فصل چهارم : عوامل رُشد خرد
4 / 1 آنچه خرد را نیرومند می سازد
الف وحی
فصل چهارم : عوامل رُشد خرد4 / 1آنچه خرد را نیرومند می سازدالف وحیقرآن«ای مردم! در حقیقت ، برای شما از جانب پروردگارتان برهانی آمده است و ما به سوی شما نوری تابناک فرستاده ایم» .
«خداوند، سَرور کسانی است که ایمان آورده اند [ و] آنان را از تاریکی ها به سوی روشنایی ، می برد ؛ و[لی] کسانی که کفر ورزیده اند ، سَرورانشان طاغوت هایند [ و] آنان را از روشنایی به سوی تاریکی ها می برند . آنان اهل آتش اند که خود ، در آن جاودان اند» .
«در حقیقت ، ما کتابی به سوی شما نازل کردیم که یاد شما در آن است . آیا نمی اندیشید ؟» .
ر . ک : بقره : آیه 242، نور: آیه 61، یوسف: آیه 2، زخرف: آیه 3 .
حدیث8951.حلیه الأولیاء عن ابن عُمَر :امام علی علیه السلام :. . . خداوند، رسولان را در میان مردم بر انگیخت و پیامبران را در پی آنان فرستاد تا پیمان فطرت را به مردم ابلاغ کنند و نعمت های فراموش شده
الهی را به آنان گوشزد نمایند و با رساندن پیام ، بر آنان احتجاج کنند و گنجینه های خرد را بر ایشان بر ملا سازند .
.
ص: 304
8952.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی صِفَهِ بِعثَهِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله : بَعَثَهُ بِالحَقِّ دالاًّ عَلَیهِ وهادِیًا إلَیهِ ، فَهَدانا بِهِ مِنَ الضَّلالَهِ ، وَاستَنقَذَنا بِهِ مِنَ الجَهالَهِ. (1)8948.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از ابن عبّاس ) عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی شَرَعَ الإِسلامَ وسَهَّلَ شَرائِعَهُ لِمَن وَرَدَهُ ، وأعَزَّ أرکانَهُ لِمَن حارَبَهُ ، وجَعَلَهُ عِزًّا لِمَن تَوَلاّهُ وسِلمًا لِمَن دَخَلَهُ... وفَهمًا لِمَن تَفَطَّنَ ویَقینًا لِمَن عَقَلَ. (2)8949.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی خُطبَهٍ لَهُ : ولَم یُخلِ اللّهُ سُبحانَهُ خَلقَهُ مِن نَبِیٍّ مُرسَلٍ أو کِتابٍ مُنزَلٍ ... إلی أن بَعَثَ اللّهُ سُبحانَهُ مُحَمَّدًا رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله لاِءِنجازِ عِدَتِهِ ، وإتمامِ نُبُوَّتِهِ ، مَأخوذًا عَلَی النَّبِیّینَ میثاقُهُ ، مَشهورَهً سِماتُهُ ، کَریمًا میلادُهُ ، وأهلُ الأَرضِ (الأَرَضینَ) یَومَئِذٍ مِلَلٌ مُتَفَرِّقَهٌ ، وأهواءٌ مُنتَشِرَهٌ ، وطَرائِقُ (طَوائِفُ) مُتَشَتِّتَهٌ ، بَینَ مُشَبِّهٍ لِلّهِ بِخَلقِهِ ، أو مُلحِدٍ فِی اسمِهِ ، أو مُشیرٍ إلی غَیرِهِ ، فَهَداهُم بِهِ مِنَ الضَّلالَهِ ، وأنقَذَهُم بِمَکانِهِ مِنَ الجَهالَهِ. (3)راجع : ج 2 ص 460 (الوحی) .
ب العِلمالکتاب«وَ تِلْکَ الْأَمْثَلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا یَعْقِلُهَا إلاَّ الْعَلِمُونَ» . (4)
الحدیث8955.مسند البزّار عن أبی بَکر :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ العِلمَ حَیاهُ القُلوبِ مِنَ الجَهلِ ، وضِیاءُ الأَبصارِ مِنَ الظُّلمهِ ،
وَقُوَّهُ الأَبدانِ مِنَ الضَّعفِ. (5) .
1- .بحار الأنوار: ج 4 ص 266 ح 14 عن الحارث الأعور .
2- .الکافی : ج 2 ص 49 ح 1 عن الأصبغ بن نباته ، بحار الأنوار : ج 68 ص 349 ح 18 .
3- .نهج البلاغه: الخطبه 1 ، بحار الأنوار: ج 18 ص 216 ح 48 .
4- .العنکبوت: 43.
5- .الأمالی للطوسی : ص 488 ح 1069 عن محمّد بن علیّ بن الحسین بن زید عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 166 ح 7 ؛ الترغیب والترهیب : ج 1 ص 95 ح 8 نحوه .
ص: 305
ب دانش
8956.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام در توصیف بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله : خداوند ، او را به حق بر انگیخت تا بر او راهنما باشد و به سوی او هدایت کند . خداوند ، ما را به وسیله او از گم راهی رهانید و از نادانی ، نجات داد .8957.المحاسن عن بَشیر بن زَید :امام علی علیه السلام :خداوند متعال ، اسلام را تشریع کرد و راه هایش را برای روندگان ، آسان ساخت و ارکان آن را در برابر دشمنان ، استوار ساخت و آن را وسیله عزّتِ پیروان و آرامش گروندگانش . . . و فهم برای انسان های زیرک ، و یقین برای خردمندان ، قرار داد .8953.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :... تا آن که خداوندِ سبحان ، محمّد صلی الله علیه و آله را فرستاده خود کرد تا وعده هایش را به ثمر برساند و نبوّت را پایان ببخشد ، در حالی که برای او از همه پیامبران، پیمان گرفته بود . نشانه هایش در نزد همه انبیا شهرت داشت و ولادت او برای همه ، گرامی بود . در آن روزگار ، مردمان ، ملّت هایی پراکنده، دارای خواسته های گوناگون و شیوه های (/ دسته جات) مختلف بودند . برخی، خداوند را به مخلوقات ، شبیه می کردند و برخی دیگر ، ملحد به نام های خداوند بودند [ و صفات خالق را از برای مخلوق ثابت می کردند] و یا به غیر خدا اشاره می کردند [ و آثار عالَم را به غیر خدا نسبت می دادند ]خداوند به وسیله پیامبر صلی الله علیه و آله ، آنان را از گم راهی رهانید و از نادانی ، نجات داد .ر . ک : ج 2 ص 461 (وحی) .
ب دانشقرآن«و این مَثَل ها را برای مردم می زنیم؛ و[لی] جز دانشوران ، آنها را در نمی یابند» .
حدیث8959.الإمام الصادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دانش ، مایه زندگی دل هاست از نادانی ، و نور چشمان است از تاریکی، و نیرومندی بدن است از ناتوانی .
.
ص: 306
8958.صحیح البخاری ( به نقل از ابن عمر ) الإمام علیّ علیه السلام :إنَّکَ مَوزونٌ بِعَقلِکَ ، فَزَکِّهِ بِالعِلمِ. (1)8959.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :أعوَنُ الأَشیاءِ عَلی تَزکِیَهِ العَقلِ التَّعلیمُ. (2)8960.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ غَریزَهٌ تَزیدُ بِالعِلمِ وَالتَّجارِبِ. (3)8961.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العِلمُ یَزیدُ العاقِلَ عَقلاً. (4)8962.سنن ابن ماجه عن أنَس بن مالِک :الإمام الصادق علیه السلام :کَثرَهُ النَّظَرِ فِی الحِکمَهِ تَلقَحُ العَقلَ. (5)8963.الإمام الباقر علیه السلام :عنه علیه السلام :کَثرَهُ النَّظَرِ فِی العِلمِ یَفتَحُ العَقلَ. (6)8960.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الرّضا علیه السلام :مَن أبصَرَ فَهِمَ ، ومَن فَهِمَ عَقَلَ. (7)راجع : ص 244 (العلم یحتاج إلیه) و 342 (العلم والحکمه) .
ج الأَدَب8963.امام باقر علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :حُسنُ الأَدَبِ زینَهُ العَقلِ. (8)8964.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :کُلُّ شَیءٍ یَحتاجُ إلَی العَقلِ ، وَالعَقلُ یَحتاجُ إلَی الأَدَبِ. (9) .
