گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
دانشنامه امام علی علیه سلام
جلد چهاردهم
فصل پنجم : نشانه های خرد



5 / 1 سپاهیان خرد و نادانی

فصل پنجم : نشانه های خرد5 / 1سپاهیان خرد و نادانی9069.عنه صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از سماعه بن مهران : نزد امام صادق علیه السلام بودم و گروهی از دوستداران ایشان در آن جا حضور داشتند . سخن از خرد و نادانی به میان آمد . امام صادق علیه السلامفرمود : «خرد و سپاهیانش و نادانی و سپاهیانش را بشناسید تا هدایت یابید» . (1)

گفتم : جانم به فدایت! نمی دانیم ، جز آنچه شما ما را بر آن آگاه ساخته اید .

آن گاه امام صادق علیه السلام فرمود : «خداوند ، خرد را که نخستین آفریده روحانی است ، از سَمت راست عرش ، از نور خود بیافرید . آن گاه بدو فرمود : باز گرد . پس برگشت. سپس به او گفت: روی آور . پس روی آورد . (2) سپس خداوند

متعال فرمود: تو را آفریدم، آفریدنی بزرگ وتو را برهمه مخلوقاتم گرامی داشتم ». 3

سپس [خداوند ،] نادانی را از دریای شور و ظلمانی بیافرید و به او گفت: باز گرد . پس برگشت. سپس بدو فرمود : روی آور . پس روی نیاورد. خداوند به او فرمود : بزرگی فروختی . پس بر او لعنت فرستاد .

آن گاه برای خرد ، هفتاد و پنج سرباز قرار داد . وقتی نادانی ، کرامتی را که خداوند به خرد داد ، مشاهده کرد ، کینه او را به دل گرفت و گفت : ای پروردگار ! این ، آفریده ای است مانند من. او را آفریدی ، کرامت بخشیدی، نیرومند ساختی و من ، بر خلاف اویم و نیرویی ندارم . به من هم سپاهیانی مانند خرد ببخشای .

خداوند پذیرفت و فرمود : اگر پس از آن ، نافرمانی کردی، تو و سپاهیانت را از رحمت خویش بیرون می سازم .

نادانی، رضایت داد. آن گاه خداوند به وی هفتاد و پنج سرباز بخشید.

هفتاد و پنج سربازی که خداوند به خرد بخشید ، عبارت اند از :

خیر که وزیر خرد است و ضدّ آن شر است که وزیر نادانی است ؛

ایمان که ضدّ آن ، کفر است؛

تصدیق (گواهی دادن) که ضدّ آن ، انکار (پنهان سازی) است ؛

امید که ضدّ آن ، یأس است ؛

عدالت که ضدّ آن ، ستم است ؛

خوشنودی که ضدّ آن ، خشم است ؛

سپاسگزاری که ضدّ آن ، ناسپاسی است ؛

طمع که ضدّ آن ، ناامیدی [از دیگران ]است ؛

توکّل که ضدّ آن ، آز است ؛

مهربانی که ضدّ آن ، سنگ دلی است ؛

رحمت که ضدّ آن ، غضب است ؛

دانش که ضدّ آن ، نادانی است ؛

فهم که ضدّ آن ، حماقت است ؛

عفّت که ضدّ آن ، پرده دری است ؛

زهد (بی میلی) که ضدّ آن ، رغبت (میل داشتن) است ؛

مدارا که ضدّ آن ، درشتی است ؛

هراس که ضدّ آن ، بی باکی است ؛

فروتنی که ضدّ آن ، تکبّر است؛

آرامی که ضدّ آن ، شتاب زدگی است؛

بردباری که ضدّ آن ، نابردباری است؛

خاموشی که ضدّ آن ، پُرگویی است ؛

رام بودن که ضدّ آن ، گردنکشی است؛

تسلیم که ضدّ آن ، تردید است ؛

شکیبایی که ضدّ آن ، بی تابی است ؛

چشم پوشی که ضدّ آن ، کینه توزی است ؛

بی نیازی که ضدّ آن ، تنگ دستی است ؛

به یاد آوردن که ضدّ آن ، بی خبری است؛

در خاطر نگه داشتن که ضدّ آن ، فراموشی است ؛

مهرورزی که ضدّ آن ، بریدن (جدایی) است ؛

قناعت که ضدّ آن ، حرص است ؛

همدردی که ضدّ آن ، دریغ داشتن است ؛

دوستی که ضدّ آن ، دشمنی است ؛

پیمان داری که ضدّ آن ، خیانت است ؛

فرمانبرداری که ضدّ آن ، نافرمانی است ؛

فروتنی که ضدّ آن ، گردنکشی است ؛

سلامت [ از امراض نفسانی و یا آزار دیگران] که ضدّ آن ، گرفتاری است ؛

دوستی که ضدّ آن ، کینه ورزی است ؛

راستگویی که ضدّ آن ، دروغگویی است ؛

درستی که ضدّ آن ، باطل است ؛

امانت که ضدّ آن ، خیانت است ؛

پاک دلی که ضدّ آن ، ناپاک دلی است ؛

زیرکی که ضدّ آن ، سرگردانی است ؛

فهمیدگی که ضدّ آن ، کودنی است ؛

معرفت که ضدّ آن ، انکار است ؛

رازداری که ضدّ آن ، فاش کردن راز است ؛

یک رویی که ضدّ آن ، دغلی است ؛

پرده پوشی که ضدّ آن ، فاش کردن است ؛

نماز گزاردن که ضدّ آن ، تباه کردن [ نماز ]است ؛

روزه گرفتن که ضدّ آن ، خوردن روزه است ؛

جهاد که ضدّ آن ، باز ایستادن از جنگ است ؛

حج گزاردن که ضدّ آن ، پیمان شکستن است ؛

سخن نگه داشتن که ضدّ آن ، سخن چینی است ؛

نیکی به پدر و مادر که ضدّ آن ، آزردن آنان است ؛

حقیقت که ضدّ آن ، ریاکاری است ؛

نیکی که ضدّ آن ، بدی است ؛

پوشیدگی که ضدّ آن ، خودنمایی است ؛

تقیّه که ضدّ آن ، بی پروایی است ؛

انصاف که ضدّ آن ، جانبداری از باطل است ؛

پایداری در امور که ضدّ آن ، تجاوز است ؛

پاکیزگی که ضدّ آن ، پلیدی است ؛

حیا که ضدّ آن ، بی حیایی است ؛

میانه روی که ضدّ آن ، تجاوز از حدّ است ؛

آسودگی که ضدّ آن ، خود را به رنج انداختن است ؛

آسان گیری که ضدّ آن ، سختگیری است ؛

برکت داشتن که ضدّ آن ، بی برکتی است ؛

عافیت [ از رفتار ناشایست] که ضدّ آن، مبتلاشدن [ به رفتار ناشایست ]است؛

اعتدال که ضدّ آن ، افزون طلبی است ؛

حکمت که ضدّ آن ، پیروی از هوس است ؛

سنگینی (متانت) که ضدّ آن ، سَبُکی است ؛

خوش بختی که ضدّ آن ، نگون بختی است ؛

توبه که ضدّ آن ، پافشاری بر گناه است ؛

آمرزش خواستن که ضدّ آن ، طمع بیهوده بستن است ؛

مراقبت که ضدّ آن ، سهل انگاری است ؛

دعا که ضدّ آن ، خودداری از دعاست ؛

شادابی که ضدّ آن ، کسالت است ؛

شادی که ضدّ آن ، اندوه است ؛

انس گرفتن که ضدّ آن ، جدایی است ؛

و سخاوت که ضدّ آن ، بخل است .

همه این سپاهیان خرد ، جز در پیامبر ، یا جانشین وی و یا مؤمنی که خداوند دلش را به ایمان آزموده است ، جمع نخواهد شد ؛ امّا در دیگر دوستداران ما، برخی از سپاهیان خرد جای دارند، تا آن که به کمال رسیده ، از سپاهیان نادانی ، پاک گردند . در این هنگام، رتبه ای عالی همراه با پیامبران و جانشینانشان خواهند یافت . دستیابی به این مقام بلند ، به کمک شناخت خرد و سپاهیانش ، و دوری از جهل و سربازانش حاصل خواهد شد . خداوند ، ما و شما را برای پیروی از خویش و خشنودی اش، موفّق بدارد !» .

.

1- .امام خمینی رحمه الله ، کتابی با عنوان شرح حدیث جنود عقل و جهل نگاشته که از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله به چاپ رسیده است .
2- .ملاّ صالح مازندرانی در شرح این حدیث نوشته است : «خداوند ، خرد را فرمان داد تا از عالَم ملکوت و نورانی به دنیای تاریکی ها و شرور فرود آید و به خواستنی هایی که سازگار با اوست ، توجّه کند و در لذّت های مطابق میلش ، درنگ نماید . سپس خرد ، از آن رو که مصلحتش در آن بود ، فرود آمد . آن مصلحت ، عبارت است از : آزمودن بندگان ، سامان بخشی به شهرها و آبادانی زمین .

