فصل سوم : خردورزی
3 / 1 اهتمام به خردورزی
اشاره
فصل سوم : خردورزی3 / 1اهتمام به خردورزیقرآن«بدین گونه ، خداوند آیات خود را برای شما بیان می کند ؛ باشد که بیندیشید»
«و او کسی است که زنده می کند و می میراند ؛ و رفت و آمد شب و روز از آنِ اوست ؛ آیا اندیشه نمی کنید؟!» .
«این گونه ، خدا مردگان را زنده می کند و آیات خود را به شما می نمایاند ؛ باشد که بیندیشید» .
«در حقیقت ، ما کتابی به سوی شما نازل کردیم که یاد شما در آن است . آیا نمی اندیشید؟» .
ر . ک : بقره : آیه 164 ، انعام : آیه 32 و 151 ، اعراف : آیه 169 ، هود : آیه 51 ، یوسف : آیه 2 و 109 ، رعد : آیه 4 ، نحل : آیه 12 و 67 ، حجّ : آیه 46 ، نور : آیه 61 ، قصص : آیه 60 ، عنکبوت : آیه 35 ، روم : آیه 24 و 28 ، یس : آیه 62 و 68 ، ص : آیه 29 ، غافر : آیه 67 و 70 ، زخرف : آیه 3 ، جاثیه : آیه 5 و 13 ، حدید : آیه 13 .
.
ص: 256
الحدیث8794.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :اِستَرشِدُوا العَقلَ تَرشُدوا ، ولا تَعصوهُ فَتَندَموا. (1)8795.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :لَم یُعبَدِ اللّهُ عز و جل بِشَیءٍ أفضَلَ مِنَ العَقلِ. (2)8796.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :سَیِّدُ الأَعمالِ فِی الدّارَینِ العَقلُ. (3)8793.الکافی ( به نقل از جابر ) تیسیر المطالب عن ابن عمر عن النّبیّ صلی الله علیه و آله أنَّهُ تَلا «تَبَرَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ» حَتّی بَلَغَ قَولَهُ: «أیُّکُمْ أحْسَنُ عَمَلاً» ثُمَّ قالَ : أیُّکُم أحسَنُ عَمَلاً فَهُوَ أحسَنُ عَقلاً ، وأورَعُ عَن مَحارِمِ اللّهِ ، وأسرَعُهُم فی طاعَهِ اللّهِ تَعالی. (4)8794.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ إلَی ابنِ مَسعودٍ : یَا ابنَ مَسعودٍ ، إذا عَمِلتَ عَمَلاً فَاعمَل بِعِلمٍ وعَقلٍ ، وإیّاکَ وأن تَعمَلَ عَمَلاً بِغَیرِ تَدَبُّرٍ وعِلمٍ ، فَإِنَّهُ جَلَّ جَلالُهُ یَقولُ : «وَلاَ تَکُونُواْ کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّهٍ أنکَثًا» (5) . (6)8795.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :خِیارُکُم فِی الجاهِلِیَّهِ خِیارُکُم فِی الإِسلامِ إذا فَقِهوا. (7)8796.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :سَیِّدُ أهلِ الجَنَّهِ بَعدَ المُرسَلینَ أفضَلُهُم عَقلاً ، وأفضَلُ النّاسِ أعقَلُ النّاسِ. (8) .
1- .کنز الفوائد : ج 2 ص 31 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 96 ح 41 .
2- .الخصال : ص 433 ح 17 عن سلیمان بن خالد عن الإمام الباقر علیه السلام ، الکافی : ج 1 ص 18 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه «ما عُبد» بدل «لم یعبد» ، روضه الواعظین : ص 12 عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، علل الشرائع : ص 116 ح 11 عن علیّ الأشعریرفعه، تنبیه الخواطر: ج 2 ص 112، المواعظ العددیّه: ص 368 والثلاثه الأخیره نحوه، بحارالأنوار: ج 1 ص 108 ح 4.
3- .کنز الفوائد : ج 2 ص 31 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 96 ح 42 .
4- .تیسیر المطالب : ص 377 ، مجمع البیان : ج 10 ص 484 عن ابن عمر ، بحار الأنوار : ج 70 ص 233 ح 6 .
5- .النحل : 92 .
6- .مکارم الأخلاق : ج 2 ص 361 ح 2660 عن ابن مسعود ، بحار الأنوار : ج 77 ص 110 ح 1 .
7- .صحیح البخاری : ج 3 ص 1235 ح 3194 ، صحیح مسلم : ج 4 ص 1958 ح 199 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 536 ح 10300 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 78 ح 227 کلّها عن أبی هریره ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 271 ح 5061 عن اُمّ سلمه ، الفردوس : ج 2 ص 173 ح 2863 عن جابر ، کنز العمّال : ج 10 ص 152 ح 28780 .
8- .الفردوس : ج 2 ص 325 ح 3476 عن ابن عمر .
ص: 257
حدیث8798.الإمام علیّ علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از خرد ، راهنمایی بگیرید تا راه یابید ، و از خرد ، نافرمانی مکنید که پشیمان می شوید .8799.سنن الترمذی عن أنس :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدا با چیزی بهتر از خرد، بندگی نمی شود .8800.سنن الترمذی عن بریده :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سَرور کارها در هر دو سرای ، خرد است .8797.سنن ابن ماجه ( به نقل از فاکه بن سعد ) تیسیر المطالب به نقل از ابن عمر : پیامبر صلی الله علیه و آله آیه «پر برکت و زوال ناپذیر است کسی که حکومت جهان هستی به دست اوست» را تا «کدام یک از شما بهتر عمل می کنید» تلاوت کرد و آن گاه فرمود: «هر یک از شما که رفتارش نیکوتر باشد، خردی نیکوتر دارد و بیشتر از گناهان پرهیز می کند و در بندگی خدا، شتابان تر است» .8798.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارش به ابن مسعود : ای پسر مسعود! هر گاه کاری انجام می دهی ، بر پایه دانش و خرد انجام بده . بپرهیز از آن که بدون اندیشه و دانش ، دست به کاری بزنی ؛ زیرا خداوند بزرگ می فرماید : «و مانند آن [زنی ]مباشید که رشته خود را پس از محکم بافتن ، [یکی یکی] از هم می گسست» .8799.سنن الترمذی ( به نقل از اَنَس ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترینِ شما در دوران جاهلیّت ، بهترینِ شما در دوران اسلام است ، اگر بفهمند .8800.سنن الترمذی ( به نقل از بُرَیده ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سَرور بهشتیان پس از پیامبران ، خردمندترینِ آنهاست و برترینِ مردم ، خردمندترینِ آنهاست . .
ص: 258
8801.المعجم الکبیر عن جابر بن سمره :عنه صلی الله علیه و آله :یا عَلِیُّ ، إذَا اکتَسَبَ النّاسُ مِن أنواعِ البِرِّ لِیَتَقَرَّبوا بِها إلی رَبِّنا فَاکتَسِب أنتَ أنواعَ العَقلِ تَسبِقهُم بِالزَّلفِ وَالقُربَهِ وَالدَّرَجاتِ فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ. (1)8802.صحیح البخاری عن أنس :تاریخ بغداد عن عطاء :إنَّ ابنَ عَبّاسٍ دَخَلَ عَلی عائِشَهَ فَقالَ: یا اُمَّ المُؤمِنینَ ، أرَأیتِ الرَّجُلَ یَقِلُّ قِیامُهُ ویَکثُرُ رُقادُهُ ، وآخَرُ یَکثُرُ قِیامُهُ ویَقِلُّ رُقادُهُ ، أیُّهُما أحَبُّ إلَیکِ ؟
قالَت : سَأَلتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کَما سَأَلتَنی .
فَقالَ : أحسَنُهُما عَقلاً .
فَقُلتُ : یا رَسولَ اللّهِ ، إنَّما أسأَلُکَ عَن عِبادَتِهِما؟
فَقالَ : یا عائِشَهُ ، إنَّما یُسأَلانِ عَن عُقولِهِما ، فَمَن کانَ أعقَلَ کانَ أفضَلَ فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ. (2)8803.المستدرک علی الصحیحین عن أنس :حلیه الأولیاء عن أبی أیّوب الأنصاریّ عن النّبیّ صلی الله علیه و آله :إنَّ الرَّجُلَینِ لَیَتَوَجَّهانِ إلَی المَسجِدِ فَیُصَلِّیانِ، فَیَنصَرِفُ أحَدُهُما وصَلاتُهُ أوزَنُ مِن اُحُدٍ ، ویَنصَرِفُ الآخَرُ وما تَعدِلُ صَلاتُهُ مِثقالَ ذَرَّهٍ . فَقالَ أبو حُمَیدٍ السّاعِدِیُّ : وکَیفَ یَکونُ ذلِکَ یا رَسولَ اللّهِ؟
قالَ : إذا کانَ أحسَنَهُما عَقلاً .
قالَ : وکَیفَ یَکونُ ذلِکَ؟
قالَ : إذا کانَ أورَعَهُما عَن مَحارِمِ اللّهِ ، وأحرَصَهُما عَلَی المُسارَعَهِ إلَی الخَیرِ ، وإن کانَ دونَهُ فِی التَّطَوُّعِ. (3)8804.السنن الکبری عن عمرو بن عوف المزنی :الإمام علیّ علیه السلام فی حَدیثِ المِعراجِ : قالَ اللّهُ تَعالی : ... یا أحمَدُ ، اِستَعمِل عَقلَکَ قَبلَ أن یَذهَبَ ، فَمَنِ استَعمَلَ عَقلَهُ لا یُخطِئُ ولا یَطغی.
(4) .
1- .الفردوس : ج 5 ص 325 ح 8328 عن الإمام علیّ علیه السلام .
2- .تاریخ بغداد : ج 8 ص 360 .
3- .حلیه الأولیاء : ج 1 ص 362 ، الفردوس : ج 3 ص 212 ح 4604 ، المعجم الکبیر : ج 4 ص 149 ح 3970 وفیهما إلی «مثقال ذرّه» ، کنز العمّال : ج 3 ص 381 ح 7049 .
4- .إرشاد القلوب : ص 199 205 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 29 ح 6 .
ص: 259
8805.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! هر گاه مردم با انجام دادن انواع کارهای نیک ، به خداوند تقرّب می جویند ، تو انواع خرد را به دست آور که از آنان در قرب به خداوند و کسب رتبه در دنیا و آخرت، پیشی خواهی گرفت .8806.سنن الترمذی عن ابن عمر :تاریخ بغداد :عطا می گوید: ابن عبّاس بر عایشه وارد شد و گفت : ای اُمّ المؤمنین! از میان دو انسانی که یکی کم شب زنده داری می کند و بیشتر می خوابد و دیگری که کمتر می خوابد و بیشتر شب زنده داری می کند ، کدام را بیشتر دوست می داری ؟
عایشه گفت : من همین را از پیامبر خدا سؤال کردم و ایشان فرمود : «آن که خردمندتر است» .
پرسیدم: من از عبادت آنان پرسیدم [و شما از خردشان سخن می گویی ؟] .
فرمود : «ای عایشه! آنان به اندازه خردشان مورد سؤال قرار می گیرند . هر که خردمندتر باشد ، در دنیا و آخرت ، برتر است» .8807.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :حلیه الأولیاء به نقل از ابو ایّوب انصاری : پیامبر خدا فرمود : «دو مرد وارد مسجد می شوند و نماز می گزارند . آن گاه باز می گردند ، حال آن که نمازِ یکی ، سنگین تر از کوه اُحُد است و نماز دیگری، همسنگ ذرّه ای نیست» .
ابو حمید ساعدی پرسید : چگونه چنین می شود، ای پیامبر خدا ؟
فرمود : «اگر یکی خردمندتر باشد» .
باز پرسید : چگونه می شود ؟
فرمود : «اگر یکی در مقابل گناهان ، خودنگه دارتر باشد و در انجام دادن خوبی ها شتاب و ولع بیشتری به خرج دهد ، گرچه در امور مستحبّی ، از دیگری پایین تر باشد» .8801.المعجم الکبیر ( به نقل از جابر بن سَمُره ) امام علی علیه السلام در حدیث معراج به نقل از خداوند متعال : ای احمد! پیش از آن که خردت از دست برود ، آن را به کار گیر . هر آن کس که خردش را به کار گیرد ، نمی لغزد و طغیان نمی ورزد . .
ص: 260
8802.صحیح البخاری ( به نقل از اَنَس ) عنه علیه السلام :فَضلُ فِکرٍ وتَفَهُّمٍ أنجَعُ مِن فَضلِ تَکرارٍ ودِراسَهٍ. (1)8803.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از اَنَس ) عنه علیه السلام :اِستَرشِدِ العَقلَ وخالِفِ الهَوی تَنجَح. (2)8804.السنن الکبری ( به نقل از عمرو بن عوف مزنی ) عنه علیه السلام :العَقلُ رُقِیٌّ إلی عِلِّیّینَ. (3)8805.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَرتَبَهُ الرَّجُلِ بِحُسنِ عَقلِهِ. (4)8806.سنن الترمذی ( به نقل از ابن عمر ) عنه علیه السلام :کَمالُ المَرءِ عَقلُهُ ، وقیمَتُهُ فَضلُهُ. (5)8807.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کَمالُ الإِنسانِ العَقلُ. (6)8808.صحیح مسلم عن ابن عمر :عنه علیه السلام :الجَمالُ فِی اللِّسانِ ، وَالکَمالُ فِی العَقلِ. (7)8809.سنن أبی داوود عن ابن عبّاس :عنه علیه السلام :یَتَفاضَلُ النّاسُ بِالعُلومِ وَالعُقولِ لا بِالأَموالِ وَالاُصولِ. (8)8810.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :إنَّ الزُّهدَ فِی الجَهلِ بِقَدرِ الرَّغبَهِ فِی العَقلِ. (9)8811.شعب الإیمان عن ابن عمر :عنه علیه السلام :لا یَغُشُّ العَقلُ مَنِ استَنصَحَهُ. (10) .
