تَقَاطَر (النهایه : ج 5 ص 220 «وکف») .
4- .خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 70 ، نهج البلاغه : الحکمه 77 وفیه من «فأشهد لقد رأیته» إلی «عظیم المورد» ، عدّه الداعی : ص 195 وفی ذیله «فکیف کان حُبّک إیّاه ؟ قال : کحبّ اُمّ موسی لموسی ، وأعتذر إلی اللّه من التقصیر ، قال : فکیف صبرک عنه یا ضرار ؟ قال : صبر من ذبح ولدها علی صدرها ؛ فهی لا ترقأ عبرتها ولا تسکن حرارتها . ثمّ قام وخرج وهو باکٍ . فقال معاویه : أما إنّکم لو فقدتمونی لما کان فیکم من یثنی علیَّ من هذا الثناء . فقال له بعض من کان حاضرا : الصاحب علی قدر صاحبه» ؛ مروج الذهب : ج 2 ص 433 و ج 3 ص 25 عن أبی مخنف وفیه ذیله ، حلیه الأولیاء : ج 1 ص 84 ، تاریخ دمشق : ج 24 ص 401 کلاهما عن أبی صالح وکلّها نحوه وراجع المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 103 .
ص: 325
51 . ضحّاک بن قیس هلالی
52 . ضِرار بن ضَمْره ضِبابی
51ضحّاک بن قیس هلالیالکامل فی التاریخ :در این سال (38 هجری) و پس از کشته شدن محمّد بن ابی بکر و تسلّط عمرو بن عاص بر مصر ، معاویه ، عبد اللّه بن عمرو حَضرَمی را به بصره روانه کرد ... . ابن حضرمی رفت تا به بصره رسید ... . سپس برایشان سخنرانی کرد و گفت : عثمان ، پیشوای هدایت شما بود که مظلومانه کشته شد و علی او را کشت . پس به خونخواهی او برخاستید . خدایتان پاداش خیر دهد! پس ضحّاک بن قیس هلالی که فرمانده نیروهای ویژه ابن عبّاس [ ، فرماندار بصره ]بود برخاست و گفت : خدا آنچه را که برای ما آورده ای و به سوی آن می خوانی ، زشت گردانَد ! به خدا سوگند ، همان چیزی را آورده ای که طلحه و زبیر آوردند . آن دو آمدند و در حالی که با علی علیه السلام بیعت کرده بودیم و کارهایمان استوار شده بود ، ما را به جدایی وا داشتند تا آن که به روی هم شمشیر کشیدیم ؛ ولی اکنون ما همه در بیعت علی هستیم و او بود که لغزش ما را نادیده گرفت و از گنهکار درگذشت . آیا به ما فرمان می دهی که شمشیرهایمان را برکشیم و همدیگر را بزنیم تا معاویه خلیفه شود؟ به خدا سوگند ، یک روز از خلافت علی علیه السلام بهتر از معاویه و خاندان معاویه است ... ! (1)
52ضِرار بن ضَمْره ضِبابیخصائص الأئمّه علیهم السلام :گفته اند که ضِرار بن ضَمْره ضِبابی بر معاویه بن ابی سفیان که در مراسم حجّ بود وارد شد . معاویه به او گفت : علی را برایم توصیف کن . گفت : آیا مرا معاف نمی داری؟ [ معاویه] گفت : ناگزیر از توصیف اویی . ضرار گفت : به خدا سوگند ، امیر مؤمنان ، دورنگر ، نیرومند ، پُر اندیشه و اشکْ ریز بود . روشن و واضح ، سخن می گفت و عادلانه حکم می کرد . علم از همه سویش می جوشید و حکمت از کناره هایش بیرون می ریخت . از دنیا و درخشش آن ، دوری می جُست و با شب و تنهایی انس داشت. در میان ما چون فردی از ما بود . چون او را می خواندیم ، پاسخ می داد ، و چون از او چیزی می خواستیم ، عطا می کرد و با این همه نزدیکی ، به خدا سوگند ، از هیبتش یارای سخن گفتن با او را نداشتیم وبه پاس بزرگی اش به او نزدیک نمی گشتیم . اگر لبخند می زد ، نه از سرِ سبک سری بود و نه از سرِ خود بزرگْ بینی ، و اگر به سخن می آمد ، از سرِ حکمت و استواری و درستْ گویی بود . دینداران را بزرگ می داشت و بینوایان را دوست . توانگر را به طمع باطل نمی انداخت و ناتوان را از حقش ناامید نمی گذاشت . گواهی می دهم که او را در یکی از جایگاه هایش دیدم ، در حالی که شب ، پرده افکنده و او در محرابش ایستاده بود ، محاسنش را در دست گرفته بود و چون مارگزیده به خود می پیچید و به اندوه می گریست و می گفت : «ای دنیا! ای دنیا! از من دور شو . آیا راه بر من گرفته ای یا مشتاقم گشته ای ؟ هیچ گاه نیاید و دور باد [ که مرا بفریبی] . غیر مرا بفریب که مرا به تو نیازی نیست . تو را سه طلاقه کرده ام که بازگشتی در آن نیست . آسایشت کوتاه و شکوهت ناچیز و آرزویت ، خُرد است . آه ، از کمیِ توشه و درازی راه و دوری سفر و بزرگیِ مقصد! پس معاویه نتوانست خودداری کند و اشک هایش روان شد و گفت : آری ، علی این گونه بود . ای ضرار! اندوه تو بر او چگونه است؟ ضِرار گفت : به خدا سوگند ، اندوهم بر او ، مانند اندوه مادری است که تنها فرزندش را در دامانش سر بُریده اند ، نه اشکش خشک می شود و نه سوزش دلش فرو می نشیند . 2
.
1- .ر .ک : ج 7 ص 124 (هجوم ابن حَضْرَمی به بصره) .
ص: 326
. .
ص: 327
. .
ص: 328
راجع : ج 9 ص 38 (ضرار بن ضمره) .
53عامِرُ بنُ واثِلَهَعامر بن واثله بن عبد اللّه الکنانی اللیثی ، أبو الطُّفَیل وهو بکنیته أشهر . ولد فی السنه الَّتی کانت فیها غزوه اُحد . أدرک ثمانی سنین من حیاه النّبیّ صلی الله علیه و آله (1) ، ورآه (2) ، وهو آخر من مات من الصحابه (3) . وکان یقول : أنا آخر من بقی ممّن کان رأی رسول اللّه صلی الله علیه و آله (4) . توفّی سنه 100 ه (5) . کان من أصحاب علیّ علیه السلام (6) وثقاته (7) ومحبّیه (8) وشیعته (9) وشهد معه جمیع حروبه (10) . کان له حظّ وافر من الخطابه ، وکان ینشد الشعر الجمیل . کما کان مقاتلاً باسلاً فی الحروب . خطب فی صفّین کثیرا ، وذهب إلی العسکر ومدح علیّا علیه السلام بشعره النّابع من شعوره الفیّاض . وافتخر بصمود أصحاب الإمام ، وقدح فی أصحاب الفضائح من الاُمویّین وأخزاهم (11) . وذکره نصر بن مزاحم بأ نّه من «مخلصی الشیعه» ، وأخبر عن مواقفه الرائعه (12) . کان عامر بن واثله حامل لواء المختار ، عندما نهض للثأر بدم الإمام الحسین علیه السلام (13) . وقیل : إنّه کان کیسانیّا (14) ، واختلف فیه (15) . والصحیح أ نّه رجع إن کان کیسانیّا (16) . ساعدته مهارته فی الکلام واستیعابه لمعارف الحقّ وإلمامه بکتاب اللّه علی أن یتحدّث بصلابه ، دفاعا عن الحقّ ، وتقریعا لغیر الکفوئین (17) . لقد کان شخصیّه عظیمه ، ذکره أصحاب الرجال بإجلال وإکبار . وقال الذهبی فی حقّه : کان ثقهً فیما ینقله ، صادقا ، عالما ، شاعرا ، فارسا ، عُمِّر دهرا طویلاً . (18)
.