ص: 332

. .


ص: 333

. .


ص: 334

. .


ص: 335

. .


ص: 336

. .


ص: 337

. .


ص: 338

. .


ص: 339

. .


ص: 340

. .


ص: 341

. .


ص: 342

5 / 2آثارُ العَقلِأ العِلمُ وَالحِکمَهُالکتاب«یُؤْتِی الْحِکْمَهَ مَن یَشَاءُ وَمَن یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ اُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا وَمَا یَذَّکَّرُ إلاَّ أُوْلُواْ الْأَلْبَبِ» . (1)

«إنَّ فِی ذَ لِکَ لَذِکْرَی لِمَن کَانَ لَهُ قَلْبٌ أوْ ألْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ » . (2)

راجع : آل عمران : 7 ، الرعد :19 ، إبراهیم : 52 ، ص : 29 و 43 ، الزمر : 9 و 21 ، غافر : 54 .

الحدیث9072.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تفسیر العیّاشی عن سلیمان بن خالد :سَأَلتُ أبا عَبدِاللّهِ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ : «وَمَن یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ اُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا» فَقالَ : إنَّ الحِکمَهَ المَعرِفَهُ وَالتَّفَقُّهُ فِی الدّینِ ، فَمَن فَقِهَ مِنکُم فَهُوَ حَکیمٌ. (3)9073.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الکاظم علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، إنَّ اللّهَ تَعالی یَقولُ فی کِتابِهِ : «إنَّ فِی ذَ لِکَ لَذِکْرَی لِمَن کَانَ لَهُ قَلْبٌ» یَعنی : عَقلٌ : وقالَ : «وَلَقَدْ ءَاتَیْنَا لُقْمَنَ الْحِکْمَهَ». (4) قالَ : الفَهمَ وَالعَقلَ . . .

یا هِشامُ ، ما بَعَثَ اللّهُ أنبِیاءَهُ ورُسُلَهُ إلی عِبادِهِ إلاّ لِیَعقِلوا عَنِ اللّهِ 5 ، فَأَحسَنُهُمُ

استِجابَهً أحسَنُهُم مَعرِفَهً ، وأعلَمُهُم بِأَمرِ اللّهِ أحسَنُهُم عَقلاً ، وأکمَلُهُم عَقلاً أرفَعُهُم دَرَجَهً فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ...

یا هِشامُ ، کَیفَ یَزکو (5) عِندَ اللّهِ عَمَلُکَ ، وأنتَ قَد شَغَلتَ قَلبَکَ عَن أمرِ رَبِّکَ وأطَعتَ هَواکَ عَلی غَلَبَهِ عَقلِکَ ؟! . . .

یا هِشامُ ، نُصِبَ الحَقُّ لِطاعَهِ اللّهِ ، ولا نَجاهَ إلاّ بِالطّاعَهِ ، وَالطّاعَهُ بِالعِلمِ ، وَالعِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، وَالتَّعَلُّمُ بِالعَقلِ یُعتَقَدُ ، ولا عِلمَ إلاّ مِن عالِمٍ رَبّانِیٍّ ، ومَعرِفَهُ العِلمِ بِالعَقلِ ...

إنَّهُ لَم یَخَفِ اللّهَ مَن لَم یَعقِل عَنِ اللّهِ ، ومَن لَم یَعقِل عَنِ اللّهِ لَم یَعقِد قَلبَهُ عَلی مَعرِفَهٍ ثابِتَهٍ یُبصِرُها ویَجِدُ حَقیقَتَها فی قَلبِهِ ، ولا یَکونُ أحَدٌ کَذلِکَ إلاّ مَن کانَ قَولُهُ لِفِعلِهِ مُصَدِّقًا ، وسِرُّهُ لِعَلانِیَتِهِ مُوافِقًا ، لِأَنَّ اللّهَ تَبارَکَ اسمُهُ لَم یَدُلَّ عَلَی الباطِنِ الخَفِیِّ مِنَ العَقلِ إلاّ بِظاهِرٍ مِنهُ ، وناطِقٍ عَنهُ. (6) .

1- .البقره : 269 .
2- .ق : 37 .
3- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 151 ح 498 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 215 ح 25 .
4- .لقمان : 37 .
5- .الزکاه تکون بمعنی النموّ وبمعنی الطهاره ، وهنا یحتملهما (هامش المصدر).
6- .الکافی : ج 1 ص 16 ح 12 ، تحف العقول : ص 388 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 139 ح 30 .

ص: 343



5 / 2 آثار خرد

الف دانش و حکمت
5 / 2آثار خردالف دانش و حکمتقرآن«[ خدا] به هر کس که بخواهد، حکمت می بخشد ، و به هر کس حکمت داده شود ، به یقین ، خیری فراوان داده شده است ، و جز خردمندان ، کسی پند نمی گیرد» .

«قطعا در این [ عقوبت ها] برای هر صاحب دل و حق نیوشی که خود به گواهی می ایستد، عبرتی است» .

ر . ک : آل عمران : آیه 7 ، رعد : آیه 19 ، ابراهیم : آیه 52 ، ص : آیه 29 و 43 ، زمر : آیه 9 و 21 ، غافر : آیه 54 .

حدیث9077.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تفسیر العیّاشی به نقل از سلیمان بن خالد : از امام صادق علیه السلامدرباره آیه: «و به هر کس حکمت داده شود ، خیری فراوان داده شده است» ، سؤال کردم.

فرمود: «حکمت، همان شناخت و فقیه شدن در دین است . هر کس از شما که فقیه گردد ، او حکیم است» .9078.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام در سفارش به هشام بن حکم : ای هشام ! خداوند متعال در کتابش فرموده است : «قطعا در این [عقوبت ها] برای هر صاحب دل و حق نیوشی که خود به گواهی ایستد، عبرتی است» ؛ یعنی [برای کسی که] خرد [دارد] .

وفرموده است: «وبه راستی، لقمان را حکمت دادیم» ، [یعنی]فهم وخرد[دادیم].

ای هشام ! خداوند، پیامبران و رسولانش را مبعوث نکرد، مگر بدان جهت که از خداوند خِرد دریافت (1) کنند [ و از بصیرت الهی برخوردار گردند]. بهترین کسانی که دعوت پیامبران را پاسخ گفتند ، آنانی هستند که از شناختِ نیکو برخوردارند ؛ و کسانی داناتر به دستورات و شئون الهی اند که از خردی نیکوتر بهره مندند ؛ و آنانی که از خردی کامل تر برخوردار باشند ، به جایگاهی برجسته تر در دنیا و آخرت دست خواهند یافت .

ای هشام ! چگونه کارهایت در نزد خداوند ، پاکیزه باشد و رشد کند، با آن که دلت از امر الهی، دوری جُسته و با پیروی از هوس ها او را بر خردت پیروز کرده ای... .

ای هشام! [ پرچم] حق برای پیروی از خداوند ، بر افراشته شده است و رستگاری ، تنها در گرو پیروی است ، و پیروی، جز با دانش ، حاصل نمی گردد . دانش با آموختن ، به دست می آید ، و آموختن، به خرد ، گره می خورد . دانش را باید از عالم ربّانی آموخت و شناخت دانش ، با خرد است ... .

کسی که از خداوند خرد دریافت نکند [و از بصیرت الهی برخوردار نباشد]، از او نخواهد ترسید ؛ و آن که از خداوند، شناختی به دست نیاورَد 2 ، دلش در گرو شناختی استوار که حقیقتِ آن را بیابد ، نخواهد شد و از چنین شناختی بهره مند نخواهد گشت، مگر آن که سخنش کارش را تصدیق کند [ یعنی خود ، خوبی ها را انجام دهد و بدان امر کند و از زشتی ها دوری گزیند و از آن نهی نماید] و درونش با آشکارش موافق باشد ؛ چرا که خداوندِ مبارک نام ، ظاهر را نشانه باطن پنهان و سخنگوی آن قرار داد .

.

1- .ر . ک : ص 426 پ 1 .

ص: 344

9079.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام أیضًا : یا هِشامُ ، إنَّ العَقلَ مَعَ العِلمِ ، فَقالَ : «وَ تِلْکَ الْأَمْثَلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا یَعْقِلُهَا إلاَّ الْعَلِمُونَ». (1)9080.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :العَقلُ وَالعِلمُ مَقرونانِ فی قَرَنٍ لا یَفتَرِقانِ ولا یَتَبایَنانِ. (2)9079.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ العَقلَ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ ، وَالنَّفسَ مِثلُ أخبَثِ الدَّوابِّ ، فَإِن لَم تُعقَل حارَت ، فَالعَقلُ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ. (3) .