1- .غرر الحکم : ح 6564 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 359 ح 6081 .
2- .غرر الحکم : ح 2310 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 82 ح 1937 .
3- .غرر الحکم : ح 1325 .
4- .دستور معالم الحکم : ص 22 .
5- .غرر الحکم : ح 7235 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 395 ح 6682 وفیه «الرجل» بدل «المرء» .
6- .غرر الحکم : ح 7244 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 395 ح 6673 .
7- .کنز الفوائد : ج 1 ص 200 ، کشف الغمّه : ج 3 ص 137 عن الإمام الجواد عن آبائه عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 96 ح 39 .
8- .غرر الحکم : ح 11009 .
9- .غرر الحکم : ح 3444 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 150 ح 3293 .
10- .نهج البلاغه : الحکمه 281 ، غرر الحکم : ح 10698 وفیه «انتصحه» بدل «استنصحه» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 29 .
ص: 261
8812.سنن الدارقطنی عن ابن عمر :امام علی علیه السلام :اندیشه ورزی و تفکّر بسیار، از تکرار و آموختن، سودمندتر است .8808.صحیح مسلم ( به نقل از ابن عمر ) امام علی علیه السلام :از خرد، راهنمایی بگیر و با هوس ، مخالفت کن تا پیروز شوی .8809.سنن أبی داوود ( به نقل از ابن عبّاس ) امام علی علیه السلام :خرد، نردبان علّیّین (1) است .8810.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :مرتبه آدمی ، به اندازه خرد اوست .8811.شعب الإیمان ( به نقل از ابن عمر ) امام علی علیه السلام :کمال آدمی ، به خرد اوست و بهای او به احسانش (2) .8812.سنن الدار قطنی ( به نقل از ابن عمر ) امام علی علیه السلام :کمال آدمی ، به خرد است .8813.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :زیبایی ، در زبان است و کمال ، در خرد .8814.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :درجه بندی آدمیان ، به دانش و خرد است، نه به ثروت و ریشه ها[ی خانوادگی] .8815.النهایه :امام علی علیه السلام :تحقیقا بی میلی به نادانی، هم اندازه رغبت به خردمندی است .8816.سنن ابن ماجه عن ابن عمر :امام علی علیه السلام :خرد ، هر که را از او خیرخواهی کند ، فریب نمی دهد . .
1- .علّیّین : طبقه بالایین بهشت و یا جایی در آسمان هفتم که ارواح مؤمنان را بدان جا می برند (ر . ک : لغت نامه دهخدا : ج 10 ص 14377) .
2- .ممکن است مراد از واژه «فضل» در متن حدیث ، احسان باشد که در ترجمه آمد و ممکن است مراد، فضیلت ها و خصلت های نیک باشد. م .
ص: 262
8817.السنن الکبری عن ابن عمر :عنه علیه السلام :مَنِ استَعانَ بِالعَقلِ سَدَّدَهُ. (1)8818.سنن الترمذی عن أبی هریره :عنه علیه السلام :مَنِ استَرفَدَ العَقلَ أرفَدَهُ. (2)8819.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام :مَنِ اعتَبَرَ بِعَقلِهِ استَبانَ. (3)8813.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن مَلَکَ عَقلَهُ کانَ حَکیمًا. (4)8814.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :غِطاءُ العُیوبِ العَقلُ. (5)8815.النهایه:الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی بَشَّرَ أهلَ العَقلِ وَالفَهمِ فی کِتابِهِ فَقالَ : «فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أحْسَنَهُ اُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ اُوْلَئِکَ هُمْ اُوْلُواْ الْأَلْبَبِ» . (6)
یا هِشامُ، إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أکمَلَ لِلنّاسِ الحُجَجَ بِالعُقولِ ، ونَصَرَ النَّبِیّینَ بِالبَیانِ ، ودَلَّهُم عَلی رُبوبِیَّتِهِ بِالأَدِلَّهِ ، فَقالَ : «وَ إلَهُکُمْ إلَهٌ وَ حِدٌ لاَّ إلَهَ إلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ * إنَّ فِی خَلْقِ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَفِ الَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنفَعُ النَّاسَ وَ مَا أنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن مَّاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ بَثَّ فِیهَا مِن کُلِّ دَابَّهٍ وَ تَصْرِیفِ الرِّیَحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لاَیَتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» . (7)
یا هِشامُ، قَد جَعَلَ اللّهُ ذلِکَ دَلیلاً عَلی مَعرِفَتِهِ بِأَنَّ لَهُم مُدَبِّرًا ، فَقالَ : «وَسَخَّرَ لَکُمُ
الَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّرَ تُ بِأَمْرِهِ إنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» . (8) وقالَ : «هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَهٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَهٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُواْ أشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُواْ شُیُوخًا وَ مِنکُم مَّن یُتَوَفَّی مِن قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُواْ أجَلاً مُّسَمًّی وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» (9) . وقالَ : «وَ اخْتِلَفِ الَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَ مَا أنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ تَصْرِیفِ الرِّیَحِ» (10) «وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لاَیَتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» (11) وقالَ : «یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الاْیَتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» (12) . وقالَ : «وَ جَنَّتٌ مِّنْ أعْنَبٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوَانٌ وَ غَیْرُ صِنْوَانٍ یُسْقَی بِمَاءٍ وَ حِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَی بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» . (13) وقالَ : «وَ مِنْ ءَایَتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَ طَمَعًا وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَیُحْیِ بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَتٍ لِّقَوْمٍ یعْقِلُونَ» . (14) وقالَ : «قُلْ تَعَالَوْاْ أتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ ألاَّ تُشْرِکُواْ بِهِ شَیْئاً وَبِالْوَ لِدَیْنِ إحْسَنًا وَلاَ تَقْتُلُواْ أوْلَدَکُم مِّنْ إمْلَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَإیَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَ حِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إلاَّ بِالْحَقِّ ذَ لِکُمْ وَصَّاکُم بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» . (15) وقالَ : «هَل لَّکُم مِّن مَّا مَلَکَتْ أیْمَنُکُم مِّن شُرَکَاءَ فِی مَا رَزَقْنَکُمْ فَأَنتُمْ فِیهِ سَوَاءٌ تَخَافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أنفُسَکُمْ کَذَ لِکَ نُفَصِّلُ الاْیَتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ». (16)
یا هِشامُ ، ما بَعَثَ اللّهُ أنبِیاءَهُ ورُسُلَهُ إلی عِبادِهِ إلاّ لِیَعقِلوا عَنِ اللّهِ ، فَأَحسَنُهُمُ استِجابَهً أحسَنُهُم مَعرِفَهً ، وأعلَمُهُم بِأَمرِ اللّهِ أحسَنُهُم عَقلاً ، وأکمَلُهُم عَقلاً أرفَعُهُم دَرَجَهً فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ. (17) .
1- .غرر الحکم : ح 7925 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 424 ح 7176 .
2- .غرر الحکم : ح 7756 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 423 ح 7140 .
3- .غرر الحکم : ح 8295 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 446 ح 7842 .
4- .غرر الحکم : ح 8282 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 447 ح 7880 .
5- .غرر الحکم : ح 6434 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 350 ح 5953 .
6- .الزمر: 17 و 18 .
7- .البقره: 163 و 164 .
8- .النحل: 12 .
9- .غافر: 67.
10- .الجاثیه : 5 و تمام الآیه «ءَایَتٌ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» .
11- .البقره : 164 .
12- .الحدید: 17 .
13- .الرعد: 4 .
14- .الروم: 24 .
15- .الأنعام: 151 .
16- .الروم: 28 .
17- .الکافی : ج 1 ص 13 ح 12 عن هشام بن الحکم ، بحار الأنوار : ج 1 ص 136 ح 30 .
ص: 263
8816.سنن ابن ماجه ( به نقل از ابن عمر ) امام علی علیه السلام :هر که از خرد کمک بخواهد ، او را یاری می رساند .8817.السنن الکبری ( به نقل از ابن عمر ) امام علی علیه السلام :هر که از خرد راهنمایی بگیرد ، او را راهنمایی می کند .8818.سنن الترمذی ( به نقل از ابو هُرَیره ) امام علی علیه السلام :هر که از خردِ خویش پند بگیرد ، راه می یابد .8819.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :هر که مالک خردِ خود شود ، فرزانه است .8820.تاریخ دمشق عن عبدالرحمن بن حاطب :امام علی علیه السلام :خرد ، پوشاننده عیب هاست .8821.عوالی اللآلی :امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام! خداوند متعال در کتابش صاحبان خرد و فهم را بشارت داده و فرموده است : «پس ، به آن بندگان من که به سخن ، گوش فرا می دهند و بهترینِ آن را پیروی می کنند، بشارت ده، اینان اند که خدا آنان را راه نموده و اینان اند همان خردمندان» .
ای هشام ! خداوند متعال دلایلش را با خرد، کامل کرد و پیامبران را با سخنوری ، یاری رسانید و آنان را با برهان، به ربوبیّت الهی ، راهنمایی ساخت. خداوند [در کتابش ]فرمود: «و معبود شما، معبود یگانه ای است که جز او ، هیچ معبودی نیست؛ [و اوست] بخشایشگر مهربان. به راستی که در آفرینش آسمان ها و زمین، و در پیِ یکدیگر آمدن شب و روز ، و کشتی هایی که در دریا روان اند که به مردم سود می رساند و [همچنین] آبی که خدا از آسمان فرو فرستاده و با آن ، زمین را پس از مردنش زنده گردانیده و در آن، هر گونه جنبنده ای را پراکنده کرده ، و [نیز در ]گردانیدن بادها و ابری که میان آسمان و زمین آرمیده است ، برای گروهی که می اندیشند ، واقعا نشانه هایی [گویا] وجود دارد» .
ای هشام ! خداوند این را نشانه قرار داد برای شناختنش به عنوان مدبّر . [ او در کتابش ]فرمود : «و شب و روز و خورشید و ماه را برای شما رام گردانید ، و ستارگان ، به فرمان او مسخّر شده اند . مسلّما در این [امور] ، برای مردمی که می اندیشند، نشانه هاست» .
و فرمود : «او همان کسی است که شما را از خاکی آفرید ، سپس از نطفه ای ، آن گاه از عَلَقه ای، وبعد، شما را [به صورت] کودکی بر می آورد ، تا به کمال قوّت خود برسید و تا سالمند شوید و از میان شما کسی است که مرگِ پیش رس می یابد و تا [ بالاخره] به مدّتی که مقرّر است ، برسید ؛ امید که در اندیشه فرو روید» .
و فرمود : «راستی که در پیِ یکدیگر آمدنِ شب و روز ، و آنچه خدا از روزی از آسمان فرود آورده و به وسیله آن ، زمین را پس از مرگش زنده کرده است ، و [همچنین در ]گردانیدن بادها و ابری که در میان آسمان و زمین آرمیده است، برای گروهی که می اندیشند، واقعا نشانه هایی [گویا ]وجود دارد» .
و فرمود : «[خدا] زمین را پس از مرگش زنده می گرداند . به راستی ، آیات [خود ]را برای شما روشن گردانیده ایم ؛ باشد که بیندیشید» .
و فرمود : «و باغ هایی از انگور و کشتزارها و درختان خرما ، چه از یک ریشه و چه از غیر یک ریشه ، با یک آب ، سیراب می گردند ، و [با این همه ]برخی از آنها را در میوه [از نظر مزه و نوع و کیفیت] بر برخی دیگر ، برتری می دهیم بی گمان، در این [ امر نیز] برای مردمی که تعقّل می کنند، دلایل [روشنی ]است» .
و فرمود : «و از نشانه های او [، این است که] برقی را برای شما بیم آور و امیدبخش می نمایاند و از آسمان ، به تدریج ، آبی فرو می فرستد که به وسیله آن ، زمین را پس از مرگش زنده می گرداند . در این [کار هم ]برای مردمی که تعقّل می کنند ، قطعا نشانه هایی است» .
و فرمود : «بگو بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده ، برای شما بخوانم : چیزی را با او شریک قرار مدهید ، و به پدر و مادرتان احسان کنید ، و فرزندان خود را از بیم تنگ دستی مکُشید ما شما و آنان را روزی می رسانیم ؛ و به کارهای زشت چه علنی آن و چه پوشیده[اش] ، نزدیک مشوید ، و نفْسی را که خدا حرام گردانیده ، جز به حق مکُشید . این است که [خدا ]شما را به [انجام دادن ]آن سفارش کرده است ؛ باشد که بیندیشید» .
و فرمود : «آیا در آنچه به شما روزی داده ایم ، شریکانی از بردگانتان دارید که در آن [با هم] مساوی باشید و همان طور که شما از یکدیگر بیم دارید ، از آنها بیم داشته باشید ؟ این گونه ، آیات خود را برای مردمی که می اندیشند ، به تفصیل ، بیان می کنیم» .
ای هشام! خداوند ، پیامبران و رسولان را به سوی بندگان فرستاد تا از خداوند ، شناخت پیدا کنند . بهترین پاسخ دهندگان به دعوت پیامبران ، کسانی هستند که خدا را بهتر می شناسند ، و داناترین مردم به فرمان خداوند، خردمندترین آنهایند، و خردمندان، بالاترین درجات را در دنیا و آخرت دارند . .