1- .مسند ابن حنبل : ج 9 ص 209 ح 23860 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 716 ح 6592 ، التاریخ الکبیر : ج 6 ص 446 الرقم 2947 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 469 الرقم 97 ؛ رجال الطوسی : ص 70 الرقم 646 .
2- .مسند ابن حنبل : ج 9 ص 209 ح 23857 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 468 الرقم 97 ، تاریخ بغداد : ج 1 ص 198 الرقم 37 ، المعارف لابن قتیبه : ص 341 ، الاستیعاب : ج 2 ص 347 الرقم 1352 ؛ رجال الکشّی : ج 1 ص 309 الرقم 149 .
3- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 717 ح 6592 ، تهذیب الکمال : ج 14 ص 81 الرقم 3064 ، الطبقات لخلیفه بن خیّاط : ص 68 الرقم 176 ، تاریخ بغداد : ج 1 ص 198 الرقم 37 ، تاریخ دمشق : ج 26 ص 113 ، تهذیب التهذیب : ج 3 ص 55 الرقم 3613 ؛ وقعه صفّین : ص 359 .
4- .مسند ابن حنبل : ج 9 ص 209 ح 23858 ، تاریخ دمشق : ج 26 ص 114 .
5- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 717 ح 6594 ، تهذیب الکمال : ج 14 ص 81 الرقم 3064 ، الطبقات لخلیفه بن خیّاط : ص 68 الرقم 176 ، الاستیعاب : ج 2 ص 347 الرقم 1352 .
6- .رجال الطوسی : ص 70 الرقم 646 ، تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 307 ؛ سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 468 الرقم 97 .
7- .کشف المحجّه : ص 236 .
8- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 469 الرقم 97 ، تاریخ دمشق : ج 26 ص 116 ، الاستیعاب : ج 2 ص 347 الرقم 1352 .
9- .تهذیب الکمال : ج 14 ص 80 الرقم 3064 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 468 الرقم 97 ، تاریخ دمشق : ج 26 ص 113 .
10- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 470 الرقم 97 ، المعارف لابن قتیبه : ص 341 ، الاستیعاب : ج 2 ص 347 الرقم 1352 ، الوافی بالوفیات : ج 16 ص 584 الرقم 623 .
11- .وقعه صفّین : ص 309 313 و ص 554 .
12- .وقعه صفّین : ص 359 .
13- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 469 الرقم 97 ، المعارف لابن قتیبه : ص 431 ، الوافی بالوفیات : ج 16 ص 584 الرقم 623 وفیه «خرج مع المختار طالبا بدم الحسین علیه السلام » .
14- .رجال الکشّی : ج 1 ص 309 الرقم 149 .
15- .قاموس الرجال : ج 5 ص 633 الرقم 3837 .
16- .معجم رجال الحدیث : ج 9 ص 205 الرقم 6108 .
17- .تنقیح المقال : ج 2 ص 119 الرقم 6064 نقلاً عن المناقب لابن شهر آشوب ، قاموس الرجال : ج 5 ص 629 و 630 الرقم 3837 .
18- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 470 الرقم 97 .
ص: 329
53 . عامر بن واثله
ر .ک : ج 9 ، ص 39 (ضرار بن ضمره) .