1- .الکافی: ج 1 ص 14 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 384 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 134 ح 30 .
2- .غرر الحکم : ح 1783 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 53 ح 1383 .
3- .تحف العقول: ص 15 ، بحار الأنوار: ج 1 ص 117 ح 11 .

ص: 345

9080.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام در سفارش به هشام بن حکم : ای هشام! به درستی که خرد، همراه دانش است . خداوند فرمود: «این مثال ها را برای مردم می زنیم و جز دانشوران، آن را در نمی یابند» .9081.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد و دانش، همپای یکدیگرند و به یک رَسَن بسته اند ؛ از هم جدا نمی شوند و با هم ستیز نمی کنند .9082.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خرد، بازدارنده از نادانی است و نفْس ، به سانِ پلیدترین چارپاست که اگر مهار نگردد، سرگردان می شود . پس خرد، مهار نادانی است . .


ص: 346

9083.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :مَن عَقَلَ فَهِمَ. (1)9084.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ أصلُ العِلمِ وداعِیَهُ الفَهمِ. (2)9085.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :بِالعُقولِ تُنالُ ذُروَهُ العُلومِ. (3)9086.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی وَصِیَّتِهِ لعلیٍّ علیه السلام ) عنه علیه السلام :العَقلُ مَرکَبُ العِلمِ ، العِلمُ مَرکَبُ الحِلمِ. (4)9081.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العِلمُ عُنوانُ العَقلِ. (5)9082.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العِلمُ یَدُلُّ عَلَی العَقلِ ، فَمَن عَلِمَ عَقَلَ. (6)9083.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :بِالعَقلِ استُخرِجَ غَورُ الحِکمَهِ ، وبِالحِکمَهِ استُخرِجَ غَورُ العَقلِ. (7)9084.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الحِکمَهُ رَوضَهُ العُقَلاءِ ونُزهَهُ النُّبَلاءِ. (8)9085.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن مَلَکَ عَقلَهُ کانَ حَکیمًا. (9)9086.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در سفارش به امام علی علیه السلام ) الإمام الصادق علیه السلام :دِعامَهُ الإِنسانِ العَقلُ ، وَالعَقلُ مِنهُ الفِطنَهُ وَالفَهمُ وَالحِفظُ وَالعِلمُ ، وبِالعَقلِ یَکمُلُ ، وهُوَ دَلیلُهُ ومُبصِرُهُ ومِفتاحُ أمرِهِ ، فَإِذا کانَ تَأییدُ عَقلِهِ مِنَ النّورِ کانَ عالِمًا حافِظًا ذاکِرًا فَطِنًا فَهِمًا ، فَعَلِمَ بِذلِکَ کَیفَ ولِمَ وحَیثُ ، وعَرَفَ مَن نَصَحَهُ ومَن غَشَّهُ ، فَإِذا عَرَفَ ذلِکَ عَرَفَ مَجراهُ ومَوصولَهُ ومَفصولَهُ ، وأخلَصَ الوَحدانِیَّهَ لِلّهِ وَالإِقرارَ بِالطّاعَهِ ، فَإِذا فَعَلَ ذلِکَ کانَ مُستَدرِکًا لِما فاتَ ، ووارِدًا عَلی ما هُوَ آتٍ ، یَعرِفُ ما هُوَ فیهِ ولِأَیِّ شَیءٍ هُوَ هاهُنا ، ومِن أینَ یَأتیهِ ، وإلی ما هُوَ صائِرٌ ، وذلِکَ کُلُّهُ مِن تَأییدِ العَقلِ. (10) .

1- .غرر الحکم : ح 7644 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 423 ح 7119 .
2- .غرر الحکم : ح 1959 وح473 وفیه «العقل داعی الفهم» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 41 ح 955 نحوه ولیس فیه «أصل العلم» .
3- .غرر الحکم : ح 4275 .
4- .غرر الحکم : ح 816 و 817 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 30 ح 478 و 479 .
5- .غرر الحکم : ح 828 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 24 ح 205 .
6- .غرر الحکم : ح 1735 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 52 ح 1357 .
7- .الکافی : ج 1 ص 28 ح 34 عن الإمام الصادق علیه السلام ، غرر الحکم : ح 4208 وفیه صدر الحدیث .
8- .غرر الحکم : ح 1715 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 52 ح 1345 .
9- .غرر الحکم : ح 8282 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 447 ح 7880 .
10- .الکافی: ج 1 ص 25 ح 23، علل الشرائع: ص 103 ح 2 عن الحسن بن محبوب عن بعض أصحابه، بحار الأنوار: ج 1 ص 90 ح 17.

ص: 347

9087.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که خردمند شود ، آگاه می گردد .9088.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد، پایه دانش و دعوت کننده به فهم است .9089.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با خردها ، قله دانش ها به دست آیند .9090.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد، راهوار دانش، و دانش ، راهوار بردباری است .9091.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دانش، نشانه خرد است .9087.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دانش بر خرد دلالت دارد . پس هر آن که دانست، خردمند است .9088.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با خرد، کُنه حکمت به دست می آید و با حکمت، کُنه خرد .9089.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :حکمت، بُستان خردمندان و تفریحگاه فاضلان است .9090.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که مالک خردِ خویش شود، حکیم است .9091.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :خرد ، پشتیبان آدمی است و از خرد ، زیرکی ، فهم ، حفظ و دانش ، سرچشمه می گیرد . با خرد ، آدمی به کمال می رسد و خرد، راهنمای انسان ، بینا کننده و گشاینده کارهای اوست .

اگر خرد با روشنی تقویت شود، آدمی ، دانشمند ، حافظ ، اهل ذکر ، زیرک و فهیم خواهد بود و پاسخِ چگونه ، چرا و کجا را خواهد دانست و خیرخواهان را از دغلکاران، باز خواهد شناخت .

اگر اینها را دانست ، مسیر حرکت را می شناسد و می داند که با چه کسانی ارتباط برقرار کند و با چه کسانی قطع رابطه نماید و به توحیدِ خالص می رسد

و به طاعت [ از خداوند] اقرار می کند .

اگر چنین شد، از دست رفته ها را جبران می کند ، در آینده به کارهای شایسته رو می آورد ، موقعیت خویش را درک می نماید و می داند که چرا در دنیا زندگی می کند و از کجا آمده است و به کجا خواهد رفت و این همه ، در پرتو خرد است . .


ص: 348

9092.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی بَیانِ جُنودِ العَقلِ وَالجَهلِ : الحِکمَهُ وضِدُّهَا الهَوی. (1)راجع : ص 244 (العلم یحتاج إلیه) و 304 (العلم)، ج 2 ص 44 (عداوه العلم والعالِم) .

ب مَعرِفَهُ اللّهِ9095.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :قَسَّمَ اللّهُ العَقلَ ثَلاثَهَ أجزاءٍ ، فَمَن کُنَّ فیهِ کَمُلَ عَقلُهُ ، ومَن لَم یَکُنَّ فَلا عَقلَ لَهُ : حُسنُ المَعرِفَهِ بِاللّهِ ، وحُسنُ الطّاعَهِ لِلّهِ ، وحُسنُ الصَّبرِ عَلی أمرِ اللّهِ. (2)9096.عنه صلی الله علیه و آله :تحف العقول :قَدِمَ المَدینَهَ رَجُلٌ نَصرانِیٌّ مِن أهلِ نَجرانَ ، وکانَ فیهِ بَیانٌ ولَهُ وَقارٌ وهَیبَهٌ ، فَقیلَ : یا رَسولَ اللّهِ ، ما أعقَلَ هذَا النَّصرانِیَّ ؟! فَزَجَرَ القائِلَ وقالَ : مَه ! إنَّ العاقِلَ مَن وَحَّدَ اللّهَ وعَمِلَ بِطاعَتِهِ. (3)9092.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :بِصُنعِ اللّهِ یُستَدَلُّ عَلَیهِ ، وبِالعُقولِ تُعتَقَدُ مَعرِفَتُهُ ، وبِالفِکرَهِ تَثبُتُ حُجَّتُهُ. (4) .

1- .الکافی : ج 1 ص 22 ح 14 ، الخصال : ص 591 ح 13 کلاهما عن سماعه بن مهران ، تحف العقول : ص 402 عن الإمام الکاظم علیه السلام .
2- .تحف العقول : ص 54 ، الخصال : ص 102 ح 58 ، تیسیر المطالب : ص 148 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 106 ح 1 .
3- .تحف العقول : ص 54 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 158 ح 146 .
4- .تحف العقول: ص 62 ، الأمالی للمفید: ص 254 عن محمّد بن زید الطبریّ ، التوحید: ص 35 ح 2 عن محمّد بن یحیی بن عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام ، الاحتجاج: ج 2 ص 360 ح 283 والثلاثه الأخیره عن الإمام الرضا علیه السلام وفیها «بالفطره» بدل «بالفکره» ، بحار الأنوار: ج 3 ص 55 ح 28 نقلاً عن جامع الأخبار .