ص: 264
. .
ص: 265
. .
ص: 266
8822.تاریخ دمشق عن جابر :تیسیر المطالب عن جابر بن عبداللّه :إنَّ النَّبیَّ صلی الله علیه و آله تَلا هذِهِ الآیَهَ: «وَ تِلْکَ الْأَمْثَلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا یَعْقِلُهَا إلاَّ الْعَلِمُونَ» قالَ : العالِمُ الَّذی عَقَلَ عَنِ اللّهِ عز و جل فَعَمِلَ بِطاعَتِهِ وَاجتَنَبَ سَخَطَهُ. (1)8823.مسند ابن حنبل عن ابن عبّاس :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :قَسَمَ اللّهُ العَقلَ ثَلاثَهَ أجزاءٍ ، فَمَن کُنَّ فیهِ کَمُلَ عَقلُهُ ، ومَن لَم یَکُنَّ فَلا عَقلَ لَهُ : حُسنُ المَعرِفَهِ بِاللّهِ ، وحُسنُ الطّاعَهِ لِلّهِ ، وحُسنُ الصَّبرِ عَلی أمرِ اللّهِ. (2)8824.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :کَم مِن عاقِلٍ عَقَلَ عَنِ اللّهِ عز و جل أمرَهُ وهُوَ حَقیرٌ عِندَ النّاسِ ذَمیمُ المَنظَرِ ؛ یَنجو غَدًا . وکَم مِن ظَریفِ اللِّسانِ جَمیلِ المَنظَرِ عِندَ النّاسِ ؛ یَهلِکُ غَدًا فِی القِیامَهِ. (3)8825.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :ما تَمَّ دینُ إنسانٍ قَطُّ حَتّی یَتِمَّ عَقلُهُ. (4)8820.تاریخ دمشق ( به نقل از عبد الرحمان بن حاطب ) عنه صلی الله علیه و آله :جَدَّ المَلائِکَهُ وَاجتَهَدوا فی طاعَهِ اللّهِ بِالعَقلِ ، وجَدَّ المُؤمِنونَ مِن بَنی آدَمَ وَاجتَهَدوا فی طَاعَهِ اللّهِ عَلی قَدرِ عُقولِهِم فَأعمَلُهُم بِطاعَهِ اللّهِ أوفَرُهُم عَقلاً. (5)8821.عوالی اللآلی :تیسیر المطالب عن ابن عبّاس رفعه إلی النّبیّ صلی الله علیه و آله :أفضَلُ النّاسِ أعقَلُ النّاسِ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : وذلِکَ نَبِیُّکُم صلی الله علیه و آله. (6) .
1- .تیسیر المطالب : ص 146 .
2- .تحف العقول : ص 54 ، مشکاه الأنوار : ص 437 ح 1465 ، تیسیر المطالب : ص 148 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 106 ح 1 .
3- .الأمالی للطوسی : ص 393 ح 868 عن ابن عمر ، تیسیر المطالب : ص 156 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 290 ح 26؛ کنز العمّال : ج 3 ص 154 ح 5940 .
4- .تیسیر المطالب : ص 164 ؛ کنز العمّال : ج 1 ص 671 ح 3467 .
5- .تیسیر المطالب : ص 313 .
6- .تیسیر المطالب : ص 146 .
ص: 267
8822.تاریخ دمشق ( به نقل از جابر ) تیسیر المطالب به نقل از جابر بن عبد اللّه انصاری : پیامبر خدا این آیه را خواند : «و این مَثَل ها را برای مردم می زنیم و جز دانشوران، آن را در نمی یابند» . [ آن گاه ]فرمود: «دانشور، کسی است که از خدای عز و جل خرد ، دریافت می دارد (1) ] با بصیرت الهی] و از فرمان های او پیروی می کند و از خشم او دوری می گزیند».8823.مسند ابن حنبل ( به نقل از ابن عبّاس ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای متعال، خرد را بر سه پاره تقسیم کرد که هر کس آن سه پاره را دارا شود، خردش کامل است و آن که از آن بی بهره باشد، خردمند نیست : شناختی نیکو از خداوند، نیک فرمان برداری از خداوند ، و پایداری شایسته بر دستورهای خداوند عز و جل .8824.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چه بسیار خردمندانی که دستورهای خداوند را [با بینش الهی] (2) دریافته اند؛ امّا نزد مردم، خوار و زشت منظرند؛ ولی در آینده رستگار می شوند! و چه بسیار سخنورانی که نزد مردم ، زیبارویند ؛ ولی در قیامت به هلاکت می افتند !8825.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دینداری آدمی ، هرگز به کمال نمی رسد، جز آن که خردش کامل گردد .8826.الإمام الصادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :فرشتگان، با خرد ، در فرمان برداری از خداوند، کوشش و تلاش کردند و انسان های مؤمن نیز به اندازه خردشان در راه طاعت خداوند کوشش و تلاش نمودند . حقیقتا بیشترین فرمان برداران از خداوند، بیشترین برخوردارانِ از خردند .8827.الإقبال عن محمّد بن الحسن بن الولید بإسناده إلی اتیسیر المطالب به نقل از ابن عبّاس : پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «برترینِ مردم، خردمندترینِ آنهاست» و آن، پیامبر شماست . .
1- .ر . ک : ص 426 پ 1 .
2- .همان .
ص: 268
8828.الإمام الصادق علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :ما أنتُم وَالبَراءَهُ ؛ یَبرَأُ بَعضُکُم مِن بَعضٍ ! إنَّ المُؤمِنینَ بَعضُهُم أفضَلُ مِن بَعضٍ ، وبَعضُهُم أکثَرُ صَلاهً مِن بَعضٍ ، وبَعضُهُم أنفَذُ بَصَرا مِن بَعضٍ ، وَهِیَ الدَّرَجاتُ. (1)راجع : ص 222 (قیمه العقل) و 330 (علامات العقل) .
تنبیه:إنّ جمیع الآیات والروایات التی تدعو الناس إلی التفکّر والتدبّر والتذکّر والتفقّه والتبصّر تؤکّد التعقّل فی معرفه المسیره الصحیحه للحیاه وانتخابها .
3 / 2الحَثُّ عَلَی التَّفَکُّرِالکتاب«وَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَوَ تِ وَ مَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مِّنْهُ إنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» . (2)
«وَ مِنْ ءَایَتِهِ أنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أنفُسِکُمْ أزْوَ جًا لِّتَسْکُنُواْ إلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّهً وَ رَحْمَهً إنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» . (3)
«هُوَ الَّذِی أنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لَّکُم مِّنْهُ شَرَابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ * یُنبِتُ لَکُم بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنَبَ وَ مِن کُلِّ الثَّمَرَ تِ إنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَهً لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» . (4)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 45 ح 4 عن الصباح بن سیابه ، بحار الأنوار : ج 69 ص 168 ح 7 .
2- .الجاثیه : 13 .
3- .الروم : 21 .
4- .النحل : 10 و 11 .
ص: 269
یادآوری
3 / 2 وا داشتن به اندیشه کردن
8832.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :شما و تبرّی جُستن چرا؟ که برخی از شما از برخی دیگر تبرّی می جویید . همانا بعضی از مؤمنان از برخی برترند ، برخی نمازشان بیشتر است ، و برخی نگاهی نافذتر دارند؛ و این است معنای درجات .ر . ک : ص 223 (ارزش خرد) و 331 (نشانه های خرد).
یادآوریهمه آیات و احادیثی که مردم را به تفکّر، تدبّر، تذکّر، تفقّه و بصیرتْ دعوت می کنند، بر تعقّل و نقش آن در شناخت و انتخاب مسیر صحیح زندگی ، تأکید دارند .
3 / 2وا داشتن به اندیشه کردنقرآن«و آنچه را در آسمان ها و آنچه را در زمین است ، به سود شما رام کرد؛ همه از اوست. قطعا در این [کار] برای مردمی که می اندیشند ، نشانه هایی هست» .
«و از نشانه های او ، این است که از [نوع] خودتان همسرانی برای شما آفرید تا به آنها آرام گیرید، و میانتان دوستی و رحمت نهاد. آری، در این [نعمت] برای مردمی که می اندیشند، قطعا نشانه هایی هست» .
«اوست کسی که از آسمان، آبی فرود آورد که [آب ]آشامیدنی شما از آن است، و روییدنی[هایی] که [رمه های خود را] در آن می چرانید [نیز] از آن است به وسیله آن ، کشت و زیتون و درختان خرما و انگور و از هر گونه محصولات [ دیگر ]برای شما می رویاند. قطعا در اینها برای مردمی که اندیشه می کنند ، نشانه ای هست».
.
ص: 270
«وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِیهَا رَوَ سِیَ وَ أنْهَرًا وَ مِن کُلِّ الثَّمَرَ تِ جَعَلَ فِیهَا زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی الَّیْلَ النَّهَارَ إنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» . (1)
«إنَّمَا مَثَلُ الْحَیَوهِ الدُّنْیَا کَمَاءٍ أنزَلْنَهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعَمُ حَتَّی إذَا أخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أهْلُهَا أنَّهُمْ قَدِرُونَ عَلَیْهَا أتَاهَا أمْرُنَا لَیْلاً أوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَهَا حَصِیدًا کَأَن لَّمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ کَذَ لِکَ نُفَصِّلُ الاْیَتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» . (2)
«أفَلاَ یَنظُرُونَ إلَی الاْءِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ * وَ إلَی السَّمَاءِ کَیْفَ رُفِعَتْ * وَ إلَی الْجِبَالِ کَیْفَ نُصِبَتْ * وَ إلَی الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ» . (3)
«قُل لاَّ أقُولُ لَکُمْ عِندِی خَزَائنُ اللَّهِ وَلاَ أعْلَمُ الْغَیْبَ وَلاَ أقُولُ لَکُمْ إنِّی مَلَکٌ إنْ أتَّبِعُ إلاَّ مَا یُوحَی إلَیَّ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمَی وَالْبَصِیرُ أفَلاَ تَتَفَکَّرُونَ» . (4)
الحدیث8841.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله لِبِلالٍ : لَقَد نَزَلَت عَلَیَّ اللَّیلَهَ آیَهٌ ، وَیلٌ لِمَن قَرَأها ولَم یَتَفَکَّر فیها : «إنَّ فِی خَلْقِ السَّمَوَ تِ ... » (5) الآیَهَ کُلَّها . (6)8842.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :أصدَقُ المُؤمِنینَ إیمانًا أشَدُّهُم تَفَکُّرا فی أمرِ الدُّنیا وَالآخِرَهِ. (7)8843.عنه صلی الله علیه و آله :التمحیص :رُوِیَ أنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : لا یَکمُلُ المُؤمِنُ إیمانُهُ حَتّی یَحتَوِیَ عَلی مِئَهٍ وثَلاثِ خِصالٍ : فِعلٍ ، وعَمَلٍ ، ونِیَّهٍ ، وباطِنٍ ، وظاهِرٍ .
فَقالَ أمیرُالمُؤمِنینَ عَلِیٌّ علیه السلام : یا رَسولَ اللّهِ ، ما یَکونُ المِئَهُ وثَلاثُ خِصالٍ؟
فَقالَ : یا عَلِیُّ ، مِن صِفاتِ المُؤمِنِ أن یَکونَ جَوّالَ الفِکرِ.... (8) .
1- .الرعد : 3 .
2- .یونس : 24 .
3- .الغاشیه : 17 20 .
4- .الأنعام : 50 .
5- .آل عمران : 190 .
6- .صحیح ابن حبّان : ج 2 ص 387 ح 620 ، الفردوس : ج 4 ص 400 ح 7158 کلاهما عن عائشه ، تفسیر ابن کثیر : ج 2 ص 164 عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 1 ص 570 ح 2576 .
7- .أعلام الدین : ص 273 .
8- .التمحیص : ص 74 ح 171 ، بحار الأنوار : ج 67 ص 310 ح 45 .
ص: 271
«و اوست کسی که زمین را گسترانید و در آن، کوه ها و رودها نهاد، و از هرگونه میوه ای در آن ، جُفت جُفت قرار داد. روز را به شب می پوشاند. قطعا در این [امور] برای مردمی که تفکّر می کنند ، نشانه هایی وجود دارد» .
«در حقیقت، مَثَل زندگی دنیا به سانِ آبی است که آن را از آسمان فرو ریختیم . پس گیاه زمین از آنچه مردم و دام ها می خورند با آن در آمیخت، تا آن گاه که زمین ، پیرایه خود را برگرفت و آراسته گردید و اهل آن پنداشتند که آنان بر آن ، قدرت دارند . شبی یا روزی ، فرمان [ویرانی ]ما آمد و آن را چنان درویده کردیم که گویی دیروز ، وجود نداشته است. این گونه، نشانه ها [ی خود] را برای مردمی که می اندیشند ، به روشنی بیان می نماییم» .
«آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است؟ و به آسمان که چگونه برافراشته شده است؟ و به کوه ها که چگونه بر پا داشته شده اند؟ و به زمین که چگونه گسترده شده است؟» .
«بگو : به شما نمی گویم که گنجینه های خدا در نزد من است ، و غیب نیز نمی دانم، و به شما نمی گویم که من فرشته ام. جز آنچه را که به سوی من وحی می شود ، پیروی نمی کنم». بگو: «آیا نابینا و بینا یکسان اند؟ آیا تفکّر نمی کنید؟»» .