1- .غرر الحکم : ح 3812 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 172 ح 3598 .
2- .غرر الحکم : ح 3246 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 122 ح 2788 .
3- .غرر الحکم : ح 1717 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 52 ح 1346 .
4- .بحار الأنوار: ج 78 ص 6 ح 57 .
5- .تحف العقول : ص 364 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 247 ح 73 .
6- .الدعوات : ص 221 ح 603 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 159 ح 32 .
7- .بحار الأنوار : ج 78 ص 355 .
8- .جامع الأخبار : ص 337 ح 947 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 131 ح 14 .
9- .غرر الحکم : ح 6911 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 377 ح 6381 .
ص: 307
ج ادب
8965.المستدرک علی الصحیحین عن ابن عُمَر :امام علی علیه السلام :تو به خردت سنجیده می شوی . پس ، آن را با دانش ، رُشد بده .8966.أخبار مکّه عن مُحَمَّد بن إبراهیم التَّیمِیِّ عَن ( یُقالُ لَهُ مُعاذُ بنُ عُثمانَ ، أو عُثمانُ بنُ ) امام علی علیه السلام :بهترین چیزی که به رُشد خرد کمک می کند ، آموختن است .8967.إرشاد القلوب عن حُذَیفَه :امام علی علیه السلام :خرد ، طبیعتی است که با دانش و تجربه افزایش می یابد .8964.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دانش ، به خردِ خردمند ، می افزاید .8965.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از ابن عمر ) امام صادق علیه السلام :بسیار نگریستن در حکمت، خرد را بارور می سازد .8966.أخبار مکّه ( به نقل از محمّد بن ابراهیم تَیمی، از مردی از قب ) امام صادق علیه السلام :بسیار به دانش روی آوردن ، خرد را گُشایش می دهد .8967.إرشاد القلوب ( به نقل از حُذَیفه ) امام رضا علیه السلام :هر که بنگرد ، می فهمد و هر که فهمید ، خردمند می شود .ر . ک : ص 245 (نیاز دانش به خرد) و 343 (دانش و حکمت) .
ج ادب8968.امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ادب نیکو ، زیور خرد است .8969.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در خطبه روز غدیر ) امام علی علیه السلام :هر چیزی به خرد نیاز دارد و خرد ، نیازمند ادب است .
.
ص: 308
8970.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّ بِذَوِی العُقولِ مِنَ الحاجَهِ إلَی الأَدَبِ کَما یَظمَأُ الزَّرعُ إلَی المَطَرِ. (1)8971.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :نِعمَ قَرینُ العَقلِ الأَدَبُ. (2)8972.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الأَدَبُ صورَهُ العَقلِ. (3)8973.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :صَلاحُ العَقلِ الأَدَبُ. (4)8970.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الأَدَبُ هُوَ لَقاحُ العَقلِ وذَکاءُ القَلبِ. (5)8971.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا عَقلَ لِمَن لا أدَبَ لَهُ. (6)8972.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ذَکِّ (7) عَقلَکَ بِالأَدَبِ کَما تُذَکَّی النّارُ بِالحَطَبِ. (8)8973.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام زین العابدین علیه السلام :إدابُ العُلَماءِ زِیادَهٌ فِی العَقلِ. (9)راجع : ص 356 (مکارم الأخلاق) .
د التَّجرِبَه8976.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :العَقلُ غَریزَهٌ تَزیدُ بِالعِلمِ وَالتَّجارِبِ. (10) .
1- .غرر الحکم : ح 3475 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 151 ح 3310 .
2- .غرر الحکم : ح 9894 .
3- .غرر الحکم : ح 996 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 51 ح 133 ؛ مائه کلمه للجاحظ : ص 74 ح 159 .
4- .غرر الحکم : ح 5799 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 303 ح 5394 .
5- .أعلام الدین : ص 84 ، إرشاد القلوب : ص 160 .
6- .غرر الحکم : ح 10769 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 539 ح 9975 .
7- .الذَّکاءُ : شدّه وَهَج النار ، یقال : ذَکَّیتُ النارَ؛ إذا أتممتَ إشعالها ورفعتَها . والذَّکاءُ : حِدّه الفؤاد ، وسرعه الفطنه (لسان العرب : ج 14 ص 287) .
8- .غرر الحکم : ح 5200 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 257 ح 4756 .
9- .الکافی : ج 1 ص 20 ح 12 ، تحف العقول : ص 390 وفیه «أدب العلماء» وکلاهما عن هشام بن الحکم عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 141 ح 30 .
10- .غرر الحکم : ح 1717 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 52 ح 1346 .
ص: 309
د تجربه
8977.عنه صلی الله علیه و آله ( حَولَ سُکنی مَکَّهَ ) امام علی علیه السلام :نیاز خردمندان به ادب ، مانند نیاز کشتزار به باران است .8978.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بهترین همنشین خرد ، ادب است .8979.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ادب ، صورت خرد است .8980.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سامان یافتن خرد ، به ادب است .8974.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ادب ، سبب باروری خرد و پالایش دل است .8975.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در پاسخ این سؤال که: نیکیِ حج، چیست؟ ) امام علی علیه السلام :هر که ادب ندارد ، از خرد ، بی بهره است .8976.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد را با ادب کامل ساز ، همان گونه که آتش با هیزم ، شعله ور می شود .8977.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( درباره مدّت ماندن در مکّه ) امام سجّاد علیه السلام :همنشینی با دانشمندان، سبب زیادی خرد است .ر . ک : ص 357 (مکارم اخلاق ).
د تجربه8980.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد، طبیعتی است که با دانش و تجربه رشد می کند .
.
ص: 310
8981.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : العَقلُ غَریزَهٌ تُرَبّیهَا التَّجارِبُ. (1)8981.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :نِعمَ العَونُ الأَدَبُ لِلنَّحیزَهِ (2) ، وَالتَّجارِبُ لِذِی اللُّبِّ. (3)8982.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی کِتابِهِ لِعَمرِو بنِ حَزمٍ حینَ أمَّرَهُ عَ ) عنه علیه السلام :التَّجارِبُ لا تَنقَضی ، وَالعاقِلُ مِنها فی زِیادَهٍ. (4)8983.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الحسین علیه السلام :طولُ التَّجارِبِ زِیادَهٌ فِی العَقلِ. (5)راجع : ص 376 (حفظ التّجارب) .
ه السَّیرُ فِی الأَرضِالکتاب«أفَلَمْ یَسِیرُواْ فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أوْ ءَاذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لاَ تَعْمَی الْأَبْصَرُ وَ لَکِن تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ» . (6)
«قُلْ سِیرُواْ فِی الْأَرْضِ فَانظُرُواْ کَیْفَ بَدَأ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنشِئُ النَّشْأَهَ الاْخِرَهَ إنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ» . (7)
«وَ لَقَد تَّرَکْنَا مِنْهَا ءَایَهَ بَیِّنَهً لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» . (8)
«فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ ءَایَهً وَ إنَّ کَثِیرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ ءَایَتِنَا لَغَفِلُونَ» . (9)
.
1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 341 ح 907 .
2- .النَّحِیزَه : الطبیعه (القاموس المحیط : ج 4 ص 193) .
3- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 385 ح 5834 .
4- .غرر الحکم : ح 1543 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 33 ح 619 ولیس فیه ذیله .
5- .أعلام الدین : ص 298 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 128 ح 11 .
6- .الحجّ: 46 .
7- .العنکبوت: 20 .
8- .العنکبوت: 35 .
9- .یونس: 92 .
ص: 311
ه گردش در زمین
8986.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : خرد، نیرویی درونی است که با تجربه پرورش می یابد .8987.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بهترین یاور سرشت [ انسانی] ، ادب ، و بهترین یاور خردمند ، تجربه است .8988.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :تجربه ها تمام شدنی نیستند و خردمند با آنها رُشد می کند .8989.عنه صلی الله علیه و آله :امام حسین علیه السلام :تجربه های فراوان ، [باعث ]زیادتی خرد است .ر . ک : ص 377 (تجربه اندوزی) .