ص: 349



ب شناخت خدا
9093.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام در توصیف سپاهیان خرد و نادانی : [ یکی از سربازان خرد] ، حکمت است و ضدّ آن، میل نفسانی است .ر . ک : ص 245 (نیاز دانش به خرد) و 305 (دانش) و ج 2 ص 45 (دشمنی با دانش و دانشمند).

ب شناخت خدا9096.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند، خرد را بر سه پاره قسمت کرد. هر که این سه پاره را دارا باشد ، خردش کامل است و هر که از آنها بی بهره باشد، از خرد، بی بهره است: شناختِ نیکو از خداوند، نیک فرمان برداری از خداوند، و پایداری شایسته [در پیروی] از دستورهای خداوند .9097.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :تحف العقول :مردی مسیحی از اهل نَجران، وارد مدینه شد . وی مردی سخنور و با وقار و هیبت بود .

گفته شد: ای پیامبر خدا ! چه قدر این مسیحی خردمند است !

پیامبر خدا، گوینده را از سخن باز داشت و فرمود : «ساکت ! خردمند ، کسی است که خدا را به یگانگی باور کند و به پیروی از او پایبند باشد» .9098.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با مخلوقات خداوند ، بر خداوند استدلال می شود، و با خرد، شناخت خداوند، پایدار می گردد و با اندیشه، حجّت های او به اثبات می رسد .

.


ص: 350

9099.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الحَمدُ لِلّهِ ... الَّذی بَطَنَ مِن خَفِیّاتِ الاُمورِ ، وظَهَرَ فِی العُقولِ بِما یُری فی خَلقِهِ مِن عَلاماتِ التَّدبیرِ ، الَّذی سُئِلَتِ الأَنبِیاءُ عَنهُ فَلَم تَصِفهُ بِحَدٍّ ولا بِبَعضٍ ، بَل وَصَفَتهُ بِفِعالِهِ ودَلَّت عَلَیهِ بِآیاتِهِ ، لا تَستَطیعُ عُقولُ المُتَفَکِّرینَ جَحدَهُ ؛ لِأَنَّ مَن کانَتِ السَّماواتُ وَالأَرضُ فِطرَتَهُ وما فیهِنَّ وما بَینَهُنَّ وهُوَ الصّانِعُ لَهُنَّ ، فَلا مَدفَعَ لِقُدرَتِهِ. (1)9100.کنز العمّال عن ابن عبّاس :الکافی عن الحسن بن عمّار عن الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ أوَّلَ الاُمورِ ومَبدَأها وقُوَّتَها وعِمارَتَها الَّتی لا یَنتَفِعُ شَیءٌ إلاّ بِهِ العَقلُ الَّذی جَعَلَهُ اللّهُ زینَهً لِخَلقِهِ ونورًا لَهُم ، فَبِالعَقلِ عَرَفَ العِبادُ خالِقَهُم وأنَّهُم مَخلوقونَ ، وأنَّهُ المُدَبِّرُ لَهُم وأنَّهُمُ المُدَبَّرونَ ، وأنَّهُ الباقی وهُمُ الفانونَ ، وَاستَدَلّوا بِعُقولِهِم عَلی ما رَأوا مِن خَلقِهِ ؛ مِن سَمائِهِ وأرضِهِ ، وشَمسِهِ وقَمَرِهِ ، ولَیلِهِ ونَهارِهِ ، وبِأَنَّ لَهُ ولَهُم خالِقًا ومُدَبِّرًا لَم یَزَل ولا یَزولُ ، وعَرَفوا بِهِ الحَسَنَ مِنَ القَبیحِ ، وأنَّ الظُّلمَهَ فِی الجَهلِ ، وأنَّ النّورَ فِی العِلمِ ، فَهذا ما دَلَّهُم عَلَیهِ العَقلُ .

قیلَ لَهُ : فَهَل یَکتَفِی العِبادُ بِالعَقلِ دونَ غَیرِهِ؟

قالَ : إنَّ العاقِلَ لِدَلالَهِ عَقلِهِ الَّذی جَعَلَهُ اللّهُ قِوامَهُ وزینَتَهُ وهِدایَتَهُ عَلِمَ أنَّ اللّهَ هُوَ الحَقُّ ، وأنَّهُ هُوَ رَبُّهُ ، وعَلِمَ أنَّ لِخالِقِهِ مَحَبَّهً ، وأنَّ لَهُ کَراهِیَهً ، وأنَّ لَهُ طاعَهً ، وأنَّ لَهُ مَعصِیَهً ، فَلَم یَجِد عَقلَهُ یَدُلُّهُ عَلی ذلِکَ ، وعَلِمَ أنَّهُ لا یوصَلُ إلَیهِ إلاّ بِالعِلمِ وطَلَبِهِ ، وأنَّهُ لا یَنتَفِعُ بِعَقلِهِ إن لَم یُصِب ذلِکَ بِعِلمِهِ ، فَوَجَبَ عَلَی العاقِلِ طَلَبُ العِلمِ والأَدَبِ الَّذی لا قِوامَ لَهُ إلاّ بِهِ. (2) .

1- .الکافی : ج 1 ص 141 ح 7 ، التوحید : ص 31 ح 1 وفیه «بنقص» بدل «ببعض» و «بأفعاله» بدل «بفعاله» وکلاهما عن الحارث الأعور ، بحار الأنوار : ج 4 ص 265 ح 14 .
2- .الکافی : ج 1 ص 29 ح 34 .

ص: 351

9101.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ستایش ، خدای را سزاست . . . که از امور نهانی ، پنهان است و بر اثر نشانه های تدبیر که در آفریدگان او عیان شده نزد خردها آشکار است ؛ آن خدایی که درباره اش از پیغمبرانش پرسیدند و آنان او را به حد و جزء داشتن نستودند؛ بلکه وی را به افعالش ستودند و به آیاتش بدو راهنمایی نمودند . خردِ اندیشمندان، او را انکار نمی کند ؛ زیرا کسی که آسمان و زمین و آنچه در میان آنهاست، آفریده اوست و او سازنده همه آنهاست، قدرتش را بازدارنده ای نیست.9097.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از حسن بن عمّار : از امام صادق علیه السلام فرمود : «آغاز و شروع هر کار و نیرو و آبادانی آن که بدون آبادانی ، بهره ای حاصل نمی گردد خردی است که خدا آن را زیور خَلق خود و روشنی بخش آنان قرار داد.

به وسیله خرد ، بندگان ، آفریننده خود را می شناسند و می دانند که خود ، مخلوق اند و او مدبّر آنهاست و آنها در زیر تدبیر اویند و او پاینده است و آنها [ یند که] راه فنا می روند .

[ بندگان ،] در پرتو خردشان ، هر آفریده ای را (از آسمان و زمین ، خورشید و ماه ، و شب و روز) که می بینند دلیل می گیرند که برای آفریدگان ، آفریننده و سرپرستی است که همیشه بوده و خواهد بود ، و به وسیله خرد ، زیبا را از زشت ، باز می شناسند و می دانند که تاریکی ، در نادانی است و روشنی ، در دانش. این است آنچه خرد ، بدان راهنمایی کرده است» .

گفته شد : آیا بندگان ، می توانند به همان خرد اکتفا کنند ؟

فرمود : «خردمند ، به دلیلِ خردی که خداوند ، آن را پایه زندگی و زیور و [ وسیله ]رهیابی وی ساخته، می داند که خدا حق است و اوست پرورنده وی ، و می داند که آفریدگارِ وی را خوشامد و بدآمدی است و طاعتی دارد و معصیتی که تنها خردش نمی تواند آنها را در یابد و می داند که جز با دانش و طلب آن [ از طریق پیامبران ،] بدان نمی رسد و اگر با دانش خود ، بدان دست نیابد ، از خرد خود ، بهره نمی برد . پس بر خردمند است که طلب دانش کند و ادب بیاموزد که بی آن ، نمی تواند پایدار بماند» . .


ص: 352

9098.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الکاظم علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِهِشامٍ : یا هِشامُ ، إنَّ ضَوءَ الجَسَدِ فی عَینِهِ ، فَإِن کانَ البَصَرُ مُضیئًا اِستَضاءَ الجَسَدُ کُلُّهُ . وإنَّ ضَوءَ الرّوحِ العَقلُ ، فَإِذا کانَ العَبدُ عاقِلاً کانَ عالِمًا بِرَبِّهِ ، وإذا کانَ عالِمًا بِرَبِّهِ أبصَرَ دینَهُ . وإن کانَ جاهِلاً بِرَبِّهِ لَم یَقُم لَهُ دینٌ . وکَما لا یَقومُ الجَسَدُ إلاّ بِالنَّفسِ الحَیِّهِ فَکَذلِکَ لا یَقومُ الدّینُ إلاّ بِالنِّیَّهِ الصّادِقَهِ ، ولا تَثبُتُ النِّیَّهُ الصّادِقَهُ إلاّ بِالعَقلِ. (1)9099.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الرضا علیه السلام :بِالعُقولِ یُعتَقَدُ التَّصدیقُ بِاللّهِ. (2)ج الدّین9101.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا دینَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ. (3)9102.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( إنَّهُ کانَ إذا غَزا قالَ ) الإمام علیّ علیه السلام :هَبَطَ جَبرَئیلُ عَلی آدَمَ علیه السلام فَقالَ : یا آدَمُ ، إنّی اُمِرتُ أن اُخَیِّرَکَ واحِدَهً مِن ثَلاثٍ ، فَاختَرها ودَعِ اثنَتَینِ .

