نگاهی کلّی به دانش نامه عقاید اسلامی
اشاره
نگاهی کلّی به دانش نامه عقاید اسلامیسپاس ، خدای را که پروردگار جهانیان است ، و درود بر بنده برگزیده اش محمّد صلی الله علیه و آله ، خاتم پیامبران ، و دودمان پاکش باد ؛ آنان که خداوند ، پلیدی را از ساحت وجودشان دور ساخت و آنان را پاکیزه گردانید! و درود ویژه بر مولای ما ، حضرت مهدی (عج) باد ؛ همو که خداوند به وسیله او زمین را از قسط و داد ، پر می سازد ، پس از آن که از ستم و زور ، پر شده است! بار خدایا ! فَرَج او را نزدیک گردان ، اسباب فَرَجش را آسان نما و ما را از همراهان و یارانش قرار ده . باورها ، پایه های اصلی تمامی ادیان و مذاهب را می سازند. از همین رو ، «مباحث عقیدتی» ، مهم ترین فصل آموزه های پیامبران را تشکیل می دهند ، و چنین است که می بینیم بخش وسیعی از قرآن و احادیث مأثور ، به موضوعات عقیدتی می پردازد. مباحث اعتقادی ، در دنیای جدید ، جایگاهی ممتاز دارند و تاکنون پژوهش های فراوانی در این زمینه به ثمر رسیده است ، گرچه این پژوهش ها در
.
ص: 8
ویژگی های «دانش نامه عقاید اسلامی»
1 . استناد به قرآن و برهان
مقایسه با اهمّیت موضوع ، اندک است. از سوی دیگر ، نیازهای پژوهشی در حوزه دین ، و فرصت های تازه برای پژوهش و بحث ، ایجاب می کند که مجموعه هایی کامل با ساختاری نوین و آسان یاب ، تدوین گردد. بر پایه این ضرورت ها و این نگاه ، دانش نامه عقاید اسلامی ، نصوص (متون) دینی مربوط به عقاید را در زمینه های : معرفت شناسی ، اعتقادات اسلامی ، انسان شناسی ، جهان شناسی و ادیان و مذاهب ، با ویژگی هایی به پژوهشگران ، تقدیم می کند.
ویژگی های «دانش نامه عقاید اسلامی»ما ، در آغاز دانش نامه میزان الحکمه ، ویژگی های لازم برای دانش نامه های حدیثی در دنیای امروز را بر شمردیم و در این جا ، به ویژگی های برجسته این دانش نامه اشاره می کنیم :
1 . استناد به قرآن و برهاننخستین و مهم ترین ویژگی این دانش نامه ، استناد آن به قرآن کریم و برهان عقلی است. راهیابی به قرآن و برهان ، در کنار احادیث مأثور ، عقاید دینی را ریشه دار می سازد. در توضیح این مطلب ، باید گفت : از نظر اسلام ، داشتن علم و یقین به اعتقادات دینی ، لازم است و روا نیست آدمی به چیزی معتقد شود و از آن پیروی نماید ، بدون آن که نسبت بدان ، معرفت پیدا کند . (1) از سوی دیگر ، تنها راه دستیابی به علم و یقین در موضوعات اعتقادی ، بهره گیری از برهان عقلی و یا بهره گیری از انوار قرآن کریم و احادیثی است که صدور آنها قطعی است .
.
1- .ر . ک : ص 53 (پژوهش در عقاید) .
ص: 9
2 . جامعیت
3 . تنظیم موضوعی و ساختار درختی
در دانش نامه عقاید اسلامی ، تکیه گاه اصلی اصول عقاید (از قبیل : توحید و نبوّت) ، برهان های عقلی برگرفته از قرآن و حدیث هستند ؛ یعنی استدلال هایی که صرف نظر از گوینده ، می توان بدانها استناد جست. از این رو ، نیازی به تحلیل و بررسی سندیِ این احادیث نیست. اما در فروع عقاید ، دانش نامه تلاش می کند تا پژوهشگر را به علم یا اطمینان به صدور احادیث برساند ، خواه از طریق قوّت سند و خواه از راه سازگاری محتوای حدیث با قرآن و عقل و سایر احادیث.
2 . جامعیتتمام سعی و تلاش بر آن بوده تا این دانش نامه ، به گونه ای تنظیم شود که تمامی آیات و احادیث مربوط به موضوعات متنوع عقیدتی را در بر گیرد که در این راستا از رایانه استفاده شد ضمن این که اگر سخنی نادرست به پیشوایان دین ، منسوب است ، مورد نقد و بررسی قرار گیرد. این همه ، بدان معنا نیست که دانش نامه از کاستی به دور است ؛ بلکه با وجود گستردگی موضوعات و فروعات اعتقادی ، کاستی ، اجتناب ناپذیر است و امید می رود به خواست خداوند ، با پیشنهاد و یاری پژوهشگران ، این کاستی ها مرتفع گردد.
3 . تنظیم موضوعی و ساختار درختیبرای دستیابی آسان پژوهشگران به احادیث عقیدتی و فراهم سازی بستر فهم دقیق محتوای آنها ، دانش نامه ، احادیث مربوط به هر موضوع را در تبویبی منطقی از کلّی به جزئی ، در خود جای داده است.
.
ص: 10
4 . اختصار
5 . پرداختن به برخی مباحث جدید و مورد نیاز
6 . شرح ، نتیجه گیری ، تحلیل و نقد
7 . نمایه سازی
4 . اختصارتلاش کردیم در حدّ توان و با حفظ جامعیت ، حجم دانش نامه را پایین بیاوریم. در این راستا احادیث هم معنا حذف شد و به ذکر نشانی و اختلاف آنها در پاورقی اکتفا گردید. با این ویژگی ، پژوهشگر می تواند برای رسیدن به اهداف پژوهشی ، در کمترین زمان ، بیشترین بهره را ببرد.