حدیث8842.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خطاب به بلال : شب گذشته آیه ای بر من نازل شد . وای بر آن که آن را بخواند و در آن نیندیشد: «به راستی که در آفرینش آسمان ها و زمین ، نشانه هایی برای خردمندان است» [ تا آخر آیه] (1) .8843.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :راستگوترینِ مؤمنان در ایمان، کسی است که بیشتر در مسئله دنیا و آخرت بیندیشد.8844.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :التمحیص :گزارش شده که پیامبر خدا فرمود: «ایمان مؤمن ، کامل نمی گردد، مگر آن که دارای یکصد و سه خصلت باشد: کار و عمل و نیّت و باطن و ظاهر».
امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود: ای پیامبر خدا! آن یکصد و سه خصلت چیست؟
فرمود: «ای علی! از صفات مؤمن ، آن است که اندیشه ای پُر تحرّک داشته باشد...» . .
1- .مراد ، آیات 190 194 از سوره آل عمران است .
ص: 272
8845.عنه صلی الله علیه و آله ( عِندَما نَظَرَ إلی قِطارِ جِمالِ الحَجیجِ ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا عِبادَهَ مِثلُ التَّفَکُّرِ. (1)8846.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :تَفَکُّرُ ساعَهٍ خَیرٌ مِن قِیامِ لَیلَهٍ. (2)8847.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :فِکرُ ساعَهٍ خَیرٌ مِن عِبادَهِ سَنَهٍ. (3)8845.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( هنگامی که به کاروان شترهای حاجیان می نگریست ) عنه صلی الله علیه و آله :فِکرَهُ ساعَهٍ خَیرٌ مِن عِبادَهِ سِتّینَ ساعَهً. (4)8846.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :الفِکرُ عِبادَهٌ. (5)8847.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :فِکرُ ساعَهٍ قَصیرَهٍ خَیرٌ مِن عِبادَهٍ طَویلَهٍ. (6) .
1- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 372 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعًا عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، الکافی : ج 8 ص 20 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر عن الإمام علیّ علیهماالسلام ، التوحید : ص 376 ح 20 عن وهب بن وهب عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلامعنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 1 ص 94 ح 24 ؛ المعجم الکبیر : ج 3 ص 69 ح 2288 ، مسند الشهاب : ج 2 ص 39 ح 836 و 838 ، تاریخ دمشق : ج 13 ص 256 ح 3269 کلّها عن الحارث الأعور عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، کنز العمّال : ج 16 ص 121 ح 44136 .
2- .الزهد للحسین بن سعید : ص 15 ح 29 ، المحاسن : ج 1 ص 94 ح 56 ، مشکاه الأنوار : ص 81 ح 155 کلّها عن الحسن الصیقل عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 325 ح 16؛ المصنّف لابن أبی شیبه : ج 8 ص 258 ح 37 عن الحسن من دون إسنادٍ إلی النبیّ صلی الله علیه و آله ، تنبیه الغافلین : ص 570 ح 919 عن أبی الدرداء وفیه «تفکّر ساعه لی ...» ، کنز العمّال : ج 3 ص 696 ح 8492 .
3- .عوالی اللآلی : ج 2 ص 57 ح 152 ، الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه السلام : ص 380 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، مصباح الشریعه : ص 171 و 456 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 326 ح 20؛ تفسیر القرطبی : ج 4 ص 314 ، تنبیه الغافلین : ص 22 ح 1 وفیهما «تفکّر» بدل «فکر» .
4- .العظمه : ص 33 ح 44 عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 3 ص 106 ح 5710 .
5- .غرر الحکم : ح 34 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 35 ح 682 .
6- .غرر الحکم : ح 6537 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 358 ح 6072 .
ص: 273
8848.عنه صلی الله علیه و آله ( لِرَجُلٍ مِنَ الأَنصارِ ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عبادتی چون اندیشه کردن نیست.8848.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به مردی از انصار ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یک ساعت اندیشه کردن، بهتر است از یک شب بیداری [ برای عبادت].8849.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یک ساعت اندیشه کردن، بهتر از یک سال عبادت است.8850.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یک ساعت اندیشه کردن، بهتر از شصت ساعت عبادت است.8851.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اندیشه کردن ، عبادت است.8852.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :یک مدّت کوتاه اندیشه کردن، بهتر از عبادتی طولانی است . .
ص: 274
8853.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :تَفَکُّرُ ساعَهٍ خَیرٌ مِن عِبادَهِ سَنَهٍ ، قالَ اللّهُ : «إنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُوْلُواْ الْأَلْبَبِ» (1) . (2)8849.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :التَّفَکُّرُ حَیاهُ قَلبِ البَصیرِ کَما یَمشِی المُستَنیرُ فِی الظُّلُماتِ بِالنّورِ ، فَعَلَیکُم بِحُسنِ التَّخَلُّصِ وقِلَّهِ التَّرَبُّصِ. (3)8850.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :لا عِلمَ کَالتَّفَکُّرِ. (4)8851.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :بِالفِکرِ تَنجَلی غَیاهِبُ (5) الاُمورِ. (6)8852.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عَلَیکَ بِالفِکرِ؛ فَإِنَّهُ رُشدٌ مِنَ الضَّلالِ ، ومُصلِحُ الأَعمالِ. (7)8853.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الفِکرُ یَهدی إلَی الرُّشدِ. (8)8854.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الفِکرُ یَهدی. (9)8855.صحیح مسلم عن ابن عَبّاس :عنه علیه السلام :الفِکرُ إحدَی الهِدایَتَینِ . (10) .
1- .الزمر : 9 ، الرعد : 19 .
2- .تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 208 ح 26 عن أبی العبّاس ، بحار الأنوار : ج 71 ص 327 ح 22 .
3- .الکافی : ج 2 ص 599 ح 2 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام و ج 1 ص 28 ح 34 عن یحیی بن عمران عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلاموفیه «الماشی» بدل «المستنیر» ، النوادر للراوندی : ص 144 ح 197 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، العُدد القویّه : ص 38 ح 49 ، نزهه الناظر : ص 73 ح 18 ولیس فیهما ذیله من «بحسن ...» وکلاهما عن الإمام الحسن علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 92 ص 17 ح 17 .
4- .نزهه الناظر : ص 13 ح 20 ، نهج البلاغه : الحکمه 113 ، روضه الواعظین : ص 15 وفیه «کالنظر» بدل «کالتفکّر» وکلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 69 ص 409 ح 122 .
5- .الغَیْهَبُ : الظلام (النهایه : ج 3 ص 398) .
6- .غرر الحکم : ح 4322 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 189 ح 3903 .
7- .غرر الحکم : ح 6132 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 334 ح 5692 .
8- .غرر الحکم : ح 707 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 50 ح 1299 .
9- .غرر الحکم : ح 20 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 36 ح 731 .
10- .غرر الحکم : ح 1616 .
ص: 275
8856.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :یک ساعت اندیشه کردن، بهتر از یک سال عبادت است . خداوند فرمود: «همانا خردمندان ، عبرت می گیرند» .8857.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اندیشه حیات قلب بیناست، چنان که طالب روشنایی ، با نور در تاریکی راه می رود. پس بر شما باد نیکْ رها شدن [ از تاریکی ها] و کم درنگ کردن [ در آنها] .8858.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانشی مانند اندیشه کردن نیست.8859.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با اندیشه ، زوایای پنهان کارها آشکار گردد.8854.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بر تو باد اندیشه کردن؛ زیرا رهایی از گم راهی و اصلاح کننده رفتارهاست.8855.صحیح مسلم ( به نقل از ابن عبّاس ) امام علی علیه السلام :اندیشه، به سوی راه درست زندگی ، راهنمایی می کند.8856.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اندیشه، هدایت می کند.8857.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اندیشه، یکی از دو هدایتگر (1) است. .
1- .مقصود ، خرد و وحی است .
ص: 276
8858.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ للحُسَینِ علیه السلام : أی بُنَیَّ! الفِکرَهُ تورِثُ نورا ، وَالغَفلَهُ ظُلمَهً. (1)8859.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الفِکرُ یُنیرُ اللُّبَّ. (2)8860.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الفِکرُ جِلاءُ العُقولِ. (3)8861.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن طالَت فِکرَتُهُ حَسُنَت بَصیرَتُهُ. (4)8862.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :أفکِر (5) تَستَبصِر. (6)8863.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :تَفَکُّرُکَ یُفیدُکَ الاِستِبصارَ ، ویُکسِبُکَ الاِعتِبارَ. (7)8864.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن تَفَکَّرَ أبصَرَ. (8)8865.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الحسن علیه السلام :عَلَیکُم بِالفِکرِ ؛ فَإِنَّهُ حَیاهُ قَلبِ البَصیرِ ، ومَفاتیحُ أبوابِ الحِکمَهِ. (9)8860.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عَجَبٌ لِمَن یَتَفَکَّرُ فی مَأکولِهِ کَیفَ لا یَتَفَکَّرُ فی مَعقولِهِ! فَیُجَنِّبُ بَطنَهُ ما یُؤذیهِ ویودِعُ صَدرَهُ ما یُردیهِ (10) . (11) .
1- .تحف العقول : ص 89 و 100 ، نزهه الناظر : ص 62 ح 43 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 237 ح 1 .
2- .غرر الحکم : ح 369 .
3- .غرر الحکم : ح 935 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 23 ح 195 .
4- .غرر الحکم : ح 8319 .
5- .أفکر : قد فَکَرَ فی الشیء وأفکَرَ وتفکَّرَ بمعنیً (لسان العرب : ج 5 ص 65) .
6- .غرر الحکم : ح 2239 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 75 ح 1815 .
7- .غرر الحکم : ح 4574 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 199 ح 4036 .
8- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، تحف العقول : ص 79 ، کشف المحجّه : ص 231 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 227 ح 2 ، دستور معالم الحکم : ص 28 .
9- .أعلام الدین : ص 297 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 115 ح 12 .
10- .فی المصدر : «یزکیه» ، والتصویب من بحار الأنوار .
11- .الدعوات للراوندی : ص 144 ح 375 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 218 ح 43 .
ص: 277
8861.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارشی به امام حسین علیه السلام : فرزندم! اندیشه، روشنایی به جای می گذارد و غفلت ، تاریکی.8862.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اندیشه، درون [ آدمی] را نورانی می کند.8863.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اندیشه ، خردها را صیقل می دهد.8864.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که اندیشه اش طولانی شود، بینایی اش نیکو می گردد.8865.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اندیشه کن، بینا شو.8866.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اندیشه کردنت، به تو بینایی می بخشد و به تو اعتبار و منزلت می دهد.8867.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که اندیشه کند، بینا می گردد.8868.عنه صلی الله علیه و آله :امام حسن علیه السلام :بر شما باد اندیشه کردن؛ زیرا اندیشه حیات قلب بینا و کلید درهای حکمت است.8869.عنه صلی الله علیه و آله :امام حسن علیه السلام :شگفت است از کسی که در خوراکی اش می اندیشد، که چگونه در غذای عقلانی اش نمی اندیشد! و شکمش را از آنچه وی را آزار می دهد ، دور می دارد ، ولی در سینه اش چیزی را جای می دهد که او را به پستی می کشد ! .
ص: 278
3 / 3الحَثُّ عَلَی التَّفَقُّهِالکتاب«وَهُوَ الَّذِی أنشَأَکُم مِّن نَّفْسٍ وَ حِدَهٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الاْیَتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ» . (1)
«قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَی أن یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِکُمْ أوْمِن تَحْتِ أرْجُلِکُمْ أوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعًا وَیُذِیقَ بَعْضَکُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الاْیَتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ» . (2)
الحدیث8870.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ الحِکمَهِ کَبَیتٍ خَرِبٍ ، فَتَعَلَّموا وعَلِّموا وتَفَقَّهوا ولا تَموتوا جُهّالاً؛ فَإِنَّ اللّهَ لا یَعذِرُ عَلَی الجَهلِ. (3)8871.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :أیُّهَا النّاسُ! إنَّمَا العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، وَالفِقهُ بِالتَّفَقُّهِ. (4)8872.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ شَیءٍ دِعامَهٌ ، ودِعامَهُ الإِسلامِ الفِقهُ فِی الدّینِ. (5)8873.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام ) عنه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ شَیءٍ عِمادٌ ، وعِمادُ هذَا الدّینِ الفِقهُ. (6) .
1- .الأنعام : 98 .
2- .الأنعام : 65 .
3- .کنز العمّال : ج 10 ص 147 ح 28750 عن ابن عمر نقلاً عن ابن السنّی .
4- .المعجم الکبیر : ج 19 ص 395 ح 929 ، مسند الشامیّین : ج 1 ص 431 ح 758 ، تاریخ دمشق : ج 1 ص 266 ح 297 کلّها عن معاویه ، کنز العمّال : ج 10 ص 239 ح 29265 .
5- .شُعب الإیمان : ج 2 ص 267 ح 1716 ، تاریخ بغداد : ج 2 ص 402 الرقم 926 کلاهما عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 1 ص 150 ح 28768 .
6- .سنن الدارقطنی : ج 3 ص 79 ح 294 ، المعجم الأوسط : ج 6 ص 194 ح 6166 ، شُعب الإیمان : ج 2 ص 266 ح 1712 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 151 ح 206 ، تاریخ دمشق : ص 51 ح 186 کلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 10 ص 148 ح 28752؛ عوالی اللآلی : ج 4 ص 59 ح 1 ، الأمالی للشجری : ج 1 ص 41 عن أبی هریره ، بحار الأنوار : ج 1 ص 216 ح 30 .
3 / 3 وا داشتن به فهمیدن
3 / 3وا داشتن به فهمیدنقرآن«و او همان کسی است که شما را از یک تن ، پدید آورد. [ شما دو گروه هستید :] بعضی پایدار [ از نظر ایمان یا خلقت کامل] و بعضی ناپایدار. بی تردید، ما آیات [ خود ]را برای مردمی که می فهمند ، به روشنی بیان کرده ایم» .