ه گردش در زمینقرآن«آیا در زمین گردش نکرده اند ، تا دل هایی داشته باشند که با آنها بیندیشند ، یا گوش هایی که با آنها بشنوند ؟ در حقیقت ، چشم ها کور نیستند ؛ لیکن دل هایی که در سینه ها هستند، کورند» .
«بگو : در زمین بگردید و بنگرید که چگونه آفرینش را آغاز کرده است . پس [باز ]خداست که نشانه آخرت را پدید می آورد . خداست که بر هر چیزی تواناست» .
«و از آن [شهر سوخته] برای مردمی که می اندیشند ، نشانه ای روشن باقی گذاشتیم» .
«پس امروز ، تنت را به بلندی [ساحل] می افکنیم تا برای کسانی که از پیِ تو می آیند ، عبرتی باشد ، و بی گمان ، بسیاری از مردم ، از نشانه های ما غافل اند» .
.
ص: 312
الحدیث8990.سنن الترمذی ( به نقل از جابر ) الدرّ المنثور عن ابن دینار :أوحَی اللّهُ إلی موسی علیه السلام : أنِ اتَّخِذ نَعلَینِ مِن حَدیدٍ وعَصًا ، ثُمَّ سِح فِی الأَرضِ ، فَاطلُبِ الآثارَ وَالعِبَرَ ، حَتّی تَحفُوَ النَّعلانِ وتَنکَسِرَ العَصا. (1)8991.الأمالی ، صدوق ( به نقل از عبد الرحمان بن سَمُره ) داوود علیه السلام :قُل لِصاحِبِ العِلمِ یَتَّخِذ عَصًا مِن حَدیدٍ ونَعلَینِ مِن حَدیدٍ ، ویَطلُبُ العِلمَ حَتّی تَنکَسِرَ العَصا وتَنخَرِقَ النَّعلانِ. (2)و المَشوَرَه8993.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( وقتی عایشه به عمره رفت، به او فرمود ) الإمام علیّ علیه السلام :مَن شاوَرَ ذَوِی العُقولِ استَضاءَ بِأَنوارِ العُقولِ. (3)ز التَّقوی8995.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :سعد السعود نقلاً عن کتابٍ ذُکرت فیه سنن إدریس علیه السلام :اِعلَموا (4) وَاستَیقِنوا أنَّ تَقوَی اللّهِ هِیَ الحِکمَهُ الکُبری ، وَالنِّعمَهُ العُظمی ، وَالسَّبَبُ الدّاعی إلَی الخَیرِ ، وَالفاتِحُ لِأَبوابِ الخَیرِ وَالفَهمِ وَالعَقلِ. (5)ح مُجاهَدَهُ النَّفسِ8996.سنن أبی داوود عن یوسُف بن عَبدِ اللّه ِ بنِ سَلامالإمام علیّ علیه السلام :جاهِد شَهوَتَکَ وغالِب غَضَبَکَ وخالِف سوءَ عادَتِکَ ، تَزکُ نَفسُکَ ویَکمُل عَقلُکَ وتَستَکمِل ثَوابَ رَبِّکَ. (6) .
1- .الدرّ المنثور : ج 6 ص 61 نقلاً عن ابن أبی الدنیا فی کتاب التفکّر .
2- .سنن الدارمی: ج 1 ص 147 ح 571 عن عبداللّه بن عبدالرحمن التستری، الفردوس: ج 1 ص 140 ح 497 عن أبیبکره نحوه.
3- .غرر الحکم : ح 8634 .
4- .فی الطبعه المعتمده : «اعملوا» ، والتصویب من طبعه اُخری وبحار الأنوار .
5- .سعد السعود : ص 39 ، بحار الأنوار : ج 11 ص 283 ح 11 .
6- .غرر الحکم : ح 4760 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 222 ح 4319 .
ص: 313
و رایزنی (مشورت)
ز تقوا
ح جهاد با نفس
حدیث8998.الإمام الصادق علیه السلام :الدرّ المنثور به نقل از ابن دینار : خداوند به موسی علیه السلام وحی کرد : «کفش هایی آهنی و عصایی بردار ، آن گاه در زمین گردش کن و از عبرت ها و نشانه ها[ی گذشتگان ]جستجو کن تا کفش هایت ساییده شود و عصایت بشکند» .8996.سُنَن أبی داوود ( به نقل از یوسف بن عبد اللّه بن سلّام، از مادر ب ) داوود علیه السلام :به دانشمند بگو که عصا و کفشی آهنین بر گزیند و در جستجوی دانش حرکت کند تا عصایش بشکند و کفش هایش پاره شود .و رایزنی (مشورت)8998.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که با خردمندان به رایزنی می پردازد ، از پرتوِ خرد ، نورانی می گردد .ز تقوا9000.صحیح البخاری عن أبی إسحاق :سعد السعود به نقل از کتابی که در آن ، سنن ادریس آمده بود : بدانید و یقین کنید که تقوای خداوند، بلندترین حکمت و بزرگ ترین نعمت است و همان وسیله ای است که به «خوبی» دعوت می کند و درهای نیکی ، فهم و خرد را می گشاید .ح جهاد با نفس8999.الخصال ( به نقل از ابن عبّاس ) امام علی علیه السلام :با شهوتت مبارزه کن و بر خشمت غالب آی و با عادت های زشتت مخالفت کن تا جانت پرورش یابد ، خردت به کمال رسد و پاداش پروردگارت را به کمال برسانی .
.
ص: 314
9000.صحیح البخاری ( به نقل از ابو اسحاق ) الإمام الصادق علیه السلام :کَتَبَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام إلی بَعضِ أصحابِهِ یَعِظُهُ : اُوصیکَ ونَفسی بِتَقوی مَن لا تَحِلُّ مَعصِیَتُهُ ولا یُرجی غَیرُهُ ولاَ الغِنی إلاّ بِهِ ، فَإِنَّ مَنِ اتَّقَی اللّهَ جَلَّ وعَزَّ وقَوِیَ وشَبِعَ ورَوِیَ ورُفِعَ عَقلُهُ عَن أهلِ الدُّنیا ، فَبَدَنُهُ مَعَ أهلِ الدُّنیا وقَلبُهُ وعَقلُهُ مُعایِنُ الآخِرَهِ ، فَأَطفَأَ بِضَوءِ قَلبِهِ ما أبصَرَت عَیناهُ مِن حُبِّ الدُّنیا فَقَذَّرَ حَرامَها ، وجانَبَ شُبُهاتِها ، وأضَرَّ وَاللّهِ بِالحَلالِ الصّافی ، إلاّ ما لابُدَّ لَهُ مِن کِسرَهٍ مِنهُ یَشُدُّ بِها صُلبَهُ ، وثَوبٍ یُواری بِهِ عَورَتَهُ مِن أغلَظِ ما یَجِدُ وأخشَنِهِ ، ولَم یَکُن لَهُ فیما لا بُدَّ لَهُ مِنهُ ثِقَهٌ ولا رَجاءٌ ، فَوَقَعَت ثِقَتُهُ ورَجاؤُهُ عَلی خالِقِ الأَشیاءِ ، فَجَدَّ وَاجتَهَدَ وأتعَبَ بَدَنَهُ حَتّی بَدَتِ الأَضلاعُ وغارَتِ العَینانِ ، فَأَبدَلَ اللّهُ لَهُ مِن ذلِکَ قُوَّهً فی بَدَنِهِ وشِدَّهً فی عَقلِهِ ، وما ذَخَرَ لَهُ فِی الآخِرَهِ أکثَرُ. (1)ط ذِکرُ اللّهِ9002.تفسیر العیّاشی عن حَریز عَن أبی عَبدِ اللّه علیهالإمام علیّ علیه السلام :الذِّکرُ نورُ العَقلِ ، وحَیاهُ النُّفوسِ ، وجِلاءُ الصُّدورِ. (2)9003.مسند ابن حنبل عن زَید بن یثیع عن أبی بَکر :عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ ذِکرُهُ استَنارَ لُبُّهُ. (3)9002.تفسیر العیّاشی ( به نقل از حَریز ) عنه علیه السلام :مَن ذَکَرَ اللّهَ سُبحانَهُ ، أحیَا اللّهُ قَلبَهُ ونَوَّرَ عَقلَهُ ولُبَّهُ. (4)9003.مسند ابن حنبل ( به نقل از زید بن یثیع ، درباره ابو بکر ) عنه علیه السلام :الذِّکرُ یُؤنِسُ اللُّبَّ ویُنیرُ القَلبَ ویَستَنزِلُ الرَّحمَهَ. (5)9004.مسند ابن حنبل عن ابن عَبّاس :عنه علیه السلام :الذِّکرُ هِدایَهُ العُقولِ وتَبصِرَهُ النُّفوسِ. (6) .