5 . پرداختن به برخی مباحث جدید و مورد نیازدر درآمد دانش نامه ، شماری از مباحث روز و مورد نیاز پژوهشگران در عرصه مسائل اعتقادی ، به بحث گذارده می شود.
6 . شرح ، نتیجه گیری ، تحلیل و نقددر ابتدا و یا انتهای بسیاری از بخش ها و فصل های دانش نامه ، نتیجه گیری ، تحلیل و نقدهایی به چشم می خورد که ساختار و حدود آن بخش و فصل را نشان می دهد. البته این ، بدان معنا نیست که دیگر بخش ها به نقد و تحلیل نیاز ندارند ؛ بلکه اینها نخستین گام برای زمینه سازی پژوهش ها و بررسی های گسترده و متنوع در عرصه مسائل مختلف عقیدتی هستند.
7 . نمایه سازیبرای دستیابی بهتر پژوهشگران به احادیث اعتقادی ، نمایه های این احادیث ، جداگانه در دسترس قرار خواهند گرفت. این نمایه ها به همراه نرم افزار مربوط ، زمینه بهره گیری پژوهشگران از احادیث اعتقادی را در دیگر مباحث علمی و اخلاقی فراهم می سازند.
.
ص: 11
شیوه گزینش و تدوین آیات و احادیث
شیوه گزینش و تدوین آیات و احادیثمرکز تحقیقات دار الحدیث ، روشی ویژه برای گزینش آیات و احادیث دارد ، که ضرورتی برای طرح تفصیلی آن نیست و در این جا تنها به مهم ترین نکات آن ، جهت آگاهی پژوهشگران اشاره می کنیم : الف احادیثی که از اهل بیت پیامبر علیهم السلام روایت شده ، در نظر ما ، همان حدیث پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است ، چنان که امام رضا علیه السلام فرمود: إنّا عَنِ اللّهِ و عَن رَسولِهِ نُحَدِّثُ . (1) به راستی که ما از خداوند و از پیامبر ، حدیث می گوییم. همچنین امام صادق علیه السلام فرمود : حَدیثی حَدیثُ أبی ، وحَدیثُ أبی حَدیثُ جَدّی ، وحَدیثُ جَدّی حَدیثُ الحُسَینِ ، وحَدیثُ الحُسَینِ حَدیثُ الحَسَنِ ، وحَدیثُ الحَسَنِ حَدیثُ أمیرِ المُؤمِنینَ علیهم السلام ، وحَدیثُ أمیرِ المُؤمِنینَ حَدیثُ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، وحَدیثُ رَسولِ اللّهِ قَولُ اللّهِ عز و جل . (2) حدیث من ، حدیث پدرم است و حدیث پدرم ، حدیث جَدّم است و حدیث جدّم ، حدیث حسین است و حدیث حسین ، حدیث حسن است و حدیث حسن ، حدیث امیر مؤمنان است و حدیث امیر مؤمنان ، حدیث پیامبر خداست و حدیث پیامبر خدا ، سخن خداوند عز و جل است. این دانش نامه ، تمامی احادیث گزارش شده از پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام را به صورت برابر ، در خود جای داده است ، چنان که واژه «سنّت» در عنوان کتاب ،
.
1- .رجال الکشّی : ج 2 ص 490 ح 401 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 250 ح 62 .
2- .الکافی : ج 1 ص 53 ح 14، منیه المرید: ص 373 ، الإرشاد: ج 2 ص 186، بحار الأنوار : ج 2 ص 179 ح 28 . همچنین ر . ک : أهل البیت فی الکتاب والسنّه : القسم الرابع / الفصل الأوّل / حدیثهم حدیث رسول اللّه .
ص: 12
گویای این مطلب است . ب تلاش کردیم تمامی آیات و احادیث مرتبط با مباحث اعتقادی را ، پس از فیش برداری از تمام منابع موجود در کتاب خانه تخصصی دار الحدیث ، با کمک گرفتن از نرم افزارهای حدیثی از طریق کلیدواژه های اصلی و مربوط به موضوع ، گرد آوریم تا جامع ترین ، استوارترین و کهن ترین مصدر ، گزینش شود. ج از تکرار احادیث ، پرهیز می کنیم ، مگر در موارد زیر: 1 . وجود نکته ای مهم در تفاوت واژه ها. 2 . وجود تباین لفظی میان متن شیعه و اهل سنّت. 3 . وجود حدیث در باب های گوناگون حدیثی و کوتاه بودن آن. بجز این سه مورد ، احادیث تکراری ، حذف ، و نشانی آنها در پاورقی طبق روش دانش نامه ، ثبت می گردد. د پس از آوردن آیات مربوط به موضوع ، احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سپس احادیث اهل بیت علیهم السلام را تا امام مهدی (عج) به ترتیب می آوریم ، مگر احادیثی که در تفسیر آیات ، وارد شده اند ، که بر دیگر روایت ها مقدّم می گردند. البته گاه هم مضمونی احادیث ، سبب می شود که ترتیب یاد شده ، رعایت نگردد. ه منابع احادیث ، در پاورقی و به ترتیب اعتبارشان تنظیم شده اند. و در صورتی که دسترس به منابع اوّلیه ممکن باشد ، حدیث فقط از آنها نقل می گردد ، مگر بحار الأنوار در احادیث شیعه و کنز العمّال در احادیث اهل سنّت که در پایانِ نشانی خواهند آمد. ز اگر یک حدیث ، هم از پیامبر صلی الله علیه و آله و هم ازدیگر معصومان نقل شده باشد ،
.