گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
دانشنامه امام علی علیه سلام
جلد چهاردهم
و کارهای نیک


9170.کنز العمّال عن بُرَیده :امام حسین علیه السلام هنگامی که از ایشان درباره خردمندی پرسیده شد : غم ها را جرعه جرعه نوشیدن و با دشمنان مدارا کردن .9171.کنز العمّال عن حُسَیل بن خارِجَه الأشجَعیّ :امام صادق علیه السلام :نیک مردم داری، یک سومِ خردمندی است .9170.کنز العمّال ( به نقل از بُرَیده ) امام صادق علیه السلام :خردمند ، خردمند نیست تا آن که سه خصلت را در حدّ کمال، دارا شود : حق مداری به گاه خشنودی و خشم ، خواستن برای دیگران، آنچه را برای خود می خواهد ، و بردباری به خرج دادن در هنگام لغزش [ دیگران] .9171.کنز العمّال ( به نقل از حُسَیل بن خارجه اشجعی ) امام صادق علیه السلام :کمترین خصلت هایی که میان بندگان تقسیم شده اند، عبارت اند از : یقین ، قناعت ، شکیبایی و سپاس گزاری ، و آنچه همه اینها را برای آدمی کامل می کند ، خرد است .ر . ک : ص 487 (آنچه برای خردمند سزاوار است) و 405 (ویژگی های خردمندان) و 429 (ویژگی های خردمندان) و 433 (ویژگی های خردمندان)، ج 2 ص 49 (اخلاق زشت) .

و کارهای نیکقرآن«آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ، حق است ، مانند کسی است که کوردل است ؟ تنها خردمندان اند که عبرت می گیرند ؛ همانان که به پیمان خدا وفادارند و عهد [او] را نمی شکنند و آنان که به آنچه خدا به پیوستن به آن ، فرمان داده، می پیوندند و از پروردگارشان می ترسند و از سختی حساب، بیم دارند ...» .

.


ص: 368

الحدیث9174.الطبقات الکبری ( به نقل از اِیاس بن سَلَمه، از پدرش ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :جَدَّ المَلائِکَهُ وَاجتَهَدوا فی طاعَهِ اللّهِ بِالعَقلِ ، وجَدَّ المُؤمِنونَ مِن بَنی آدَمَ وَاجتَهَدوا فِی طاعَهِ اللّهِ عَلی قَدرِ عُقولِهِم ، فَأَعمَلُهُم بِطاعَهِ اللّهِ أوفَرُهُم عَقلاً. (1)9175.الأمالی للطوسی عن محمّد بن شهاب الزُّهْری :عنه صلی الله علیه و آله لَمّا سُئِلَ عَنِ العَقلِ : العَمَلُ بِطاعَهِ اللّهِ ، وإنَّ العُمّالَ بِطاعَهِ اللّهِ هُمُ العُقَلاءُ. (2)9175.الأمالی ، طوسی ( به نقل از محمّد بن شهاب زُهْری ) تیسیر المطالب عن جابر بن عبداللّه :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَلا هذِهِ الآیَهَ : «وَ تِلْکَ الْأَمْثَلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا یَعْقِلُهَا إلاَّ الْعَلِمُونَ» قالَ : العالِمُ الَّذی عَقَلَ عَنِ اللّهِ عز و جلفَعَمِلَ بِطاعَتِهِ وَاجتَنَبَ سَخَطَهُ. (3)9176.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :حلیه الأولیاء عن سوید بن غفله :إنَّ أبا بَکرٍ خَرَجَ ذاتَ یَومٍ فَاستَقبَلَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آلهفَقالَ لَهُ : بِمَ بُعِثتَ یا رَسولَ اللّهِ ؟

قالَ : بِالعَقلِ .

قالَ : فَکَیفَ لَنا بِالعَقلِ؟

فَقالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : إنَّ العَقلَ لا غایَهَ لَهُ ، ولکِن مَن أحَلَّ حَلالَ اللّهِ وحَرَّمَ حَرامَهُ سُمِّیَ عاقِلاً ، فَإِنِ اجتَهَدَ بَعدَ ذلِکَ سُمِّیَ عابِدًا ، فَإِنِ اجتَهَدَ بَعدَ ذلِکَ سُمِّیَ جَوادًا . فَمَنِ

اجتَهَدَ فِی العِبادَهِ وسَمَحَ فی نَوائِبِ المَعروفِ بِلا حَظٍّ مِن عَقلٍ یَدُلُّهُ عَلَی اتِّباعِ أمرِ اللّهِ عز و جل وَاجتِنابِ ما نَهَی اللّهُ عَنهُ ، فَاُولئِکَ هُمُ الأَخسَرونَ أعمالاً ، الَّذینَ ضَلَّ سَعیُهُم فِی الحَیاهِ الدُّنیا وهُم یَحسَبونَ أنَّهُم یُحسِنونَ صُنعًا. (4) .

1- .تیسیر المطالب : ص 313 .
2- .روضه الواعظین : ص 8 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 131 ح 20 .
3- .تیسیر المطالب : ص 146 .
4- .حلیه الأولیاء : ج 1 ص 21 .

ص: 369

حدیث9178.کنز العمّال عن الزهری عن بعض آل عمر عن عمر بن الخپیامبر خدا صلی الله علیه و آله:فرشتگان ، با خرد ، در فرمانبری از خداوند، تلاش و کوشش کردند و مؤمنان به اندازه خردشان در فرمانبری از خداوند، تلاش و کوشش نمودند. همانا آنان که از خردی بیشتر برخوردارند، بیشتر ، از خداوند فرمانبری می کنند .9176.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که درباره خردمندی از ایشان سؤال شد : [خردمندی ، ]انجام دادن دستورهای خداوندی است. همانا خردمندان ، کسانی هستند که به دستورهای الهی پایبندند .9177.امام رضا علیه السلام ( به نقل از پدرانش علیهم السلام ) تیسیر المطالب به نقل از جابر بن عبد اللّه : پیامبر خدا این آیه را تلاوت کرد: «و این مثال ها را برای مردم می زنیم. و جز دانشوران، آنها را در نمی یابند» . آن گاه فرمود: «دانشور، کسی است که از خداوند، دریافتی دارد و از او فرمانبری می کند و از خشمش می پرهیزد» .9178.کنز العمّال ( به نقل از زُهْری، از یکی از خاندان عمر، از عمر ) حلیه الأولیاء به نقل از سوید پسر غَفَله : روزی ، ابو بکر [ از خانه ]خارج شد و پیامبر خدا را در مقابل خود دید . ابو بکر گفت : ای پیامبر خدا! به چه چیزی برانگیخته شدی ؟

فرمود : «به [ پیروی از] خرد» .

ابو بکر گفت : چگونه می توانیم به خرد دست یابیم ؟

پیامبر صلی الله علیه و آلهفرمود : «خرد را نهایتی نیست ؛ لیکن آن که حلال خدا را حلال می داند و حرام او را حرام می شمارد ، خردمند نامیده می شود . اگر پس از این نیز تلاش کرد، عابد نامیده می شود، و اگر بیش از این کوشش نمود، جواد نامیده می شود .

همانا کسانی که در عبادت می کوشند و سختی های نیکوکاری را پذیرا می شوند ، [ ولی ]بدون بهره مندی از خردی که آنان را به پیروی از فرمان خداوند و پرهیز از نواهی او راهنما باشد ، آنان کسانی هستند که کارهایشان زیانبار است و تلاششان در زندگی دنیایی تباه است، با آن که گمان می کنند که کار نیکو انجام می دهند» . .


ص: 370

9179.کنز العمّال عن عبد الرَّحمن بن صَفوان :الإمام علیّ علیه السلام :العُقولُ أئِمَّهُ الأَفکارِ ، وَالأَفکارُ أئِمَّهُ القُلوبِ ، وَالقُلوبُ أئِمَّهُ الحَواسِّ ، وَالحَواسُّ أئِمَّهُ الأَعضاءِ. (1)9180.کنز العمّال عن أبی خلف الأعمی عن عُثمانَ بنِ عفّاعنه علیه السلام :عَلی قَدرِ العَقلِ تَکونُ الطّاعَهُ. (2)9181.کنز العمّال عن جابر :عنه علیه السلام :مَن کَمُلَ عَقلُهُ حَسُنَ عَمَلُهُ. (3)9179.کنز العمّال ( به نقل از عبدالرحمان بن صفوان ) عنه علیه السلام :مَن قَدَّمَ عَقلَهُ عَلی هَواهُ حَسُنَت مَساعیهِ. (4)9180.کنز العمّال ( به نقل از ابو خلف اَعمی ، از عثمان بن عفّان ) عنه علیه السلام :مِن عَلاماتِ العَقلِ العَمَلُ بِسُنَّهِ العَدلِ. (5)9181.کنز العمّال ( به نقل از جابر ) عنه علیه السلام :غَریزَهُ العَقلِ تَحدو عَلَی استِعمالِ العَدلِ. (6)9182.کنز العمّال عن سُهَیل {-1-} بن عَمرو :عنه علیه السلام :العَقلُ أن تَقولَ ما تَعرِفُ وتَعمَلَ بِما تَنطِقُ بِهِ. (7)9183.کنز العمّال عن أبی مریمَ السَّلولیّ :عنه علیه السلام :مَن قَوَّمَ لِسانَهُ زانَ عَقلَهُ. (8)9182.کنز العمّال ( به نقل از سهیل بن عمرو ) عنه علیه السلام :المَعذِرَهُ بُرهانُ العَقلِ. (9) .

1- .کنز الفوائد : ج 1 ص 200 ، بحار الأنوار: ج 1 ص 96 ح 40 .
2- .غرر الحکم : ح 6178 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 327 ح 5623 .
3- .الخصال: ص 633 ح 10 عن أبی بصیر ومحمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار: ج 1 ص 87 ح 10 .
4- .غرر الحکم : ح 827 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 455 ح 8197 .
5- .غرر الحکم : ح 9430 .
6- .غرر الحکم : ح 6392 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 349 ح 5919 وفیه «تأمر» بدل «تحدو» .
7- .غرر الحکم : ح 2141 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 66 ح 1678 وفیه «وتعرف» بدل «وتعمل» .
8- .غرر الحکم : ح 8381 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 448 ح 7928 .
9- .غرر الحکم : ح 497 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 35 ح 695 .