«بگو: «او تواناست که از بالای سرتان یا از زیر پاهایتان عذابی بر شما بفرستد ، یا شما را گروه گروه به هم بیندازد [و دچار تفرقه سازد] و عذاب بعضی از شما را به بعضی [دیگر ]بچشاند». بنگر، چگونه آیات [خود] را گوناگون بیان می کنیم ؛ باشد که آنان بفهمند» .
حدیث8874.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در سفارش به علی علیه السلام ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دلی که در آن حکمت نیست، مانند خانه ای ویران است . پس بیاموزید و آموزش دهید و دین شناس گردید و نادان نمیرید ؛ چرا که خداوند ، عذر نادانی را نمی پذیرد.8875.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای مردم! همانا دانش ، با آموختن ، حاصل می شود و دین شناسی، با فرا گرفتن.8876.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیزی را پشتیبانی است و پشتیبان اسلام، کارشناس شدن در دین است.8877.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیزی را ستونی است و ستون این دین ، دین شناس شدن است.
.
ص: 280
8878.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :یَسیرُ الفِقهِ خَیرٌ مِن کَثیرِ العِبادَهِ . (1)8879.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :أفضَلُ العِبادَهِ الفِقهُ. (2)8878.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :خَیرُکُم فِی الإِسلامِ أحاسِنُکُم أخلاقًا إذا فَقِهوا. (3)8879.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ أفضَلَ النّاسِ أفضَلُهُم عَمَلاً إذا فَقِهوا فی دینِهِم. (4)8880.صحیح البخاری عن ابن عبّاس :عنه صلی الله علیه و آله :النّاسُ مَعادِنُ؛ خِیارُهُم فِی الجاهِلِیَّهِ خِیارُهُم فِی الإِسلامِ إذا فَقِهوا. (5)8881.رَسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله ( فی ذِکرِ کَلامِ اللّه ِ عزّ وجلّ مع موسی علیه ا ) الإمام علیّ علیه السلام :أحسَنُ حِلیَهِ المُؤمِنِ التَّواضُعُ ، وجَمالُهُ التَّعَفُّفُ ، وشَرَفُهُ التَّفَقُّهُ. (6)8880.صحیح البخاری ( به نقل از ابن عبّاس ) الإمام الصادق علیه السلام :المُؤمِنُ لَهُ قُوَّهٌ فی دینٍ ، وحَزمٌ فی لینٍ ، وإیمانٌ فی یَقینٍ ، وحِرصٌ فی فِقهٍ (7) . (8) .
1- .المعجم الکبیر: ج1 ص136 ح286، الفردوس: ج5 ص488 ح8847 کلاهما عن عبدالرحمن بن عوف، المعجم الأوسط: ج8 ص302 ح8698، التاریخ الکبیر: ج1 ص381 ح1216 کلاهما عن عبداللّه بن عمرو، الإصابه: ج2 ص400 ح2648 عن رجاء وفیالثلاثه الأخیره «قلیل» بدل«یسیر»، کنزالعمّال: ج10 ص177 ح28921.
2- .الخصال : ص 30 ح 104 عن ابن عمر ، منیه المرید : ص 374 ، روضه الواعظین : ص 10 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 305 ح 20؛ المعجم الأوسط : ج 9 ص 107 ح 9264 ، المعجم الصغیر : ج 2 ص 124 کلاهما عن ابن عمر ، مسند الشهاب : ج 2 ص 249 ح 1290 عن ابن عمر وابن عبّاس ، کنز العمّال : ج 10 ص 150 ح 28763 .
3- .مسند ابن حنبل : ج 3 ص 526 ح 10236 و ص 496 ح 10029 وفیه «خیارکم» بدل «خیرکم فی الإسلام» وکلاهما عن أبی هریره .
4- .المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 522 ح 3790 ، المعجم الکبیر : ج 10 ص 220 ح 10531 ، المعجم الأوسط : ج 4 ص 377 ح 4479 کلّها عن عبداللّه بن مسعود ، کنز العمّال : ج 15 ص 890 ح 43525 .
5- .صحیح البخاری : ج 3 ص 1238 ح 3203 و ص 1288 ح 3305 ، صحیح مسلم : ج 4 ص 1958 ح 199 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 69 ح 7499 و ص 344 ح 9090 وزاد فی ذیله «فی الدین» ، سنن الدارمی : ج 1 ص 78 ح 227 ، صحیح ابن حبّان : ج 13 ص 69 ح 5757 کلّها عن أبی هریره ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 271 ح 5061 عن اُمّ سلمه ، کنز العمّال : ج 10 ص 153 ح 28781 .
6- .تحف العقول : ص 172 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 413 ح 38 .
7- .فی فقه : أی هو حریص فی معرفه مسائل الدین ، أو حریص فی العباده مع معرفته لمسائل الدین (بحار الأنوار : ج 67 ص 273) .
8- .الکافی : ج 2 ص 231 ح 4 ، الخصال : ص 571 ح 2 عن أبی سلیمان الحلوانی ، بحار الأنوار : ج 67 ص 271 ح 3؛ کنز العمّال : ج 1 ص 140 ح 669 نقلاً عن الحکیم عن جندب بن عبداللّه وفیه «علم» بدل «فقه» .
ص: 281
8881.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در نقل گفتگوی خداوند با موسی علیه السلام در فضی ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اندکی دین شناسی ، بهتر از عبادت بسیار است .8882.الإمام الصادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترین عبادت، فهم دین است.8883.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترینِ شما در اسلام، خوش اخلاق ترین شماست ، اگر بفهمند.8884.السنن الکبری عن خُزَیمَه بن ثابِت :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برترینِ مردم، برترینِ آنان در رفتار است ، اگر در دین کارشناس باشند.8882.امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم گنج هایند . بهترینِ شما در دوران جاهلیّت، بهترینِ شما در دوران اسلام اند، هر گاه بفهمند.8883.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :بهترین آرایش مؤمن، فروتنی است ؛ و زیبایی اش پاک دامنی ؛ و شرف و بزرگی اش، دستیابی به فهم دین.8884.السُّنَن الکبری ( به نقل از خُزَیمه بن ثابت ) امام صادق علیه السلام :مؤمن، نیرومندی به همراه دینداری و دوراندیشی به همراه نرمی و ایمان به همراه یقین و [ نیز ]آزمندی در فهم دین دارد. .
ص: 282
3 / 4التَّحذیرُ مِن تَرکِ التَّعَقُّلِالکتاب«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِْنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أعْیُنٌ لاَّیُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لاَّ یَسْمَعُونَ بِهَا اُوْلَئِکَ کَالأَْنْعَمِ بَلْ هُمْ أضَلُّ اُوْلَئِکَ هُمُ الْغَفِلُونَ» . (1)
«وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ» . (2)
«وَ مَن کَانَ فِی هَذِهِ أعْمَی فَهُوَ فِی الاْخِرَهِ أعْمَی وَ أضَلُّ سَبِیلاً» . (3)
«اُفٍّ لَّکُمْ وَ لِمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أفَلاَ تَعْقِلُونَ» . (4)
«وَ قَالُواْ لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أصْحَبِ السَّعِیرِ» . (5)
«وَالَّذِینَ کَفَرُواْ لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لاَ یُقْضَی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُواْ وَلاَ یُخَفَّفُ عَنْهُم مِّنْ عَذَابِهَا کَذَ لِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ* وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیهَا رَبَّنَا أخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَلِحًا غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ أوَ لَمْ نُعَمِّرْکُم مَّایَتَذَکَّرُ فِیهِ مَن تَذَکَّرَ وَ جَاءَکُمُ النَّذِیرُ فَذُوقُواْ فَمَا لِلظَّلِمِینَ مِن نَّصِیرٍ» . (6)
«أمْ تَحْسَبُ أنَّ أکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أوْ یَعْقِلُونَ إنْ هُمْ إلاَّ کَالْأَنْعَمِ بَلْ هُمْ أضَلُّ سَبِیلاً» . (7)
راجع : البقره : 44 و 76 ، آل عمران : 65 ، یونس : 16 ، العنکبوت : 35 و 43 ، الصافّات : 138 ، فاطر : 37 ، الجاثیه : 23 ، الأحقاف : 26 .
الحدیث8891.مسند ابن حنبل عن السّائِب بن خَلّاد :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :اِستَرشِدُوا العَقلَ تَرشُدوا ، ولا تَعصوهُ فَتَندَموا. (8) .
1- .الأعراف : 179 .
2- .یونس : 100 .
3- .الإسراء : 72 .
4- .الأنبیاء : 67 .
5- .الملک : 10 .
6- .فاطر : 36 و 37 .
7- .الفرقان : 44 .
8- .کنز الفوائد : ج 2 ص 31 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 96 ح 41 .
ص: 283
3 / 4 زنهار از کنار نهادن خردورزی
3 / 4زنهار از کنار نهادن خردورزیقرآن«و در حقیقت ، بسیاری از جِنّیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم ؛ [چرا که] دل هایی دارند که با آن [ ، حقایق را] دریافت نمی کنند ، و چشمانی دارند که با آنها نمی بینند ، و گوش هایی دارند که با آنها نمی شنوند . آنان ، همانند چارپایان، بلکه گم راه ترند . [آری،] آنان همان غافل ماندگان اند» .
«و [خدا] بر کسانی که نمی اندیشند ، پلیدی را قرار می دهد» .
«و هر که در این [ دنیا] کورْ[دل] باشد ، در آخرت [هم] کور[دل] و گم راه تر خواهد بود» .
«اُف بر شما و بر آنچه غیر از خدا می پرستید ! مگر نمی اندیشید ؟» .
«و گویند : اگر شنیده [و پذیرفته] بودیم ، یا تعقّل کرده بودیم ، در [میان ]دوزخیان نبودیم» .
«و[لی] کسانی که کافر شده اند ، آتش جهنّم برای آنان خواهد بود . حکم مرگ ، بر ایشان [جاری ]نمی شود تا بمیرند ، و عذابِ آن [ نیز] از ایشان کاسته نمی شود . [آری،] هر ناسپاسی را چنین کیفر می دهیم . و آنان در آن جا فریاد بر می آورند : «پروردگارا ! ما را بیرون بیاور تا غیر از آنچه می کردیم [ ، یعنی] کار شایسته انجام دهیم» . مگر شما را به اندازه ای عمر ندادیم که هر کس [ می خواست] در آن عبرت بگیرد ، عبرت می گرفت ؟ و [آیا ]برای شما هشدار دهنده نیامد ؟ پس بچشید که برای ستمگران ، یاوری نیست» .
«یا گمان داری که بیشترشان می شنوند یا می اندیشند ؟ آنان جز مانند ستوران نیستند ؛ بلکه گم راه ترند» .
ر . ک : بقره : آیه 44 و 76 ، آل عمران : آیه 65 ، یونس : آیه 16 ، عنکبوت : آیه 35 و 43 ، صافّات : آیه 138 ، فاطر : آیه 37 ، جاثیه : آیه 23 ، احقاف : آیه 26 .
حدیث8898.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از خرد ، راهنمایی بگیرید تا به رُشد برسید و از خرد نافرمانی مکنید که پشیمان می شوید .
.
ص: 284
8899.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :مَن عَجَزَ عَن حاضِرِ لُبِّهِ فَهُوَ عَن غائِبِهِ أعجَزُ. (1)8900.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ یَتَّعِظُ بِالأَدَبِ ، وَالبَهائِمُ لا تَرتَدِعُ إلاّ بِالضَّربِ. (2)8901.صحیح البخاری عن سالم عن أبیه :عنه علیه السلام :إنَّ الزُّهدَ فِی الجَهلِ بِقَدرِ الرَّغبَهِ فِی العَقلِ. (3)8897.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن قَعَدَ بِهِ العَقلُ قامَ بِهِ الجَهلُ. (4)8898.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :نَعوذُ بِاللّهِ مِن سُباتِ العَقلِ وقُبحِ الزَّلَلِ (5) .8899.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن لا یَعقِل یَهُن ، ومَن یَهُن لا یُوَقَّر. (6)8900.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی کلامٍ لَهُ : أیَّتُهَا النُّفوسُ المُختَلِفَهُ ، وَالقُلوبُ المُتَشَتِّتَهُ ، الشّاهِدَهُ أبدانُهُم ، وَالغائِبَهُ عَنهُم عُقولُهُم ، أظأَرُکُم عَلَی الحَقِّ وأنتُم تَنفِرونَ عَنهُ نُفورَ المِعزی مِن وَعوَعَهِ الأَسَدِ ! (7)8901.صحیح البخاری ( به نقل از سالم، از پدرش ) عنه علیه السلام مِن کَلامٍ لَهُ لِأَصحابِهِ : أیُّهَا القَومُ ، الشّاهِدَهُ أبدانُهُمُ ، الغائِبَهُ عَنهُم عُقولُهُمُ ، المُختَلِفَهُ أهواؤُهُمُ ، المُبتَلی بِهِم اُمَراؤُهُم ، صاحِبُکُم یُطیعُ اللّهَ وأنتُم تَعصونَهُ ، وصاحِبُ أهلِ الشّامِ یَعصِی اللّهَ وهُم یُطیعونَهُ ! (8)8902.سنن الترمذی عن جابِر :الإمام الصادق علیه السلام :إذا أرادَ اللّهُ أن یُزیلَ مِن عَبدٍ نِعمَهً کانَ أوَّلُ ما یُغَیِّرُ مِنهُ عَقلَهُ. (9) .
1- .غرر الحکم : ح 8209 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 445 ح 7812 وفیه «لم ینفعه» بدل «عجز» .