1- .الکافی : ج 2 ص 136 ح 23 ، مشکاه الأنوار : ص 466 ح 1556 کلاهما عن أبی جمیله ، بحار الأنوار : ج 73 ص 75 ح 39 .
2- .غرر الحکم : ح 1999 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 60 ح 1532 .
3- .غرر الحکم : ح 9123 .
4- .غرر الحکم : ح 4787 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 458 ح 8301 .
5- .غرر الحکم : ح 1858 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 55 ح 1429 .
6- .غرر الحکم : ح 1403 .
ص: 315
ط یاد خدا
9005.سنن ابن ماجه عن ابن عَبّاس :امام صادق علیه السلام :امیر مؤمنان به یکی از یارانش نامه ای نوشت و او را چنین موعظه کرد :
«تو را و خودم را سفارش می کنم به تقوای کسی که نافرمانی اش روا نیست ، امیدی به غیر او نیست و بی نیازی ، تنها از اوست .
هر کس تقوای خدا پیشه کند ، بزرگ می شود ؛ عزیز می گردد ؛ نیرومند می شود ؛ سیر و سیراب می گردد ؛ خردش از دنیادوستان باز داشته می شود، آن سان که بدنش با اهل دنیاست، امّا دل و خردش آخرت را می بینند . پس با نور دل ، آنچه را چشمانش از دوستی دنیا می بیند ، خاموش می سازد ؛ پس حرام دنیا را ترک می کند و از شبهه ها کناره گیری می نماید و از حلالِ گوارا نیز دوری می کند ، مگر از پاره ای که خود را بدان استوار نگه بدارد و لباسی که خود را بدان بپوشاند، آن هم از خشن ترین لباس ها .
[ چنین کسی] در نیازمندی ها ، به کسی تکیه نمی کند و امید ، روا نمی دارد تا تکیه و امیدش بر آفریننده هستی قرار بگیرد .
پس تلاش و کوشش می کند و بدن خود را به زحمت می اندازد ، تا آن جا که دنده هایش پیدا می شود و چشمانش فرو می رود . [هر که چنین باشد، ]خداوند ، نیرویی در بدن و قوّتی در خردش جایگزین می کند و آنچه در آخرت برایش می اندوزد ، بیش از این است» .ط یاد خدا9005.سنن ابن ماجه ( به نقل از ابن عبّاس ) امام علی علیه السلام :یاد خداوند، روشنایی خرد و زندگی جانها و صیقل دل هاست .9006.تهذیب الأحکام عن معاویه بن عمّار عن الإمام الصّادامام علی علیه السلام :هر کس که زیاد به یاد خدا باشد، خردش روشنایی می یابد .9006.تهذیب الأحکام ( به نقل از معاویه بن عمّار ) امام علی علیه السلام :هر که خداوندِ سبحان را یاد کند ، خداوند ، دلش را زنده می دارد و خرد و اندیشه اش را نورانی می گرداند .9007.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :یاد خدا خرد را مأنوس می گرداند ، دل را روشنی می بخشد و رحمت الهی را فرود می آورد .9008.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :یاد خدا خردها را راهنمایی می کند و جان ها را بینا می سازد .
.
ص: 316
ی الزُّهدُ فِی الدُّنیا9010.سنن الدارمی عن سَودَه بِنت زَمعَه :الإمام علیّ علیه السلام :مَن سَخَت نَفسُهُ عَن مَواهِبِ الدُّنیا فَقَدِ استَکمَلَ العَقلَ. (1)ک اِتِّباعُ الحَقِّ9008.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :وأمّا طاعَهُ النّاصِحِ فَیَتَشَعَّبُ مِنهَا الزِّیادَهُ فِی العَقلِ وکَمالُ اللُّبِّ. (2)9009.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :أعلام الدّین :تَذاکَرُوا العَقلَ عِندَ مُعاوِیَهَ ، فَقالَ الحُسَینُ علیه السلام : لا یَکمُلُ العَقلُ إلاّ بِاتِّباعِ الحَقِّ . فَقالَ مُعاوِیَهُ : ما فی صُدورِکُم إلاّ شَیءٌ واحِدٌ. (3)9010.سنن الدّارمی ( به نقل از سوده ، دختر زَمعه ) الإمام الکاظم علیه السلام :إنَّ لُقمانَ قالَ لاِبنِهِ : تَواضَع لِلحَقِّ تَکُن أعقَلَ النّاسِ. (4)ل مُجالَسَهُ الحُکَماءِ9011.سنن ابن ماجه ( به نقل از جابر بن عبد اللّه ) الإمام علیّ علیه السلام :جالِسِ الحُکَماءَ یَکمُل عَقلُکَ ، وتَشرُف نَفسُکَ ، ویَنتَفِ عَنکَ جَهلُکَ. (5)9012.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مُجالَسَهُ الحُکَماءِ حَیاهُ العُقولِ وشِفاءُ النُّفوسِ. (6)م رَحمَهُ الجُهّال9014.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :مِن أوکَدِ أسبابِ العَقلِ رَحمَهُ الجُهّالِ. (7) .
1- .غرر الحکم : ح 8904 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 434 ح 7490 .
2- .تحف العقول : ص 18 ، علل الشرائع : ص 113 ح 9 عن وهب بن منبّه وفیه «أنّه وجد فی التوراه . . .» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 119 ح 11 .
3- .أعلام الدین: ص 298 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 127 ح 11 .
4- .الکافی: ج1 ص16 ح12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول: ص 386 ، مشکاه الأنوار: ص 399 ح 1314 عن الإمام الصادق علیه السلام ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 34 من دون إسنادٍ إلی المعصوم ، بحار الأنوار : ج 1 ص 136 ح 30 .
5- .غرر الحکم : ح 4787 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4351 .
6- .غرر الحکم : ح 9875 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 490 ح 9084 وفیه «العقلاء» بدل «الحکماء» .
7- .غرر الحکم : ح 9295 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 467 ح 8510 .
ص: 317
ی زهد در دنیا
ک پیروی از حق
ل همنشینی با حکیمان
م ترحّم بر نادانان
ی زهد در دنیا9016.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که نفْسش از نعمت های دنیا بگذرد ، خرد را کامل کرده است .ک پیروی از حق9018.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از پیروی از خیرخواهان ، فزونیِ خرد و کمالِ اندیشه، سرچشمه می گیرد .9012.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :أعلام الدین :هنگامی که نزد معاویه از خرد سخن به میان آمد ، امام حسین علیه السلامفرمود : «خرد ، جز با پیروی از حق، کمال نمی یابد» .
آن گاه معاویه گفت: در دل شما جز یک چیز نیست .9013.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام :لقمان به فرزندش گفت : در برابر حق ، فروتن باش تا خردمندترینِ مردمان باشی .ل همنشینی با حکیمان9015.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با حکیمان ، همنشینی کن تا خردت کمال یابد ، جانت گرامی گردد و نادانی ات زدوده شود .9016.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :همنشینی با حکیمان ، حیات بخش خردها و درمان جان هاست .م ترحّم بر نادانان9018.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :از پایدارترین اسباب خرد ، ترحّم بر نادان هاست .
.
ص: 318
ن الاِستِعانَهُ بِاللّهِ9019.الترغیب و الترهیب :الإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ ارزُقنی عَقلاً کامِلاً وعَزمًا ثاقِبًا ولُبًّا راجِحًا وقَلبًا ذَکِیًّا وعِلمًا کَثیرًا وأدَبًا بارِعًا ، وَاجعَل ذلِکَ کُلَّهُ لی ولا تَجعَلهُ عَلَیَّ ، بِرَحمَتِکَ یا أرحَمَ الرّاحِمینَ. (1)9020.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :بحار الأنوار :فِی المُناجاهِ الَّتی جاءَ بِها جَبرَئیلُ علیه السلام إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله: وَامحُ اللّهُمَّ رَبِّ بِالتَّوبَهِ ما ثَبَتَ مِن ذُنوبی ، وَاغسِل بِقَبولِها جَمیعَ عُیوبی ، وَاجعَلها جالِیَهً لِرَینِ (2) قَلبی ، شاحِذَهً (3) لِبَصیرهِ لُبّی. (4)9021.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الإمام المهدیّ علیه السلام فی دُعاءٍ عَلَّمَهُ لِمُحَمَّدِ بنِ عَلِیٍّ العَلَوِیِّ المِصرِیِّ : إلهی وأسأَلُکَ ... أن تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وأن تَهدِیَ لی قَلبی وتَجمَعَ لی لُبّی. (5)راجع : ج 2 ص 496 (الدعاء)، ج 3 ص 404 (الإستعانه باللّه فی زیاده العلم) .