ص: 371

9183.کنز العمّال ( به نقل از ابی مریم سَلولی ) امام علی علیه السلام :خردها پیشوایان اندیشه اند، و اندیشه ها پیشوایان دل ها ، و دل ها پیشوایان حواس، و حواس ها پیشوایان اعضا .9184.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( مِن دعائهِ صلی الله علیه و آله یومَ حُنَینٍ ) امام علی علیه السلام :اطاعت، به اندازه خردمندی است .9185.کنز العمّال عن أبی إسحاق قالَ رجلٌ للبَراءِ :امام علی علیه السلام :آن که خردش کمال یابد ، رفتارش نیکو می گردد .9186.کنز العمّال عن أنس :امام علی علیه السلام :آن که خردش را بر میلش مقدّم بدارد ، تلاش هایش پسندیده می گردد .9187.الإمامُ الحسینُ علیه السلام :امام علی علیه السلام :از نشانه های خردمندی ، به روش عادلانه رفتار کردن است .9184.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( از دعاهای ایشان در جنگ حُنَین ) امام علی علیه السلام :نیروی خرد، [آدمی را] بر به کارگیری عدالت ، وا می دارد .9185.کنز العمّال ( به نقل از ابو اسحاق ) امام علی علیه السلام :خردمندی ، آن است که آنچه را می دانی ، بر زبان بیاوری و به آنچه می گویی، عمل کنی .9186.کنز العمّال ( به نقل از اَنَس ) امام علی علیه السلام :کسی که زبانش را استوار کند ، خردش آراسته می گردد .9187.امام حسین علیه السلام :امام علی علیه السلام :عذرخواهی ، دلیل خردمندی است . .


ص: 372

9188.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ العَقلِ صُحبَهُ الأَخیارِ. (1)9188.امام صادق علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :أفضَلُ طَبائِعِ العَقلِ العِبادَهُ ، وأوثَقُ الحَدیثِ لَهُ العِلمُ ، وأجزَلُ حُظوظِهِ الحِکمَهُ ، وأفضَلُ ذَخائِرِهِ الحَسَناتُ. (2)راجع : ص 392 (الفعل) و 404 (صفات العقلاء) و 428 (صفات اُولی النّهی) و 432 (صفات اُولی الألباب) .

ز وَضعُ الأَشیاءِ مَواضِعَها9190.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :العاقِلُ مَن وَضَعَ الأَشیاءَ مَواضِعَها ، وَالجاهِلُ ضِدُّ ذلِکَ. (3)9191.عنه صلی الله علیه و آله ( مُخاطِبًا مَکَّهَ ) نهج البلاغه :قیلَ للإمام علیّ علیه السلام : صِف لَنَا العاقِلَ.

فَقالَ علیه السلام : هُوَ الَّذی یَضَعُ الشَّیءَ مَواضِعَهُ .

فَقیلَ : فَصِف لَنَا الجاهِلَ .

فَقالَ : قَد فَعَلتُ. (4)9192.عنه صلی الله علیه و آله ( وکانَ واقِفًا بِالحَزوَرَهِ {-1-} فی سوقِ مَکَّ ) الإمام علیّ علیه السلام :العاقِلُ مَن أحسَنَ صَنائِعَهُ ، ووَضَعَ سَعیَهُ فی مَواضِعِهِ. (5)9193.عنه صلی الله علیه و آله ( مُخاطِبًا مَکَّهَ ) عنه علیه السلام :لَیسَ عَلَی العاقِلِ اعتِراضُ المَقادیرِ ، إنَّما عَلَیهِ وَضعُ الشَّیءِ فی حَقِّهِ. (6) .

1- .غرر الحکم : ح 4616 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 209 ح 4196 .
2- .الاختصاص : ص 244 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 131 ح 24 .
3- .غرر الحکم : ح 1911 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 21 ح 134 .
4- .نهج البلاغه : الحکمه 235 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 160 ح 36 .
5- .غرر الحکم : ح 1798 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 54 ح 1392 .
6- .کنز الفوائد : ج 1 ص 200 .

ص: 373



ز گذاشتن هر چیزی بر جای خود
9190.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :میوه خردمندی ، همنشینی با خوبان است .9191.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( خطاب به مکّه ) امام صادق علیه السلام :بهترین سرشتِ خردمندی ، عبادت است ، محکم ترین سخن برایش دانش است ، بزرگ ترین بهره مندی اش حکمت است ، و برترین ذخیره هایش خوبی هاست .ر . ک : ص 393 (عمل) و 405 (ویژگی های خردمندان) و 429 (ویژگی های خردمندان) و 433 (ویژگی های خردمندان) .

ز گذاشتن هر چیزی بر جای خود9194.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند ، آن است که هر چیز را بر جای خود نهد و نادان، بر خلاف این است .9195.عنه صلی الله علیه و آله :نهج البلاغه :به امام علی علیه السلام گفته شد : خردمند را برای ما توصیف کن .

فرمود : «خردمند، کسی است که هر چیز را بر جای خود نهد» .

گفته شد : نادان را برای ما توصیف کن .

فرمود : «توصیف کردم» .9194.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، آن است که کارهایش را نیکو به انجام برساند و هر کاری را در جای خود قرار دهد .9195.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بر خردمند روا نیست که بر مقدّرات ، خُرده بگیرد . همانا بر اوست تا هر چیز را در جای شایسته خود نهد .

.


ص: 374

نکته:وکما یلاحظ فإنّ أحد آثار العقل «وضع الأشیاء مواضعها» ، ومن جهه اُخری ورد هذا المعنی نفسه فی تعریف العدل (1) ، والنتیجه التی یمکن استخلاصها من مقارنه هاتین المجموعتین من الأحادیث هی أنّ من جمله آثار العقل رعایه العدل ، وأنّ العاقل یعمل بالعدل ، وهذه النتیجه صرّحت بها أحادیث اُخری أیضًا. (2)

ح اِختِیارُ الأَصلَحِ9196.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در روز فتح مکّه ) الإمام علیّ علیه السلام :العَقلُ یَأمُرُکَ بِالأَنفَعِ ، وَالمُروءَهُ تَأمُرُکَ بِالأَجمَلِ. (3)9197.صحیح البخاری ( به نقل از ابو شُرَیح، به عمرو بن سعید، در حالی ) عنه علیه السلام :مَن لَم یَعرِفِ الخَیرَ مِنَ الشَّرِّ فَهُوَ بِمَنزِلَهِ البَهیمَهِ. (4)9198.صحیح البخاری ( به نقل از ابن عبّاس ) عنه علیه السلام :لَیسَ العاقِلُ مَن یَعرِفُ الخَیرَ مِنَ الشَّرِّ ، ولکِنَّ العاقِلَ مَن یَعرِفُ خَیرَ الشَّرَّینِ. (5)ط اِغتِنامُ العُمُرِ9200.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :العاقِلُ مَن لا یُضیعُ لَهُ نَفَسًا فیما لا یَنفَعُهُ ، ولا یَقتَنی ما لا یَصحَبُهُ. (6)9201.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لَو صَحَّ العَقلُ لاَغتَنَمَ کُلُّ امرِیً مَهَلَهُ. (7)راجع : ص 380 (ترک الفضول) .

.

1- .«العدل یضع الاُمور مواضعها» نهج البلاغه : الحکمه 437 .
2- .راجع : ص 330 (علامات العقل) وص 370 ح 407 و 408 ، غرر الحکم : ح 9430 و 6392 .
3- .نثر الدرّ : ج 1 ص 285 .
4- .الکافی: ج 8 ص 24 ح 4 عن جابربن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، تحف العقول: ص 99 ، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 407 ح 5880 ، التوحید : ص 74 ح 27 کلاهما عن جابر بن یزید الجعفی عن الإمام الباقر عن آبائه عنه علیهم السلاموفیهما «البهم» بدل «البهیمه» ، بحار الأنوار : ج 77 ص 288 ح 1 .
5- .مطالب السؤول : ص 49 ؛ بحار الأنوار : ج 78 ص 6 ح 58 .
6- .غرر الحکم : ح 2163 .
7- .غرر الحکم : ح 7579 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 416 ح 7075 .

ص: 375



ح گزینش بهتر
ط بهره وری از عمر
نکته:چنان که می بینیم، یکی از آثار خردمندی، «هر چیزی را بر جای خود نهادن» است. از سوی دیگر، در احادیث ، همین مطلب در تعریف عدل نیز بیان شده است . (1) نتیجه ای که از مقایسه این دو دسته احادیث می توان گرفت، این است که از آثار خردمندی، رعایت عدل است و خردمند، بر طبق عدل عمل می کند. این نتیجه، در برخی احادیث، مورد تصریح قرار گرفته است. (2)

ح گزینش بهتر9202.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد، تو را به سودمندتر فرمان می دهد و جوان مردی ، به زیباتر .9203.سنن الترمذی عن ابن عُمَر :امام علی علیه السلام :آن که خوبی را از بدی باز نشناسد، به سان چارپایان است .9204.صحیح مسلم عن عائِشَه :امام علی علیه السلام :خردمند، آن نیست که خوبی را از بدی باز شناسد ؛ بلکه آن است که از میان بدی ها بهترین را [ که کم زیان ترین است، ]تشخیص دهد .ط بهره وری از عمر9206.صحیح مسلم عن ابن عُمَر :امام علی علیه السلام :خردمند ، آن است که دمی را در کارهای بی سود صرف نکند و آنچه را برای همیشه همراه او نمی ماند ، ذخیره نسازد .9203.سنن الترمذی ( به نقل از ابن عمر ) امام علی علیه السلام :اگر خرد سالم باشد، هر انسانی از فرصت هایش بهره مند می گردد .ر . ک : ص 381 (ترک بیهودگی ها).

.

1- .نهج البلاغه : حکمت 437: «العدل یضع الاُمور مواضعها؛ عدالت، هر چیز را بر جای خود می نهد».
2- .ر . ک : ص 331 (نشانه های خرد) و 371 ح 407 408 ، غرر الحکم : ح 9430 و 6392 .

ص: 376

ی صَوابُ القَولِ9206.صحیح مسلم ( به نقل از ابن عمر ) الإمام علیّ علیه السلام :مِن دَلائِلِ العَقلِ النُّطقُ بِالصَّوابِ. (1)9207.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :جَمیلُ القَولِ دَلیلُ وُفورِ العَقلِ. (2)9208.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یُستَدَلُّ عَلی عَقلِ الرَّجُلِ بِحُسنِ مَقالِهِ ، وعَلی طَهارَهِ أصلِهِ بِجَمیلِ أفعالِهِ. (3)9209.صحیح البخاری عن أبی ذَ رّ :الإمام الصادق علیه السلام :الرِّجالُ ثَلاثَهٌ : عاقِلٌ وأحمَقُ وفاجِرٌ . فَالعاقِلُ إن کُلِّمَ أجابَ ، وإن نَطَقَ أصابَ ، وإن سَمِعَ وَعی . وَالأَحمَقُ إن تَکَلَّمَ عَجِلَ ، وإن حَدَّثَ ذَهَلَ ، وإن حُمِلَ عَلَی القَبیحِ فَعَلَ . وَالفاجِرُ إنِ ائتَمَنتَهُ خانَکَ ، وإن حَدَّثتَهُ شانَکَ. (4)راجع : ص 394 (الکلام) و 396 (السکوت) و 404 (صفات العقلاء) .