2- .غرر الحکم : ح 10352 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 143 ح 3205 .
3- .غرر الحکم : ح 3444 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 150 ح 3293 .
4- .غرر الحکم : ح 8701 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 461 ح 8381 ، بحار الأنوار : ج 40 ص 164 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 224 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 498 ح 9174 نحوه ، بحار الأنوار : ج 41 ص 163 ح 57 .
6- .غرر الحکم : ح 7927 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 454 ح 8158 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 283 ح 1 .
7- .نهج البلاغه : الخطبه 131 ، الإرشاد : ج 1 ص 279 ، الاحتجاج : ج 1 ص 411 ح 89 وفیهما «أیّها الشاهده أبدانهم ، الغائبه عنهم عقولهم» فقط ، بحار الأنوار : ج 77 ص 295 ح 3 .
8- .نهج البلاغه : الخطبه 97 .
9- .الاختصاص: ص245، بحارالأنوار: ج1ص94ح20؛ شرح نهج البلاغه: ج20ص301ح445عن الإمام علیّ علیه السلام .
ص: 285
8903.صحیح مسلم عن أبی الطُّفَیل :امام علی علیه السلام :آن که از به کار گرفتن خرد، ناتوان است ، از به دست آوردن آن، ناتوان تر است .8904.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمندان ، از ادب پند می گیرند و چارپایان ، جز با کتک، باز داشته نمی شوند .8905.مسند ابن حنبل عن عَبد اللّه ِ بن سائِب :امام علی علیه السلام :بی میلی به نادانی ، به اندازه میل به خردمندی است .8902.سنن الترمذی ( به نقل از جابر ) امام علی علیه السلام :هر که خرد به وسیله او بنشیند ، نادانی به وسیله او به پا می خیزد .8903.صحیح مسلم ( به نقل از ابو طُفَیل ) امام علی علیه السلام :به خدا پناه می بریم از خوابیدن خرد و زشتی لغزش ها .8904.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هر که اندیشه نکند ، سبُک می شود و هر که سبُک گشت ، مورد احترام قرار نمی گیرد .8905.مسند ابن حنبل ( به نقل از عبد اللّه بن سائب ) امام علی علیه السلام در سخنی از آن حضرت : ای جان های گوناگون و دل های پراکنده که بدن هایشان حاضر و خردهایشان از آنها پنهان است ! با مهربانیِ تمام ، شما را به طرف حق سوق می دهم، ولی شما از آن می گریزید ، مانند رمیدن بز از غرّش شیر .8906.کنز العمّال عن ابن مَسعود :امام علی علیه السلام در پاره ای از سخنانش در جمع یاران خویش : ای گروهی که بدن هایشان حاضر ، و خردهایشان از آنها پنهان ، و اندیشه هاشان گوناگون است و فرمان روایان ، به آنها گرفتار شده اند ! امیر شما ، خدا را اطاعت می کند ، حال آن که شما از او نافرمانی می کنید، و فرمانده شام ، خدا را نافرمانی می کند ، حال آن که اهل شام از او پیروی می کنند .8907.شُعب الإیمان عن عَبد الأَعلَی التَّیمِیّ :امام صادق علیه السلام :هر گاه خداوند اراده کند که نعمتی را از بنده باز ستاند ، نخست خردش را دگرگون می سازد . .
ص: 286
8908.أخبار مکّه للأزرقی عن سَعید بن المُسَیّب :الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أکمَلَ لِلنّاسِ الحُجَجَ بِالعُقولِ ... ثُمَّ وَعَظَ أهلَ العَقلِ ورَغَّبَهُم فِی الآخِرَهِ فَقالَ : «وَمَا الْحَیَوهُ الدُّنْیَا إلاَّ لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الاْخِرَهُ خَیْرٌ لِّلَّذِینَ یَتَّقُونَ أفَلاَ تَعْقِلُونَ». (1)
یا هِشامُ ، ثُمَّ خَوَّفَ الَّذینَ لا یَعقِلونَ عِقابَهُ فَقالَ تَعالی : «ثُمَّ دَمَّرْنَا الاْخَرِینَ * وَ إنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِم مُّصْبِحِینَ * وَ بِالَّیْلِ أفَلاَ تَعْقِلُونَ» . (2) وقالَ : «إنَّا مُنزِلُونَ عَلَی أهْلِ هَذِهِ الْقَرْیَهِ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُواْ یَفْسُقُونَ * وَ لَقَد تَّرَکْنَا مِنْهَا ءَایَهَ بَیِّنَهً لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ». (3)
یا هِشامُ ، إنَّ العَقلَ مَعَ العِلمِ فَقالَ : «وَ تِلْکَ الْأَمْثَلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا یَعْقِلُهَا إلاَّ الْعَلِمُونَ». (4)
یا هِشامُ ، ثُمَّ ذَمَّ الَّذینَ لا یَعقِلونَ فَقالَ : «وَ إذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُواْ مَا أنزَلَ اللَّهُ قَالُواْ بَلْ نَتَّبِعُ مَا ألْفَیْنَا عَلَیْهِ ءَابَاءَنَا أوَ لَوْ کَانَ ءَابَاؤُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لاَ یَهْتَدُونَ » . (5) وقالَ : «وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لاَ یَسْمَعُ إلاَّ دُعَاءً وَ نِدَاءً صُمُّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ» . (6) وقالَ : «وَ مِنْهُم مَّن یَسْتَمِعُونَ (7) إلَیْکَ أفَأَنتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کَانُواْ لاَ یَعْقِلُونَ». (8) وقالَ : «أمْ تَحْسَبُ أنَّ أکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أوْ یَعْقِلُونَ إنْ هُمْ إلاَّ کَالْأَنْعَمِ بَلْ هُمْ أضَلُّ سَبِیلاً» . (9) وقالَ : «لاَ یُقَتِلُونَکُمْ جَمِیعًا إلاَّ فِی قُرًی مُّحَصَّنَهٍ أوْ مِن وَرَاءِ
جُدُرِ بَأْسُهُم بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعًا وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّی ذَ لِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَعْقِلُونَ» . (10) وقالَ : «وَ تَنسَوْنَ أنفُسَکُمْ وَ أنتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَبَ أفَلاَ تَعْقِلُونَ». (11)
یا هِشامُ ، ثُمَّ ذَمَّ اللّهُ الکَثرَهَ فَقالَ : «وَإن تُطِعْ أکْثَرَ مَن فِی الْأَرْضِ یُضِلُّوکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ». (12) وقالَ : «وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أکْثَرُهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ» . (13) وقالَ : «وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّن نَّزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ مِن بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أکْثَرُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ». (14)
یا هِشامُ ، ثُمَّ مَدَحَ القِلَّهَ فَقالَ : «وَ قَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِیَ الشَّکُورُ». (15) وقالَ : «وَ قَلِیلٌ مَّا هُمْ». (16) وقالَ : «وَ قَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إیمَنَهُ أتَقْتُلُونَ رَجُلاً أن یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ» . (17) وقالَ : «مَنْ ءَامَنَ وَ مَا ءَامَنَ مَعَهُ إلاَّ قَلِیلٌ». (18) وقالَ : «وَلَکِنَّ أکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ». (19) وقالَ : «وَأکْثَرُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ» (20) . (21) .
1- .الأنعام: 32 .
2- .الصافّات: 136 138 .
3- .العنکبوت : 34 و 35 .
4- .العنکبوت : 43 .
5- .البقره : 170 .
6- .البقره : 171 .
7- .فی المصدر «یستمع» وهو تصحیف .
8- .یونس : 42 .
9- .الفرقان : 44 .
10- .الحشر: 14 .
11- .البقره: 44 .
12- .الأنعام: 116 .
13- .لقمان : 25 .
14- .العنکبوت: 63 .
15- .سبأ: 13 .
16- .ص : 24 .
17- .غافر: 28 .
18- .هود : 40 .
19- .الأنعام: 37 .
20- .المائده: 103 .
21- .الکافی : ج 1 ص 13 و ص 14 ح 12 عن هشام بن الحکم ، بحار الأنوار : ج 1 ص 135 ح 30 .
ص: 287
8909.أخبار مکّه للأزرقی عن عُثمان :امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام! خداوند متعال به وسیله خرد ، حجّت ها را بر انسان ها تمام کرد . . . آن گاه ، خردمندان را پند داد و آنان را به سوی آخرت ترغیب کرد و فرمود : «و زندگی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست ، و قطعا سرای بازپسین برای کسانی که پرهیزگاری می کنند ، بهتر است . آیا نمی اندیشید ؟» .
ای هشام! آن گاه [ خداوند] کسانی را که خردپیشه نیستند ، از عذاب خود ترسانید و فرمود: «سپس دیگران را هلاک کردیم و در حقیقت ، شما بر آنان، صبحگاهان و شامگاهان ، می گذرید. آیا به فکر فرو نمی روید ؟» .
و فرمود : «ما بر مردم این شهر ، به [سزای ]گناهی که می کردند ، عذابی از آسمان فرو خواهیم فرستاد ، و از آن [شهر سوخته ]برای مردمی که می اندیشند ، نشانه ای روشن باقی گذاشتیم» .
ای هشام ! خرد ، با دانش همراه است . خداوند فرمود : «و این مَثَل ها را برای مردم می زنیم ؛ و[لی] جز دانشوران ، آنها را در نمی یابند» .
ای هشام ! سپس خداوند کسانی را که تعقّل نمی کنند ، سرزنش کرد و فرمود : «و چون به آنان گفته شود : از آنچه خدا نازل کرده است ، پیروی کنید ، می گویند : «نه ؛ بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافته ایم ، پیروی می کنیم» . آیا هر چند پدرانشان چیزی را درک نمی کرده و به راه صواب نمی رفته اند [ ، باز هم در خور پیروی هستند]؟» .
و فرمود : «و مَثَل [دعوت کننده] کافران ، مَثَل کسی است که حیوانی را که جز صدا و ندایی [مبهم ، چیزی ]نمی شنود، بانگ می زند . [آری، ]کرند ، لال اند ، کورند [و ]در نمی یابند» .
و فرمود : «و برخی از آنان، کسانی هستند که به تو گوش فرا می دهند . آیا تو کران را هر چند در نیابند شنوا خواهی کرد؟» .
و [خداوند] فرمود : «آیا گمان داری که بیشترشان می شنوند یا می اندیشند ؟ آنان جز مانند ستوران نیستند ؛ بلکه گم راه ترند» .
و فرمود : «[ آنان ، به صورت] دسته جمعی ، جز در قریه هایی که دارای
استحکامات اند ، یا از پشت دیوارها ، با شما نخواهند جنگید . جنگشان در میان خودشان ، سخت است . آنان را متّحد می پنداری؛ و[لی] دل هایشان پراکنده است ؛ زیرا آنان مردمانی هستند که نمی اندیشند» » .
و فرمود : «و خود را فراموش می کنید ، با این که شما کتاب [خدا ]را می خوانید ؟ آیا [هیچ ]نمی اندیشید؟» .
ای هشام ! خداوند ، اکثریّت را سرزنش کرد و فرمود : «و اگر از بیشتر کسانی که در [این سر]زمین هستند ، پیروی کنی ، تو را از راه خدا گم راه می کنند» .
و فرمود : «و اگر از آنان بپرسی که چه کسی آسمان ها و زمین را آفریده است ، مسلّما خواهند گفت : خدا . بگو : «ستایش ، از آنِ خداست»؛ ولی بیشترشان نمی دانند» » .
و فرمود : «و اگر از آنان بپرسی که چه کسی از آسمان ، آبی فرو فرستاده و زمین را پس از مرگش به وسیله آن ، زنده گردانیده است ، حتما خواهند گفت : خدا . بگو : «ستایش ، از آنِ خداست» ؛ ولی بیشترشان نمی اندیشند» .
ای هشام ! سپس خداوند ، اقلیّت را ستود و فرمود : «و از بندگان من ، اندکی سپاس گزارند» .
و فرمود : «و اینها بسْ اندک اند» .
و فرمود : «و مردی مؤمن از خاندان فرعون که ایمان خود را نهان می داشت ، گفت : آیا مردی را می کُشید که می گوید: «پروردگار من خداست» ؟» .
و فرمود : «کسانی ایمان آوردند ، و با او (نوح) جز [ عدّه] اندکی ایمان نیاورده بودند» .
و فرمود : «لیکن بیشتر آنان نمی دانند» .
و فرمود : «بیشتر آنان نمی اندیشند» . .
ص: 288
8906.کنز العمّال ( به نقل از عبد اللّه بن مسعود ) الإمام الرضا علیه السلام :لا یُعبَأُ بِأَهلِ الدّینِ مِمَّن لا عَقلَ لَهُ. (1) .
1- .الکافی : ج 1 ص 27 ح 32 عن الحسن بن الجهم .
ص: 289
8907.شُعَب الإیمان ( به نقل از عبد الأعلی تَیمی ) امام رضا علیه السلام :به [ عبادت] دینداران بی خرد ، اعتنا نمی شود . .
ص: 290
8908.أخبار مکّه ، ازرقی ( به نقل از سعید بن مُسَیّب ) الکافی عن إسحاق بن عمّار عن الإمام الصادق علیه السلام ، قال :قُلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداکَ ، إنَّ لی جارًا کَثیرَ الصَّلاهِ کَثیرَ الصَّدَقَهِ کَثیرَ الحَجِّ لا بَأسَ بِهِ .
فَقالَ : یا إسحاقُ ، کَیفَ عَقلُهُ ؟
قُلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداکَ ، لَیسَ لَهُ عَقلٌ .
