فصل دوم : ارزش خرد
2 / 1 ارمغان خدایی
فصل دوم : ارزش خرد2 / 1ارمغان خدایی8496.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خرد، ارمغان خداوند است .8497.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردها بخشیدنی اند و آداب، کسب کردنی .8498.الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلامامام علی علیه السلام :خرد، سرشتی است و دانش، به دست آوردنی .8499.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هر گاه خداوند خیرِ بنده اش را بخواهد ، خردی استوار و کرداری درست، بدو می بخشد .8500.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هر گاه خداوند به انسانی خردی استوار و کرداری درست روزی کند ، نعمت خود را بر او فراوان ساخته و منّت خود را بر او بزرگ داشته است .
.
ص: 224
8501.سنن ابن ماجه عن اُمّ عماره :الکافی عن أبی هاشم الجعفریّ :کُنّا عِندَ الرِّضا علیه السلام فَتَذاکَرنَا العَقلَ . . . قالَ : یا أبا هاشِمٍ ، العَقلُ حِباءٌ مِنَ اللّهِ . . . مَن تَکَلَّفَ العَقلَ لَم یَزدَد بِذلِکَ إلاّ جَهلاً. (1)8496.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سعد السعود :فی سُنَنِ إدریسَ علیه السلام : إنَّ اللّهَ لَمّا أحَبَّ عِبادَهُ وَهَبَ لَهُمُ العَقلَ ، وَاختَصَّ أنبِیاءَهُ وأولِیاءَهُ بِروحِ القُدُسِ . (2)راجع: ص 212 (أنواع العقل) .
2 / 2خَیرُ المَواهِبِ8659.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما قَسَمَ اللّهُ لِلعِبادِ شَیئًا أفضَلَ مِنَ العَقلِ ، فَنَومُ العاقِلِ أفضَلُ مِن سَهَرِ الجاهِلِ ، وإفطارُ العاقِلِ أفضَلُ مِن صَومِ الجاهِلِ ، وإقامَهُ العاقِلِ أفضَلُ مِن شُخوصِ الجاهِلِ . ولا بَعَثَ اللّهُ رَسولاً ولا نَبِیًّا حَتّی یَستَکمِلَ العَقلَ ، ویَکونَ عَقلُهُ أفضَلَ مِن عُقولِ جَمیعِ اُمَّتِهِ . وما یُضمِرُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فی نَفسِهِ أفضَلُ مِنِ اجتِهادِ جَمیعِ المُجتَهِدینَ ، وما أدَّی العاقِلُ فَرائِضَ اللّهِ حَتّی عَقَلَ مِنهُ ، ولا بَلَغَ جَمیعُ العابِدینَ فی فَضلِ عِبادَتِهِم ما بَلَغَ العاقِلُ ، إنّ العُقَلاءَ هُم اُولُو الأَلبابِ ، الَّذینَ قالَ اللّهُ تَعالی : « إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَبِ » (3) . (4)8660.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :تَبارَکَ الَّذی قَسَّمَ العَقلَ بَینَ عِبادِهِ أشتاتًا ، إنَّ الرَّجُلَینِ لَیَستَوی
عَمَلُهُما وبِرُّهُما وصَومُهُما وصَلاتُهُما ، ولکِنَّهُما یَتَفاوَتانِ فِی العَقلِ کَالذَّرَّهِ فی جَنبِ اُحُدٍ ، وما قَسَمَ اللّهُ لِخَلقِهِ حَظًّا هُوَ أفضَلُ مِنَ العَقلِ وَالیَقینِ. (5) .
1- .الکافی : ج 1 ص 23 ح 18 ، تحف العقول : ص 448 ، بحار الأنوار: ج 78 ص 355 نقلاً عن کتاب الدرّ .
2- .سعد السعود : ص 39 عن إبراهیم بن هلال الصابئ ، بحار الأنوار : ج 11 ص 283 ح 11 .
3- .الرعد : 19 .
4- .المحاسن : ج 1 ص 308 ح 609 ، بحار الأنوار: ج 1 ص 91 ح 22 وراجع تحف العقول: ص 397.
5- .کنز العمّال : ج 3 ص 382 ح 7053 نقلاً عن الحکیم عن طاووس .
ص: 225
2 / 2 بهترین بخشش
8661.عنه صلی الله علیه و آله ( لِعَلِیٍّ علیه السلام ) الکافی به نقل از ابو هاشم جعفری : نزد امام رضا علیه السلام بودیم و از خِرد، سخن به میان آوردیم. فرمود: «ای ابو هاشم! خرد، بخشش خدایی است. هر کس که بخواهد با تکلّف، خود را خردمند نماید، چیزی جز نادانی بر او افزوده نمی گردد».8662.عنه صلی الله علیه و آله :سعد السعود :در سُنَن ادریس علیه السلام آمده است : تحقیقا چون خداوند، بندگانش را دوست داشت، به آنان خرد بخشید و روح القدس را ویژه پیامبران و اولیای خود قرار داد.ر . ک : ص 213 (انواع خرد) .
2 / 2بهترین بخشش8662.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، چیزی با ارزش تر از خِرد در میان بندگان، تقسیم نکرد . لذا خواب خردمند، از بیداری نادان ، برتر است و خوردن خردمند ، از روزه نادان برتر است و بر جا بودن خردمند، از به حرکت در آمدن نادان ، برتر است .
خداوند، هیچ پیامبر و فرستاده ای را برنینگیخت ، مگر آن زمان که خِردش کامل گشت و خِردش از خِردهای همه امّتش بیشتر بود . آنچه پیامبر در خود نهان می دارد [ یعنی خرد] ، از کوشش تمامِ کوشندگان، برتر است .
هیچ بنده ای، نمی تواند واجبات الهی را به جای آورد، مگر آن که درباره آنها تعقّل کند . همه پرستشگران با زیادتی عبادت و پرستش ، به پایه خردمندان نمی رسند به راستی که خردمندان ، همان «اولو الألباب (صاحبان خرد)» هستند که خداوند، درباره آنان فرمود : «جز صاحبان خرد، پند نمی گیرند» .8663.شعب الإیمان ( به نقل از سلمان ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خجسته است آن که خرد را میان بندگانش گوناگون قسمت کرد .
گاه ، دو انسان، کردار ، نیکی ها ، روزه و نمازشان برابر است ؛ امّا در خرد، متفاوت اند ، مانند ذره ای در کنار کوه اُحُد . خداوند، بهره ای برتر از خرد و یقین در میان آفریدگانش قسمت نکرد .
.
ص: 226
8664.سنن الترمذی عن أنس :تاریخ الیعقوبیّ فی ذِکرِ مَواعِظِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله :قیلَ لَهُ : ما أفضَلُ ما اُعطِیَ العَبدُ؟
قالَ : نَحیزَهٌ (1) مِن عَقلٍ یولَدُ مَعَهُ.
قالوا : فَإِذا أخطَأَهُ ذلِکَ؟
قالَ : فَلیَتَعَلَّم عَقلاً. (2)8665.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :جامع الأحادیث للقمّی :سُئِلَ أمیرُالمُؤمِنینَ علیه السلام : ما أفضَلُ ما اُعطِیَ الإِنسانُ ؟
قالَ : غَریزَهُ عَقلٍ .
قیلَ : فَإِن لَم یَکُن ؟
قالَ : فَأَخٌ مُستَشیرٌ .
قیلَ : فَإِن لَم یَکُن ؟
قالَ : فَصَمتٌ فِی المَجالِسِ .