ک حِفظُ التَّجارِبِ9208.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :العَقلُ حِفظُ التَّجارِبِ ، وخَیرُ ما جَرَّبتَ ما وَعَظَکَ. (5)9209.صحیح البخاری ( به نقل از ابو ذر ) عنه علیه السلام :حِفظُ التَّجارِبِ رَأسُ العَقلِ. (6)9210.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الحسن علیه السلام لَمّا سَأَلَهُ أبوهُ علیه السلام عَنِ العَقلِ : حِفظُ قَلبِکَ مَا استَودَعتَهُ. (7)9211.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :العاقِلُ مَن وَعَظَتهُ التَّجارِبُ. (8)راجع: ص 308 (التجربه) .

.

1- .غرر الحکم : ح 9416 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 473 ح 8670 .
2- .غرر الحکم : ح 4776 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4344 .
3- .غرر الحکم : ح 10961 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 555 ح 10237 .
4- .تحف العقول : ص 323 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 237 ح 74 .
5- .نهج البلاغه: الکتاب31، تحف العقول: ص 80 ، غرر الحکم: ح 673 وفیه إلی «التجارب» ، بحار الأنوار: ج 1 ص 160 ح 38 ؛ کنز العمّال : ج 16 ص 177 ح 44215 نقلاً عن وکیع والعسکریّ فی المواعظ .
6- .غرر الحکم : ح 4916 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 231 ح 4418 .
7- .معانی الأخبار: ص 401 ح 62 عن شریح بن هانی ، بحار الأنوار : ج 1 ص 116 ح 10.
8- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 388 ح 5834 ، تحف العقول : ص 85 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 63، غرر الحکم : ح 1189 و 3863 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 160 ح 46 .

ص: 377



ی گفتار درست
ک تجربه اندوزی
ی گفتار درست9214.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :از نشانه های خردمندی، به درستی سخن گفتن است .9211.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سخن زیبا، نشانه زیادتی خرد است .9212.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد آدمی ، از گفتار نیکویش فهمیده می شود و پاکی ریشه اش ، از کارهای زیبایش شناخته می گردد .9213.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :انسان ها بر سه گروه اند : خردمند ، احمق و بدکار . خردمند، کسی است که اگر از او بپرسند ، پاسخ می دهد ، اگر سخن بگوید، به درستی سخن می گوید، و اگر گوش کند، استفاده می برد . احمق ، آن است که اگر تکلّم کند، شتاب می نماید ؛ اگر حدیث بگوید، فراموش می کند، و اگر بر کار زشت وا داشته شود، آن را انجام می دهد . بدکار ، کسی است که اگر او را امین بشماری ، خیانت می ورزد، و اگر با او سخن بگویی، از تو بدگویی می کند .ر . ک : ص 395 (سخن) و 397 (سکوت) و 405 (ویژگی های خردمندان) .

ک تجربه اندوزی9216.عنه صلی الله علیه و آله ( عِندَما طافَ بِالکَعبَهِ حَتّی إذا بَلَغَ الرُّ ) امام علی علیه السلام :خردمندی ، تجربه اندوزی است و بهترین تجربه ، آن است که تو را پند دهد .9217.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :تجربه اندوزی، قله خردمندی است .9218.صحیح البخاری عن عَبد اللّه بن عُمَرَ :امام حسن علیه السلام هنگامی که پدرش از او درباره «خردمندی» پرسید : [خردمندی، ]آن است که آنچه را به دل می سپاری، نگه بدارد .9219.سنن النسائی عن عَطاء عَن اُسامَهَ بنِ زَیدٍ :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که تجربه ها او را پند دهند .ر . ک : ص 309 (تجربه) .

.


ص: 378

ل حُسنُ التَّدبیرِ9217.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا عَقلَ کَالتَّدبیرِ. (1)9218.صحیح البخاری ( به نقل از عبد اللّه بن عمر ) الإمام علیّ علیه السلام :أدَلُّ شَیءٍ عَلی غَزارَهِ العَقلِ حُسنُ التَّدبیرِ. (2)9219.سنن النسائی ( به نقل از عطاء، از اُسامه بن زید ) عنه علیه السلام :مِنَ العَقلِ مُجانَبَهُ التَّبذیرِ وحُسنُ التَّدبیرِ. (3)م إصابَهُ الظَّنِّ9221.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :ظَنُّ العاقِلِ کَهانَهٌ. (4)9222.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الظَّنُّ الصَّوابُ مِن شِیَمِ اُولِی الأَلبابِ. (5)9220.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ظَنُّ العاقِلِ أصَحُّ مِن یَقینِ الجاهِلِ. (6)9221.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ظَنُّ ذَوِی النُّهی وَالأَلبابِ أقرَبُ شَیءٍ مِنَ الصَّوابِ. (7) .

1- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 372 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعًا عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، التوحید: ص 376 ح 20 عن وهب بن وهب بن هشام ، المحاسن : ج 1 ص 80 ح 47 عن السریّ بن خالد وکلاهما عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، معانی الأخبار : ص 335 ح 1 عن أبی ذرّ فی وصیّه رسول اللّه صلی الله علیه و آله له، الکافی : ج 8 ص 20 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر عن الإمام علیّ علیهماالسلام ، نهج البلاغه : الحکمه 113 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 100 ح 17 عن الإمام علیّ علیه السلام ؛ المعجم الکبیر : ج 2 ص 157 ح 1651 عن أبی ذرّ ، کنز العمّال : ج 15 ص 928 ح 43593 .
2- .غرر الحکم : ح 3151 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 117 ح 2589 .
3- .غرر الحکم : ح 9320 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 468 ح 8536 .
4- .مئه کلمه للجاحظ : ص 70 ح 54 ، سجع الحمام : ص 232 ح 865 نقلاً عن الإعجاز والإیجاز ، عیون الحکم والمواعظ : ص 324 ح 5609 .
5- .غرر الحکم : ح 1386 .
6- .غرر الحکم : ح 6040 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 323 ح 5567 .
7- .غرر الحکم : ح 6074 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 324 ح 5608 .

ص: 379



ل تدبیر نیکو
م گمانه زنی درست
ل تدبیر نیکو9223.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ خردورزی ای، مانند دوراندیشی نیست .9224.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بهترین دلیل بر زیادتیِ خرد ، نیک دوراندیشی است .9225.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نشانه خردمندی ، دوری جستن از بیهودگی و نیک دوراندیشی است .م گمانه زنی درست9227.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :گمانه زنی خردمندان ، پیشگویی است .9228.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :گمانه زنی درست ، روش خردمندان است .9229.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :گمان خردمند، درست تر از یقین نادان است .9230.دلائل النبوّه للبیهقی عن ابن شِهاب :امام علی علیه السلام :گمان صاحبان خرد و اندیشه ، نزدیک ترین چیز به حقیقت است .

.


ص: 380

9223.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : العَقلُ الإِصابَهُ بِالظَّنِّ ومَعرِفَهُ ما لَم یَکُن بِما کانَ. (1)راجع : ص 398 ح 505 506 .

ن الزُّهدُ فِی الدُّنیا9226.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :حَدُّ العَقلِ الاِنفِصالُ عَنِ الفانی وَالاِتِّصالُ بِالباقی. (2)9227.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :فَضیلَهُ العَقلِ الزَّهادَهُ. (3)9228.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :رَدعُ النَّفسِ عَن زَخارِفِ الدُّنیا ثَمَرَهُ العَقلِ. (4)9229.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن عَقَلَ قَنِعَ. (5)9230.دلائل النبوّه ، بیهقی ( به نقل از ابن شهاب ) عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن زَهِدَ فی دُنیا فانِیَهٍ دَنِیَّهٍ ، ورَغِبَ فی جَنَّهٍ سَنِیَّهٍ خالِدَهٍ عالِیَهٍ. (6)راجع : ص 468 (حبّ الدنیا) .

س تَرکُ الفُضولِ9233.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الکاظم علیه السلام :إنَّ العُقَلاءَ تَرَکوا فُضولَ الدُّنیا فَکَیفَ الذُّنوبُ ! وتَرکُ الدُّنیا مِنَ الفَضلِ ، وتَرکُ الذُّنوبِ مِنَ الفَرضِ. (7)9234.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :إذا قَلَّتِ العُقولُ کَثُرَ الفُضولُ. (8) .

1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 331 ح 803 .
2- .غرر الحکم : ح 4905 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 233 ح 4473 .
3- .غرر الحکم : ح 6560 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 359 ح 6079 .
4- .غرر الحکم : ح 5399 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 270 ح 4960 .
5- .غرر الحکم : ح 7724 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 451 ح 8064 .
6- .غرر الحکم : ح 1868 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 56 ح 1435 .
7- .الکافی : ج 1 ص 17 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 387 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 139 ح 30 .
8- .غرر الحکم: ح 4043 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 135 ح 3073 .

ص: 381



ن بی رغبتی به دنیا
س ترک بیهودگی ها
9235.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : خردمندی ، گمانه زنیِ درست و شناخت آینده بر اساس گذشته است .ر . ک : ص 399 ح 505 و 506 .

ن بی رغبتی به دنیا9233.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :مرز خردمندی، جدایی از ناپایدار و پیوستن به پایدار است .9234.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :برجستگی خرد، در بی رغبتی به دنیاست .9235.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :میوه خردمندی ، رهانیدن جان از زرق و برق دنیا است .9236.السنن الکبری عن جابِر بن عَبدِاللّه :امام علی علیه السلام :آن که خردمند می شود، قناعت پیشه می کند .9237.المستدرک علی الصحیحین عن ابن عَبّاس :امام علی علیه السلام :خردمند، آن است که دل از دنیای ناپایدارِ پَست بکَنَد و به بهشتِ زیبای جاودان و بلندمرتبه ، رغبت کند .ر . ک : ص 469 (دنیا دوستی ).

س ترک بیهودگی ها9240.أخبار مکّه للأزرقی عن عَطاء :امام کاظم علیه السلام :خردمندان از زیادتی دنیا (آنچه برای زندگی ضرورت ندارد) گذشتند، چه رسد به گناهان ، حالْ آن که از دنیا گذشتن، فضیلت است و از گناه گذشتن، واجب .9236.السنن الکبری ( به نقل از جابر بن عبد اللّه ) امام علی علیه السلام :هنگامی که از خرد کاسته شود ، بیهودگی ها بسیار می شود .