فَقالَ : لا یُرتَفَعُ بِذلِکَ مِنهُ. (1)راجع : ج 2 ص 18 (ذمّ الجهل) .
3 / 5حُجِّیَّهُ العَقلِ8912.سنن ابن ماجه عن ابن عُمَر :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :کُن مَعَ الحَقِّ حَیثُ کانَ ، ومَیِّز مَا اشتَبَهَ عَلَیکَ بِعَقلِکَ ؛ فَإِنَّه حُجَّهُ اللّهِ عَلَیکَ ووَدیعَتُهُ (2) فیکَ وبَرَکاتُهُ (3) عِندَکَ. (4)8913.مسند أبی یعلی عن ابن عمر :الإمام علیّ علیه السلام :العَقلُ رَسولُ الحَقِّ. (5)8914.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لِعُمَرَ بنِ الخَطّاب ) عنه علیه السلام :العَقلُ شَرعٌ مِن داخِلٍ ، وَالشَّرعُ عَقلٌ مِن خارِجٍ. (6)8910.امام صادق علیه السلام ( هنگامی که به ایشان گفته شد: پیامبر خدا ، چگونه ) الإمام الصادق علیه السلام :حُجَّهُ اللّهِ عَلَی العِبادِ النَّبِیُّ ، وَالحُجَّهُ فیما بَینَ العِبادِ وبَینَ اللّهِ العَقلُ. (7)8911.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از جابر بن عبد اللّه ) الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، إنَّ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حُجَّتَینِ :
حُجَّهً ظاهِرَهً وحُجَّهً باطِنَهً ، فَأَمَّا الظّاهِرَهُ فَالرُّسُلُ وَالأَنبِیاءُ وَالأَئِمَّهُ علیهم السلام ، وأمَّا الباطِنَهُ فَالعُقولُ. (8) .
1- .الکافی : ج 1 ص 24 ح 19 .
2- .فی المصدر «ودیعه» ، وما أثبتناه من جواهر المطالب .
3- .فی جواهر المطالب : «برهانُهُ» بدل «برکاتُهُ» .
4- .الفردوس : ج 5 ص 318 ح 8307 ، کشف الخفاء : ج 2 ص 135 ح 2025 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، جواهر المطالب : ج 2 ص 148 .
5- .غرر الحکم : ح 272 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 27 ح 354 .
6- .مجمع البحرین : ج 2 ص 1249.
7- .الکافی : ج 1 ص 25 ح 22 عن عبداللّه بن سنان .
8- .الکافی : ج 1 ص 16 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 386 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 137 .
ص: 291
3 / 5 حجّیت خرد
8912.سنن ابن ماجه ( به نقل از ابن عمر ) الکافی به نقل از اسحاق بن عمّار : به امام صادق علیه السلام گفتم : جانم فدایت ! همسایه ای دارم که بسیار نماز می خواند ، بسیار صدقه می دهد ، بسیار حج به جای می آورد و مردی درستکار است .
فرمود : «ای اسحاق ! خرد او چگونه است ؟».
گفتم : جانم به قربانت! از خرد ، بی بهره است .
فرمود : «به همین جهت، اعمالش پذیرفته نمی شود» .ر . ک : ج 2 ص 19 (سرزنش نادانی) .
3 / 5حجّیت خرد8916.صحیح مسلم عن أبی الطُّفَیل :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با حق باش ، هر جا که باشد و آنچه را [ از عقاید و اخلاق و اعمال ]بر تو مشتبه می شود ، با خردت جدا ساز ؛ زیرا خرد ، حجّت خدا بر تو و امانت او در نزد تو و برکات الهی در پیش توست . (1)8917.الکافی عن معاویه بن عمّار عن الإمام الصادق علیه اامام علی علیه السلام :خرد، فرستاده حق است .8915.صحیح مسلم ( به نقل از عایشه ) امام علی علیه السلام :خرد، شریعت درونی ، و شریعت، خرد بیرونی است .8916.صحیح مسلم ( به نقل از ابو طُفَیل ) امام صادق علیه السلام :حجّت خداوند بر بندگان ، پیامبر است و حجّت میان بندگان و خداوند ، خرد است .8917.الکافی ( به نقل از معاویه بن عمّار ) امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام! خداوند ، دو حجّت بر
مردم دارد : حجّت آشکار و حجّت پنهان . حجّت آشکار ، رسولان ، پیامبران و امامان اند ، و حجّت پنهان ، خردهایند .
.
1- .در کتاب جواهر المطالب (ج 2 ص 148) از پیامبر خدا چنین روایت شده است: «در برابر حق، فروتن باش ، از هر سو که بر تو وارد شود ... . گمان را رها کن و بر پایه یقین بنا کن و آنچه را بر تو مشتبه شد، با خردت تمییز ده ؛ چرا که عقل، حجّت خدا، برهان الهی و ودیعه او نزد توست» .
ص: 292
8918.الموطّأ عن جابِر بن عَبدِاللّه ِ :عنه علیه السلام أیضًا : یا هِشامُ ، إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أکمَلَ لِلنّاسِ الحُجَجَ بِالعُقولِ ، ونَصَرَ النَّبِیّینَ بِالبَیانِ ، ودَلَّهُم عَلی رُبوبِیَّتِهِ بِالأَدِلَّهِ. (1)8919.صحیح مسلم عن جابِر بن عَبدِاللّه ِ ( فی ذِکرِ حَجَّهِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ) الکافی عن أبی یعقوب البغدادیّ :قالَ ابنُ السِّکّیتِ لِأَبِی الحَسَنِ علیه السلام : ... تَاللّهِ ما رَأیتُ مِثلَکَ قَطُّ ، فَمَا الحُجَّهُ عَلَی الخَلقِ الیَومَ ؟
قالَ : فَقالَ علیه السلام : العَقلُ ، یُعرَفُ بِهِ الصّادِقُ عَلَی اللّهِ فَیُصَدِّقُهُ ، وَالکاذِبُ عَلَی اللّهِ فَیُکَذِّبُهُ .
قالَ : فَقالَ ابنُ السِّکّیتِ : هذا وَاللّهِ هُوَ الجَوابُ. (2)3 / 6دَورُ العَقلِ فی حِسابِ الأَعمالِ8919.صحیح مسلم ( به نقل از جابر بن عبد اللّه ، درباره چگونگیِ حج ) الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل یُحاسِبُ العِبادَ عَلی قَدرِ ما آتاهُم مِنَ العُقولِ فی دارِ الدُّنیا. (3)8920.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الباقر علیه السلام فی ذِکرِ بَعضِ ما أنزَلَ اللّهُ عَلی موسَی بنِ عِمرانَ علیه السلام : فَانحَطَّ عَلَیهِ الوَحیُ ... فَقالَ لَهُ: أنَا اُؤاخِذُ عِبادی عَلی قَدرِ ما أعطَیتُهُم مِنَ العَقلِ. (4) .
1- .الکافی : ج 1 ص 13 ح 12 ، تحف العقول : ص 384 وفیه «أفضی إلیهم» بدل «نصر النبیّین» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 132 ح 30.
2- .الکافی : ج 1 ص 24 25 ح 20 ، علل الشرائع : ص 122 ح 6 ، تحف العقول : ص 450 ، الاحتجاج : ج 2 ص 438 ح 309 ، بحار الأنوار : ج 11 ص 70 ح 1 .
3- .الاُصول الستّه عشر : ص 4 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 184 ح 4 .
4- .المحاسن : ج 1 ص 308 ح 608 عن عبیداللّه بن الولید الوصّافی عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 91 ح 11 .
ص: 293
3 / 6 نقش خرد در حسابرسی اعمال
8921.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام! خداوند متعال ، حجّت ها را با خرد بر مردم تمام کرد و پیامبران را با سخن ، یاری رساند و با براهین ، آنان را با ربوبیّت خویش آشنا ساخت .8922.سنن الترمذی عن عَبد الرَّحمنِ بن یَعمُر :الکافی به نقل از ابو یعقوب بغدادی : ابن سکّیت به امام رضا علیه السلامگفت : ... به خدا سوگند ، مانند شما کسی را نیافتم ! امروزه حجّت خداوند بر مردم چیست ؟
فرمود : «خرد . با آن ، راستگویان درباره خداوند، شناخته و تصدیق می شوند و دروغگویان درباره خداوند ، شناسایی و تکذیب می شوند» .
ابن سکّیت گفت : به خدا سوگند، پاسخ، همین است .3 / 6نقش خرد در حسابرسی اعمال8921.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خداوند، بندگان را به اندازه خردی که در دنیا به آنان عطا کرده، حسابرسی می کند .8922.سنن التِّرمِذی ( به نقل از عبد الرحمان بن یَعمُر ) امام باقر علیه السلام به هنگام یاد کردن پاره ای از آنچه خداوند بر موسی بن عمران علیه السلامنازل نمود : بر او وحی فرود آمد ... . آن گاه ، خداوند فرمود : «به اندازه خردی که به بندگانم دادم ، آنان را حسابرسی می کنم» .
.
ص: 294
8923.پیامبرخدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّما یُداقُّ اللّهُ العِبادَ فِی الحِسابِ یَومَ القِیامَهِ عَلی قَدرِ ما آتاهُم مِنَ العُقولِ فِی الدُّنیا. (1)8924.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به علی علیه السلام ) عنه علیه السلام :إنّی نَظَرتُ فی کِتابٍ لِعَلِیٍّ علیه السلام ، فَوَجَدتُ فِی الکِتابِ : إنَّ قیمَهَ کُلِّ امرِیً وقَدرَهُ مَعرِفَتُهُ ، إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی یُحاسِبُ النّاسَ عَلی قَدرِ ما آتاهُم مِنَ العُقولِ فی دارِ الدُّنیا. (2)راجع: ص 196 ح 10 .
3 / 7دَورُ العَقلِ فی جَزاءِ الأَعمالِ8925.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا بَلَغَکُم عَن رَجُلٍ حُسنُ حالٍ فَانظُروا فی حُسنِ عَقلِهِ ، فَإِنَّما یُجازی بِعَقلِهِ. (3)8926.امام صادق علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :إذا رَأیتُمُ الرَّجُلَ کَثیرَ الصَّلاهِ کَثیرَ الصِّیامِ ، فَلا تُباهوا بِهِ حَتّی تَنظُروا کَیفَ عَقلُهُ. (4)8927.الترغیب و الترهیب ( به نقل از اَنَس بن مالک ) عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الرَّجُلَ لَیَکونُ مِن أهلِ الصَّلاهِ وَالزَّکاهِ وَالحَجِّ وَالعُمرَهِ وَالجِهادِ ، وما یُجزی یَومَ القِیامَهِ إلاّ بِقَدرِ عَقلِهِ. (5) .
1- .الکافی : ج 1 ص 11 ح 7 ، المحاسن : ج 1 ص 310 ح 614 کلاهما عن أبی الجارود ، بحار الأنوار : ج 7 ص 267 ح 32 .
2- .معانی الأخبار: ص 1 ح 2 عن برید الرزّاز عن الإمام الصادق علیه السلام ، الاُصول الستّه عشر : ص 3 عن زید عن الإمام الصادق علیه السلام وفیه «زنه» بدل «قیمه» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 106 ح 2 .
3- .الکافی : ج 1 ص 12 ح 9 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، المحاسن : ج 1 ص 310 ح 612 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، مشکاه الأنوار : ص 436 ح 1457 عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، الجعفریّات : ص 148 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 1 ص 93 ح 24 .
4- .الکافی : ج 1 ص 26 ح 28 عن الإمام الصادق علیه السلام .
5- .المعجم الأوسط : ج 3 ص 251 ح 3057 ، تاریخ بغداد : ج 13 ص 79 و ج 2 ص 200 کلاهما نحوه وکلّها عن ابن عمر ، کنزالعمّال : ج 3 ص 382 ح 7050 ؛ مجمع البیان : ج 10 ص 487 نحوه .
ص: 295
3 / 7 نقش خرد در پاداش یافتن اعمال
8928.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام باقر علیه السلام :خداوند در روز رستاخیز ، به اندازه خردی که به بندگان بخشیده ، در حسابرسی آنان موشکافی می کند .8929.عنه صلی الله علیه و آله :امام باقر علیه السلام :در کتاب علی علیه السلام نگاه کردم و چنین یافتم : «بهای هر انسان و منزلت او ، به اندازه شناخت اوست . خداوند متعال از بندگان ، به اندازه خردی که در دنیا به آنان بخشیده ، حسابرسی می کند» .ر . ک : ص 197 ح 10 .
3 / 7نقش خرد در پاداش یافتن اعمال8930.الجعفریات ( به نقل از امام کاظم علیه السلام ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر از رفتار نیکوی شخصی به شما خبر رسید ، در نیکویی خردش بنگرید ؛ چرا که به اندازه خردش پاداش داده می شود .8931.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر فردی را بسیار نمازگزار و بسیار روزه گیر یافتید ، به وی مبالید تا در چگونگی خردش بنگرید .8932.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :انسانی که اهل نماز ، زکات ، حج ، عمره و جهاد است ، در روز رستاخیز ، به اندازه خردش پاداش داده می شود .
.