قیلَ : فَإِن لَم یَکُن ؟
قالَ : فَمَوتٌ عاجِلٌ. (3)8666.صحیح البخاری عن ابن عبّاس :الإمام علیّ علیه السلام :خَیرُ المَواهِبِ العَقلُ. (4) .
1- .نحیزه الرجل : طبیعته (کتاب العین : ص 794) .
2- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 98 .
3- .جامع الأحادیث للقمّی : ص 194 .
4- .غرر الحکم : ح 4947 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 237 ح 4504 .
ص: 227
8667.ثواب الأعمال عن ابن عبّاس :تاریخ الیعقوبی در گزارش پندهای پیامبر صلی الله علیه و آله: از پیامبر خدا پرسیده شد : برترین چیزی که به بندگان بخشیده شده ، چیست ؟
فرمود : «خردِ سرشتی ، که با آن زاده می شود» .
گفتند : اگر از آن ، بی بهره شد ؟
فرمود : «خرد بیاموزد» .8668.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی آدابِ شَهرِ رَمَضانَ ) جامع الأحادیث :از امیر مؤمنان سؤال شد : برترین چیزی که به انسان ها بخشیده شده ، چیست ؟
فرمود : «خردِ سرشتی» .
گفته شد : اگر نباشد ؟
فرمود : «برادری که با او مشورت شود» .
گفته شد : اگر نبود ؟
فرمود : «خاموشی در مجلس ها» .
گفته شد : اگر این هم نبود ؟
فرمود : «مرگ زودرس» .8664.سنن الترمذی ( به نقل از اَ نَس ) امام علی علیه السلام :بهترینِ بخشش ها ، خرد است . .
ص: 228
8665.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مِن کَمالِ النِّعَمِ وُفورُ العَقلِ. (1)8666.صحیح البخاری ( به نقل از ابن عبّاس ) عنه علیه السلام :أفضَلُ النِّعَمِ العَقلُ. (2)8667.ثواب الأعمال ( به نقل از ابن عبّاس ) عنه علیه السلام :أفضَلُ حَظِّ الرَّجُلِ عَقلُهُ ؛ إن ذَلَّ أعَزَّهُ ، وإن سَقَطَ رَفَعَهُ ، وإن ضَلَّ أرشَدَهُ ، وإن تَکَلَّمَ سَدَّدَهُ. (3)8668.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در بیان آداب ماه رمضان ) عنه علیه السلام :لا نِعمَهَ أفضَلُ مِن عَقلٍ. (4)8669.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الحسن علیه السلام :العَقلُ أفضَلُ ما وَهَبَهُ اللّهُ تَعالی لِلعَبدِ ؛ إذ بِهِ نَجاتُهُ فِی الدُّنیا مِن آفاتِها وسَلامَتُهُ فِی الآخِرَهِ مِن عَذابِها. (5)8670.الإمام علیّ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ :
وأفضَلُ قِسمِ اللّهِ لِلمَرءِ عَقلُهُ
فَلَیسَ مِنَ الخَیراتِ شَیءٌ یُقارِبُه إذا أکمَلَ الرَّحمنُ لِلمَرءِ عَقلَهُ
فَقَد کَمُلَت أخلاقُهُ ومَآرِبُه (6)2 / 3أصلُ الإِنسانِ8669.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا مَعشَرَ قُرَیشٍ ! إنَّ حَسَبَ الرَّجُلِ دینُهُ ، ومُروءَتَهُ خُلُقُهُ ، وأصلَهُ عَقلُهُ. (7) .
1- .غرر الحکم : ح 9300 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 472 ح 8643 .
2- .غرر الحکم : ح 2881 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 111 ح 2403 .
3- .غرر الحکم : ح 3354 .
4- .غرر الحکم : ح 10672 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 538 ح 9950 .
5- .إرشاد القلوب : ص 199 .
6- .الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 74 الرقم 31 .
7- .الکافی : ج 8 ص 181 ح 203 ، الأمالی للطوسی : ص 147 ح 241 کلاهما عن سدیر الصیرفی عن الإمام الباقر علیه السلام ، روضه الواعظین : ص 310 عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 22 ص 382 ح 16 .
ص: 229
2 / 3 بنیاد انسان
8670.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :نشانه نعمت کامل ، زیادتی خرد است .8671.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :برترین نعمت ، خرد است .8672.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :برترین بهره آدمی، خرد اوست . اگر خوار شد ، خرد ، او را عزیز می گرداند ؛ اگر فرو افتاد ، او را رفعت می بخشد ؛ اگر گم راه شد ، او را راهنمایی می کند ؛ و اگر سخن گفت ، او را [ از خطا] نگه می دارد .8673.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی دُعاءِ اللَّیلَهِ الثّامِنَهِ مِن شَهرِ رَمَ ) امام علی علیه السلام :نعمتی برتر از خرد نیست .8674.فضائل الأوقات عن عائشه :امام حسن علیه السلام :خرد ، بهترین بخشش خداوند متعال به بنده است ؛ زیرا بِدان از آفت های دنیا می رَهد و از عذاب دوزخ در امان می ماند .8673.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در دعای شب هشتم ماه رمضان ) امام علی علیه السلام در دیوان شعر منسوب به ایشان :
بهترین ارمغان خداوند برای انسان ها خرد است
و هیچ یک از خوبی ها به پایه آن نرسد .اگر خدای رحمان ، خرد انسانی را کامل کرد
اخلاق و خواسته هایش نیز به کمال رسد .2 / 3بنیاد انسان8676.الإمام علیّ علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای گروه قریش ! همانا تبار آدمی، دین اوست و جوان مردی اش ، خُلق و خوی اوست و بنیادش خرد اوست .
.
ص: 230
8677.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( مِن کَلامٍ لَهُ فی شَهرِ رَمَضانَ ) الإمام علیّ علیه السلام :أصلُ الإِنسانِ لُبُّهُ ، وعَقلُهُ دینُهُ ، ومُرُوَّتُهُ حَیثُ یَجعَلُ نَفسَهُ. (1)8675.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الکَیِّسُ أصلُهُ عَقلُهُ ، ومُروءَتُهُ خُلُقُهُ ، ودینُهُ حَسَبُهُ. (2)8676.امام علی علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :أصلُ الرَّجُلِ عَقلُهُ ، وحَسَبُهُ دینُهُ ، وکَرَمُهُ تَقواهُ ، وَالنّاسُ فی آدَمَ مُستَوونَ. (3)8677.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در سخنی در ماه رمضان ) الإمام علیّ علیه السلام :الإِنسانُ عَقلٌ وصورَهٌ ، فَمَن أخطَأَهُ العَقلُ ولَزِمَتهُ الصّورَهُ لَم یَکُن کامِلاً وکانَ بِمَنزِلَهِ مَن لا روحَ فیهِ ، فَمَن طَلَبَ العَقلَ المُتَعارَفَ فَلیَعرِف صورَهَ الاُصولِ وَالفُضولِ ، فَإِنَّ کَثیرًا مِنَ النّاسِ یَطلُبونَ [ الفُضولَ ] (4) ویُضَیِّعونَ الاُصولَ ، مَن أحرَزَ الأَصلَ اکتَفی بِهِ عَنِ الفَضلِ. (5)8678.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عَقلُ المَرءِ نِظامُهُ ، وأدَ بُهُ قِوامُهُ ، وصِدقُهُ إمامُهُ ، وشُکرُهُ تَمامُهُ. (6)8679.الإمام الصادق علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :دِعامَهُ الإِنسانِ العَقلُ ، وَالعَقلُ مِنهُ الفِطنَهُ وَالفَهمُ وَالحِفظُ وَالعِلمُ ؛ وبِالعَقلِ یَکمُلُ ، وهُوَ دَلیلُهُ ومُبصِرُهُ ومِفتاحُ أمرِهِ. (7)راجع : ص 236 (دعامه المؤمن) .