.


ص: 382

9237.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از ابن عبّاس ) عنه علیه السلام :مَن أمسَکَ عَنِ الفُضولِ عَدَّلَت رَأیَهُ العُقولُ. (1)9238.أخبار مکّه ، ازرقی ( به نقل از مُجاهد ) عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن رَفَضَ الباطِلَ. (2)راجع: ص 374 (اغتنام العمر) .

ع التَّزَوُّدُ لِلآخِرَهِ9241.سنن أبی داوود عن ابن عُمَر :رسول اللّه صلی الله علیه و آله مِن خُطبَهٍ لَهُ یَومَ الجُمُعَهِ : ألا وإنَّ مِن عَلاماتِ العَقلِ : التَّجافِیَ عَن دارِ الغُرورِ ، وَالإِنابَهَ إلی دارِ الخُلودِ ، وَالتَّزَوُّدَ لِسُکنَی القُبورِ ، وَالتَّأَهُّبَ لِیَومِ النُّشورِ. (3)9242.حلیه الأولیاء عن ابن عُمَر :الإمام علیّ علیه السلام :مِنَ العَقلِ التَّزَوُّدُ لِیَومِ المَعادِ. (4)9243.الإمام الباقر علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن عَمَّرَ دارَ إقامَتِهِ فَهُوَ العاقِلُ. (5)9244.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن هَجَرَ شَهوَتَهُ وباعَ دُنیاهُ بِآخِرَتِهِ. (6)9245.الإمام الباقر علیه السلام :عنه علیه السلام :مَا العاقِلُ إلاّ مَن عَقَلَ عَنِ اللّهِ وعَمِلَ لِلدّارِ الآخِرَهِ. (7)9246.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن غَلَبَ هَواهُ ولَم یَبِع آخِرَتَهُ بِدُنیاهُ. (8)9241.سنن أبی داوود ( به نقل از ابن عمر ) عنه علیه السلام :مَن عَقَلَ تَیَقَّظَ مِن غَفلَتِهِ ، وتَأَهَّبَ لِرِحلَتِهِ ، وعَمَرَ دارَ إقامَتِهِ. (9) .

1- .الکافی : ج 8 ص 22 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، تحف العقول : ص 97 ، غرر الحکم: ح 8513 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 286 ح 1 .
2- .الدرّه الباهره: ص 21 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 159 ح 31.
3- .أعلام الدین : ص 333 عن أبی الدرداء ، إرشاد القلوب : ص 45 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 176 ح 10 .
4- .غرر الحکم : ح 9371 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 469 ح 8573 .
5- .غرر الحکم : ح 8298 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 446 ح 7844 .
6- .غرر الحکم : ح 1727 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 52 ح 1352 .
7- .تحف العقول : ص 100 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 289 ح 1 .
8- .غرر الحکم : ح 1983 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 59 ح 1511 وفیه «العالم» بدل «العاقل» .
9- .غرر الحکم : ح 8918 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 434 ح 7493 .

ص: 383



ع توشه گیری برای آخرت
9242.حلیه الأولیاء ( به نقل از ابن عمر ) امام علی علیه السلام :آن که خود را از زیادتی ها باز دارد ، خردها رأیش را عادلانه می دانند.9243.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که باطل را کنار نهد .ر . ک : ص 375 (بهره وری از عمر ).

ع توشه گیری برای آخرت9246.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در یکی از خطبه های روز جمعه : بدانید که یکی از نشانه های خردمندی ، [ دل]کندن از خانه فریبنده[ ی دنیا]، رو کردن به سرای جاودانه ، توشه گیری برای خانه قبر و آمادگی برای روز رستاخیز است .9247.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لِعُثمان ) امام علی علیه السلام :از نشانه های خردمندی ، توشه برداشتن برای روز قیامت است .9248.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که سرای جاودانه اش را آباد کند ، خردمند است .9249.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند ، آن است که با شهوت ها قهر کند و دنیا را به آخرت بفروشد .9250.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند نیست ، مگر آن که از خداوند درکی داشته باشد و برای سرای باقی ، کار کند .9247.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به عثمان ) امام علی علیه السلام :خردمند ، آن است که بر تمایلات نفسانی اش پیروز شود و آخرتش را به دنیا نفروشد .9248.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که خردمند است، از خواب غفلت بیدار می شود و برای سفر آخرت مهیّا می گردد و خانه همیشگی خود را آباد می کند .

.


ص: 384

9249.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الکاظم علیه السلام :إنَّ العُقَلاءَ زَهَدوا فِی الدُّنیا ورَغِبوا فِی الآخِرَهِ ، لِأَنَّهُم عَلِموا أنَّ الدُّنیا طالِبَهٌ مَطلوبَهٌ ، وَالآخِرَهَ طالِبَهٌ ومَطلوبَهٌ ، فَمَن طَلَبَ الآخِرَهَ طَلَبَتهُ الدُّنیا حَتّی یَستَوفِیَ مِنها رِزقَهُ ، ومَن طَلَبَ الدُّنیا طَلَبَتهُ الآخِرَهُ ، فَیَأتیهِ المَوتُ فَیُفسِدُ عَلَیهِ دُنیاهُ وآخِرَتَهُ. (1)9250.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّ العاقِلَ نَظَرَ إلَی الدُّنیا وإلی أهلِها فَعَلِمَ أنَّها لا تُنالُ إلاّ بِالمَشَقَّهِ ، ونَظَرَ إلَی الآخِرَهِ فَعَلِمَ أنَّها لا تُنالُ إلاّ بِالمَشَقَّهِ ، فَطَلَبَ بِالمَشَقَّهِ أبقاهُما. (2)9251.الدرّ المنثور عن أبی العالیه :عدّه الداعی عن سوید بن غفله :دَخَلتُ عَلی أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام بَعدَما بویِعَ بِالخِلافَهِ وهُوَ جالِسٌ عَلی حَصیرٍ صَغیرٍ لَیسَ فِی البَیتِ غَیرُهُ ، فَقُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، بِیَدِکَ بَیتُ المالِ ولَستُ أری فی بَیتِکَ شَیئًا مِمّا یَحتاجُ إلَیهِ البَیتُ !

فَقالَ علیه السلام : یَابنَ غَفَلَهَ ، إنَّ اللَّبیبَ (3) لا یَتَأَثَّثُ فی دارِ النُّقلَهِ ، ولَنا دارُ أمنٍ قَد نَقَلنا إلَیها خَیرَ مَتاعِنا ، وإنّا عَن قَلیلٍ إلَیها صائِرونَ. (4)راجع: ص 316 (الزهد فی الدنیا) .

ف النَّجاه9251.الدرّ المنثور ( به نقل از ابو عالیه ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَا استَودَعَ اللّهُ امرَأً عَقلاً إلاَّ استَنقَذَهُ بِهِ یَومًا. (5)9252.تهذیب الأحکام ( به نقل از معاویه بن عمّار ، از امام صادق علیه ا ) التّاریخ الکبیر :أتی قُرَّهُ بنُ هُبَیرَهَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله فَقالَ لَهُ : إنَّهُ کانَت لَنا أربابٌ تُعبَدُ مِن دونِ اللّهِ ، فَبَعَثَکَ اللّهُ ، فَدَعَوناهُنَّ فَلَم یُجِبنَ وسَأَلناهُنَّ فَلَم یُعطینَ ، وجِئناکَ فَهَدانَا اللّهُ .

وقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : قَد أفلَحَ مَن رُزِقَ لُبًّا . قالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، اُکسُنی ثَوبَینِ مِن ثِیابِکَ قَد لَبِستَهُما ، فَکَساهُ .

فَلَمّا کانَ بِالمَوقِفِ فی عَرَفاتٍ قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أعِد عَلَیَّ مَقالَتَکَ ، فَأَعادَ عَلَیهِ ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أفلَحَ مَن رُزِقَ لُبًّا. (6) .

1- .الکافی : ج 1 ص 18 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 387 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 139 ح 30 .
2- .الکافی : ج 1 ص 18 ح 12 عن هشام بن الحکم.
3- .فی المصدر : «إنّ البیت [العاقل]» ، والتصویب من بحار الأنوار .
4- .عدّه الداعی : ص 109 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 321 ح 38 .
5- .نهج البلاغه : الحکمه 407 ، الأمالی للطوسی : ص 56 ح 79 عن داوود بن سلیمان الغازی عن الإمام الرضا علیه السلام ؛ نثرالدرّ : ج 1 ص 168 ، الفردوس : ج 4 ص 90 ح 6279 عن أنس ، ربیع الأبرار : ج 3 ص 137 .
6- .التاریخ الکبیر : ج 7 ص 181 ح 810 .

ص: 385



ف رستگاری
9253.مجمع البیان ( از علی بن ابراهیم ، به اسنادش از امام صادق علیه ) امام کاظم علیه السلام :خردمندان، در دنیا زهدپیشه اند و به آخرت میل دارند [و سرای جاودانه شان را آباد می سازند]؛ زیرا می دانند که دنیا ، خود، جوینده ای است که او را می جویند و آخرت، هم خواهان است و هم خواهان دارد . پس هر که خواهان آخرت شود، دنیا خود به دنبال او می رود تا او روزی اش را از آن بستاند، و هر که دنیا را طلب کند ، آخرت، به دنبال اوست ، و[ لی ]ناگهان مرگش فرا می رسد و دنیا و آخرتش را تباه می سازد .9254.تاریخ أصبهان عن ابن عُمَر :امام کاظم علیه السلام :خردمند ، به دنیا و أهل آن ، نظر افکنْد . پس دانست که جز با سختی ، بدان نمی رسد ؛ و به آخرت ، نظر افکند . پس دانست که جز با سختی به دست نمی آید . از این رو، با سختی ، پایدارتر را جستجو کرد و برگزید .9255.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عدّه الداعی به نقل از سوید بن غَفَله : بر امیر مؤمنان ، پس از آن که به خلافت رسیده بود، وارد شدم . بر حصیری کوچک نشسته بود و در خانه، جز آن ، چیزی نبود . گفتم : ای امیر مؤمنان! بیت المال ، در دست توست ، و[ لی ]خانه ات را از لوازم زندگی ، تهی می بینم!

فرمود : «ای پسرِ غفله ! خردمند برای خانه گذری ، اثاث جمع نمی کند . ما را خانه امنی است که بهترین وسیله هایمان را بدان جا منتقل کرده ایم و خود نیز به زودی به سوی آن ، ره سپاریم» .ر . ک : ص 317 (زهد به دنیا) .