4 / 2ما یُقَوِّی الدِّماغَأ الدُّهن9024.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :الدُّهنُ یُلَیِّنُ البَشَرَهَ ، ویَزیدُ فِی الدِّماغِ. (6) .
1- .المصباح للکفعمی : ص 93 ، مستدرک الوسائل : ج 10 ص 223 ح 11900 نقلاً عن المزار القدیم ، بحار الأنوار : ج 87 ص 325 ح 14 .
2- .الرَّین : کالصّدأ یغشی القلب (لسان العرب: ج 13 ص 192) .
3- .شَحذت السیف والسکّین : إذا حدَدته بالمِسَنّ وغیره (النهایه: ج 2 ص 449) .
4- .بحار الأنوار : ج 94 ص 117 ح 17.
5- .مُهج الدعوات : ص 342 ، بحار الأنوار : ج 95 ص 272 ح 34 .
6- .الکافی: ج 6 ص 519 ح 1 عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه السلام ، الخصال: ص 611 ح 10 عن أبی بصیر ومحمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، تحف العقول: ص 100، بحار الأنوار: ج 10 ص 90 ح 1.
ص: 319
ن کمک خواستن از خداوند
4 / 2 آنچه مغز را قوی می سازد
الف روغن (روغن مالی)
ن کمک خواستن از خداوند9026.عنه صلی الله علیه و آله :امام زین العابدین علیه السلام :بار خدایا! به من خردی کامل ، تصمیمی استوار ، اندیشه ای سنگین ، دلی تیز بین، دانشی بسیار و ادبی برجسته روزی کن و اینها را به سودم قرار بده و به زیانم قرار مده، به مهربانی ات، ای مهربان ترینِ مهربانان !9027.عنه صلی الله علیه و آله :بحار الأنوار در مناجاتی که جبرئیل علیه السلام برای پیامبر خدا به ارمغان آورد : بار خدایا! گناهان مرا با توبه پاک کن و با پذیرش توبه، عیب هایم را شستشو ده و آن را صیقل دهنده زنگارهای دل ، و تیزبینی خرد قرار ده .9028.عنه صلی الله علیه و آله :امام مهدی علیه السلام در دعایی که به محمّد بن علی علویِ مصری آموخت : خدایا! از تو می خواهم... که بر محمّد و خاندانش درود فرستی، و دلم را راهنمایی کنی، و اندیشه ام را فراهم گردانی ... .ر . ک : ج 2 ص 497 (دعا) ، ج 3 ص 405 (یاری جستن از خدا برای افزایش دانش) .
4 / 2آنچه مغز را قوی می سازدالف روغن (روغن مالی)9026.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :روغن ، پوست را نرم می سازد و مغز را رُشد می دهد .
.
ص: 320
9027.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :دُهنُ البَنَفسَجِ یُرزِنُ الدِّماغَ. (1)ب الدُّبّاء9029.عنه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله فیما أوصی بِهِ عَلِیًّا علیه السلام : یا عَلِیُّ ، عَلَیکَ بِالدُّبّاءِ (2) فَکُلهُ، فَإِنَّهُ یَزیدُ فِی الدِّماغِ وَالعَقلِ. (3)9030.الترغیب والترهیب عن إبن مسعود عن رسول اللّه صلی اکنزالعمّال عن أنس :کانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یُکثِرُ مِن أکلِ الدُّبّاءِ ، فَقُلتُ : یا رَسولَ اللّهِ ، إنَّکَ لَتُحِبُّ الدُّبّاءَ!
فَقالَ : الدُّبّاءُ یُکثِرُ الدِّماغَ ویَزیدُ فِی العَقلِ. (4)9031.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عَلَیکُم بِالقَرعِ ، فَإِنَّهُ یَزیدُ فِی العَقلِ ویُکَبِّرُ الدِّماغَ. (5)9032.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :کُلُوا الیَقطینَ فَلَو عَلِمَ اللّهُ أنَّ شَجَرَهً أخَفُّ مِن هذِهِ لَأَنبَتَها عَلی أخی یونُسَ . إذَا اتَّخَذَ أحَدُکُم مَرَقًا فَلیُکثِر فیهِ مِنَ الدُّبّاءِ ، فَإِنَّهُ یَزیدُ فِی الدِّماغِ وفِی العَقلِ. (6)ج السَّفَرجَل9030.الترغیب و الترهیب ( به نقل از ابن مسعود ) الإمام الرّضا علیه السلام :عَلَیکُم بِالسَّفَرجَلِ ، فَإِنَّهُ یَزیدُ فِی العَقلِ. (7) .
1- .الکافی: ج 6 ص 522 ح 8 عن محمّد بن سوقه، بحار الأنوار: ج 62 ص 223 ح 8.
2- .الدُّبّاء : القَرع (النهایه : ج 2 ص 96) .
3- .الکافی : ج 6 ص 371 ح 7 عن أحمد بن أبی عبداللّه عن أبیه عن بعض أصحابنا عن الإمام الکاظم علیه السلام .
4- .کنز العمّال : ج 15 ص 455 ح 41808 نقلاً عن الدیلمی .
5- .شعب الإیمان: ج 5 ص 102 ح 5947 عن عطاء ، کنز العمّال: ج 10ص 44 ح 28276 وراجع المعجم الکبیر: ج 22 ص 63 ح 152.
6- .مکارم الأخلاق: ج 1 ص 383 ح 1283 عن الإمام الحسین علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 288 ح 16 ؛ الفردوس: ج 3 ص 244 ح 4719 عن الإمام الحسین علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، کنز العمّال : ج 15 ص 280 ح 40990 .
7- .مکارم الأخلاق : ج 1 ص 373 ح 1236 ، المحاسن : ج 2 ص 367 ح 2282 عن السیّاری رفعه وفیه «علیکم بالسفرجل فکلوه ؛ فإنّه یزید فی العقل والمروءه» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 171 ح 19 .
ص: 321
ب کدو
ج گلابی
9031.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :روغن بنفشه، مغز را تقویت می کند .ب کدو9033.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارش به علی علیه السلام : ای علی! بر تو باد [خوردن] کدو . آن را بخور که مغز و خرد را زیاد می کند .9034.الترغیب والترهیب عن عائشه :کنز العمّال به نقل از اَنَس : پیامبر خدا بسیار کدو می خورد . گفتم : ای پیامبر خدا! شما کدو را دوست می دارید!
فرمود : «کدو، مغز را زیاد می کند و بر خرد ، می افزاید» .9035.الترغیب والترهیب عن أنس بن مالک :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر شما باد [خوردن] کدو؛ زیرا بر خرد می افزاید و مغز را بزرگ می کند .9036.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کدوی حلوایی بخورید . پس اگر خداوند می دانست که درختی سبُک تر از آن هست ، آن را برای برادرم یونس می رویاند . هر کس از شما آب گوشت درست کرد ، در آن ، کدو بسیار بریزد؛ زیرا بر مغز و خرد می افزاید .ج گلابی9033.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام رضا علیه السلام :بر شما باد [خوردن] گلابی که بر خرد می افزاید .
.