فَقالَ لَهُ آدَمُ : یا جَبرَئیلُ ، ومَا الثَّلاثُ ؟

فَقالَ : العَقلُ وَالحَیاءُ وَالدّینُ .

فَقالَ آدَمُ : إنّی قَدِ اختَرتُ العَقلَ .

فَقالَ جَبرَئیلُ لِلحَیاءِ وَالدّینِ : اِنصَرِفا ودَعاهُ .

فَقالا : یا جَبرَئیلُ ، إنّا اُمِرنا أن نَکونَ مَعَ العَقلِ حَیثُ کانَ .

قالَ : فَشَأنُکُما ، وعَرَجَ. (4) .

1- .تحف العقول : ص 396 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 153 ح 30 .
2- .التوحید : ص 40 ح 2 عن محمّد بن یحیی ، الاحتجاج : ج 2 ص 364 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 230 ح 3 .
3- .تحف العقول : ص 54 ، روضه الواعظین : ص 9 ، غرر الحکم: ح 10768 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 94 ح 19 ؛ شُعب الإیمان : ج 4 ص 157 ح 4644 عن جابر ، کنز العمّال : ج 3 ص 379 ح 7034 .
4- .الکافی : ج 1 ص 10 ح 2 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 416 ح 5906 ، الخصال : ص 102 ح 59 ، الأمالی للصدوق : ص 770 ح 1043 کلّها عن الأصبغ بن نباته، روضه الواعظین : ص 7 ، کنز الفوائد: ج 1 ص 56 وراجع : الاختصاص: ص 245 و بحار الأنوار : ج 1 ص 86 ح 8 .

ص: 353



ج دین
9103.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام در سفارش به هشام : ای هشام ! روشنایی بدن ، در چشم است ، که اگر چشمْ نورانی باشد، بدنْ روشنایی خواهد داشت ؛ و روشنی روح ، به خرد است ، که اگر بنده ای خردمند باشد ، به پروردگار ، آگاه خواهد بود، و آن که به پروردگار، آگاه باشد، در دینش بینا می شود ، و هر کس به خداوند ، ناآگاه باشد، دینش استوار نخواهد بود .

همان گونه که قوام بدن ، به جانِ زنده است ، قوام دین نیز به نیّت های پاک است و نیّت پاک هم، جز با خرد ، حاصل نمی گردد .9102.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در دعا هنگام جنگ ) امام رضا علیه السلام :به وسیله خرد ، خداباوری ، حاصل می شود.ج دین9104.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لَمّا أمَرَ بِالشِّعارِ قَبلَ الحَربِ ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که خرد ندارد ، دین ندارد .9105.عنه صلی الله علیه و آله ( لِسَرِیَّهٍ بَعَثَها ) امام علی علیه السلام :جبرئیل بر آدم علیه السلام فرود آمد و گفت : ای آدم ! من مأمور شده ام که تو را میان سه چیز ، مخیّر سازم . یکی را برگزین و دو تا را رها کن .

آدم گفت : «ای جبرئیل! آن سه چیست ؟».

گفت : خرد ، آزرم و دین .

آدم گفت : «خرد را برگزیدم» .

آن گاه جبرئیل ، به آزرم و دین ، رو کرد و گفت:

بروید و او را رها کنید .

آن دو گفتند : ای جبرئیل ! ما مأموریم که همیشه با خرد همراه باشیم .

گفت : خود می دانید، و بالا رفت .

.


ص: 354

9106.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام :ما آمَنَ المُؤمِنُ حَتّی عَقَلَ. (1)9104.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( هنگامی که به شعار دادن پیش از آغاز جنگ، فرمان د ) عنه علیه السلام :الدّینُ وَالأَدَبُ نَتیجَهُ العَقلِ. (2)9105.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( خطاب به سپاهی که آن را اعزام کرد ) الإمام الصادق علیه السلام :مَن کانَ عاقِلاً کانَ لَهُ دینٌ، ومَن کانَ لَهُ دینٌ دَخَلَ الجَنَّهَ. (3)9106.امام علی علیه السلام :إرشادُ القُلوبِ:فی تَوراهِ موسی علیه السلام : لا عَقلَ کَالدّینِ. (4)راجع : ص 282 (التحذیر من ترک التعقّل) .

د کمال الدین9109.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما تَمَّ دینُ إنسانٍ قَطُّ حَتّی یَتِمَّ عَقلُهُ. (5)9110.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :لا یُعجِبَنَّکَ إسلامُ امرِیً حَتّی تَنظُرَ ما مَعقولُ عَقلِهِ. (6)9107.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :لا یُعجِبکُم إسلامُ رَجُلٍ حَتّی تَعلَموا کُنهَ عَقلِهِ. (7)9108.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :ثَلاثٌ مَن کُنَّ فیهِ کَمُلَ إیمانُهُ : العَقلُ ، وَالحِلمُ ، وَالعِلمُ. (8)9109.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عَلی قَدرِ العَقلِ یَکونُ الدّینُ ، عَلی قَدرِ الدّینِ تَکونُ قُوَّهُ الیَقینِ. (9)9110.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الکاظم علیه السلام :کَما لا یَقومُ الجَسَدُ إلاّ بِالنَّفسِ الحَیَّهِ فَکَذلِکَ لا یَقومُ الدّینُ إلاّ بِالنِّیَّهِ الصّادِقَهِ ، ولا تَثبُتُ النِّیَّهُ الصّادِقَهُ إلاّ بِالعَقلِ. (10) .

1- .غرر الحکم : ح 9553 .
2- .غرر الحکم : ح 1693 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 26 ح 303 وزاد فیه «والعدل» بعد «والأدب» .
3- .الکافی: ج1 ص11 ح6، ثواب الأعمال: ص29 ح2 کلاهما عن إسحاق بن عمّار، بحارالأنوار: ج1 ص91 ح20.
4- .إرشاد القلوب : ص 74 .
5- .تیسیر المطالب : ص 164 ؛ شعب الإیمان : ج 6 ص 255 ح 8061 عن أنس وفیه «المسلم» بدل «إنسان» ، کنز العمّال : ج 15 ص 916 ح 43581 .
6- .جامع الأحادیث للقمّی : ص 136 .
7- .مسند الشهاب : ج 2 ص 88 ح 942 ، کنز العمّال : ج 3 ص 384 ح 7060 .
8- .غرر الحکم : ح 4658 ، عیون الحکم والموعظ : ص 211 ح 4218 .
9- .غرر الحکم : ح 6183 و 6184 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 327 ح 5612 و 5616 .
10- .تحف العقول : ص 396 عن هشام بن الحکم ، بحار الأنوار : ج 1 ص 153 ح 30 .

ص: 355



د کمال دین
9111.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :مؤمن ، ایمان نمی آورد ، تا خردمند گردد .9112.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دینداری و ادب ، نتیجه خردورزی است .9113.عنه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :هر که خردمند باشد ، دیندار است و آن که دیندار باشد ، وارد بهشت می شود .9114.عنه صلی الله علیه و آله :إرشاد القلوب :در تورات موسی علیه السلام ، چنین نقل شده است که: هیچ خردی، مانند دینداری نیست.ر . ک : ص 283 (زنهار از کنار نهادن خردورزی).

د کمال دین9112.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دینداری آدمی ، به کمال نمی رسد، مگر آن که خردش کامل شود .9113.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شیفته مسلمانیِ کسی مشو ، تا آن که ببینی خردورزی او چگونه است .9114.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شیفته مسلمانیِ کسی نشوید، مگر آن که میزان خردش را بدانید .9115.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هر که سه خصلت در او باشد، ایمانش کامل است : خرد ، بردباری و دانش .9116.عنه صلی الله علیه و آله ( لَمّا سُئلَ عن عَدَمِ افتِتانِ الشهیدِ فی القَب ) امام علی علیه السلام :دینداری ، به اندازه خرد است و یقین، به اندازه دینداری .9117.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام :همان گونه که قوام تن ، به جانِ زنده است ، قوام دینداری ، به نیّت پاک است و نیّت پاک، جز با خرد، حاصل نمی شود .

.