ف رستگاری9258.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، خرد را به کسی به امانت نمی سپرد ، مگر آن که روزی، او را بدان نجات می بخشد .9254.تاریخ أصبهان ( به نقل از ابن عمر ) التاریخ الکبیر :قُرّه بن هبیره نزد پیامبر خدا آمد و گفت : ما را خدایانی بود که به جای خداوند، پرستیده می شدند ، که خداوند، تو را بر انگیخت . هر چه آنها را

خواندیم، اجابت نکردند و هر چه از آنان خواستیم، چیزی ندادند ؛ امّا به سوی تو آمدیم و خداوند ما را هدایت کرد . پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهفرمود : «آن که از خردْ برخوردار باشد، رستگار شده است» .

قرّه گفت : ای پیامبر خدا ! دو قطعه از لباس هایی که خود ، پیشتر پوشیده ای، به من بپوشان. پیامبر صلی الله علیه و آله چنین کرد .

هنگامی که قرّه در عرفات بود، پیامبر خدا به وی فرمود : «سخنت را تکرار کن» . او تکرار کرد . آن گاه پیامبر خدا فرمود : «آن که از خردْ برخوردار باشد ، رستگار شده است» .

.


ص: 386

9255.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :العَقلُ یَهدی ویُنجی ، وَالجَهلُ یُغوی ویُردی. (1)9256.صحیح البخاری ( به نقل از ابو حُمَید ) عنه علیه السلام :زِیادَهُ العَقلِ تُنجی. (2)9257.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ العَقلِ العَمَلُ لِلنَّجاهِ. (3)9258.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : إذا خُلِّیَ عِنانُ العَقلِ ولَم یُحبَس عَلی هَوی نَفسٍ أو عادَهِ دینٍ أو عَصَبِیَّهٍ لِسَلَفٍ ، وَرَدَ بِصاحِبِهِ عَلَی النَّجاهِ. (4)9259.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :رَأیُ العاقِلِ یُنجی. (5)9260.صحیح مسلم عن سَهل بن حُنَیف:عنه علیه السلام :أصلُ العَقلِ الفِکرُ ، وثَمَرَتُهُ السَّلامَهُ. (6)ص الخَتمُ بِالجَنَّهِ9262.عنه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام : العَقلُ مَا اکتُسِبَت بِهِ الجَنَّهُ ، وطُلِبَ بِهِ رِضَا الرَّحمنِ. (7) .

1- .غرر الحکم : ح 2151 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 67 ح 1712 .
2- .غرر الحکم : ح 5484 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 277 ح 5048 .
3- .غرر الحکم : ح 4626 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 209 ح 4195 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 343 ح 950 .
5- .غرر الحکم : ح 5424 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 269 ح 4940 .
6- .غرر الحکم : ح 3093 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 121 ح 2744 .
7- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 369 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعًا عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 59 ح 3 .

ص: 387



ص فرجام بهشتی
9259.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، هدایت می کند و نجات می بخشد ، و نادانی، گم راه می سازد و پَست می گرداند .9260.صحیح مسلم ( به نقل از سهل بن حُنَیف ) امام علی علیه السلام :فراوانی خرد ، نجات می بخشد .9261.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :میوه خردمندی ، عمل برای نجات است .9262.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : اگر زمام خرد، رها شود و در حبسِ تمایلات نفْس یا عادت های دینی و یا تعصّب گذشتگان نباشد ، صاحبش را به نجات می رساند .9263.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :رأی خردمند، نجات بخش است .9264.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ریشه خردمندی، اندیشه است و میوه آن ، سلامت .ص فرجام بهشتی9266.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارش به علی علیه السلام : خرد، آن است که بهشت با آن به دست می آید و خشنودی خداوند با آن طلب می گردد .

.


ص: 388

9267.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :کَم مِن عاقِلٍ عَقَلَ عَنِ اللّهِ أمرَهُ وهُوَ حَقیرٌ عِندَ النّاسِ ذَمیمُ المَنظَرِ یَنجو غَدًا ! وکَم مِن ظَریفِ اللِّسانِ جَمیلِ المَنظَرِ عِندَ النّاسِ یَهلِکُ غَدًا فِی القِیامَهِ ! (1)9268.عنه صلی الله علیه و آله :ربیع الأبرار عن أنس :قیلَ : یا رَسولَ اللّهِ ، الرَّجُلُ یَکونُ حَسَنَ العَقلِ کَثیرَ الذُّنوبِ ؟

قالَ : ما مِن آدَمِیٍّ إلاّ ولَهُ ذُنوبٌ وخَطایا یَقتَرِفُها ، فَمَن کانَت سَجِیَّتُهُ العَقلَ وغَریزَتُهُ الیَقینَ لَم تَضُرَّهُ ذُنوبُهُ .

قیلَ : کَیفَ ذلِکَ یا رَسولَ اللّهِ ؟

قالَ : لِأَنَّهُ کُلَّما أخطَأَ لَم یَلبَث أن تَدارَکَ ذلِکَ بِتَوبَهٍ ونَدامَهٍ عَلی ما کانَ مِنهُ ، فَیَمحو ذُنوبَهُ ، ویَبقی لَهُ فَضلٌ یَدخُلُ بِهِ الجَنَّهَ. (2)9269.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :لَقَد سَبَقَ إلی جَنّاتِ عَدنٍ أقوامٌ ما کانوا أکثَرَ النّاسِ لا صَومًا ولا صَلاهً ولا حَجًّا ولاَ اعتِمارًا ، ولکِنَّهُم عَقَلوا عَنِ اللّهِ مَواعِظَهُ. (3)9270.صحیح البخاری عن زَید بن ثابِت :الإمام الصادق علیه السلام :مَن کانَ عاقِلاً خُتِمَ لَهُ بِالجَنَّهِ إن شاءَ اللّهُ. (4)9263.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی عن محمّد بن عبد الجبّار عن بعض أصحابنا رفعه إلی الإمام الصّادق علیه السلام ، قال :قُلتُ لَهُ: مَا العَقلُ ؟

قالَ : ما عُبِدَ بِهِ الرَّحمنُ وَاکتُسِبَ بِهِ الجِنانُ .

قالَ: قُلتُ : فَالَّذی کانَ فی مُعاوِیَهَ ؟

فَقالَ : تِلکَ النَّکراءُ ، تِلکَ الشَّیطَنَهُ ، وهِیَ شَبیهَهٌ بِالعَقلِ ولَیسَت بِالعَقلِ. (5) .

1- .تیسیر المطالب: ص 156، الأمالی للطوسی: ص 393 ح 868 ، بحار الأنوار: ج 70 ص 290 ح 26؛ کنزالعمّال: ج 3 ص 154 ح 5940 .
2- .ربیع الأبرار : ج 3 ص 137 ؛ تنبیه الخواطر : ج 1 ص 62 ولیس فیه «ویبقی له فضل ...» ، تیسیر المطالب : ص 147 نحوه .
3- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 213 ؛ الفردوس : ج 4 ص 360 ح 7035 ، کنز العمّال : ج 3 ص 149 ح 5916 .
4- .ثواب الأعمال : ص 29 ح 1 عن الفضل بن عثمان ، بحار الأنوار : ج 1 ص 91 ح 19 .
5- .الکافی : ج 1 ص 11 ح 3 ، معانی الأخبار : ص 239 ح 1 ، المحاسن : ج 1 ص 310 ح 613 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 116 ح 8 .

ص: 389

9264.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چه بسیار خردمندانی که فرمان الهی را از او دریافت کرده اند (1) ] و از بینش الهی برخوردارند] ! اینان گر چه در نزد مردم، بی مقدارند و ظاهری نکوهیده دارند، ولی در فردای قیامت ، رستگارند . و چه بسیارند کسانی که زبانی خوش دارند و در نزد مردم ، خوش نام اند ؛ ولی در قیامت، هلاک می شوند !9265.صحیح البخاری ( به نقل از اَنَس ) ربیع الأبرار به نقل از اَنَس : سؤال شد: ای پیامبر خدا! ممکن است مردی از خردی نیکو برخوردار باشد و گناهان بسیار داشته باشد ؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «هیچ انسانی نیست، مگر این که گناهان و لغزش هایی را مرتکب شده است . پس هر که سرشتش خردمندی و نهادش یقین باشد ، گناهانْ بدو آسیبی نمی رسانند» .

گفته شد : ای پیامبر خدا! چگونه ممکن است ؟

فرمود : «زیرا [خردمند] هر گاه مرتکب لغزشی گردد ، آن را با توبه و پشیمانی جبران می کند و گناهانش را پاک می گرداند و برایش خوبی باقی می ماند که با آن، وارد بهشت می گردد» .9266.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :گروه هایی به سوی بهشت برین ، پیشی گرفتند که بیش از دیگران ، اهل روزه و نماز و حج و عمره نبودند ؛ بلکه آنان پندهای الهی را درک کردند.9267.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :آن که خردمند باشد ، پایانش به بهشت ختم می گردد ، اگر خدا بخواهد .9268.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از محمّد بن عبد الجبّار ، از یکی از یاران امام صادق علیه السلام : گفتم : خرد چیست ؟

فرمود : «آن چیزی که خداوند با آن ، پرستش می شود و بهشت با آن به دست می آید» .

گفتم : آنچه در معاویه بود [، چه بود] ؟

فرمود : «آن زرنگی و شیطنت است . آن ، شبیه خرد است ؛ ولی خرد نیست» . .

1- .ر . ک : ص 426 پ 1 .

ص: 390

ق صَلاحُ کُلِّ أمرٍ9270.صحیح البخاری ( به نقل از زید بن ثابت ) الإمام علیّ علیه السلام :بِالعَقلِ صَلاحُ کُلِّ أمرٍ. (1)9271.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ مُصلِحُ کُلِّ أمرٍ. (2)ر خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَهِ9273.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :العَقلُ یَنبوعُ الخَیرِ. (3)9274.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :بِالعَقلِ تُنالُ الخَیراتُ. (4)9275.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کُلُّ نَجدَهٍ تَحتاجُ إلَی العَقلِ. (5)9276.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ مَنفَعَهٌ ، وَالعِلمُ مَرفَعَهٌ ، وَالصَّبرُ مَدفَعَهٌ. (6)9271.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :اِعقِل تُدرِک. (7)9272.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الحسن علیه السلام :بِالعَقلِ تُدرَکُ الدّارانِ جَمیعًا ، ومَن حُرِمَ مِنَ العَقلِ حُرِمَهُما جَمیعًا. (8)9273.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام زین العابدین علیه السلام :العَقلُ قائِدُ الخَیرِ. (9) .