ص: 296
8933.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :الجَنَّهُ مِئَهُ دَرَجَهٍ ، تِسعٌ وتِسعونَ دَرَجَهً لِأَهلِ العَقلِ ، ودَرَجَهٌ لِسائِرِ النّاسِ الَّذینَ هُم دونَهُم. (1)8934.سنن أبی داوود عن ابن عَبّاس :عنه صلی الله علیه و آله :تَعَبَّدَ رَجُلٌ فی صَومَعَهٍ ، فَمَطَرَتِ السَّماءُ ، فَأَعشَبَتِ الأَرضُ ، فَرَأی حِمارًا یَرعی ، فَقالَ : رَبِّ لَو کانَ لَکَ حِمارٌ لَرَعَیتُهُ مَعَ حِماری . فَبَلَغَ ذلِکَ نَبِیًّا مِن أنبِیاءِ بَنی إسرائیلَ ، فَأَرادَ أن یَدعُوَ عَلَیهِ ، فَأَوحَی اللّهُ إلَیهِ : إنَّما اُجازِی العِبادَ عَلی قَدرِ عُقولِهِم. (2)8931.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تحف العقول:أثنی قَومٌ بِحَضرَتِهِ [ صلی الله علیه و آله] عَلی رَجُلٍ حَتّی ذَکَروا جَمیعَ خِصالِ الخَیرِ فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله: کَیفَ عَقلُ الرَّجُلِ ؟
فَقالوا : یا رَسولَ اللّهِ ، نُخبِرُکَ عَنهُ بِاجتِهادِهِ فِی العِبادَهِ وأصنافِ الخَیرِ تَسأَلُنا عَن عَقلِهِ ؟!
فَقالَ صلی الله علیه و آله: إنَّ الأَحمَقَ یُصیبُ بِحُمقِهِ أعظَمَ مِن فُجورِ الفاجِرِ ، وإنَّما یَرتَفِعُ العِبادُ غَدًا فِی الدَّرَجاتِ ویَنالونَ الزُّلفی مِن رَبِّهِم عَلی قَدرِ عُقولِهِم. (3)8932.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله لَمّا وَصَفوا عِندَهُ رَجُلاً بِحُسنِ عِبادَتِهِ : اُنظُروا إلی عَقلِهِ فَإِنَّما یُجزَی العِبادُ یَومَ القِیامَهِ عَلی قَدرِ عُقولِهِم. (4)8933.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الباقر علیه السلام :کانَ یَری موسَی بنُ عِمرانَ علیه السلام رَجُلاً مِن بَنی إسرائیلَ یُطَوِّلُ سُجودَهُ ویُطَوِّلُ سُکوتَهُ ، فَلا یَکادُ یَذهَبُ إلی مَوضِعٍ إلاّ وهُوَ مَعَهُ ، فَبَینا هُوَ یَومًا مِنَ
الأَیّامِ فی بَعضِ حَوائِجِهِ إذ مَرَّ عَلی أرضٍ مُعشِبَهٍ تَزهو وتَهتَزُّ . قالَ : فَتَأَوَّهَ الرَّجُلُ.
فَقالَ لَهُ موسی : عَلی ماذا تَأَوَّهتَ ؟
قالَ : تَمَنَّیتُ أن یَکونَ لِرَبّی حِمارٌ أرعاهُ هاهُنا .
قالَ : فَأَکَبَّ موسی علیه السلام طَویلاً بِبَصَرِهِ عَلَی الأَرضِ اغتِمامًا بِما سَمِعَ مِنهُ .
قالَ : فَانحَطَّ عَلَیهِ الوَحیُ ، فَقالَ لَهُ : مَا الَّذی أکبَرتَ مِن مَقالَهِ عَبدی ؟! أنَا اُؤاخِذُ عِبادی عَلی قَدرِ ما أعطَیتُهُم مِنَ العَقلِ. (5) .
1- .حلیه الأولیاء : ج 4 ص 139 عن عمر ، کنز العمّال : ج 3 ص 384 ح 7063 .
2- .شُعب الإیمان : ج 4 ص 156 ح 4640 ، تاریخ بغداد : ج 4 ص 13 و ص 46 نحوه وکلّها عن جابر بن عبداللّه وراجع الفردوس : ج 2 ص 16 ح 2114 ؛ بحار الأنوار : ج 64 ص 196 .
3- .تحف العقول : ص 54 ، مجمع البیان : ج 10 ص 487 عن أنس نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 158 ح 144 ؛ ربیع الأبرار : ج 3 ص 137 عن أنس .
4- .إرشاد القلوب : ص 199 .
5- .المحاسن : ج 1 ص 308 ح 608 عن عبیداللّه بن الولید الوصّافی ، بحار الأنوار : ج 1 ص 91 ح 21 وراجع عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 2 ص 38 .
ص: 297
8934.سنن أبی داوود ( به نقل از ابن عبّاس ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهشت را یکصد رتبه است ؛ نود و نُه رتبه آن ، از آنِ خردمندان و یک رتبه دیگر ، از آنِ مردمان دیگر است .8935.صحیح البخاری عن ابن عبّاس :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردی در صومعه ای عبادت می کرد . از آسمان ، باران بارید و زمین ، سرسبز شد . خری را دید که [ در سبزه ها ]می چرد . گفت : پروردگارا! اگر تو هم خری می داشتی، به همراه خرِ خودم آن را می چراندم .
این سخن به پیامبری از پیامبران بنی اسرائیل رسید . خواست او را نفرین کند که خداوند به وی وحی فرستاد : «همانا بندگانم را به میزان خردشان ، پاداش می دهم» .8936.الکافی عن مُعاوِیَه بن عَمّار :تحف العقول :گروهی در حضور پیامبر خدا ، مردی را ستایش کردند و همه ویژگی های خوب را برایش بر شمردند . آن گاه پیامبر خدا فرمود : «خرد او چگونه است ؟» .
گفتند : ای پیامبر خدا! ما از تلاش او در عبادت و دیگر خوبی ها سخن می رانیم و تو از خرد او می پرسی ؟
فرمود : «نادان ، از روی نادانی ، دست به زشتی هایی بزرگ تر از زشتی های انسان گنهکار می زند . همانا در روز واپسین ، بندگان ، به میزان خردشان به رتبه های بالاتر نائل می شوند و به پروردگار ، تقرّب می جویند» .8935.صحیح البخاری ( به نقل از ابن عبّاس ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن گاه که در نزد ایشان از عبادت نیکوی مردی ، سخن راندند : در خرد او بنگرید . همانا بندگان ، در روز رستاخیز ، به اندازه خردشان پاداش داده می شوند .8936.الکافی ( به نقل از معاویه بن عمّار ) امام باقر علیه السلام :موسی بن عمران علیه السلام مردی از بنی اسرائیل را می دید که سجده های طولانی می کرد و خاموشی اش دراز بود . هر جا موسی علیه السلاممی رفت، آن مرد، وی را همراهی می کرد .
روزی از روزها که موسی علیه السلام به دنبال کاری بود، از زمین سرسبزی گذشت . مرد عبادت پیشه ، آهی کشید. موسی علیه السلام بدو گفت : «چرا آه می کشی ؟».
گفت : آرزو کردم که ای کاش پروردگارم ، الاغی داشت و من آن را در این سرزمین می چراندم .
موسی علیه السلام مدّتی طولانی چشمانش را به زمین دوخت، در حالی که از سخن آن مرد ، غمگین شده بود . بر موسی علیه السلام وحی آمد که : «چرا سخن بنده ام بر تو گران آمد . من از بندگانم به میزان خردشان حسابرسی می کنم» . .
ص: 298
8937.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( وهُوَ بِمِنی ) الکافی عن سلیمان الدّیلمیّ :قُلتُ لِأَبی عَبدِاللّهِ علیه السلام : فُلانٌ مِن عِبادَتِهِ ودینِهِ وفَضلِهِ! (1)
فَقالَ : کَیفَ عَقلُهُ ؟
قُلتُ : لا أدری .
فَقالَ: إنَّ الثَّوابَ عَلی_'feقَدرِ العَقلِ، إنَ رَجُلاً مِن بَنیإسرائیلَ کانَ یَعبُدُ اللّهَ فیجَزیرَهٍ مِن جَزائِرِ البَحرِ خَضراءَ نَضِرَهٍ کَثیرَهِ الشَّجَرِ ظاهِرَهِ الماءِ ، وإنَّ مَلَکًا مِنَ المَلائِکَهِ مَرَّ بِهِ فَقالَ : یا رَبِّ ، أرِنی ثَوابَ عَبدِکَ هذا ، فَأَراهُ اللّهُ تَعالی ذلِکَ ، فَاستَقَلَّهُ المَلَکُ ، فَأَوحَی اللّهُ تَعالی إلَیهِ : أنِ اصحَبهُ ، فَأَتاهُ المَلَکُ فی صورَهِ إنسِیٍّ ، فَقالَ لَهُ : مَن أنتَ ؟
قالَ : أنَا رَجُلٌ عابِدٌ ، بَلَغَنی مَکانُکَ وعِبادَتُکَ فی هذَا المَکانِ فَأَتَیتُکَ لِأَعبُدَ اللّهَ مَعَکَ . فَکانَ مَعَهُ یَومَهُ ذلِکَ .
فَلَمّا أصبَحَ قالَ لَهُ المَلَکُ : إنَّ مَکانَکَ لَنَزِهٌ ، وما یَصلُحُ إلاّ لِلعِبادَهِ .
فَقالَ لَهُ العابِدُ : إنَّ لِمَکانِنا هذا عَیبًا .
فَقالَ لَهُ : وما هُوَ ؟
قالَ : لَیسَ لِرَبِّنا بَهیمَهٌ ، فَلَو کانَ لَهُ حِمارٌ رَعَیناهُ فی هذَا المَوضِعِ ، فَإِنَّ هذَا الحَشیشَ یَضیعُ !
فَقالَ لَهُ ذلِکَ المَلَکُ : وما لِرَبِّکَ حِمارٌ ؟
فَقالَ : لَو کانَ لَهُ حِمارٌ ما کانَ یَضیعُ مِثلُ هذَا الحَشیشِ . فَأَوحَی اللّهُ إلَی المَلَکِ : إنَّما اُثیبُهُ عَلی قَدرِ عَقلِهِ. (2) .
1- .الظاهر أنّه بتقدیر خبر محذوف ؛ أی : عظیم ومرضیّ . وفی الأمالی للصدوق : «کذا وکذا» .
2- .الکافی : ج 1 ص 12 ح 8 ، الأمالی للصدوق : ص 504 ح 693 نحوه ، بحار الأنوار : ج 14 ص 506 ح 31 .
ص: 299
8938.سنن ابن ماجه عن بِلال بن رَباح :الکافی به نقل از سلیمان دیلمی : نزد امام صادق علیه السلام از عبادت و دینداری و فضائل شخصی ، سخن راندم .
فرمود : «خرد او چگونه است ؟».
گفتم : نمی دانم .
فرمود : «پاداش، به اندازه خرد است . مردی از بنی اسرائیل در جزیره ای سرسبز ، پُر درخت و پُر آب، خدا را بندگی می کرد . فرشته ای از فرشتگان ، از کنار او گذشت . پس گفت : پروردگارا ! پاداش این بنده را به من نشان بده» .
خداوند ، پاداش بنده را به فرشته نشان داد ؛ امّا آن پاداش به نظر فرشته کم آمد . خداوند بر فرشته وحی فرستاد که : «با او همنشین شو» . فرشته به صورت انسانی نزد او آمد .
مرد عابد از فرشته پرسید : کیستی ؟
گفت : «مردی عبادت پیشه ام که خبر جایگاه و عبادت تو در این مکان ، به من رسید . آمده ام به همراه تو خدا را عبادت کنم» .
[ فرشته] آن روز را با مرد بنی اسرائیلی سپری کرد . چون روز دیگر شد، فرشته به وی گفت : مکان تو پاکیزه است و تنها برای عبادت ، مناسب است .
مرد عابد گفت : مکان ما عیبی دارد .
فرشته پرسید : آن عیب چیست ؟
گفت : پروردگار ما چارپایانی ندارد . اگر خداوند الاغی داشت، آن را در این مکان می چراندیم؛ چرا که این علف ها تلف می شود!
فرشته گفت : خداوند ، الاغ می خواهد چه کند ؟
مرد عابد گفت : اگر خدا الاغی داشت ، این علف ها هرز نمی رفت.
آن گاه، خداوند بر فرشته وحی فرستاد که : «همانا او را به اندازه خردش پاداش می دهم» . .
ص: 300
راجع: ص 224 (خیر المواهب) .
.
ص: 301
ر . ک : ص 225 (بهترین بخشش) .
.
ص: 302
الفصل الرابع : أسباب تقویه العقل4 / 1ما یُقَوِّی العَقلَأ الوَحیالکتاب«یَأَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُم بُرْهَنٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَأنزَلْنَا إلَیْکُمْ نُورًا مُّبِینًا» . (1)
«اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَتِ إلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُواْ أوْلِیَاؤُهُمُ الطَّغُوتُ یُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إلَی الظُّلُمَتِ اُوْلَئِکَ أصْحَبُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَلِدُونَ» . (2)
«لَقَدْ أنزَلْنَا إلَیْکُمْ کِتَبًا فِیهِ ذِکْرُکُمْ أفَلاَ تَعْقِلُونَ » . (3)
راجع : البقره: 242 ، النور: 61 ، یوسف: 2 ، الزخرف: 3 .
الحدیث8944.الإمام الباقر علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :بَعَثَ فیهِم رُسُلَهُ وواتَرَ إلَیهِم أنبِیاءَهُ ، لِیَستَأدوهُم میثاقَ فِطرَتِهِ ،
ویُذَکِّروهُم مَنسِیَّ نِعمَتِهِ ، ویَحتَجّوا عَلَیهِم بِالتَّبلیغِ ، ویُثیروا لَهُم دَفائِنَ العُقولِ. (4) .
1- .النساء : 174 .
2- .البقره : 257 .
3- .الأنبیاء : 10 .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 1 ، بحار الأنوار : ج 11 ص 60 ح 70 .