53عامر بن واثلهعامر بن واثله بن عبد اللّه کِنانی لَیثی که بیشتر با کنیه اش «ابوطُفَیل» از او یاد می کنند در سالی که نبرد اُحُد روی داد ، به دنیا آمد و هشت سال از روزگار پیامبر خدا را درک کرد . پیامبر صلی الله علیه و آله را دید و آخرین نفر از صحابیان است که زندگانی را بدرود گفت . او خود می گفت : من تنها بازمانده ای هستم که پیامبر خدا را دیده است . او به سال 100 هجری درگذشت . او از یاران و معتمدان و از دوستداران و پیروان و شیفتگان علی علیه السلام بود و در نبردها همراه او بود . او که از سخنوری بهره ای شایسته داشت و شعر را به زیبایی می سرود و در نبرد نیز رزم آوری بی باک بود ، در صِفّین ، بارها خطابه خواند و به آوردگاه رفت و با شعر سرشار از شعورش علی علیه السلام را ستود و به استوارگامی یاران امام علیه السلام بالید و بر فضیحت آفرینان اُموی طعن زد و آنان را رسوا ساخت . نصر بن مزاحم ، او را با عنوان «از شیعیان مُخلص» ، یاد نموده و مواضع والای او را گزارش کرده است . عامر بن واثله ، در انتقامجویی از قاتلان ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام ، پرچمدار مختار بود . برخی او را کیسانی پنداشته اند ، که این دیدگاه ، مقبول همگان نیست و بر فرض صحّت ، او از این عقیده بازگشته است . چیرگی او بر سخن و معارف حق و تسلّطش بر کتاب الهی به او این امکان را داده بود که در دفاع از حق ، به استواری سخن بگوید و از حق ، دفاع کند و ناشایستگان را درهم شکند . به هر حال ، او شخصیّتی ارجمند بود که رجالیان از او به عظمت یاد کرده اند . به عنوان نمونه ، ذهبی درباره او آورده است : راستگو ، دانا ، شاعر ، شه سوار بود و دیر زمانی زیست .
.
ص: 330
. .
ص: 331
. .
ص: 332
وقعه صفّین عن جابر الجعفی :سَمِعتُ تَمیمَ بنَ حُذَیمٍ النّاجِیَّ یَقولُ : لَمَّا استَقامَ لِمُعاوِیَهَ أمرُهُ ، لَم یَکُن شَیءٌ أحَبَّ إلَیهِ مِن لِقاءِ عامِرِ بنِ واثِلَهَ ، فَلَم یَزَل یُکاتِبُهُ ویَلطُفُ حَتّی أتاهُ ، فَلَمّا قَدِمَ سَأَلَهُ عَن عَرَبِ الجاهِلِیَّهِ . قالَ : ودَخَلَ عَلَیهِ عَمرُو بنُ العاصِ وَنَفرٌ مَعَهُ ، فَقالَ لَهُم مُعاوِیَهُ : تَعرِفونَ هذا ؟ هذا فارِسُ صِفّینَ وشاعِرُها ، هذا خَلیلُ أبِی الحَسَنِ . ثُمَّ قالَ : یا أبَا الطُّفَیلِ ، ما بَلَغَ مِن حُبِّکَ عَلِیّا ؟ قالَ : حُبَّ اُمِّ موسی لِموسی . قالَ : فَما بَلَغَ مِن بُکائِکَ عَلَیهِ ؟ قالَ : بُکاءَ العَجوزِ المِقْلاتِ ، وَالشَّیخِ الرَّقوبِ (1) ، إلَی اللّهِ أشکو تَقصیری . فَقالَ مُعاوِیَهُ : ولکِنَّ أصحابی هؤُلاءِ لَو کانوا سُئِلوا عَنّی ما قالوا فِیَّ ما قُلتَ فی صاحِبَکَ ! قالَ : إنّا وَاللّهِ لا نَقولُ الباطِلَ . فَقالَ لَهمُ مُعاوِیَهُ : لا وَاللّهِ ولَا الحَقَّ . (2)
.
1- .أی الرجل والمرأه إذا لم یعش لهما ولد (لسان العرب : ج 1 ص 427 «رقب») .
2- .وقعه صفّین : ص 554 ؛ الوافی بالوفیات : ج 16 ص 584 الرقم 623 .