1- .غرر الحکم : ح 4320 .
2- .غرر الحکم : ح 404 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 38 ح 835 .
3- .غرر الحکم : ح 657 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 19 ح 72 .
4- .غرر الحکم : ح 4212 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 188 ح 3859 .
5- .مطالب السؤول : ص 50 ؛ بحار الأنوار : ج 78 ص 7 ح 59 .
6- .غرر الحکم : ح 2041 .
7- .غرر الحکم : ح 2254 .
8- .کشف الغمّه : ج 2 ص 197 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 111 ح 6 .
9- .أعلام الدین : ص 96 .

ص: 391



ق درستی هر کار
ر خوبی دنیا و آخرت
ق درستی هر کار9275.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :درستی هر کاری، با خرد است.9276.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خرد ، اصلاح کننده هر کاری است .ر خوبی دنیا و آخرت9278.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :خرد ، سرچشمه خوبی هاست .9277.تاریخ المدینه ( به نقل از جابر ) امام علی علیه السلام :با خرد ، خوبی ها به دست می آیند .9278.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :هر دلیری، به خرد ، نیازمند است .9279.صحیح البخاری عن أنَس :امام علی علیه السلام :خرد، منفعت است و دانش، رفعت است و شکیبایی، دفاع کننده است .9280.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردورزی کن تا [به مقصود ]برسی .9281.عنه صلی الله علیه و آله :امام حسن علیه السلام :با خرد ، دنیا و آخرت به دست می آیند و آن که از خردْ محروم باشد ، از دنیا و آخرت محروم می گردد .9282.عنه صلی الله علیه و آله :امام سجاد علیه السلام :خرد ، رهبر خوبی هاست .

.


ص: 392

9283.عنه صلی الله علیه و آله :الکافی عن عبد اللّه بن عجلان السّکونیّ :قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ علیه السلام : إنّی رُبَّما قَسَمتُ الشَّیءَ بَینَ أصحابی أصِلُهُم بِهِ ، فَکَیفَ اُعطیهِم ؟

فَقالَ : أعطِهِم عَلَی الهِجرَهِ فِی الدّینِ وَالعَقلِ وَالفِقهِ. (1)9284.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ أوَّلَ الاُمورِ ومَبدَأَها وقُوَّتَها وعِمارَتَهَا الَّتی لا یُنتَفَعُ شَیءٌ إلاّ بِهِ : العَقلُ الَّذی جَعَلَهُ اللّهُ زینَهً لِخَلقِهِ ونورًا لَهُم. (2)9285.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، مَن أرادَ الغِنی بِلا مالٍ ، وراحَهَ القَلبِ مِنَ الحَسَدِ، وَالسَّلامَهَ فِیالدّینِ، فَلیَتَضَرَّع إلَی اللّهِ عز و جلفی مَسأَلَتِهِ بِأَن یُکَمِّلَ عَقلَهُ ، فَمَن عَقَلَ قَنِعَ بِما یَکفیهِ ، ومَن قَنِعَ بِما یَکفیهِ استَغنی. (3)5 / 3ما یُختَبَرُ بِهِ العَقلُأ الفِعل9281.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :کَیفِیَّهُ الفِعلِ تَدُلُّ عَلی کَمِّیَّهِ العَقلِ ، فَأَحسِن لَهُ الاِختِیارَ وأکثِر عَلَیهِ الاِستِظهارَ. (4)9282.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کُن حَسَنَ المَقالِ ، جَمیلَ الأَفعالِ ؛ فَإِنَّ مَقالَ الرَّجُلِ بُرهانُ فَضلِهِ ، وفِعالَهُ عُنوانُ عَقلِهِ. (5) .

1- .الکافی: ج 3 ص 549 ح 1 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 35 ح 1631 .
2- .الکافی : ج 1 ص 29 ح 34 عن الحسن بن عمّار .
3- .الکافی : ج 1 ص 18 ح 12 ، تحف العقول : ص 388 کلاهما عن هشام بن الحکم ، بحار الأنوار : ج 1 ص 139 ح 30 .
4- .غرر الحکم : ح 7226 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 395 ح 6686 .
5- .غرر الحکم : ح 7176 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 392 ح 6644 وفیه «حمید» بدل «جمیل» .

ص: 393



5 / 3 آنچه خرد با آن آزموده می شود

الف عمل
9283.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از عبد اللّه بن عجلان سَکونی : به امام باقر علیه السلام گفتم : گاه می خواهم مالی به عنوان صله رحم ، میان دوستان و یارانم قسمت کنم . چگونه [و بر چه معیاری] به آنان ببخشم؟

فرمود : «بر پایه هجرت در راهِ دین ، خرد و دانایی» .9284.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :آغاز و شروع کارها و استحکام و آبادانی آنها که جز به آن، چیزی سود نمی بخشد به خرد است ؛ خردی که خداوند ، آن را آرایش بندگان و مایه روشنایی برای آنان قرار داد .9285.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام ! آن که بی نیازی بدون ثروت ، آسایش قلب از حسادت ، و سلامت در دینداری می خواهد ، باید با زاری ، از خداوند بخواهد که خرد او را کامل گرداند . پس هر که خردمند باشد ، به آنچه او را بس است ، قناعت می کند و آن کس که به آنچه او را بس است ، قناعت کند ، بی نیاز می گردد .5 / 3آنچه خرد با آن آزموده می شودالف عمل9287.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :چگونگی عمل، بر میزان خرد ، دلالت دارد . پس ، کار نیکو انتخاب کن و آن را محکم ساز .9288.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نیکوگفتار و زیبارفتار باش ؛ زیرا گفتار آدمی، نشانِ فضل اوست و رفتار او، دلیل خردمندی اش .

.


ص: 394

9289.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن أحسَنَ أفعالَهُ أعرَبَ عَن وُفورِ عَقلِهِ. (1)9289.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن صَدَّقَ أقوالَهُ أفعالُهُ. (2)راجع : ص 366 (محاسن الأعمال) و 402 (جوامع ما یختبر به العقل) .

ب الکَلام9292.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :کَلامُ الرَّجُلِ میزانُ عَقلِهِ. (3)9293.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لأبی ذرّ ) عنه علیه السلام :عِندَ بَدیهَهِ المَقالِ تُختَبَرُ عُقولُ الرِّجالِ. (4)9290.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یُنبِئُ عَن عَقلِ کُلِّ امرِیً ما یَنطِقُ بِهِ لِسانُهُ. (5)9291.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یُنبِئُ عَن عَقلِ کُلِّ امرِیً لِسانُهُ ، ویَدُلُّ عَلی فَضلِهِ بَیانُهُ. (6)9292.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به ابو ذر ) عنه علیه السلام :اللِّسانُ مِعیارٌ أرجَحَهُ العَقلُ وأطاشَهُ الجَهلُ. (7)9293.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به ابو ذر ) عنه علیه السلام :إیّاکَ وَالکَلامَ فیما لا تَعرِفُ طَریقَتَهُ ولا تَعلَمُ حَقیقَتَهُ ؛ فَإِنَّ قَولَکَ یَدُلُّ عَلی عَقلِکَ ، وعِبارَتَکَ تُنبِئُ عَن مَعرِفَتِکَ. (8)9294.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( وقد سَألَهُ أبو ذَرٍّ عن کَیفیّهِ عِمارَهِ المَ ) عنه علیه السلام :یُستَدَلُّ عَلی عَقلِ کُلِّ امرِیً بِما یَجری عَلی لِسانِهِ. (9) .

1- .غرر الحکم : ح 8418 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 448 ح 7945 .
2- .غرر الحکم : ح 1390 .
3- .غرر الحکم : ح 7234 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 395 ح 6683 .
4- .غرر الحکم : ح 6221 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 337 ح 5747 .
5- .غرر الحکم : ح 11008 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 553 ح 10190 وفیه «ما یجری علی» بدل «ما ینطق به» .
6- .غرر الحکم : ح 11046 .
7- .غرر الحکم : ح 1970 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 59 ح 1501 .
8- .غرر الحکم : ح 2735 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 100 ح 2293 .
9- .غرر الحکم : ح 10957 .

ص: 395



ب سخن
9295.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که کارهایش را نیکو به انجام می رساند ، از زیادی خرد خود ، خبر می دهد .9296.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که رفتار او ، گفتارش را تصدیق نماید .ر . ک : ص 367 (کارهای نیک) و 403 (بنیادهای سنجش خرد) .

ب سخن9295.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سخن گفتنِ آدمی، میزان خردمندیِ اوست .9296.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :به هنگام بدیهه گویی ، خردمندی آدمیان ، آزموده می گردد .9297.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به ابو ذر ) امام علی علیه السلام :آنچه آدمی بر زبان می آورد ، از خردمندی وی خبر می دهد .9298.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :از خردمندی هر کس ، زبان او خبر می دهد و بر فضل او سخنش دلالت می کند .9299.الإمامُ الصّادقُ عن آبائه علیهم السلامامام علی علیه السلام :زبان، ترازویی است که خرد، آن را سنگین می کند و نادانی، آن را سبُک می گرداند .9300.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :از سخنی که روش آن را نمی شناسی و از حقیقتش آگاه نیستی ، بپرهیز ؛ زیرا سخن تو ، بر خرد تو دلالت دارد و گفتارت ، از میزان معرفت تو خبر می دهد .9301.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بر خرد آدمی ، به آنچه بر زبان می آورد ، استدلال می شود .

.


ص: 396

9298.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :دَلیلُ عَقلِ الرَّجُلِ قَولُهُ ، دَلیلُ أصلِ المَرءِ فِعلُهُ. (1)9299.امام صادق علیه السلام ( به نقل از پدرانش علیهم السلام ) عنه علیه السلام :مَن أطلَقَ لِسانَهُ أبانَ عَن سُخفِهِ (2) . (3)9300.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :أوحَی اللّهُ لِموسی علیه السلام : لا تَکونَنَّ مِکثارًا بِالمَنطِقِ مِهذارًا (4) ؛ إنَّ کَثرَهَ المَنطِقِ تَشینُ العُلَماءَ ، وتُبدی مَساوِئَ السُّخَفاءِ ، ولکِن عَلَیکَ بِذِی اقتِصادٍ ، فَإِنَّ ذلِکَ مِنَ التَّوفیقِ وَالسَّدادِ. (5)راجع : ص 376 (صواب القول) و 404 ح 523 و 438 ح 640 .