ص: 322
د الکَرَفس9035.الترغیب و الترهیب ( به نقل از اَنَس بن مالک ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله:عَلَیکُم بِالکَرَفسِ، فَإِنَّهُ إن کانَ شَیءٌ یَزیدُ فِیالعَقلِ فَهُوَ هُوَ. (1)ه اللَّحم9037.ثواب الأعمال ( به نقل از مسعده بن صدقه ) الإمام الصادق علیه السلام :اللَّحمُ یُنبِتُ اللَّحمَ ویَزیدُ فِی العَقلِ ، ومَن تَرَکَ أکلَهُ أیّامًا فَسَدَ عَقلُهُ. (2)9038.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن تَرَکَ أکلَ اللَّحمِ أربَعینَ صَباحًا ساءَ خُلُقُهُ وفَسَدَ عَقلُهُ ، ومَن ساءَ خُلُقُهُ فَأَذِّنوا فی اُذُنِهِ بِالتَّثویبِ (3) . (4)و اللُّبان9040.عنه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عَلَیکُم بِاللُّبانِ (5) ؛ فَإِنَّهُ یَمسَحُ الحَرَّ (6) مِنَ القَلبِ کَما یَمسَحُ الإِصبَعُ العَرَقَ عَنِ الجَبینِ ، ویَشُدُّ الظَّهرَ ، ویَزیدُ فِی العَقلِ ، ویُذَکِّی الذِّهنَ ، ویَجلُو البَصَرَ ، ویُذهِبُ النِّسیانَ. (7)9041.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :أطعِموا حَبالاکُمُ اللُّبانَ ؛ فَإِنَّ الصَّبِیَّ إذا غُذِّیَ فی بَطنِ اُمِّهِ بِاللُّبانِ اشتَدَّ قَلبُهُ وزیدَ فی عَقلِهِ. (8) .
1- .طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله : ص 11 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 300 .
2- .طبّ الأئمّه علیهم السلام : ص 139 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 72 ح 68 .
3- .ثوّب الداعی تثویبًا : ردّد صوته ، ومنه التثویب فی الأذان (المصباح المنیر : ص 87) .
4- .طبّ الأئمّه علیهم السلام : ص 139 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 72 ح 68 .
5- .اللُّبان : ضَربٌ من العِلْک (لسان العرب : ج 5 ص 153) .
6- .فی بحار الأنوار : ج 76 ص 321 «الحزن» وهو الأنسب .
7- .بحار الأنوار: ج 62 ص 294 ، مستدرک الوسائل: ج 16 ص 374 ح 20228.
8- .الکافی : ج 6 ص 23 ح 6 عن أبی زیاد عن الإمام الحسن علیه السلام وراجع بحار الأنوار : ج 66 ص 444 ح 8 .
ص: 323
د کرفس
ه گوشت
و کُندُر
د کرفس9038.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر شما باد [خوردن] کرفس؛ زیرا اگر چیزی بر خرد بیفزاید، کرفس است .ه گوشت9040.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :گوشت ، گوشت می آورد و بر خرد می افزاید . هر کس که چند روز گوشت را کنار بنهد ، خردش تباه می گردد .9041.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :هر کس که چهل روز خوردن گوشت را ترک کند ، بد اخلاق می شود و خردش تباه می گردد. و هر کس که بد اخلاق شد ، در گوشش به آواز ، اذان بگویید (1) .و کُندُر9043.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر شما باد [ خوردن] کُندُر (2) ؛ زیرا حرارت قلب را از میان می برد ، همان گونه که انگشت ، عرق پیشانی را پاک می کند . [کُندُر، ]کمر را محکم می کند ، خرد را افزایش می دهد ، ذهن را تیز می گرداند، چشم را جلا می دهد و فراموشی را از میان می برد .9044.الترغیب والترهیب عن أبی سعید الخدری :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به زنان باردار کُندُر بخورانید؛ زیرا هنگامی که کودک در رحِمِ مادر از شیرْ تغذیه می کند، دلش قوی می گردد و مغزش فزونی می گیرد .
.
1- .یادآوری می شود که سند این دو حدیث ، مرسل است و اعتبار ندارد ، گذشته از این که ممکن است مقصود ، تأثیر اقتضایی باشد ، نه ارتباط حقیقی (عِلّی و معلولی) .
2- .کُنْدُر : صمغی که آن را مصطکی خوانند و بعضی گویند مصطکی هم نوعی کندر است و کندر، همان لُبان است. و بعضی گویند کندر، درختی است شبیه به درخت پسته ؛ لیکن باری و میوه ای و تخمی ندارد . صمغ آن را به نام آن درخت خوانند (ر . ک : لغت نامه دهخدا : ج 11 ص 16423) .
ص: 324
ز الخَلّ9044.الترغیب و الترهیب ( به نقل از ابو سعید خُدری ) الإمام الصادق علیه السلام :الخَلُّ یَشُدُّ العَقلَ. (1)9045.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الکافی عن محمّد بن علیّ الهمدانیّ :إنَّ رَجُلاً کانَ عِندَ الرِّضا علیه السلام بِخُراسانَ فَقُدِّمَت إلَیهِ مائِدَهٌ عَلَیها خَلٌّ ومِلحٌ فَافتَتَحَ علیه السلام بِالخَلِّ ، فَقالَ الرَّجُلُ : جُعِلتُ فِداکَ ، أمَرتَنا أن نَفتَتِحَ بِالمِلحِ ؟ !
فَقالَ : هذا مِثلُ هذا یَعنِی الخَلَّ وإنَّ الخَلَّ یَشُدُّ الذِّهنَ ویَزیدُ فِی العَقلِ. (2)ح السَّداب9045.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :أبو الحسن علیه السلام :السَّدابُ (3) یَزیدُ فِی العَقلِ. (4)ط العَسَل9047.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام الکاظم علیه السلام :فِی العَسَلِ شِفاءٌ مِن کُلِّ داءٍ ، مَن لَعِقَ لَعقَهَ عَسَلٍ عَلَی الرّیقِ یَقطَعُ البَلغَمَ ، ویَحسِمُ الصُّفرَهَ ، ویَمنَعُ المِرَّهَ السَّوداءَ ، ویُصَفِّی الذِّهنَ ، ویُجَوِّدُ الحِفظَ إذا کانَ مَعَ اللُّبانِ الذَّکَرِ. (5) .
1- .الکافی : ج 6 ص 329 ح 2 عن سلیمان بن خالد وح 5 عن إسماعیل بن جابر، المحاسن : ج 2 ص 282 ح 1913 و ح 1914 کلاهما عن سلیمان بن خالد ، بحار الأنوار : ج 66 ص 301 ح 1 .
2- .الکافی : ج 6 ص 329 ح 4 ، المحاسن : ج 2 ص 286 ح 1931 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 303 ح 14 .
3- .السَّداب : هی شجره کثیره الأغصان ذات أوراق صغیره ورائحه کریهه ، أزهارها صفراء اللون ، وحَبّها مثلّث الشکل ، وکلّ ثلاث حبّات منها قد جُمعن داخل غشاءٍ واحد ، لها استعمالات طبیّه ، ویقال لها بالعربیّه : سَذاب (مترجم عن فرهنگ صبا : ص 576) .
4- .الکافی : ج 6 ص 367 ح 1 ، المحاسن : ج 2 ص 322 ح 2088 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 241 ح 1 .
5- .الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه السلام : ص 346 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 261 ح 7 .
ص: 325
ز سرکه
ح سُداب
ط عسل
ز سرکه9047.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :سرکه، مغز را محکم می سازد .9048.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به عبد اللّه بن مسعود ) الکافی به نقل از محمّد بن علی همدانی : مردی نزد امام رضا علیه السلام در خراسان بود . نزد ایشان خوانی گستردند که بر آن ، سرکه و نمک بود . ایشان غذا را با خوردن سرکه آغاز نمود . آن مرد گفت : فدایت شوم! به ما فرمان دادی که با نمک آغاز کنیم ؟
فرمود : «این (سرکه) مانند آن است . سرکه ، ذهن را استوار می کند و بر خرد می افزاید» .ح سُداب9049.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام :سُداب (1) بر خرد می افزاید .ط عسل9051.عنه صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام :عسل، درمان هر دردی است . هر کس انگشتی عسل را ناشتا بلیسد ، بلغَمش را از میان می برد ، صفرای او را ریشه کن می کند و از تلخیِ سودا پیشگیری می نماید. [عسل،] ذهن را پیراسته می سازد و اگر با کُندُر نر (2) خورده شود ، حافظه را قوی می کند .
.
1- .سُداب، گیاهی است از تیره اناری ها با گل های زرد و برگ های شبیه سعتر و بوی بد که خاصیت دارویی دارد. برخی نیز آن را اسپند کوهی معنا کرده اند.