ص: 333
وقعه صِفّین به نقل از جابر جُعْفی : شنیدم که تمیم بن حزیم ناجی می گوید : چون کار معاویه استوار شد ، هیچ چیز برایش دوست داشتنی تر از دیدار عامر بن واثله نبود . پس پیوسته به او نامه نوشت و اظهار لطف کرد تا آن که عامر به نزد وی آمد . پس چون آمد ، از او درباره عرب جاهلی پرسش هایی کرد . عمرو بن عاص و چند نفر از همراهانش بر معاویه درآمدند . معاویه به آنان گفت : آیا این را می شناسید؟ این ، شه سوار صِفّین و شاعر آن نبرد است . این ، دوست ابو الحسن [ علی ] است . سپس گفت : ای ابو طفیل! چه قدر علی را دوست می داری؟ گفت : به اندازه محبّت مادر موسی به موسی . گفت : چه قدر بر او می گریی؟ گفت : مانند پیرزن و پیرمردی که فرزندی برایشان نمانده است و [ با این همه ]از کوتاهی خود به نزد خدا عذر می برم . معاویه گفت : امّا اگر از این یاران من درباره من بپرسند ، آنچه را تو برای سرورت گفتی ، در حق من نمی گویند . عمرو [ بن عاص ] گفت : به خدا سوگند ، ما باطل نمی گوییم . معاویه خطاب به آنان گفت : به خدا سوگند ، حق را هم نمی گویید .
.
ص: 334
سیر أعلام النّبلاء عن عبد الرحمن الهمدانی :دَخَلَ أبُو الطُّفَیلِ عَلی مُعاوِیَهَ ، فَقالَ : ما أبقی لَکَ الدَّهرُ مِن ثُکلِکَ عَلِیّا ؟ قال : ثُکلَ العَجوزِ المِقلاتِ ، وَالشَّیخِ الرَّقوبِ . قالَ : فَکَیفَ حُبُّکَ لَهُ ؟ قالَ : حبَّ اُمِّ موسی لِموسی ، وإلَی اللّهِ أشکُو التَّقصیرَ . (1)
الاستیعاب :قَدِمَ أبُو الطُّفَیلِ یَوما عَلی مُعاوِیَهَ فَقالَ لَهُ : کَیفَ وَجدُکَ عَلی خَلیلِکَ أبِی الحَسَنِ ؟ قالَ : کَوَجدِ اُمِّ موسی عَلی موسی ، وأشکو إلَی اللّهِ التَّقصیرَ . (2)
تاریخ الیعقوبی :أتاهُ [ عُمَرَ بنَ عَبدِ العَزیزِ ]أبُو الطُّفَیلِ عامرُ بنُ واثِلَهَ وکانَ مِن أصحابِ عَلِیٍّ ، فَقالَ لَهُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ! لِمَ مَنَعتَنی عَطائی ؟ فَقالَ لَهُ : بَلَغَنی أ نَّکَ صَقَلتَ سَیفَکَ ، وشَحَذتَ سِنانَکَ ، ونَصَّلتَ سَهمَکَ ، وغَلَّفتَ قَوسَکَ ، تَنتَظِرُ الإِمامَ القائِمَ حَتّی یَخرُجَ ، فَإِذا خَرَجَ وفّاکَ عَطاءَکَ . فَقالَ : إنَّ اللّهَ سائِلُکَ عَن هذا . فَاستَحیا عُمَرُ مِن هذا وأعطاهُ . (3)
تاریخ دمشق عن أبی عبد اللّه الحافظ :سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ یَعنی مُحَمّدَ بنَ یَعقوبَ الأَخرَمَ یَقولُ وسُئِل : لِمَ تَرَکَ البُخارِیُّ حَدیثَ أبِی الطُّفَیلِ عامِرِ بنِ واثِلَهَ ؟ قالَ : لِأَ نَّهُ کانَ یُفرِطُ فِی التَّشَیُّعِ . (4)
.
1- .سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 469 الرقم 97 ، أنساب الأشراف : ج 5 ص 101 ، تاریخ دمشق : ج 26 ص 116 .
2- .الاستیعاب : ج 4 ص 260 الرقم 3084 ، اُسد الغابه : ج 6 ص 177 الرقم 6035 .
3- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 307 .
4- .تاریخ دمشق : ج 26 ص 128 .