.
1- .روضه الواعظین : ص 8 ، الأمالی للصدوق: ص 312 ح 361 عن جمیل بن درّاج عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلاموفیه «عقله ودینه» بدل «عقله دینه» والظاهر زیاده الواو وأنّها اشتباه من المصحّح؛ إذ أنّ المستنسخ وضع ضمّه کبیره علی هاء کلمه «عقلهُ» فی الطبعه القدیمه والحجریّه، فظنّ المصحّح أنّها واوٌ، وفی بحار الأنوار: ج 1 ص 82 ح 2 نقل الحدیث أیضًا عن الأمالی من دون واوٍ . راجع فی خصوص هذه المسأله الأحادیث الوارده فی: تحف العقول: ص 217 والفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه السلام : ص 367 وبحار الأنوار: ج 75 ص 108 ح 11.
2- .غرر الحکم : ح 1739 .
3- .کشف الغمّه : ج 2 ص 370 ، إحقاق الحقّ : ج 19 ص 533 نقلاً عن الأنوار القدسیّه ، بحار الأنوار : ج 78 ص 202 ح 34 .
4- .ما بین المعقوفین سقط من المصدر وأثبتناه من بحار الأنوار ، وفیه أیضًا «یضعون» بدل «یضیّعون» .
5- .مطالب السؤول : ص 49 ؛ بحار الأنوار : ج 78 ص 7 ح 9 .
6- .غرر الحکم : ح 6335 .
7- .الکافی: ج 1 ص 25 ح 23 عن أحمد بن محمّد مرسلاً ، علل الشرائع: ص 103 ح 2 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 90 ح 17 .
ص: 231
8678.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بنیاد آدمی ، خرد اوست ؛ آیین او به خرد اوست ؛ و جوان مردی هر کس ، به آن است که خود را در کجا قرار دهد .8679.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :بنیاد انسان زیرک ، خرد اوست و جوان مردی او ، خُلق و خُویَش است ، و تبار او دین اوست .8680.صحیح مسلم ( به نقل از ابو هُرَیره ) امام صادق علیه السلام :بنیاد انسان ، خرد اوست و شرافت او دین اوست ، و کرامتش پارسایی اوست . انسان ها در [ فرزندی] آدم ، برابرند .8681.مسند ابن حنبل عن أبی هریره :امام علی علیه السلام :آدمی ، [ ترکیبی از] خرد و صورت است . هر آن که از خرد، تهی شود و تنها صورت آدمی داشته باشد ، کامل نیست و به سان موجودِ بی جان است . هر کس که خرد تجربی را جستجو می کند ، باید اصل ها و فضیلت ها (1) را بشناسد . چه بسیارند کسانی که در جستجوی فضیلت، اصل را از دست می دهند . هر که اصل را به دست آورد ، از فضیلت ، بی نیاز است .8682.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، نظام نامه آدمی ، و ادب ، مایه استواری او ، و راستی ، پیشوای او ، و سپاس گزاری ، مایه کمال اوست .8683.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :پشتیبان انسان ، خرد است . از خرد ، زیرکی ، فهم ، خودْنگهداری و دانش حاصل می آید . [ انسان ،] با خرد به کمال می رسد و همو راهنما ، بیناکننده و کلید کارهاست .ر . ک : ص 237 (پشتیبان مؤمن) .
.
1- .مقصود از اصل ها ، واجبات و کارهای بنیادی، و مقصود از فضیلت ها ، مستحبات و اموری است که انجام دادن آنها خوب است ؛ ولی ترک آنها مشکل آفرین نیست .
ص: 232
2 / 4قیمَهُ الإِنسانِ8681.مسند ابن حنبل ( به نقل از ابو هُرَیره ) تیسیر المطالب عن ابن عبّاس رفعه إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله قال :أفضَلُ النّاسِ أعقَلُ النّاسِ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : وذلِکَ نَبِیُّکُم صلی الله علیه و آله. (1)8682.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :قیمَهُ کُلِّ امرِیً عَقلُهُ. (2)8683.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یُنبِئُ عَن قیمَهِ کُلِّ امرِیً عِلمُهُ وعَقلُهُ. (3)8684.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الإِنسانُ بِعَقلِهِ. (4)8685.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به زنی از انصار ) عنه علیه السلام :عُنوانُ فَضیلَهِ المَرءِ عَقلُهُ وحُسنُ خُلُقِهِ. (5)8686.الکافی ( به نقل از ولید بن صبیح ) عنه علیه السلام :العَقلُ فَضیلَهُ الإِنسانِ. (6)8687.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لِلإِنسانِ فَضیلَتانِ : عَقلٌ ومَنطِقٌ ، فَبِالعَقلِ یَستَفیدُ ، وبِالمَنطِقِ یُفیدُ. (7)8688.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :غایَهُ الفَضائِلِ العَقلُ. (8)8689.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ أشرَفُ مَزِیَّهٍ. (9)8690.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّمَا الشَّرَفُ بِالعَقلِ وَالأَدَبِ لا بِالمالِ وَالحَسَبِ. (10) .
1- .تیسیر المطالب : ص 146 .
2- .غرر الحکم : ح 6763 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 372 ح 6292 .
3- .غرر الحکم : ح 11027 .
4- .غرر الحکم : ح 230 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 61 ح 1568 .
5- .غرر الحکم : ح 6343 .
6- .غرر الحکم : ح 252 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 27 ح 359 .
7- .غرر الحکم : ح 7356 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 403 ح 6811 .
8- .غرر الحکم : ح 6376 .
9- .غرر الحکم : ح 976.
10- .غرر الحکم : ح 3873 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 178 ح 3654 .
ص: 233
2 / 4 ارزش انسان
2 / 4ارزش انسان8689.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تیسیر المطالب به نقل از ابن عبّاس ، از پیامبر صلی الله علیه و آله : «برترینِ مردم، خردمندترینِ آنهاست» .
ابن عبّاس گفت: و آن، پیامبر شماست .8690.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ارزش هر انسانی، خردمندی اوست .8691.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :دانش و خردمندی، از ارزش آدمی خبر می دهند .8692.صحیح البخاری عن أبی هریره :امام علی علیه السلام :انسان ، به خردش است .8693.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :نشانِ فضیلت انسان ، خرد و خوش خُلقی اوست .8691.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :فضیلت انسان ، به خرد است .8692.صحیح البخاری ( به نقل از ابو هُرَیره ) امام علی علیه السلام :آدمی دو فضیلت دارد : خردمندی و سخنوری ؛ با خرد می آموزد و با سخن، آموزش می دهد .8693.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :خردمندی ، نهایت فضیلت هاست .8694.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :گرامی ترین برتری ، خردمندی است .8695.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( مِمّا کانَ یَدعو بِهِ أوَّلَ لَیلَهٍ مِن شَهرِ ) امام علی علیه السلام :بزرگواری ، به خرد و ادب است، نه به ثروت و قبیله .
.