ص: 356

ه مَکارِمُ الأَخلاقِ9119.عنه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله لِمَن قالَ لَهُ: أخبِرنی عَنِ العَقلِ ما هُوَ ؟ وکَیفَ هُوَ ؟ وما یَتَشَعَّبُ مِنهُ وما لا یَتَشَعَّبُ ؟ وصِف لی طَوائِفَهُ کُلَّها : إنَّ العَقلَ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ ، وَالنَّفسُ مِثلُ أخبَثِ الدَّوابِّ ، فَإِن لَم تُعقَل حارَت ، فَالعَقلُ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ ، وإنَّ اللّهَ خَلَقَ العَقلَ فَقالَ لَهُ : أقبِل فَأَقبَلَ ، وقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ، فَقالَ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی : وعِزَّتی وجَلالی ، ما خَلَقتُ خَلقًا أعظَمَ مِنکَ ولا أطوَعَ مِنکَ ، بِکَ اُبدِئُ وبِکَ اُعیدُ ، لَکَ الثَّوابُ وعَلَیکَ العِقابُ . فَتَشَعَّبَ مِنَ العَقلِ الحِلمُ ، ومِنَ الحِلمِ العِلمُ ، ومِنَ العِلمِ الرُّشدُ ، ومِنَ الرُّشدِ العَفافُ ، ومِنَ العَفافِ الصِّیانَهُ ، ومِنَ الصِّیانَهِ الحَیاءُ ، ومِنَ الحَیاءِ الرَّزانَهُ ، ومِنَ الرَّزانَهِ المُداوَمَهُ عَلَی الخَیرِ ، ومِنَ المُداوَمَهِ عَلَی الخَیرِ کَراهِیَهُ الشَّرِّ ، ومِن کَراهِیَهِ الشَّرِّ طاعَهُ النّاصِحِ. (1)9120.عنه صلی الله علیه و آله ( لجابرِ بنِ عبدِاللّه ِ الأنصاریّ بَعدَ شَهادَهِ ) عنه صلی الله علیه و آله :التَّوَدُّدُ إلَی النّاسِ نِصفُ العَقلِ. (2)9116.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در پاسخ به سؤالی درباره گرفتار نبودن شهید در قب ) عنه صلی الله علیه و آله :حُسنُ الأَدَبِ دَلیلٌ عَلی صِحَّهِ العَقلِ. (3)9117.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :فَسادُ الأَخلاقِ مُعاشَرَهُ السُّفَهاءِ ، وصَلاحُ الأَخلاقِ مُعاشَرَهُ العُقَلاءِ. (4)9118.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الأَدَبُ فِی الإِنسانِ کَشَجَرَهٍ أصلُهَا العَقلُ. (5) .

1- .تحف العقول : ص 15 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 117 ح 11 .
2- .الکافی : ج 2 ص 643 ح 4 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 416 ح 5904 عن زراره عن الإمام الصادق علیه السلام ، نهج البلاغه : الحکمه 142 ، تحف العقول : ص 443 عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 74 ص 168 ح 35 ؛ حلیه الأولیاء : ج 3 ص 195 عن الأصمعی عن الإمام الصادق علیه السلام ، الفردوس : ج 2 ص 75 ح 2421 عن الإمام علیّ علیه السلام ، مسند الشهاب : ج 1 ص 55 ح 33 عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 3 ص 49 ح 5435 .
3- .إرشاد القلوب : ص 199 .
4- .کنز الفوائد: ج 1 ص 199 ، کشف الغمّه: ج 3 ص 139 وفیه «بمعاشره السفهاء ... بمنافسه العقلاء» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 160 ح 45.
5- .غرر الحکم : ح 2004 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 60 ح 1527 .

ص: 357



ه مکارم اخلاق
ه مکارم اخلاق9120.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به جابر بن عبد اللّه انصاری ، پس از شهادت پدرش ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ کسی که پرسید : خرد چیست و چگونه است ؟ چه چیزهایی از خرد ، پیدا می شود ؟ و انواع خرد ، کدام است ؟ : خرد ، بازدارنده از نادانی است . نفْس ، به سانِ پلیدترینِ چارپایان است و اگر مهار نشود ، حیران می گردد . پس خرد ، بازدارنده از نادانی است .

همانا خداوند، خرد را بیافرید و بدو فرمود: «روی آور». پس روی آورد ، و بدو گفت: «باز گرد». پس باز گشت . آن گاه خداوند به عزّت و جلال خویش، سوگند یاد کرد که : «آفریده ای بزرگ تر از تو و فرمانبرتر از تو نیافریدم . [ نعمت های خود را ]با تو آغاز می کنم و با تو باز می گردانم . پاداش و کیفر ، از آنِ توست» .

از خرد، بردباری سرچشمه می گیرد و از بردباری دانش ، و از دانش، رُشد، و از رشد، پاک دامنی، و از پاک دامنی ، امنیّت ، و از امنیّت ، آزرم ، و از آزرم ، متانت (سنگینی)، و از متانت، مداومت بر خوبی ها ، و از مداومت بر خوبی ها پرهیز از بدی، و از پرهیز از بدی، پیروی از خیرخواهان .9121.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مهربانی با مردم ، نیمی از خردمندی است .9122.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ادب نیکو، نشانه سلامت خرد است .9123.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :همنشینی با ابلهان، اخلاق را فاسد می کند و همنشینی با خردمندان، به نیکو شدن اخلاق می انجامد .9124.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ادب در آدمی ، درختی است که ریشه آن ، خرد است .

.


ص: 358

9125.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّ الأَدَبَ حُجَّهُ العَقلِ ، وَالعِلمَ حُجَّهُ القَلبِ. (1)9121.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :أفضَلُ العَقلِ الأَدَبُ. (2)9122.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :حَدُّ العَقلِ النَّظَرُ فِی العَواقِبِ ، وَالرِّضا بِما یَجری بِهِ القَضاءُ. (3)9123.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لِلحازِمِ مِن عَقلِهِ عَن کُلِّ دَنِیَّهٍ زاجِرٌ. (4)9124.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ما ذَلَّ مَن أحسَنَ الفِکرَ. (5)9125.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :بِالعَقلِ کَمالُ النَّفسِ. (6)9126.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الخُلُقُ المَحمودُ مِن ثِمارِ العَقلِ. (7)9127.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ما جَمَّلَ الفَضائِلَ کَاللُّبِّ. (8)9128.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ شَجَرَهٌ ثَمَرُهَا السَّخاءُ والحَیاءُ. (9)9129.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَنِ اتَّقَی اللّهَ عَقَلَ. (10)9130.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ شَجَرَهٌ أصلُهَا التُّقی ، وفَرعُهَا الحَیاءُ ، وثَمَرَتُهَا الوَرَعُ . فَالتَّقوی تَدعو إلی خِصالٍ ثَلاثٍ : إلَی الفِقهِ فِی الدّینِ ، وَالزُّهدِ فِی الدُّنیا ، وَالاِنقِطاعِ إلَی اللّهِ تَعالی . وَالحَیاءُ یَدعو إلی ثَلاثِ خِصالٍ : إلَی الیَقینِ ، وحُسنِ الخُلُقِ ، وَالتَّواضُعِ . وَالوَرَعُ

یَدعو إلی خِصالٍ ثَلاثٍ : إلی صِدقِ اللِّسانِ ، وَالمُسارَعَهِ إلَی البِرِّ ، وتَرکِ الشُّبُهاتِ. (11) .

1- .أعلام الدین : ص 96 .
2- .غرر الحکم : ح 2947 .
3- .غرر الحکم : ح 4901 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 232 ح 4447 .
4- .غرر الحکم : ح 7350 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 403 ح 6808 .
5- .غرر الحکم : ح 9458 .
6- .غرر الحکم : ح 4318 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 189 ح 3904 .
7- .غرر الحکم : ح 1280 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 47 ح 1176 .
8- .غرر الحکم : ح 9473 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 480 ح 8828 .
9- .غرر الحکم : ح 1254 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 46 ح 1163 وفیه «والوفاء» بدل «والحیاء» .
10- .الکافی : ج 8 ص 241 ح 331 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 152 کلاهما عن جویریه بن مسهر ، بحار الأنوار : ج 41 ص 58 ح 11 .
11- .المواعظ العددیّه : ص 160 .

ص: 359

9131.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ادب، برهانِ خرد و دانش، برهانِ دل است .9132.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :برترین خرد ، ادب است .9133.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :مرز خردمندی، عاقبت اندیشی و خشنودی به قضای الهی است .9134.الإمامُ علیٌّ علیه السلام عن رسولِ اللّه ِ صلی ال ( فی حدیثِ عِیادَتِهِ مَع أصحابِهِ لِعبدِ اللّه ِ ) امام علی علیه السلام :دوراندیش ، بر پایه خردمندی اش ، برای هر پَستی ای، بازدارنده ای دارد .9126.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که نیک می اندیشد ، خوار نمی شود .9127.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :کمال نفْس ، به خردورزی است .9128.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اخلاق نیکو، از میوه های خردورزی است .9129.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هیچ چیزی به سانِ خرد، فضیلت ها را زیبا نمی گرداند .9130.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد، درختی است که میوه اش سخاوت و آزرم است .9131.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که پروای الهی پیشه سازد، خردمند است .9132.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد، درختی است که ریشه اش پارسایی ، شاخه هایش آزرم ، و میوه اش، وَرَع است .