2- .. ظاهرا مراد از کُندُر نر ، کندری است که از درخت نر گرفته می شود . علاّمه مجلسی ، کندر سفید نر را بهترین نوع کندر می داند (ر . ک : مرآه العقول : ج 21 ص 41) .
ص: 326
ی الرُّمّانُ مَعَ شَحمِهِ9053.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :کُلُوا الرُّمّانَ بِشَحمِهِ ، فَإِنَّهُ یَدبَغُ المِعدَهَ ویَزیدُ فِی الذِّهنِ. (1)ک الماء9051.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی عن أبی طیفور المتطبّب :دَخَلتُ عَلی أبِی الحَسَنِ الماضی علیه السلام فَنَهَیتُهُ عَن شُربِ الماءِ .
فَقالَ علیه السلام : وما بَأسٌ بِالماءِ وهُوَ یُدیرُ الطَّعامَ فِی المِعدَهِ ، ویُسَکِّنُ الغَضَبَ ویَزیدُ فِی اللُّبِّ ، ویُطفِی المِرارَ. (2)ل الحِجامَه9053.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الحِجامَهُ تَزیدُ العَقلَ وتَزیدُ الحافِظَ حِفظًا. (3)9054.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :الحِجامَهُ عَلَی الرّیقِ أمثَلُ ، وهِیَ تَزیدُ فِی العَقلِ ، وتَزیدُ فِی الحِفظِ ، وتَزیدُ الحافِظَ حِفظًا. (4)م الفَرفَخ9056.الإمام الصادق علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله:عَلَیکُم بِالفَرفَخِ ؛ فَهِیَ المُکَیِّسَهُ ، فَإِنَّهُ إن کانَ شَیءٌ یَزیدُ فِی العَقلِ فَهِیَ. (5) .
1- .الکافی: ج 6 ص 354 ح 12 عن صالح بن عقبه، المحاسن: ج 2 ص 356 ح 2232 عن النوفلی، بحار الأنوار: ج 66 ص 160 ح 27.
2- .الکافی : ج 6 ص 381 ح 2 ، المحاسن : ج 2 ص 398 ح 2391 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 456 ح 42 .
3- .مکارم الأخلاق : ج 1 ص 174 ح 518 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 126 ح 82 ؛ الفردوس: ج 2 ص 154 ح 2781 عن ابن عمر.
4- .سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1154 ح 3488 عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 10 ص 10 ح 28110 .
5- .المحاسن: ج 2 ص 323 ح 2094 عن حمّاد بن زکریّا النخعیّ ، مکارم الأخلاق: ج 1 ص 390 ح 1314 کلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ولیس فیه «فهی المُکیِّسه» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 234 ح 3 .
ص: 327
ی انار با لایه نازک آن
ک آب
ل حجامت کردن
م خُرفه
ی انار با لایه نازک آن9055.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در سفارش به امام علی علیه السلام ) امام صادق علیه السلام :انار را با لایه نازکش بخورید؛ زیرا معده را پاکسازی می کند و بر ذهن می افزاید .ک آب9057.عنه علیه السلام :الکافی به نقل از ابو طیفور طبیب : بر امام کاظم علیه السلاموارد شدم و ایشان را از نوشیدن آب ، بر حذر داشتم .
فرمود : «نوشیدن آب ، بی زیان است ؛ بلکه غذا را در معده می چرخاند ، خشم را فرو می برد، بر مغز می افزاید و تلخه (1) را از میان می برد» .ل حجامت کردن9058.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حجامت ، بر خرد می افزاید و حافظه را زیاد می کند .9059.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حجامت ناشتا، سودمندتر است . حجامت، خرد را افزایش می دهد ، حافظه را زیاد می کند و بر حافظه حافظان می افزاید .م خُرفه9058.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر شما باد [خوردن] خُرفه ؛ زیرا زیرکی می بخشد . به راستی که اگر چیزی بر خرد بیفزاید ، همان خرفه است .
.
1- .تلخه : خلط صفرا .
ص: 328
ن الاُترُجّ9060.عوالی اللآلی :رسول اللّه صلی الله علیه و آله:عَلَیکُم بِالاُترُجِّ (1) ؛ فَإِنَّهُ یُنیرُ الفُؤادَ ویَزیدُ فِی الدِّماغِ. (2)س الباقِلّی9062.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :أکلُ الباقِلّی یُمَخِّخُ السّاقَینِ ، ویَزیدُ فِی الدِّماغِ. (3)راجع : ص 212 (زیاده العقل ونقصانه فی أدوار الحیاه) .
.
1- .الاُتْرُجّ : شجرٌ یعلو ، ناعم الأغصان والورق والثمر ، وثمره کاللیمون الکبار ، وهو ذهبیّ اللون ، ذکیّ الرائحه ، حامض الماء (المعجم الوسیط : ج 1 ص 4) .
2- .طبّ النبیّ صلی الله علیه و آله: ص 8 ، بحار الأنوار: ج 62 ص 297 ، مستدرک الوسائل: ج 16 ص 407 ح 20357 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 297 .
3- .الکافی: ج 6 ص 344 ح 1 ، المحاسن: ج 2 ص 309 ح 2028 کلاهما عن محمّد بن عبداللّه ، بحار الأنوار : ج 62 ص 283 .
ص: 329
ن تُرُنج
س باقلا
ن تُرُنج9065.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تُرُنج بخورید ؛ زیرا دل را روشنی می بخشد و بر مغز می افزاید .س باقلا9067.عنه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :خوردن باقلا ، ساق ها را مغزدار می کند و بر مغز می افزاید .ر . ک : ص 213 (فزونی و کاستی خرد در دوران زندگی) .
.
ص: 330
الفصل الخامس : علامات العقل5 / 1جُنودُ العَقلِ وَالجَهلِ9065.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی عن سماعه بن مهران :کُنتُ عِندَ أبی عَبدِاللّهِ علیه السلام وعِندَهُ جَماعَهٌ مِن مَوالیهِ ، فَجَری ذِکرُ العَقلِ وَالجَهلِ ، فَقالَ أبو عَبدِاللّهِ علیه السلام : اِعرِفُوا العَقلَ وجُندَهُ وَالجَهلَ وجُندَهُ تَهتَدوا .
قالَ سَماعَهُ : فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ، لا نَعرِفُ إلاّ ما عَرَّفتَنا .
فَقالَ أبو عَبدِاللّهِ علیه السلام : إنَّ اللّهَ عز و جل خَلَقَ العَقلَ وهُوَ أوَّلُ خَلقٍ مِنَ الرّوحانِیّینَ عَن یَمینِ العَرشِ مِن نورِهِ ، فَقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ؛ ثُمَّ قالَ لَهُ : أقبِل فَأَقبَلَ (1) ؛ فَقالَ اللّهُ تَبارَکَ
وتَعالی : خَلَقتُکَ خَلقًا عَظیمًا وکَرَّمتُکَ عَلی جَمیعِ خَلقی . 2
قالَ : ثُمَّ خَلَقَ الجَهلَ مِنَ البَحرِ الاُجاجِ ظُلمانِیًّا فَقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ؛ ثُمَّ قالَ لَهُ : أقبِل فَلَم یُقبِل ، فَقالَ لَهُ : اِستَکبَرتَ ، فَلَعَنَهُ .
ثُمَّ جَعَلَ لِلعَقلِ خَمسَهً وسَبعینَ جُندًا ، فَلَمّا رَأَی الجَهلُ ما أکرَمَ اللّهُ بِهِ العَقلَ وما أعطاهُ ، أضمَرَ لَهُ العَداوَهَ .
فَقالَ الجَهلُ : یا رَبِّ ، هذا خَلقٌ مِثلی خَلَقتَهُ وکَرَّمتَهُ وقَوَّیتَهُ وأنَا ضِدُّهُ ولا قُوَّهَ لی بِهِ فَأَعطِنی مِنَ الجُندِ مِثلَ ما أعطَیتَهُ .
فَقالَ عز و جل : نَعَم ، فَإِن عَصَیتَ بَعدَ ذلِکَ أخرَجتُکَ وجُندَکَ مِن رَحمَتی .
قالَ : قَد رَضیتُ .