ص: 335
سیر أعلام النبلاء به نقل از عبد الرحمان هَمْدانی : ابوطُفَیل بر معاویه وارد شد . [ معاویه ]گفت : روزگار از مصیبت علی برای تو چه گذاشته است؟ گفت : چون مصیبت پیرزن و پیرمردی که فرزندی برایشان نمانده است . گفت : محبّتت به او چگونه است؟ گفت : همچون محبّت مادر موسی به موسی ، و با این حال ، از کوتاهی خود ، به پیشگاه خدا شکایت می برم .
الاستیعاب :روزی ابو طفیل بر معاویه وارد شد . معاویه به او گفت : اندوهت در فقدان دوستت ابو الحسن ، چگونه است؟ گفت : مانند غم مادر موسی بر موسی ، و با این حال ، از کوتاهی خود به پیشگاه خدا شکایت می برم .
تاریخ الیعقوبی :ابو طفیل عامر بن واثله از یاران علی علیه السلام بر عمر بن عبد العزیز وارد شد و به او گفت : ای امیر مؤمنان! چرا سهم مرا قطع کردی؟ عمر گفت : به من خبر رسیده که تو شمشیرت را صیقل داده و نیزه ات را تیز کرده و تیرت را تراشیده و کمانت را آماده ساخته ای و به انتظار امامِ قیام کننده نشسته ای . پس چون قیام کرد ، سهمت را کامل می دهد . ابو طفیل گفت : خداوند از تو در این باره خواهد پرسید . عمر ، از رفتار خویش شرمگین شد و سهمش را داد .
تاریخ دمشق به نقل از ابو عبد اللّه حافظ : شنیدم که ابو عبد اللّه (محمّد بن یعقوب احزم) در پاسخ به این پرسش که چرا بخاری حدیث ابو طفیل عامر بن واثله را نقل نکرده است ، می گوید : چون او در تشیّع ، زیاده روی می کرد .
.
ص: 336
54عَبدُ اللّهِ بنُ الأَهتَمِّمن بین المصادر التاریخیّه انفرد البلاذُری فی أنساب الأشراف فی عدّه من ولاه علیّ علیه السلام ، فقد قال : وولی عبد اللّه بن الأهتمّ کرمان (1) . وکان عبد اللّه بالبصره حین دخلها زیاد بن أبیه ، وأیّد خطبته الاُولی ومدحه (2) . وتعاون مع الحجّاج بن یوسف أیضا (3) . عاقبته مدعاه إلی العظه والاعتبار والتذکیر. (4)
55عَبدُ اللّهِ بنُ بُدَیلعبد اللّه بن بدیل بن ورقاء الخزاعی،أسلم قبل فتح مکّه (5) ، وشهد حنینا ، والطائف ، وتبوک (6) ، أشخصه النّبیّ صلی الله علیه و آله إلی الیمن مع أخیه عبد الرحمن (7) . عدّه المؤرّخون من عظماء أصحاب الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام وأعیانهم (8) . اشترک عبد اللّه فی الثوره علی عثمان (9) . ثمّ کان إلی جانب الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام عضدا صلبا وصاحبا مُضحّیا . وشهد معه الجمل ، وصفّین . وکان فی صفّین قائد الرجّاله (10) أو قائد المیمنه ، وتولّی رئاسه قُرّاء الکوفه أیضا (11) . تدلّ خُطبه وأقواله علی أ نّه کان یتمتّع بوعیٍ عظیم فی معرفه أوضاع عصره ، واُناس زمانه ، ودوافع أعداء الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام (12) . وقف عند قیام الحرب بکلّ ثبات ، وقال : « إنّ معاویه ادّعی ما لیس له ، ونازع الأمر أهله ومن لیس مثله ، وجادل بالباطل لیدحض به الحقّ ، وصال علیکم بالأعراب والأحزاب ، وزیّن لهم الضلاله ... وأنتم واللّه علی نورٍ من ربّکم ، وبرهانٍ مبین» (13) . دنا من معاویه بشجاعه محموده وصوله لا هواده فیها . فلمّا رأی معاویه أنّ الأرض قد ضاقت علیه بما رحُبت ، أمر أن یرضخ بالصخر والحجاره ویُقضی علیه . فاستشهد عبد