پارسایی ، به سه خصلت فرا می خواند : فهم دین ، بی رغبتی به دنیا و دل بستگی به خداوند ؛ و آزرم ، به سه خصلت فرا می خواند : یقین ، خوش خُلقی و فروتنی ؛ و وَرَع ، به سه خصلت فرا می خواند : راستگویی ، پیشی گرفتن در نیکی ، و کنار نهادن کار شبهه ناک . .


ص: 360

9133.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کَسبُ العَقلِ الاِعتِبارُ وَالاِستِظهارُ، وکَسبُ الجَهلِ الغَفلَهُ والاِغتِرارُ. (1)9134.امام علی علیه السلام ( در نقل داستان عیادت پیامبر خدا و اصحابش از عبد ) عنه علیه السلام :یُستَدَلُّ عَلی عَقلِ الرَّجُلِ بِالتَّحَلّی بِالعِفَّهِ وَالقَناعَهِ. (2)9135.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عَلَیکَ بِالسَّخاءِ فَإِنَّهُ ثَمَرَهُ العَقلِ. (3)9136.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ عَقلاً أن یُجمِلَ فی مَطالِبِهِ. (4)9137.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ العَقلِ مُداراهُ النّاسِ. (5)9138.الإمامُ الحسنُ علیه السلام :عنه علیه السلام :عُنوانُ العَقلِ مُداراهُ النّاسِ. (6)9135.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا عَقلَ کَالتَّجاهُلِ. (7)9136.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ حَیثُ کانَ آلِفٌ مَألوفٌ. (8)9137.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الاِحتِمالُ بُرهانُ العَقلِ وعُنوانُ الفَضلِ. (9)9138.امام حسن علیه السلام :عنه علیه السلام :ذُو العَقلِ لا یَنکَشِفُ إلاّ عَنِ احتِمالٍ وإجمالٍ وإفضالٍ. (10)9139.کنز العمّال عن أنس عن رسول اللّه صلی الله علیه وعنه علیه السلام :لِکُلِّ شَیءٍ زَکاهٌ ، وزَکاهُ العَقلِ احتِمالُ الجُهّالِ. (11) .

1- .غرر الحکم : ح 7227 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 397 ح 6733 و 6734 .
2- .غرر الحکم : ح 10956 .
3- .غرر الحکم : ح 6083 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 335 ح 5714 .
4- .غرر الحکم : ح 7041 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 386 ح 6543 .
5- .غرر الحکم : ح 4629 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 209 ح 4200 .
6- .غرر الحکم : ح 6321 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 339 ح 5774 .
7- .غرر الحکم : ح 10503 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 531 ح 9659 .
8- .غرر الحکم : ح 1251 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 46 ح 1160 .
9- .غرر الحکم : ح 1602 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 50 ح 1268 .
10- .غرر الحکم : ح 5179 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 256 ح 4749 .
11- .غرر الحکم : ح 7301 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 402 ح 6784 .

ص: 361

9140.الأمالی للطوسی عن ابن عبّاس :امام علی علیه السلام :دستاورد خرد ، کسب آبرو و پشت گرمی است و دستاورد نادانی ، غفلت و خودبینی .9139.کنز العمّال ( به نقل از اَنَس ) امام علی علیه السلام :خرد آدمی ، از آراستگی اش به پاک دامنی و قناعت ، شناخته می شود .9140.الأمالی ، طوسی ( به نقل از ابن عبّاس ) امام علی علیه السلام :بر تو باد بخشندگی، که نتیجه خردمندی است .9141.کنز العمّال عن أنس :امام علی علیه السلام :برای خردورزی ، کوتاه کردن خواسته ها کافی است .9142.کنز العمّال عن عمر بن الخطاب:امام علی علیه السلام :مدارا کردن با مردم، نتیجه خردمندی است .9143.مَجمَع البَیان : ( فی قولِهِ تعالی : {Q} «إذ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّک ) امام علی علیه السلام :نشانه خردمندی، مدارا کردن با مردم است .9141.کنز العمّال ( به نقل از اَنَس ) امام علی علیه السلام :هیچ خردمندی ای ، مانند چشم پوشی [ از آنچه اظهارش نکوهیده است ،] نیست .9142.کنز العمّال ( به نقل از عمر بن خطّاب ) امام علی علیه السلام :خردمندی ، هر جا که باشد، اُنس و اُلفت به همراه دارد .9143.مجمع البیان :امام علی علیه السلام :بردباری، دلیل خردمندی و نشانه فضیلت است .9144.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :خردمند ، شناخته نمی شود، جز با بردباری ، کوتاه کردن خواسته و نیکی کردن .9145.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :هر چیزی زکاتی دارد و زکات خردمندی ، تحمّل نادان هاست . .


ص: 362

9146.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :مُرُوَّهُ الرَّجُلِ عَلی قَدرِ عَقلِهِ. (1)9147.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :جِهادُ النَّفسِ بِالعِلمِ عُنوانُ العَقلِ. (2)9148.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ( فی قولِهِ تعالی : {Q} «وَلَقَدْ نَصَرَکُمُ اللّ ) عنه علیه السلام :إنَّمَا العَقلُ التَّجَنُّبُ مِنَ الإِثمِ ، وَالنَّظَرُ فِی العَواقِبِ ، وَالأَخذُ بِالحَزمِ. (3)9149.کنز العمّال عن ابن عبّاس :عنه علیه السلام :العَقلُ یوجِبُ الحَذَرَ. (4)9144.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :. . . ومِن عَقلِهِ [أیِ المُؤمِنِ] إنصافُهُ مِن نَفسِهِ ، وتَرکُهُ الغَضَبَ عِندَ مُخالَفَتِهِ ، وقَبولُهُ الحَقَّ إذا بانَ لَهُ. (5)9145.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :الحِلمُ نورٌ جَوهَرُهُ العَقلُ. (6)9146.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :مَعَ العَقلِ یَتَوَفَّرُ الحِلمُ. (7)9147.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :بِوُفورِ العَقلِ یَتَوَفَّرُ الحِلمُ. (8)9148.امام صادق علیه السلام ( درباره آیه {Q} «خداوند در بدر، شما را یاری کرد، ) عنه علیه السلام :العَقلُ أنَّکَ تَقتَصِدُ فَلا تُسرِفُ ، وتَعِدُ فَلا تُخلِفُ ، وإذا غَضِبتَ حَلُمتَ. (9)9149.کنز العمّال ( به نقل از ابن عبّاس ) عنه علیه السلام :السَّکینَهُ عُنوانُ العَقلِ. (10)9150.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ العَقلِ لُزومُ الحَقِّ. (11) .

1- .غرر الحکم : ح 9777 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 489 ح 9052 .
2- .غرر الحکم : ح 4772 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4341 .
3- .غرر الحکم : ح 3887 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 178 ح 3657 وفیه «التحذّر» بدل «التجنّب» .
4- .غرر الحکم : ح 814 و 1028 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 24 ح 210 .
5- .أعلام الدین : ص 127 .
6- .غرر الحکم : ح 1185 .
7- .غرر الحکم : ح 9741 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 486 ح 8986 .
8- .غرر الحکم : ح 4274 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 188 ح 3869 .
9- .غرر الحکم : ح 2130 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 20 ح 99 ولیس فیه ذیله .
10- .غرر الحکم : ح 785 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 42 ح 987 .
11- .غرر الحکم : ح 4602 .

ص: 363

9151.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :جوان مردی آدمی ، به اندازه خردمندی اوست .9152.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :جهاد با نفْس به وسیله دانش ، نشانه خرد است .9153.الدرّ المنثور عن ابن مسعود :امام علی علیه السلام :خردمندی، دوری جستن از گناه ، عاقبت اندیشی و احتیاط است .9154.صحیح مسلم عن أنس :امام علی علیه السلام :خردمندی، موجب هشیاری است .9150.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :انصاف مؤمن نسبت به خویشتن ، کنار نهادن خشم به هنگام مخالفت با او، و پذیرش حق ، آن گاه که بر او آشکار می شود ، از نشانه های خردمندی مؤمن است .9151.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بردباری، نوری است که اساس آن، خردمندی است .9152.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با خردمندی، بردباری افزایش می یابد .9153.الدرّ المنثور ( به نقل از ابن مسعود ) امام علی علیه السلام :با افزایش خردمندی، بردباری افزایش می یابد .9154.صحیح مسلم ( به نقل از اَنَس ) امام علی علیه السلام :خردمندی ، این است که : میانه روی کنی و اسراف نکنی ؛ و وعده بدهی و خُلف وعده نکنی ؛ و چون خشمگین شدی ، بردبار باشی .9155.تفسیرُ القمّی ( فی ذِکر ما جَری بَعدَ وَقعَهِ اُحُدٍ ) امام علی علیه السلام :آرامش، نشانه خردمندی است .9156.کنز العمّال عن أبی سعید:امام علی علیه السلام :میوه خردمندی، همراهی با حق است . .