ص: 234
8694.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مِیزَهُ الرَّجُلِ عَقلُهُ ، وجَمالُهُ مُرُوَّتُهُ (1) .2 / 5أوَّلُ قَواعِدِ الإِسلامِ8697.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :قَواعِدُ الإِسلامِ سَبعَهٌ : فَأَوَّلُهَا العَقلُ وعَلَیهِ بُنِیَ الصَّبرُ ، وَالثّانی صَونُ العِرضِ وصِدقُ اللَّهجَهِ ، وَالثّالِثَهُ تِلاوَهُ القُرآنِ عَلی جِهَتِهِ ، وَالرّابِعَهُ الحُبُّ فِی اللّهِ وَالبُغضُ فِی اللّهِ ، وَالخامِسَهُ حَقُّ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ومَعرِفَهُ وَلایَتِهِم ، وَالسّادِسَهُ حَقُّ الإِخوانِ وَالمُحاماهُ عَلَیهِم ، وَالسّابِعَهُ مُجاوَرَهُ النّاسِ بِالحُسنی. (2)2 / 6صَدیقُ المَرءِ8698.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :صَدیقُ کُلِّ امرِیً عَقلُهُ ، وعَدُوُّهُ جَهلُهُ. (3)8699.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام : یا بُنَیَّ ، العَقلُ خَلیلُ المَرءِ. (4)8698.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :المَرءُ صَدیقُ ما عَقَلَ. (5)8699.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ صَدیقٌ مَقطوعٌ ، الهَوی عَدُوٌّ مَتبوعٌ. (6) .
1- .غرر الحکم : ح 9749 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 485 ح 8936 .
2- .تحف العقول : ص 196 عن کمیل ، بحار الأنوار : ج 68 ص 381 ح 31 .
3- .المحاسن : ج 1 ص 309 ح 610 عن الحسن بن جهم عن الإمام الرضا علیه السلام ، الکافی : ج 1 ص 11 ح 4 ، عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 24 ح 1 ، علل الشرائع : ص 101 ح 2 کلّها عن الحسن بن الجهم عن الإمام الرضا علیه السلام ، تحف العقول : ص 443 عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 87 ح 11 .
4- .الأمالی للطوسی : ص 146 ح 240 عن أبی وَجْزَه السعدی عن أبیه ، بحار الأنوار : ج 1 ص 88 ح 13 .
5- .غرر الحکم : ح 424 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 39 ح 846 .
6- .غرر الحکم : ح 324 و 325 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 17 ح 3 ولیس فیه صدره .
ص: 235
2 / 5 نخستین پایه اسلام
2 / 6 دوست انسان
8700.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :شاخص [ ارزش] انسان ، خرد او ، و زیباییِ [ باطن] او ، به جوان مردی اوست .2 / 5نخستین پایه اسلام8702.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :پایه های اسلام ، هفت تاست : خرد ، نخستین پایه است و بر آن ، شکیبایی استوار است . دومین پایه ، راستگویی و آبروداری است . پایه سوم ، تلاوت قرآن است ، آن گونه که هست . چهارمین پایه ، دوستی و دشمنی برای خداست . پایه پنجم ، شناخت ولایت خاندان پیامبر و رعایت حقوق آنان است . ششمین پایه ، حمایت از دوستان و برادران و ادای حقوق آنان است . پایه هفتم ، به نیکی رفتار کردن با مردم است .2 / 6دوست انسان8703.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر صلی الله علیه و آله :دوست هر انسانی، خرد او و دشمنش نادانی اوست .8704.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش به فرزندش امام حسن علیه السلام : فرزندم! خرد ، دوست آدمی است .8703.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آدمی ، دوستِ دانستنی های خویش است .8704.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، دوستی است که با او قطع رابطه می شود و هوس ، دشمنی است که از او پیروی می شود .
.
ص: 236
8705.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ صَدیقٌ مَحمودٌ. (1)8706.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ خَیرُ صاحِبٍ. (2)2 / 7خَلیلُ المُؤمِنِ ودَلیلُهُ8707.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :العِلمُ خَلیلُ المُؤمِنِ ، وَالعَقلُ دَلیلُهُ ، وَالعَمَلُ قَیِّمُهُ ، وَالحِلمُ وَزیرُهُ ، وَالصَّبرُ أمیرُ جُنودِهِ ، وَالرِّفقُ والِدُهُ ، وَاللّینُ أخوهُ. (3)8708.[رسول اللّه صلی الله علیه و آله ] {-1-} :الإمام علیّ علیه السلام :العَقلُ خَلیلُ المُؤمِنِ. (4)8707.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :حُسنُ العَقلِ أفضَلُ رائِدٍ. (5)8708.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :العَقلُ دَلیلُ المُؤمِنِ. (6)2 / 8دِعامَهُ المُؤمِنِ8711.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ شَیءٍ دِعامَهٌ ودِعامَهُ المُؤمِنِ عَقلُهُ ، فَبِقَدرِ عَقلِهِ تَکونُ عِبادَتُهُ لِرَبِّهِ. (7) .
1- .غرر الحکم : ح 2218 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 66 ح 1680 .
2- .شُعب الإیمان: ج 6 ص 246 ح 8032 ، تاریخ دمشق: ج 42 ص 509 کلاهما عن إبراهیم.
3- .شُعب الإیمان : ج 4 ص 161 ح 4659 عن الحسن ، نوادر الاُصول : ج 1 ص 130 عن ابن عبّاس ، کنز العمّال : ج 10 ص 133 ح 28663 وص 144 ح 28732 ؛ تحف العقول : ص 55 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 367 ح 3 نقلاً عن کتاب الشهاب.
4- .تحف العقول : ص 203 ، غرر الحکم : ح 2092 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 40 ح 18 .
5- .غرر الحکم : ح 4826 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 227 ح 4371 .
6- .الکافی : ج 1 ص 25 ح 24 ، کنز الفوائد: ج 1 ص 199 کلاهما عن إسماعیل بن مهران عن بعض رجاله.
7- .کنز الفوائد : ج 2 ص 31 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 96 ح 42 ؛ الفردوس : ج 3 ص 333 ح 4999 عن أبی سعید وزاد فیه «أما سمعتم قول الفاجر عند ندامته یقول: لو کنّا نسمع أو نعقل» .
ص: 237
2 / 7 دوست و راهنمای مؤمن
2 / 8 پشتیبان مؤمن
8709.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، دوستیْ پسندیده است .8710.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، بهترین همراه است .2 / 7دوست و راهنمای مؤمن8713.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش، دوست مؤمن است و خرد ، راهنمای او ؛ کار ، سرپرست او و بردباری ، وزیرش ؛ شکیبایی ، فرمانده سربازان اوست و مدارا ، پدرش و نرم خویی ، برادرش .8712.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، دوست مؤمن است .8713.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نیک خردی ، برترین راهبر است .8714.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :خرد ، راهنمای مؤمن است .2 / 8پشتیبان مؤمن8715.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیزی پشتیبانی دارد و پشتیبان مؤمن ، خرد اوست . از این رو ، بندگی مؤمن برای پروردگارش ، به اندازه خرد اوست .
.