اللّه (14) ، وسمّاه معاویه «کبش القوم» ، وذکر شجاعته واستبساله متعجّبا (15) ، وذهب إلی أ نّه فذّ لا نظیر له فی القتال . وعُدّ عبد اللّه أحد دُهاه العرب الخمسه (16) . واستشهد أخوه عبد الرحمن فی صفّین أیضا (17) . ودافع عبد اللّه عن إمامه حتی آخر لحظه من حیاته بکلّ ما اُوتی من جُهد . وعندما طلب منه رفیق دربه وصاحبه الأسود بن طهمان الخزاعی أن یوصیه وهو یلفظ أنفاسه الأخیره ، قال : « اُوصیک بتقوی اللّه ، وأن تناصح أمیر المؤمنین ، وأن تقاتل معه المحلّین حتی یظهر الحقّ أو تلحق باللّه ، وأبلغه عنّی السلام ...» . وعندما بلغ الإمام صلوات اللّه علیه سلامه قال : « رَحِمَهُ اللّهُ ! جاهَدَ مَعَنا عَدُوَّنا فِی الحَیاهِ ، ونَصَحَ لَنا فِی الوَفاهِ » . (18)
.
1- .أنساب الأشراف : ج 2 ص 402 .
2- .تاریخ الطبری : ج 5 ص 221 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 474 .
3- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 295 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 19 ص 10 .
5- .تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 567 ، الاستیعاب : ج 3 ص 9 الرقم 1489 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 184 الرقم 2834 ، تقریب التهذیب : ص 296 الرقم 3225 وفیه «یوم الفتح» بدل «قبل فتح» .
6- .الاستیعاب : ج 3 ص 9 الرقم 1489 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 184 الرقم 2834 وفیه «شهد الفتح وحنینا و ...» ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 567 وفیه «شهد الفتح ومابعدها» .
7- .رجال الطوسی : ص 70 الرقم 643 ؛ الإصابه : ج 4 ص 18 الرقم 4577 ، تهذیب التهذیب : ج 3 ص 98 الرقم 3747 .
8- .اُسد الغابه : ج 3 ص 184 الرقم 2834 ، الاستیعاب : ج 3 ص 9 الرقم 1489 ، تهذیب التهذیب : ج 3 ص 98 الرقم 3747 .
9- .تاریخ الطبری : ج 4 ص 382 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 567 .
10- .وقعه صفّین : ص 205 ؛ تاریخ خلیفه بن خیّاط : ص 146 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 567 ، الاستیعاب : ج 3 ص 9 الرقم 1489 ، تهذیب التهذیب : ج 3 ص 98 الرقم 3747 .
11- .وقعه صفّین : ص 208 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 15 .
12- .وقعه صفّین : ص 102 .
13- .وقعه صفّین : ص 234 ؛ الإصابه : ج 4 ص 19 الرقم 4577 نحوه .
14- .المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 446 ح 5688 .
15- .وقعه صفّین : ص 246 ؛ تاریخ الطبری : ج 5 ص 24 ، تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 543 ، الاستیعاب : ج 3 ص 10 الرقم 1489 .
16- .التاریخ الصغیر : ج 1 ص 138 ، تهذیب الکمال : ج 24 ص 45 ، تاریخ الطبری : ج 5 ص 164 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 448 ، سیر أعلام النّبلاء : ج 3 ص 108 .
17- .تاریخ الإسلام للذهبی : ج 3 ص 567 ، تهذیب التهذیب : ج 3 ص 98 الرقم 3747 ، اُسد الغابه : ج 3 ص 184 الرقم 2834 ؛ رجال الطوسی : ص 70 الرقم 643 .
18- .وقعه صفّین : ص 457 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 8 ص 93 .
ص: 337