ص: 364

9157.کنز العمّال عن أبی حمید الساعدی :عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ العَقلِ الصِّدقُ. (1)9155.تفسیر القمّی ( در بیان ماجرای بعد از جنگ اُحد ) عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ العَقلِ مَقتُ الدُّنیا وقَمعُ الهَوی. (2)9156.کنز العمّال ( به نقل از ابو سعید ) عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ العَقلِ الاِستِقامَهُ. (3)9157.کنز العمّال ( به نقل از ابو حمید ساعدی ) عنه علیه السلام :مَن عَقَلَ سَمَحَ. (4)9158.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام :إنَّ أصلَ العَقلِ العَفافُ ، وثَمَرَتَهُ البَراءَهُ مِنَ الآثامِ. (5)9159.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن عَقَلَ فَهِمَ ، مَن عَقَلَ عَفَّ. (6)9158.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : لا تَرضَیَنَّ قَولَ أحَدٍ حَتّی تَرضی فِعلَهُ ، ولا تَرضَ فِعلَهُ حَتّی تَرضی عَقلَهُ ، ولا تَرضَ عَقلَهُ حَتّی تَرضی حَیاءَهُ ، فَإِنَّ الإِنسانَ مَطبوعٌ عَلی کَرَمٍ ولُؤمٍ ، فَإِن قَوِیَ الحَیاءُ عِندَهُ قَوِیَ الکَرَمُ ، وإن ضَعُفَ الحَیاءُ قَوِیَ اللُّؤمُ. (7)9159.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام أیضًا : إنَّ مِلاکَ العَقلِ ومَکارِمِ الأَخلاقِ : صَونُ العِرضِ ، وَالجَزاءُ بِالفَرضِ ، وَالأَخذُ بِالفَضلِ ، وَالوَفاءُ بِالعَهدِ ، وَالإِنجازُ لِلوَعدِ. (8)9160.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :الإمام الحسن علیه السلام :لا أدَبَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ. (9)9161.کنز العمّال عن البَراء بن عازِب :عنه علیه السلام لَمّا سُئِلَ عَنِ العَقلِ : التَّجَرُّعُ لِلغُصَّهِ حَتّی تُنالَ الفُرصَهُ. (10) .

1- .غرر الحکم : ح 4643 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 209 ح 4204 .
2- .غرر الحکم : ح 4654 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 208 ح 4157 .
3- .غرر الحکم : ح 4589 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 208 ح 4173 وفیه «العلم» بدل «العقل» .
4- .غرر الحکم : ح 7695 .
5- .مطالب السؤول : ص 50 ؛ بحار الأنوار : ج 78 ص 7 ح 59 .
6- .غرر الحکم : ح 7644 و 7646 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 423 ح 7119 و ص 428 ح 7270 .
7- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 310 ح 554.
8- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 267 ح 99 .
9- .کشف الغمّه : ج 2 ص 197 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 111 ح 6 .
10- .معانی الأخبار: ص240 ح 1 ، بحارالأنوار: ج1 ص116 ح9.

ص: 365

9162.کنز العمّال عن اُبَیّ بن عبّاسِ بنِ سَهلٍ عن أبیهامام علی علیه السلام :میوه خردمندی، راستگویی است .9160.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :میوه خردمندی ، بیزاری از دنیا و سرکوب تمایلات نفسانی است .9161.کنز العمّال ( به نقل از بَراء بن عازِب ) امام علی علیه السلام :میوه خردمندی ، پایداری است .9162.کنز العمّال ( به نقل از ابیّ بن عبّاس بن سهل، از پدرش، از جدّ ) امام علی علیه السلام :آن که خردمند شود ، بخشنده می گردد .9163.صحیح مسلم عن البراء :امام علی علیه السلام :ریشه خردمندی ، پاک دامنی ، و میوه آن ، دوری جستن از گناهان است .9164.کنز العمّال عن یزید بن الأصم :امام علی علیه السلام :آن که خردمند شود، می فهمد ؛ آن که خردمند شود، پاک دامن می گردد .9163.صحیح مسلم ( به نقل از بَراء ) امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : از سخن کسی خشنود مباش، مگر آن که از کارش خشنود گردی ، و از کار کسی خشنود مباش ، مگر آن که از خرد او خشنود شوی ، و از خرد کسی خشنود مباش ، مگر آن که آزرمِ او را بپسندی ؛ چرا که آدمی از بزرگواری و پستی ، ترکیب یافته است . اگر آزرمْ قوی شود ، بزرگواری تقویت می گردد و اگر آزرمْ ضعیف شود ، پستی ، قوی می گردد .9164.کنز العمّال ( به نقل از یزید بن اَصَم ) امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : ملاک خردمندی و مکارم اخلاقی ، عبارت است از : آبروداری ، پاداش دادن در برابر واجبات ، احسان نمودن ، وفای به عهد ، و پایبندی به تعهّدات .9165.کنز العمّال عن إیاس بن سَلمه عن أبیهِ :امام حسن علیه السلام :آن که خردمند نیست، باادب نخواهد بود .9166.کنز العمّال عن إیاس بن سَلمه عن أبیهِ :امام حسن علیه السلام هنگامی که از ایشان درباره خردمندی پرسیده شد : [یعنی] غم ها را جرعه جرعه نوشیدن تا به فرصت ها دست یافتن . .


ص: 366

9165.کنز العمّال ( به نقل از اِیاس بن سلمه، از پدرش ) الإمام الحسین علیه السلام لَمّا سُئِلَ عَنِ العَقلِ : التَّجَرُّعُ لِلغُصَّهِ ومُداهَنَهُ الأَعداءِ. (1)9166.کنز العمّال ( به نقل از اِیاس بن سلمه، از پدرش ) الإمام الصادق علیه السلام :مُجامَلَهُ النّاسِ ثُلُثُ العَقلِ. (2)9167.کنز العمّال عن عبد اللّه ِ بن أبی أوفی :عنه علیه السلام :لا یُعَدُّ العاقِلُ عاقِلاً حَتّی یَستَکمِلَ ثَلاثًا : إعطاءَ الحَقِّ مِن نَفسِهِ عَلی حالِ الرِّضا وَالغَضَبِ ، وأن یَرضی لِلنّاسِ ما یَرضی لِنَفسِهِ ، وَاستِعمالَ الحِلمِ عِندَ العَثرَهِ. (3)9168.کنز العمّال عن أنس :عنه علیه السلام :لَم یُقَسَّم بَینَ العِبادِ أقَلُّ مِن خَمسٍ : الیَقینِ ، وَالقُنوعِ ، وَالصَّبرِ ، وَالشُّکرِ ، وَالَّذی یُکَمِّلُ لَهُ هذا کُلَّهُ العَقلُ. (4)راجع : ص 486 (ما ینبغی للعاقل) و 404 (صفات العقلاء) و 428 (صفات اُولی النُّهی) و 432 (صفات اُولی الألباب)، ج 2 ص 48 (مساوئ الأخلاق) .

و مَحاسِنُ الأَعمالِالکتاب«أفَمَن یَعْلَمُ أنَّمَا اُنزِلَ إلَیْکَ مِن رَّبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أعْمَی إنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُوْلُواْ الْأَلْبَبِ * الَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلاَ یَنقُضُونَ الْمِیثَقَ * وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أمَرَ اللَّهُ بِهِ أن یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ» . (5)

.

1- .معانی الأخبار: ص 380 ح 7 ، الأمالی للصدوق: ص 770 ح 1042 عن أبی سعید عقیصا ، وذکره أیضًا فی: ص 358 ح 441 عن الحسین بن خالد عن الإمام الرضا علیه السلام وزاد فیه «ومداراه الأصدقاء»، المحاسن: ج 1 ص 310 ح 616 عن الإمام الحسن علیه السلام ، روضه الواعظین : ص 8 عن الإمام الرضا علیه السلام وأیضًا عن الإمام الحسن علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 130 ح 13 .
2- .الکافی : ج 2 ص 643 ح 2 عن سماعه ، بحار الأنوار : ج 78 ص 250 ح 91 .
3- .تحف العقول : ص 318 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 232 ح 29 .
4- .الخصال : ص 285 ح 36 ، المحاسن : ج 1 ص 306 ح 601 وفیه «لم یقسّم اللّه بین الناس شیئًا» بدل «لم یقسّم بین العباد» وکلاهما عن عبداللّه بن مسکان ، روضه الواعظین : ص 7 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 87 ح 9 .
5- .الرعد : 19 21 .

ص: 367