ص: 238
8716.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ لِکُلِّ شَیءٍ آلَهً وعُدَّهً وآلَهُ المُؤمِنِ وعُدَّتُهُ العَقلُ ، ولِکُلِّ تاجِرٍ بِضاعَهٌ وبِضاعَهُ المُجتَهِدینَ العَقلُ ، ولِکُلِّ خَرابٍ عِمارَهٌ وعِمارَهُ الآخِرَهِ العَقلُ ، ولِکُلِّ سَفَرٍ فِسطاطٌ یَلجَؤونَ إلَیهِ وفِسطاطُ المُسلِمینَ العَقلُ. (1)8717.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إرشاد القلوب :قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : إنَّ مِن دِعامَهِ البَیتِ أساسَهُ ، ودِعامَهُ الدّینِ المَعرِفَهُ بِاللّهِ تَعالی وَالیَقینُ بِتَوحیدِهِ وَالعَقلُ القامِعُ .
فَقالوا : ومَا القامِعُ یا رَسولَ اللّهِ ؟
قالَ : الکَفُّ عَنِ المَعاصی وَالحِرصُ عَلی طاعَهِ اللّهِ وَالشُّکرُ عَلی جَمیعِ إحسانِهِ وإنعامِهِ وحُسنِ بَلائِهِ. (2)8716.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :المُؤمِنُ کَیِّسٌ عاقِلٌ. (3)راجع : ص 228 (أصل الإنسان) .
2 / 9أجمَلُ زینَهٍ8718.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :العَقلُ أجمَلُ زینَهٍ ، وَالعِلمُ أشرَفُ مَزِیَّهٍ. (4)8719.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا جَمالَ أزیَنُ مِنَ العَقلِ. (5) .
1- .کنز الفوائد : ج 1 ص 56 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 34 .
2- .إرشاد القلوب : ص 169 وراجع : الفردوس : ج 2 ص 222 ح 3077 .
3- .غرر الحکم : ح 714 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 30 ح 462 .
4- .غرر الحکم : ح 1940 .
5- .الکافی : ج 8 ص 19 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 406 ح 5880 ، التوحید : ص 73 ح 27 کلاهما عن جابر بن یزید الجعفی عن الإمام الباقر عن آبائه عنه علیهم السلام ، تحف العقول : ص 93 وفیه «أحسن» بدل «أزین» ، کنز الفوائد : ج 1 ص 200 ، غرر الحکم : ح 10639 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 381 ح 5 .
ص: 239
2 / 9 زیباترین آرایه
8720.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیزی به ابزار و نیرویی نیازمند است و نیرو و ابزار مؤمن ، خرد است . هر بازرگانی ، سرمایه ای دارد و سرمایه کوشش کنندگان ، خرد است . هر ویرانی را آبادانی است و آبادانی آخرت ، به خرد است . در هر مسافرتی خیمه ای به پا می کنند که بدان پناه می برند و خیمه مسلمانان [ در سفر آخرت] ، خرد است.8721.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ارشاد القلوب :پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «تکیه گاه خانه ، پایه آن است و تکیه گاه دین ، شناخت خداوند متعال ، یقین به یگانگی او و خِرد سرکوب کننده است» .
پرسیدند : ای پیامبر خدا! سرکوب کننده چیست ؟
فرمود : «بازداری از گناهان ، شوق داشتن به پیروی از خداوند و سپاس گزاری بر همه بخشش ها و نعمت ها و آزمایش های نیکوی خداوند» .8720.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :مؤمن ، زیرک و خردمند است .ر . ک : ص 229 (بنیاد انسان) .
2 / 9زیباترین آرایه8722.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، زیباترین آرایه ، و دانش ، گرامی ترین برتری است .8723.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هیچ زیبایی ای ، نیکوتر از خرد نیست .
.
ص: 240
8724.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ أحسَنُ حِلیَهٍ. (1)8725.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :زینَهُ الرَّجُلِ عَقلُهُ. (2)8724.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ زَینٌ ، الحُمقُ شَینٌ. (3)8725.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ زَینٌ لِمَن رُزِقَهُ. (4)8726.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ ثَوبٌ جَدیدٌ لا یَبلی. (5)8727.المصباح للکفعمی :عنه علیه السلام :حَسَبُ المَرءِ عِلمُهُ ، وجَمالُهُ عَقلُهُ. (6)8726.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :حُسنُ العَقلِ جَمالُ الظَّواهِرِ وَالبَواطِنِ. (7)8727.المصباح ، کفعمی :عنه علیه السلام :مَن لَم یَکُن لَهُ عَقلٌ یَزینُهُ لَم یَنبُل. (8)8728.البلد الأمین :عنه علیه السلام :زَینُ الدّینِ العَقلُ. (9)8728.البلد الأمین:الإمام العسکریّ علیه السلام :حُسنُ الصّورَهِ جَمالٌ ظاهِرٌ ، حُسنُ العَقلِ جَمالٌ باطِنٌ. (10)8729.الإمام زین العابدین عن أبیه عن جدّه علیهم السلامالإمام علیّ علیه السلام فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ :
یَعیشُ الفَتی فِی النّاسِ بِالعَقلِ إنَّهُ
عَلَی العَقلِ یَجری عِلمُهُ وتَجارِبُه یَزینُ الفَتی فِی النّاسِ صِحَّهُ عَقلِهِ
وإن کانَ مَحظورًا عَلَیهِ مَکاسِبُه یَشینُ الفَتی فِی النّاسِ قِلَّهُ عَقلِهِ
وإن کَرُمَت أعراقُهُ ومَناصِبُه (11) .
1- .غرر الحکم : ح 813 .
2- .کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 36 .
3- .غرر الحکم : ح 14 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 36 ح 725 و 726 .
4- .غرر الحکم : ح 1276 .
5- .غرر الحکم : ح 1235 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 46 ح 1146 .
6- .غرر الحکم : ح 4892 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 232 ح 4444 .
7- .غرر الحکم : ح 4807 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 228 ح 4379 .
8- .غرر الحکم : ح 9002 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 464 ح 8439 .
9- .غرر الحکم : ح 5466 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 276 ح 5028 .
10- .الدرّه الباهره : ص 43 ، نزهه الناظر : ص 145 ح 9 ، أعلام الدین : ص 313 ، غرر الحکم : ح 4805 و 4807 نحوه ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 27 .
11- .الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 74 ح 31 .
ص: 241
8729.امام زین العابدین علیه السلام ( به نقل از پدرش ، از جدّش علیهماالسلام ) امام علی علیه السلام :خرد ، زیباترین زیور است .8730.المصباح للکفعمی :امام علی علیه السلام :آرایه آدمی ، خرد است .8730.المصباح ، کفعمی :امام علی علیه السلام :خرد ، زیبایی است و نادانی ، زشتی .8731.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :خرد برای خردمند ، زیبایی است .8732.الکافی عن الحلبی عن الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :خرد ، لباسی است نو که کهنه نمی شود .8731.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :تبار آدمی ، دانش اوست و زیبایی او ، به خرد او .8732.الکافی ( به نقل از حَلَبی ) امام علی علیه السلام :نیک خردی ، زیبایی ظاهر و باطن است .8733.السنن الکبری عن عائشه :امام علی علیه السلام :هر که از خردی که او را بیاراید ، بی بهره باشد ، رشد نخواهد یافت .8734.صحیح مسلم عن عائشه :امام علی علیه السلام :آرایش دینداری ، به خرد است .8735.الإمام علیّ علیه السلام :امام عسکری علیه السلام :زیبایی اندام ، زیباییِ ظاهری است و زیبایی خرد ، زیباییِ باطنی .8736.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام در دیوان شعر منسوب به ایشان :
جوان ، در میان مردم ، با خرد ، زندگی می کند
و بر پایه خرد ، دانش و تجربه هایش کارساز است . درستی خرد ، جوان را در میان مردم می آراید
گرچه کسب و کارش بی رونق باشد . کم خردی، جوان را زشت جلوه می دهد
گرچه از خانواده ای بزرگ و صاحب منصب باشد . .