فَأَعطاهُ خَمسَهً وسَبعینَ جُندًا . فَکانَ مِمّا أعطَی العَقلَ مِنَ الخَمسَهِ وَالسَّبعینَ الجُندَ :
الخَیرُ وهُوَ وَزیرُ العَقلِ ، وجَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وهُوَ وَزیرُ الجَهلِ .
وَالإِیمانُ وضِدَّهُ الکُفرَ .
وَالتَّصدیقُ وضِدَّهُ الجُحودَ .
وَالرَّجاءُ وضِدَّهُ القُنوطَ .
وَالعَدلُ وضِدَّهُ الجَورَ .
وَالرِّضا وضِدَّهُ السَّخَطَ .
وَالشُّکرُ وضِدَّهُ الکُفرانَ .
وَالطَّمَعُ وضِدَّهُ الیَأسَ .
وَالتَّوَکُّلُ وضِدَّهُ الحِرصَ .
وَالرَّأفَهُ وضِدَّهَا القَسوَهَ .
وَالرَّحمَهُ وضِدَّهَا الغَضَبَ .
وَالعِلمُ وضِدَّهُ الجَهلَ .
وَالفَهمُ وضِدَّهُ الحُمقَ .
وَالعِفَّهُ وضِدَّهَا التَّهَتُّکَ .
وَالزُّهدُ وضِدَّهُ الرَّغبَهَ .
وَالرِّفقُ وضِدَّهُ الخُرقَ .
وَالرَّهبَهُ وضِدَّهُ الجُرأهَ .
وَالتَّواضُعُ وضِدَّهُ الکِبرَ .
وَالتُّؤَدَهُ وضِدَّهَا التَّسَرُّعَ .
وَالحِلمُ وضِدَّهَا السَّفَهَ .
وَالصَّمتُ وضِدَّهُ الهَذَرَ .
وَالاِستِسلامُ وضِدَّهُ الاِستِکبارَ .
وَالتَّسلیمُ وضِدَّهُ الشَّکَّ .
وَالصَّبرُ وضِدَّهُ الجَزَعَ .
وَالصَّفحُ وضِدَّهُ الاِنتِقامَ .
وَالغِنی وضِدَّهُ الفَقرَ .
وَالتَّذَکُّرُ وضِدَّهُ السَّهوَ .
وَالحِفظُ وضِدَّهُ النِّسیانَ .
وَالتَّعَطُّفُ وضِدَّهُ القَطیعَهَ .
وَالقُنوعُ وضِدَّهُ الحِرصَ .
وَالمُؤاساهُ وضِدَّهَا المَنعَ .
وَالمَوَدَّهُ وضِدَّهَا العَداوَهَ .
وَالوَفاءُ وضِدَّهُ الغَدرَ .
وَالطّاعَهُ وضِدَّهَا المَعصِیَهَ .
وَالخُضوعُ وضِدَّهُ التَّطاوُلَ .
وَالسَّلامَهُ وضِدَّهَا البَلاءَ .
وَالحُبُّ وضِدَّهُ البُغضَ .
وَالصِّدقُ وضِدَّهُ الکَذِبَ .
وَالحَقُّ وضِدَّهُ الباطِلَ .
وَالأَمانَهُ وضِدَّهَا الخِیانَهَ .
وَالإِخلاصُ وضِدَّهُ الشَّوبَ .
وَالشَّهامَهُ وضِدَّهَا البَلادَهَ .
وَالفَهمُ وضِدَّهُ الغَباوَهَ .
وَالمَعرِفَهُ وضِدَّهَا الإِنکارَ .
وَالمُداراهُ وضِدَّهَا المُکاشَفَهَ .
وسَلامَهُ الغَیبِ وضِدَّهَا المُماکَرَهَ .
وَالکِتمانُ وضِدَّهُ الإِفشاءَ .
وَالصَّلاهُ وضِدَّهَا الإِضاعَهَ .
وَالصَّومُ وضِدَّهُ الإِفطارَ .
وَالجِهادُ وضِدَّهُ النُّکولَ .
وَالحَجُّ وضِدَّهُ نَبذَ المیثاقِ .
وصَونُ الحَدیثِ وضِدَّهُ النَّمیمَهَ .
وبِرُّ الوالِدَینِ وضِدَّهُ العُقوقَ .
وَالحَقیقَهُ وضِدَّهَا الرِّیاءَ .
وَالمَعروفُ وضِدَّهُ المُنکَرَ .
وَالسَّترُ وضِدَّهُ التَّبَرُّجَ .
وَالتَّقِیَّهُ وضِدَّهَا الإِذاعَهَ .
وَالإِنصافُ وضِدَّهُ الحَمِیَّهَ .
وَالتَّهیِئَهُ وضِدَّهَا البَغیَ .
وَالنَّظافَهُ وضِدَّهَا القَذَرَ .
وَالحَیاءُ وضِدَّهَا الجَلَعَ .
وَالقَصدُ وضِدَّهُ العُدوانَ .
وَالرّاحَهُ وضِدَّهَا التَّعَبَ .
وَالسُّهولَهُ وضِدَّهَا الصُّعوبَهَ .
وَالبَرَکَهُ وضِدَّهَا المَحقَ .
وَالعافِیَهُ وضِدَّهَا البَلاءَ .
وَالقَوامُ وضِدَّهُ المُکاثَرَهَ .
وَالحِکمَهُ وضِدَّهَا الهَوی .
وَالوَقارُ وضِدَّهُ الخِفَّهَ .
وَالسَّعادَهُ وضِدَّهَا الشَّقاوَهَ .
وَالتَّوبَهُ وضِدَّهَا الإِصرارَ .
وَالاِستِغفارُ وضِدَّهُ الاِغتِرارَ .
وَالمُحافَظَهُ وضِدَّهَا التَّهاوُنَ .
وَالدُّعاءُ وضِدَّهُ الاِستِنکافَ .
وَالنَّشاطُ وضِدَّهُ الکَسَلَ .
وَالفَرَحُ وضِدَّهُ الحُزنَ .
وَالاُلفَهُ وضِدَّهَا الفُرقَهَ .
وَالسَّخاءُ وضِدَّهُ البُخلَ .
فَلا تَجتَمِعُ هذِهِ الخِصالُ کُلُّها مِن أجنادِ العَقلِ إلاّ فی نَبِیٍّ أو وَصِیِّ نَبِیٍّ ، أو مُؤمِنٍ قَدِ امتَحَنَ اللّهُ قَلبَهُ لِلإِیمانِ ، وأمّا سائِرُ ذلِکَ مِن مَوالینا فَإِنَّ أحَدَهُم لا یَخلو مِن أن یَکونَ فیهِ بَعضُ هذِهِ الجُنودِ حَتّی یَستَکمِلَ ویَنقی مِن جُنودِ الجَهلِ، فَعِندَ ذلِکَ یَکونُ فِی الدَّرَجَهِ العُلیا مَعَ الأَنبِیاءِ وَالأَوصِیاءِ ، وإنَّما یُدرَکُ ذلِکَ بِمَعرِفَهِ العَقلِ وجُنودِهِ ، وبِمُجانَبَهِ الجَهلِ وجُنودِهِ ، وَفَّقَنَا اللّهُ وإیّاکُم لِطاعَتِهِ ومَرضاتِهِ. (2) .
1- .شرح المولی محمّد صالح المازندرانی هذا الحدیث بما یلی : «فقال له : أدبر فأدبر» : أمره بالهبوط من عالم الملکوت والنور إلی عالم الظلمات والشرور والتوجّه إلی ما یلایمه من المشتهیات والنظر إلی ما فیه هواه من المستلذّات، فهبط لما فی ذلک من مصلحه وهی ابتلاء العباد ونظام البلاد وعماره الأرض، إذ لولا ذلک لکان النّاس بمنزله الملائکه عارین عن حلیه التناکح والتناسل والزراعه وتعمیر الأرض، وبطل الغرض المطلوب من هذا النوع من الخلق، وبطل خلافه الأرض، ولزم من ذلک بطلان الثواب والعقاب وعدم انکشاف صفات الباری وانجلاء حقائقها وآثارها ، مثل العداله والانتقام والجبّاریّه والقهّاریّه والعفو والغفران وغیرها.
2- .الکافی : ج 1 ص 21 ح 14 ، علل الشرائع : ص 113 ح 10 ، تحف العقول: ص 400 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 1 ص 109 ح 7 .
ص: 331