ج السُّکوت9303.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :الصَّمتُ آیَهُ النُّبلِ وثَمَرَهُ العَقلِ. (6)9304.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن عَقَلَ صَمَتَ. (7)9302.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن أمسَکَ عَن فُضولِ المَقالِ شَهِدَت بِعَقلِهِ الرِّجالُ. (8)9303.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مِن عَقلِ الرَّجُلِ أن لا یَتَکَلَّمَ بِجَمیعِ ما أحاطَ بِهِ عِلمُهُ. (9) .

1- .غرر الحکم : ح 5101 و 5102 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 249 ح 4662 و 4663 .
2- .السُّخْفُ : رقّه العقل ... وثوب سخیف : رقیق النسج بَیِّنُ السَّخافه ، ولا یکادون یقولون : السُّخْف إلاّ فی العقل خاصّهً ، والسَّخافه عامّ فی کلّ شیء (ترتیب کتاب العین : ص 366) .
3- .غرر الحکم : ح 9175 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 462 ح 8395 .
4- .فی المصدر : «مهدارًا» ، وما أثبتناه هو الصحیح.
5- .المعجم الأوسط : ج 7 ص 79 ح 6908 ، البدایه والنهایه : ج 1 ص 329 وفیه «لا تکن مکثارًا للعلم» وکلاهما عن عمر ؛ منیه المرید : ص 140 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 227 ح 18 .
6- .غرر الحکم : ح 1343 .
7- .غرر الحکم : ح 7745 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 423 ح 7136 .
8- .غرر الحکم : ح 8504 .
9- .غرر الحکم : ح 9327 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 468 ح 8537 .

ص: 397



ج سکوت
9304.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نشانه خرد آدمی، سخن اوست و نشانه ریشه داری آدمی، رفتار او .9305.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که زبانش را رها می سازد، سَبُک خردی خود را آشکار می کند .9306.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدا به موسی علیه السلام وحی کرد که : «بسیار و بیهوده سخن مگو ؛ زیرا سخن گفتن بسیار ، چهره عالمان را زشت می گرداند و بدی های سبُک خردان را آشکار می سازد ؛ لیکن بر تو باد میانه روی؛ زیرا نشانه موفّقیت و استواری است».ر . ک : ص 377 (گفتار درست) و 405 ح 523 و 439 ح 640 .

ج سکوت9309.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سکوت، نشانه بزرگواری و میوه خردمندی است .9310.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که خردمند گردد ، ساکت می شود .9305.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که از سخن زیادی خودداری ورزد ، بزرگانْ به خردمندی وی گواهی می دهند .9306.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نشانه خردمندیِ آدمی ، آن است که تمام آنچه را که می داند، بر زبان نیاورد .

.


ص: 398

9307.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن عَقَلَ لِسانَهُ إلاّ عَن ذِکرِ اللّهِ. (1)9308.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ لا یَتَکَلَّمُ إلاّ بِحاجَتِهِ أو حُجَّتِهِ. (2)راجع : ص 376 (صواب القول) و 410 ح 544 و 438 ح 640 .

د الرَّأی9311.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :رَأیُ الرَّجُلِ میزانُ عَقلِهِ. (3)9312.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ظَنُّ الإِنسانِ میزانُ عَقلِهِ ، وفِعلُهُ أصدَقُ شاهِدٍ عَلی أصلِهِ. (4)9313.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ظَنُّ الرَّجُلِ عَلی قَدرِ عَقلِهِ. (5)9314.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّ العاقِلَ مِن عَقلِهِ فی إرشادٍ ، ومِن رَأیِهِ فِی ازدِیادٍ ، فَلِذلِکَ رَأیُهُ سَدیدٌ وفِعلُهُ حَمیدٌ. (6)راجع : ص 378 (إصابه الظنّ) و 404 ح 523 .

ه الرَّسول9317.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :رَسولُکَ تَرجُمانُ عَقلِکَ ، وکِتابُکَ أبلَغُ ما یَنطِقُ عَنکَ. (7) .

1- .غرر الحکم: ح 1741، وأیضًا: ح 1591 و502 ولیس فیهما «إلاّ عن ذکر اللّه »، عیون الحکم والمواعظ: ص 52 ح 1359 .
2- .غرر الحکم : ح 1732 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 23 ح 170 .
3- .غرر الحکم : ح 5422 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 270 ح 4972 .
4- .غرر الحکم : ح 6039 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 323 ح 5581 .
5- .غرر الحکم : ح 6038 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 323 ح 5566 .
6- .غرر الحکم : ح 3547 .
7- .نهج البلاغه : الحکمه 301 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 199 وفیه صدره ، غرر الحکم : ح 5431 نحوه ، بحار الأنوار : ج 76 ص 50 ح 9 ؛ مطالب السؤول : ص 57 ، کنز العمّال : ج 16 ص 182 ح 44215 .

ص: 399



د رأی (نظر)
ه پیام رسان
9311.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که زبانش را جز از یاد خدا باز دارد .9312.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند سخن نمی گوید، مگر از روی نیاز ، یا بر اساس دلیل و برهان .ر . ک : ص 377 (گفتار درست) و 411 ح 544 و 439 ح 640 .

د رأی (نظر)9315.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :رأی آدمی، میزان خردمندیِ اوست .9316.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :گمانه زنیِ انسان، میزان خردمندیِ اوست و رفتار او، بهترین گواه بر ریشه داریِ او .9317.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :گمانه زنی آدمی ، به اندازه خرد اوست .9318.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :به راستی که خردمند ، بر پایه خردش ، در بالندگی ، و بر پایه رأیَش ، در پیشرفت است . از این رو ، رأی او محکم و رفتارش پسندیده است .ر . ک : ص 379 (گمانه زنی درست) و 405 ح 523 .

ه پیام رسان9319.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :فرستاده تو ، ترجمه کننده خرد توست، و نوشته ات رساترین سخنگویت .

.


ص: 400

9320.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :رَسولُکَ تَرجُمانُ عَقلِکَ ، وَاحتِمالُکَ دَلیلُ حِلمِکَ. (1)9321.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :بِعَقلِ الرَّسولِ وأدَبِهِ یُستَدَلُّ عَلی عَقلِ المُرسِلِ. (2)راجع: ص 402 ح 516 و 404 ح 522 .

و الکِتاب9322.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :کِتابُ الرَّجُلِ عُنوانُ عَقلِهِ وبُرهانُ فَضلِهِ. (3)9323.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إذا کَتَبتَ کِتابًا فَأَعِد فیهِ النَّظَرَ قَبلَ خَتمِهِ ، فَإِنَّما تَختِمُ عَلی عَقلِکَ. (4)9324.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :یُستَدَلُّ بِکِتابِ الرَّجُلِ عَلی عَقلِهِ ومَوضِعِ بَصیرَتِهِ ، وبِرَسولِهِ عَلی فَهمِهِ وفِطنَتِهِ. (5)راجع: ص 402 ح 516 و 404 ح 522 .

ز التَّصدیقُ وَالإِنکار9322.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :إذا أرَدتَ أن تَختَبِرَ عَقلَ الرَّجُلِ فی مَجلِسٍ واحِدٍ فَحَدِّثهُ فی خِلالِ حَدیثِکَ بِما لا یَکونُ ، فَإِن أنکَرَهُ فَهُوَ عاقِلٌ ، وإن صَدَّقَهُ فَهُوَ أحمَقُ. (6)ح الخَلیل9324.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :خَلیلُ المَرءِ دَلیلٌ عَلی عَقلِهِ ، وکَلامُهُ بُرهانُ فَضلِهِ. (7)راجع: ص 402 ح 518 .

.

1- .غرر الحکم : ح 5436 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 269 ح 4947 .
2- .غرر الحکم : ح 4312 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 186 ح 3799 .
3- .غرر الحکم : ح 7260 .
4- .غرر الحکم : ح 4167 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 137 ح 3122 .
5- .المحاسن : ج 1 ص 311 ح 618 ، بحار الأنوار: ج 1 ص 130 ح 15.
6- .الاختصاص : ص 245 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 131 ح 28 .
7- .غرر الحکم : ح 5088 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 242 ح 4621 .

ص: 401



و نوشته
ز تصدیق و انکار
ح دوست
9326.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از عبد اللّه بن مسعود ) امام علی علیه السلام :فرستاده تو ، ترجمه کننده خرد توست و ظرفیت تو، نشانه بردباری ات .9327.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :از خرد و ادبِ فرستاده، بر خرد فرستنده استدلال می شود .ر . ک : ص 403 ح 516 و 405 ح 522 .

و نوشته9327.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :نوشته آدمی، نشانه خردمندی و دلیل فضل اوست .9328.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( درباره حسابرسیِ روز قیامت ) امام علی علیه السلام :هنگامی که چیزی را نوشتی ، پیش از مُهر و امضا کردن ، آن را مرور کن؛ زیرا بر خرد خویش ، مُهر و امضا می زنی .9329.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :به نوشته آدمی ، بر خرد و بینش او استدلال می شود و به فرستاده اش بر فهم و زیرکی او .ر . ک : ص 403 ح 516 و 405 ح 522 .

ز تصدیق و انکار9332.عنه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :هر گاه خواستی خرد انسانی را در یک نشستْ بیازمایی ، در لا به لای سخنت به امری محال اشاره کن . اگر انکار کرد ، خردمند است و اگر تصدیق کرد، احمق است .ح دوست9331.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دوست آدمی، نشانه خردمندی اوست و سخن او، دلیل فضلش .ر . ک : ص 403 ح 518 .

.