ص: 242
راجع : ص 356 (مکارم الأخلاق) و 366 (محاسن الأعمال) .
2 / 10أغنَی الغِنی8736.امام علی علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا فَقرَ أشَدُّ مِنَ الجَهلِ ، ولا مالَ أعوَدُ مِنَ العَقلِ. (1)8737.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :أغنَی الغِنَی العَقلُ. (2)8738.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :العَقلُ أغنَی الغِنی ، وغایَهُ الشَّرَفِ فِی الآخِرَهِ وَالدُّنیا. (3)8739.الاُصول الستّه عشر عن إسحاق بن عمّار أو سماعه بنعنه علیه السلام :لا غِنی أکبَرُ مِنَ العَقلِ. (4)8737.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :لا عُدَّهَ أنفَعُ مِنَ العَقلِ. (5)8738.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :کَفی بِالعَقلِ غِنًی . (6) .
1- .الکافی : ج 1 ص 25 ح 25 عن السری بن خالد عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 37 ح 5762 عن حمّاد ابن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعًا عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، غرر الحکم : ح 10619 و 10618 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 89 ح 15 ؛ الفردوس : ج 5 ص 179 ح 7889 ، کنز العمّال : ج 16 ص 120 ح 44135 وفیه «لا غنی أعود...» وکلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام .
2- .نهج البلاغه : الحکمه 38 ، غرر الحکم : ح 2843 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 31 ؛ مائه کلمه للجاحظ : ص 99 ح 83 ، سجع الحمام : ص 86 ح 263 نقلاً عن الإعجاز والإیجاز ، کنز العمّال : ج 16 ص 266 ح 44388 نقلاً عن تاریخ ابن عساکر عن عقبه بن أبی الصهباء .
3- .غرر الحکم : ح 1822 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 22 ح 148 .
4- .کشف الغمّه : ج 2 ص 198 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 111 ح 6 .
5- .الإرشاد : ج 1 ص 304 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 35 .
6- .غرر الحکم : ح 7015 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 386 ح 6526 .
ص: 243
2 / 10 بزرگ ترین بی نیازی
ر . ک : ص 357 (مکارم اخلاق) و 367 (کارهای نیک) .
2 / 10بزرگ ترین بی نیازی8740.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ تنگ دستی ای سخت تر از نادانی نیست و هیچ سرمایه ای ، پُرسودتر از خردمندی نیست .8741.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :برترین بی نیازی ، خردمندی است .8742.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمندی ، برترین بی نیازی و عالی ترین رتبه در دنیا و آخرت به شمار می رود .8743.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هیچ بی نیازی ای بزرگ تر از خردمندی نیست .8744.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هیچ سرمایه ای ، سودمندتر از خردمندی نیست .8745.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، برای بی نیازی ، کفایت می کند .
.
ص: 244
8742.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا غِنی مِثلُ العَقلِ. (1)8743.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا فَقرَ لِعاقِلٍ. (2)8744.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : أنفَسُ الأَعلاقِ (3) عَقلٌ قُرِنَ إلَیهِ حَظٌّ. (4)8745.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :لا غِنی أخصَبُ مِنَ العَقلِ ، ولا فَقرَ أحَطُّ مِنَ الحُمقِ. (5)2 / 11العِلمُ یُحتاجُ إلَیهِ8746.السنن الکبری ( به نقل از مجاهد ) الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : العَقلُ لَم یَجنِ عَلی صاحِبِهِ قَطُّ ، وَالعِلمُ مِن غَیرِ عَقلٍ یَجنی عَلی صاحِبِهِ. (6)8747.تفسیر ابن کثیر ( به نقل از علی بن عُروه ) عنه علیه السلام :کُلُّ عِلمٍ لا یُؤَیِّدُهُ عَقلٌ مَضَلَّهٌ. (7)8748.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن زادَ عِلمُهُ عَلی عَقلِهِ کانَ وَبالاً عَلَیهِ. (8)8749.الإمام الجواد علیه السلام :عنه علیه السلام :أفضَلُ ما مَنَّ اللّهُ سُبحانَهُ بِهِ عَلی عِبادِهِ عِلمٌ وعَقلٌ، ومُلکٌ وعَدلٌ. (9)8750.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام :لا شَیءَ أحسَنُ مِن عَقلٍ مَعَ عِلمٍ ، وعِلمٍ مَعَ حِلمٍ ، وحِلمٍ مَعَ قُدرَهٍ. (10) .
1- .تحف العقول : ص 201 ، روضه الواعظین : ص 8 ، غرر الحکم : ح 10472 وفیهما «کالعقل» بدل «مثل العقل» ، بحار الأنوار : ج 78 ص 37 ح 7 .
2- .غرر الحکم : ح 10449 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 536 ح 9823 .
3- .العِلق : النفیس من کلّ شیء ، جمعه الأعلاق (لسان العرب : ج 10 ص 268) .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 302 ح 448 .
5- .الکافی : ج 1 ص 29 ذیل ح 34 عن حمران وصفوان بن مهران الجمّال .
6- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 323 ح 702 .
7- .غرر الحکم : ح 6869 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 376 ح 6345 .
8- .غرر الحکم : ح 8601 .
9- .غرر الحکم : ح 3205 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 122 ح 2771 .
10- .غرر الحکم : ح 10909 .
ص: 245
2 / 11 نیاز دانش به خرد
8751.الإمام الباقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :هیچ بی نیازی ای، مانند خردمندی نیست.8748.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هیچ خردمندی، تنگ دست نیست .8749.امام جواد علیه السلام :امام علی علیه السلام از حکمت های منسوب به ایشان : گران بهاترین دارایی ، خردی است که قرین با بهره مندی باشد .8750.امام علی علیه السلام :امام صادق علیه السلام :هیچ بی نیازی ای ، پُربارتر از خردمندی نیست و هیچ تنگ دستی ای ، پست تر از نادانی .2 / 11نیاز دانش به خرد8753.المستدرک علی الصحیحین عن أبی ذرّ :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : هیچ گاه خرد به صاحبش آسیب نمی زند ؛ لیکن دانش بدون خرد ، به صاحبش آسیب می رساند .8754.المصنَّف لابن أبی شیبه عن مرثد بن أبی مرثد عن أبیامام علی علیه السلام :هر دانشی که خرد ، آن را تأیید نکند ، گم راهی است .8752.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هر که دانش او بر خردش افزون باشد ، دانش ، باری بر او خواهد بود.8753.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از ابو ذر ) امام علی علیه السلام :برترین بخشش های خداوندِ سبحان بر بندگانش ، دانش و خرد ، و حکمرانی و عدالت پیشگی است .8754.المصنَّف ، ابن ابی شیبه ( به نقل از مَرثَد بن ابی مَرثَد ، از پدرش ) امام علی علیه السلام :هیچ چیزی زیباتر از خردِ همراه با دانش ، دانشِ همراه با بردباری و بردباریِ همراه با توانمندی نیست .
.
ص: 246
8755.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام الباقر علیه السلام :إنّی لَأکرَهُ أن یَکونَ مِقدارُ لِسانِ الرَّجُلِ فاضِلاً عَلی مِقدارِ عِلمِهِ ، کما أکرَهُ أن یَکونَ مِقدارُ عِلمِهِ فاضِلاً عَلی مِقدارِ عَقلِهِ. (1)8756.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام فِی الدّیوانِ المَنسوبِ إلَیهِ :
إذا کُنتَ ذا عِلمٍ ولَم تَکُ عاقِلاً
فَأَنتَ کَذی نَعلٍ ولَیسَ لَهُ رِجلُ وإن کُنتَ ذا عَقلٍ ولَم تَکُ عالِمًا
فَأَنتَ کَذی رِجلٍ ولَیسَ لَهُ نَعلُ ألا إنَّمَا الإِنسانُ غِمدٌ لِعَقلِهِ
ولا خَیرَ فی غِمدٍ إذا لَم یَکُن نَصلُ (2)راجع : ص 342 (العلم والحکمه) و 304 (العلم) .
2 / 12النَّوادِر8756.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله:إنَّ اللّهَ عز و جل خَلَقَ العَقلَ مِن نورٍ مَخزونٍ مَکنونٍ فی سابِقِ عِلمِهِ الَّذی لَم یَطَّلِع عَلَیهِ نَبِیٌّ مُرسَلٌ ولا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ ؛ فَجَعَلَ العِلمَ نَفسَهُ وَالفَهمَ روحَهُ ، وَالزُّهدَ رَأسَهُ ، وَالحَیاءَ عَینَیهِ ، وَالحِکمَهَ لِسانَهُ ، وَالرَّأفَهَ فَمَهُ ، وَالرَّحمَهَ قَلبَهُ ، ثُمَّ حَشاهُ وقَوّاهُ بِعَشَرَهِ أشیاءَ : بِالیَقینِ ، وَالإِیمانِ ، وَالصِّدقِ ، وَالسَّکینَهِ ، وَالإِخلاصِ ، وَالرِّفقِ ، وَالعَطِیَّهِ ، وَالقُنوعِ ، وَالتَّسلیمِ ، وَالشُّکرِ. (3)8757.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( زمانی که از شب قدر پرسیده شد ) الإمام علیّ علیه السلام :أغلَی الأشیاءِ أصلاً وأحلاها ثَمَرَهً : صالِحُ الأعمالِ ، وحُسنُ الأدَبِ ، وعَقلٌ مُستَعمَلٌ. (4) .
1- .شرح نهج البلاغه : ج 7 ص 92 .
2- .الدیوان المنسوب إلی الإمام علیّ علیه السلام : ص 440 الرقم 341 .
3- .معانی الأخبار : ص 313 ح 1 ، الخصال : ص 427 ح 4 کلاهما عن یزید بن الحسین عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، الأمالی للطوسی : ص 542 ح 1164 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، روضه الواعظین : ص 7 ، إرشاد القلوب : ص 197 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 1 ص 107 ح 3 .
4- .مطالب السؤول : ص 50 .
ص: 247
2 / 12 گوناگون
8758.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در خبر دادن از شب قدر ) امام باقر علیه السلام :همانا نمی پسندم که زبان آدمی ، بیش از دانش او باشد، چنان که نمی پسندم دانش او زیاده بر خرد او باشد .8759.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در دیوان شعر منسوب به ایشان :
اگر دانشور باشی و خردمند نباشی
به سان کسی هستی که کفش دارد؛ ولی پا ندارد .اگر خردمند باشی و عالم نباشی
به سانِ کسی هستی که پا دارد ؛ ولی کفش ندارد .همانا آدمی ، چون تیردانِ خرد خویش است
و تیردان بدون تیر ، سودی ندارد.ر . ک : ص 343 (دانش و حکمت) . و 305 (دانش) .
2 / 12گوناگون8763.المصنّف لعبد الرزاق عن ابن جریج :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، خرد را از نورِ پنهان در علم پیشینِ خود ، بیافرید ؛ دانشی که هیچ پیامبرِ فرستاده شده و هیچ فرشته مقرّبی را بر آن آگاه نکرده است . سپس دانش را نفْسِ خرد قرار داد ، و فهمیدن را جانِ او ، و پارسایی را سرِ او ، و آزرم را دو چشم او ، و حکمت را زبانش ، و مهربانی را دهانش ، و رحمت را قلبش . آن گاه با ده ویژگی که در خرد نهاد ، آن را نیرومند کرد : یقین ، ایمان ، راستی ، آرامش ، اخلاص ، مدارا ، بخشش ، قناعت ، تسلیم ، و سپاس گزاری .8759.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :گران بهاترین چیزها از نظر پایه و اساس ، و شیرین ترینِ آنها از نظر میوه، کارهای شایسته، ادب نیکو ، و خردی است که به کار گرفته شود.
.
ص: 248
8760.المصنَّف ، عبد الرزاق ( به نقل از عبد اللّه بن اُ نَیس ) عنه علیه السلام :العُقولُ ذَخائِرُ ، وَالأَعمالُ کُنوزٌ. (1)8761.المصنَّف ، عبد الرزاق ( به نقل از ابو نضر ) عنه علیه السلام :العَقلُ أقوی أساسٍ. (2)8762.السنن الکبری ( به نقل از عبد اللّه بن اُ نَیس ) عنه علیه السلام :العَقلُ قُربَهٌ ، الحُمقُ غُربَهٌ. (3)8763.المصنَّف ، عبد الرزاق ( به نقل از ابن جُرَیج ) عنه علیه السلام :العَقلُ أفضَلُ مَرجُوٍّ. (4)8764.الإمام الباقر علیه السلام :عنه علیه السلام :العَقلُ یُحسِنُ الرَّوِیَّهَ (5) . (6)8765.الإمام الباقر أو الإمام الصادق علیهماالسلام :عنه علیه السلام :العَقلُ شَرَفٌ کَریمٌ لا یَبلی. (7)8766.مستدرک الوسائل عن ضمره بن عبد اللّه :عنه علیه السلام :تَزکِیَهُ الرَّجُلِ عَقلُهُ. (8)8764.امام باقر علیه السلام :عنه علیه السلام :لا یَزکو عِندَ اللّهِ سُبحانَهُ إلاّ عَقلٌ عارِفٌ ونَفسٌ عَزوفٌ. (9)8765.امام باقر یا امام صادق علیهماالسلام :عنه علیه السلام :حَسَبُ الرَّجُلِ عَقلُهُ ، ومُروءَتُهُ خُلُقُهُ. (10)8766.مستدرک الوسائل ( به نقل از ضَمْرَه بن عبد اللّه ) عنه علیه السلام :غایَهُ المَرءِ حُسنُ عَقلِهِ. (11)8767.مجمع الزوائد عن عبد اللّه بن اُنیس :عنه علیه السلام :لِکُلِّ شَیءٍ غایَهٌ ، وغایَهُ المَرءِ عَقلُهُ. (12) .
1- .کنز الفوائد : ج 2 ص 32 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 96 ح 43 .
2- .غرر الحکم : ح 475 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 35 ح 700 .
3- .غرر الحکم : ح 111 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 34 ح 648 و 649 .
4- .غرر الحکم : ح 479 ، عیون الحکم المواعظ : ص 26 ح 289 .
5- .الرویّه : الفکر والتدبّر (المصباح المنیر : ص 247) .
6- .غرر الحکم : ح 495 .
7- .غرر الحکم : ح 1590 .
8- .غرر الحکم : ح 4474 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 201 ح 4077 .
9- .غرر الحکم : ح 10882 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 544 ح 10101 .
10- .غرر الحکم : ح 4891 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 232 ح 4455 .
11- .غرر الحکم : ح 6366 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 349 ح 5924 .
12- .غرر الحکم : ح 7300 .
ص: 249
8768.الإمام الباقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :خردها سرمایه های پنهان اند و کارها [ ی نیک ]گنج ها .8769.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، نیرومندترین بنیان است .8770.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، مایه نزدیکی ، و نادانی، سبب دوری است .8767.مجمع الزوائد ( به نقل از عبد اللّه بن اُ نَیس ) امام علی علیه السلام :خرد ، برترین خواسته است .8768.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :خرد ، سبب نیکو اندیشیدن است .8769.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، کرامتی گران مایه است که نابود نمی شود .8770.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :رشد آدمی ، به خرد است .8771.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نزد خداوند سبحان ، جز خرد آگاه و نفْس رویگردان [از آلودگی ها] ، روسفید نیست .8772.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :تبار آدمی ، به خرد اوست و جوان مردی او ، به خُلق و خوی او .8771.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نهایتِ رشد آدمی ، داشتن خردی نیکوست .8772.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هر چیزی را نهایتی است و نهایتِ انسان ، خرد است . .
ص: 250
8773.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ یُحِبُّ العَقلَ القَویمَ وَالعَمَلَ المُستَقیمَ. (1)8774.مستدرک الوسائل عن رسول اللّه صلی الله علیه و آلهعنه علیه السلام :العَقلُ لا یَنخَدِعُ. (2)8775.فضائل الأشهر الثلاثه عن أبی هریره :عنه علیه السلام :العَقلُ شِفاءٌ. (3)8776.الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام :عنه علیه السلام :العَقلُ حُسامٌ قاطِعٌ. (4)8773.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا عُدمَ أعدَمُ مِن عَدَمِ العَقلِ. (5)8774.مستدرک الوسائل :عنه علیه السلام :الدّینُ لا یُصلِحُهُ إلاَّ العَقلُ. (6)8775.فضائل الأشهر الثلاثه ( به نقل از ابو هُرَیره ) عنه علیه السلام :فَقدُ العَقلِ شَقاءٌ. (7)8776.امام باقر علیه السلام ( به نقل از پدرانش علیهم السلام ) عنه علیه السلام :لا مَرَضَ أضنی مِن قِلَّهِ العَقلِ. (8)8777.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام :لَن یَنجَعَ الأَدَبُ حَتّی یُقارِنَهُ العَقلُ. (9)8778.الإقبال :الإمام الحسن علیه السلام :اِعلَموا أنَّ العَقلَ حِرزٌ وَالحِلمَ زینَهٌ. (10) .
1- .غرر الحکم : ح 3410 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 149 ح 3280 .
2- .غرر الحکم : ح 427 .
3- .غرر الحکم : ح 206 .
4- .غرر الحکم : ح 824 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 24 ح 207 .
5- .کشف الغمّه : ج 2 ص 10 ، الأمالی للطوسی : ص 146 ح 240 کلاهما عن أبی وجزَه السعدی عن أبیه وفیه «من العقل» بدل «من عدم العقل» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 88 ح 13 .
6- .غرر الحکم : ح 1341.
7- .غرر الحکم : ح 6534 .
8- .مئه کلمه للجاحظ : ص 46 ح 30 ، سجع الحمام : ص 323 ح 1241 نقلاً عن الإعجاز والإیجاز، المناقب للخوارزمی : ص 375 ح 395 ؛ غرر الحکم : ح 10763 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 537 ح 9870 .
9- .غرر الحکم : ح 7412 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 408 ح 6914 .
10- .إرشاد القلوب : ص 199 .
ص: 251
8779.المعجم الأوسط عَن عَبدِ اللّه ِ بنِ یَزیدَ عَن عاامام علی علیه السلام :خداوند سبحان ، خردِ استوار و کار درست را دوست می دارد .8780.سنن الترمذی عن عائشه :امام علی علیه السلام :خرد ، فریب نمی خورد .8777.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :خرد ، درمان [دردها] است .8778.الإقبال:امام علی علیه السلام :خرد ، شمشیری بُرنده است .8779.المعجم الأوسط ( به نقل از عبد اللّه بن یزید ) امام علی علیه السلام :هیچ نداری ای، بدتر از نداشتن خرد نیست .8780.سنن الترمذی ( به نقل از عایشه ) امام علی علیه السلام :دینداری را جز خرد، اصلاح نمی کند .8781.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :از دست دادن خرد، بدبختی است .8782.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هیچ بیماری ای، تن سوزتر از کم خردی نیست .8783.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ادب ، سودمند نیست ، مگر آن که با خرد همراه گردد .8781.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام حسن علیه السلام :آگاه باشید که خرد، نگه دارنده است و بردباری ، زینت . .
ص: 252
8782.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، إنَّ لُقمانَ قالَ لاِبنِهِ : یا بُنَیَّ ، إنَّ الدُّنیا بَحرٌ عَمیقٌ ، قَد غَرِقَ فیها عالَمٌ کَثیرٌ ، فَلتَکُن سَفینَتُکَ فیها تَقوَی اللّهِ ، وحَشوُهَا الإِیمانَ ، وشِراعُهَا التَّوَکُّلَ ، وقَیِّمُهَا العَقلَ ، ودَلیلُهَا العِلمَ ، وسُکّانُهَا الصَّبرَ. (1) .
1- .الکافی : ج 1 ص 16 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 386 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 299 ح 1 .
ص: 253
8783.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام! لقمان به فرزندش فرمود : «فرزندم! دنیا دریایی ژرف است که خَلقی بسیار در آن غرق شدند . پس تلاش کن تا در این دریا کشتی ات تقوای خداوند ، ساحلش ایمان، بادبانش توکّل [بر خدا] ، ناخدایش خِرد ، راه نمایش دانش و سُکّانش (1) شکیبایی باشد» . .
1- .سکّان ، وسیله ای چوبی یا فلزی است که در یکی از دو انتهای کشتی جاسازی می شود و با حرکت دادن آن، جهت حرکت کشتی تعیین می گردد (ر . ک : لغت نامه دهخدا : ج 8 ص 12069) .
ص: 254
الفصل الثّالث : التّعقّل3 / 1تَأکیدُ التَّعَقُّلِالکتاب« کَذَ لِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ ءَایَتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ » . (1)
« وَ هُوَ الَّذِی یُحْیِ وَ یُمِیتُ وَ لَهُ اخْتِلَفُ الَّیْلِ وَ النَّهَارِ أفَلاَ تَعْقِلُونَ » . (2)
« کَذَ لِکَ یُحْیِ اللَّهُ الْمَوْتَی وَیُرِیکُمْ ءَایَتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ » . (3)
« لَقَدْ أنزَلْنَا إلَیْکُمْ کِتَبًا فِیهِ ذِکْرُکُمْ أفَلاَ تَعْقِلُونَ » . (4)
راجع : البقره : 164، الأنعام: 32 و 151 ، الأعراف: 169 ، هود: 51 ، یوسف: 2 و 109 ، الرعد: 4 ، النحل : 12 و 67 ، الحجّ : 46 ، النور: 61 ، القصص: 60 ، العنکبوت: 35 ، الروم: 24 و 28 ، یس: 62 و 68 ، ص: 29 ، غافر: 67 و 70 ، الزخرف: 3 ، الجاثیه: 5 و 13 ، الحدید: 17 .
.
1- .البقره : 242 .
2- .المؤمنون: 80.
3- .البقره: 73 .
4- .الأنبیاء: 10