ص: 402

5 / 4جَوامِعُ ما یُختَبَرُ بِهِ العَقلُ9335.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لِرَجُلٍ ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :سَبعَهُ أشیاءَ تَدُلُّ عَلی عُقولِ أصحابِها : المالُ یَکشِفُ عَن مِقدارِ عَقلِ صاحِبِهِ ، وَالحاجَهُ تَدُلُّ عَلی عَقلِ صاحِبِها ، وَالمُصیبَهُ تَدُلُّ عَلی عَقلِ صاحِبِها إذا نَزَلَت بِهِ ، وَالغَضَبُ یَدُلُّ عَلی عَقلِ صاحِبِهِ ، وَالکِتابُ یَدُلُّ عَلی عَقلِ صاحِبِهِ ، وَالرَّسولُ یَدُلُّ عَلی عَقلِ مَن أرسَلَهُ ، وَالهَدِیَّهُ تَدُلُّ عَلی مِقدارِ عَقلِ مُهدیها. (1)9333.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در نیایش ) عنه صلی الله علیه و آله :اِعتَبِروا عَقلَ الرَّجُلِ فی ثَلاثٍ : فی طولِ لِحیَتِهِ ، وکُنیَتِهِ ، ونَقشِ فَصِّ خاتَمِهِ. (2)9334.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :سِتَّهٌ تُختَبَرُ بِها عُقولُ الرِّجالِ : المُصاحَبَهُ ، وَالمُعامَلَهُ ، وَالوَلایَهُ ، وَالعَزلُ ، وَالغِنی ، وَالفَقرُ. (3)9335.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( خطاب به مردی ) عنه علیه السلام :سِتَّهٌ تُختَبَرُ بِها عُقولُ النّاسِ : الحِلمُ عِندَ الغَضَبِ ، وَالصَّبرُ عِندَ الرَّهَبِ ، وَالقَصدُ عِندَ الرَّغبِ ، وتَقوَی اللّهِ فی کُلِّ حالٍ ، وحُسنُ المُداراهِ ، وقِلَّهُ المُماراهِ. (4)9336.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ثَلاثٌ یُمتَحَنُ بِها عُقولُ الرِّجالِ ، هُنَّ : المالُ ، وَالوَلایَهُ ، وَالمُصیبَهُ. (5)9337.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :المَرءُ یَتَغَیَّرُ فی ثَلاثٍ : القُربِ مِنَ المُلوکِ ، وَالوَلایاتِ ، وَالغَناءِ مِنَ الفَقرِ . فَمَن لَم یَتَغَیَّر فی هذِهِ فَهُوَ ذو عَقلٍ قَویمٍ وخُلُقٍ مُستَقیمٍ. (6) .

1- .معدن الجواهر : ص 60 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 111 عن الإمام الکاظم علیه السلام نحوه وراجع تحف العقول : ص 323.
2- .الفردوس : ج 1 ص 89 ح 287 عن عمرو بن العاص ؛ الخصال : ص 103 ح 60 عن عبدالأعلی مولی آل سام ، مکارم الأخلاق : ج 1 ص 159 ح 435 کلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 107 ح 2 .
3- .غرر الحکم : ح 5600 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 284 ح 5117 .
4- .غرر الحکم : ح 5608 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 286 ح 5165 .
5- .غرر الحکم : ح 4664 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 212 ح 4228 .
6- .غرر الحکم : ح 2133 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 65 ح 1670 .

ص: 403



5 / 4 بنیادهای سنجش خرد

5 / 4بنیادهای سنجش خرد9336.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هفت چیز بر خردمندی صاحبان خرد، دلالت دارد : ثروت ، از میزان خرد صاحب مال ، پرده بر می دارد ؛ نیازمندی ، بر خرد نیازمند ، دلالت دارد ؛ و بلا ، بر خرد بلا دیده ؛ و خشم ، بر خرد خشمگین ؛ و نوشته بر خرد نویسنده ؛ فرستاده ، بر خرد فرستنده ؛ و هدیه ، بر اندازه خرد هدیه دهنده .9337.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خرد مرد را با سه چیز بیازمایید : بلندی ریش، کنیه و نوشته نگین انگشتری اش .9338.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با شش چیز ، خرد مردان ، آزموده می شود : همنشینی ، معاشرت ، مقام ، کناره گیری از مقام ، ثروت ، و تنگ دستی .9339.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با شش چیز، خرد آدمیان ، سنجیده می شود : بردباری به هنگام خشم ، شکیبایی به هنگام ترس ، میانه روی به هنگام رغبت ، پروای خداوند در همه حالات ، نرم خویی با مردم ، و کم جدال کردن .9340.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با سه چیز، خرد مردان ، سنجیده می شود : ثروت ، مقام و حوادث ناگوار .9341.المعجم الأوسط عن ثوبان عَن رسول اللّه صلی الله علامام علی علیه السلام :آدمی در سه جا دگرگون می شود : در نزدیکی به پادشاهان ، در رسیدن به مقام ، و در رهایی از تنگ دستی . هر که در این سه حالتْ دگرگون نشود ، دارای خردی استوار و خُلق و خویی درست است .

.


ص: 404

9340.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ثَلاثَهٌ تَدُلُّ عَلی عُقولِ أربابِها : الرَّسولُ ، وَالکِتابُ ، وَالهَدِیَّهُ. (1)9341.المعجم الأوسط ( به نقل از ثوبان ) عنه علیه السلام :إنَّ مِن عَلامَهِ العاقِلِ أن یَکونَ فیهِ ثَلاثُ خِصالٍ : یُجیبُ إذا سُئِلَ ، ویَنطِقُ إذا عَجَزَ القَومُ عَنِ الکَلامِ ، ویُشیرُ بِالرَّأیِ الَّذی یَکونُ فیهِ صَلاحُ أهلِهِ ، فَمَن لَم یَکُن فیهِ مِن هذِهِ الخِصالِ الثَّلاثِ شَیءٌ فَهُوَ أحمَقُ. (2)9342.رَسول اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یُستَدَلُّ عَلی عَقلِ الرَّجُلِ بِکَثرَهِ وَقارِهِ وحُسنِ احتِمالِهِ ، وعَلی کَرَمِ أصلِهِ بِحُسنِ أفعالِهِ. (3)9343.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام :عِندَ غُرورِ الأَطماعِ وَالآمالِ تَنخَدِعُ عُقولُ الجُهّالِ ، وتُختَبَرُ ألبابُ الرِّجالِ. (4)9342.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :رَزانَهُ العَقلِ تُختَبَرُ فِی الرِّضا وَالحُزنِ. (5)9343.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : العَقلُ یَظهَرُ بِالمُعامَلَهِ ، وشِیَمُ الرِّجالِ تُعرَفُ بِالوَلایَهِ. (6)5 / 5صِفاتُ العُقَلاءِ9346.سنن ابن ماجه عن أبی ذرّ عَن رسول اللّه ِ صلی اللهرسول اللّه صلی الله علیه و آله :صِفَهُ العاقِلِ أن یَحلُمَ عَمَّن جَهِلَ عَلَیهِ ، ویَتَجاوَزَ عَمَّن ظَلَمَهُ ، ویَتَواضَعَ لِمَن هُوَ دونَهُ ، ویُسابِقَ مَن فَوقَهُ فی طَلَبِ البِرِّ ، وإذا أرادَ أن یَتَکَلَّمَ تَدَبَّرَ فَإِن کانَ

خَیرًا تَکَلَّمَ فَغَنِمَ ، وإن کانَ شَرًّا سَکَتَ فَسَلِمَ ، وإذا عَرَضَت لَهُ فِتنَهٌ استَعصَمَ بِاللّهِ وأمسَکَ یَدَهُ ولِسانَهُ ، وإذا رَأی فَضیلَهً انتَهَزَ بِها ، لا یُفارِقُهُ الحَیاءُ ، ولا یَبدو مِنهُ الحِرصُ ، فَتِلکَ عَشرُ خِصالٍ یُعرَفُ بِهَا العاقِلُ. (7) .

1- .غرر الحکم : ح 4681 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 211 ح 4215 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 340 ح 887 وفیه «ثلاثه أشیاء» مع تقدیم وتأخیر .
2- .الکافی : ج 1 ص 19 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 389 کلاهما عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 298 .
3- .غرر الحکم : ح 10975 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 555 ح 10237 .
4- .غرر الحکم : ح 6222 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 337 ح 5748 .
5- .غرر الحکم : ح 5439 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 271 ح 4984 وفیه «الفرح» بدل «الرضا» .
6- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 297 ح 401 .
7- .تحف العقول : ص 28 ، معدن الجواهر : ص 70 نحوه ، بحار الأنوار : ج 1 ص 129 ح 12 وراجع تنبیه الخواطر : ج 2 ص 246.

ص: 405



5 / 5 ویژگی های خردمندان

9347.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سه چیز ، بر خردمندی صاحبانش دلالت دارد : فرستاده ، نوشته و هدیه .9344.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :از نشانه های خردمند ، آن است که در او سه فضیلت باشد : چون از او بپرسند ، پاسخ دهد ؛ هنگامی که دیگری از سخن گفتنْ باز ماند ، سخن بگوید ؛ و رأیی را ابراز کند که صلاحِ اهلش در آن باشد . پس هر که این برتری های سه گانه در او نباشد ، نادان است .9345.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :از متانت بسیار و تحمّل نیکو، بر خردمندی آدمی ، و از رفتارِ زیبایش ، بر بزرگواری نسبش ، استدلال می شود .9346.سنن ابن ماجه ( به نقل از ابو ذر ) امام علی علیه السلام :به هنگام فریبکاری آزها و آرزوها ، خردِ نادان ، فریب می خورد و خرد مردان ، سنجیده می شود .9347.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :متانت (سنگینیِ) خرد، در خوشی و غم ، سنجیده می شود .9348.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : خرد، با معاشرت، آشکار می شود و خُلق و خوی مردان، با مقامشان شناخته می گردد .5 / 5ویژگی های خردمندان (1)9351.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ویژگی خردمند، آن است که در برابر حماقت نادان ، بردباری می کند ؛ از آن که بر او ستم کرده ، می گذرد ؛ نسبت به زیردستان ، فروتنی می نماید ؛ با بالادستان ، در جستجوی خوبی ، رقابت می ورزد ؛ هر گاه خواست

سخن بگوید ، می اندیشد : اگر خوب بود، بر زبان می آورد و بهره می جوید، و اگر بد بود ، سکوت می کند و سالم می ماند ؛ و اگر لغزشگاهی برایش پیش آمد ، از خداوند ، سلامت می طلبد و دست و زبان خود را نگه می دارد ؛ و اگر فضیلتی دید ، به سرعت از آن بهره می گیرد ؛ آزرم، از او جدا نمی شود و آزمندی از او آشکار نمی گردد . اینها ویژگی های دهگانه ای است که خردمند با آنها شناخته می شود .

.

1- .آیات و احادیث مربوط به ویژگی های خردمندان ، به سبب این که از خرد با الفاظ : «عقل» ، «لُبّ» و «نُهیه» تعبیر کرده اند ، در سه باب (این باب و دو باب پس از آن) دسته بندی شده اند ؛ زیرا در هر یک ، اثری از آثار خرد مورد توجّه قرار گرفته است . البتّه در فارسی ، کلمات مذکور یکسان ترجمه می شوند .

ص: 406

9348.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله فی بَیانِ ما یَتَشَعَّبُ مِنَ العَقلِ : أمَّا الرَّزانَهُ فَیَتَشَعَّبُ مِنهَا: اللُّطفُ وَالحَزمُ ، وأداءُ الأَمانَهِ وتَرکُ الخِیانَهِ ، وصِدقُ اللِّسانِ ، وتَحصینُ الفَرجِ ، وَاستِصلاحُ المالِ ، وَالاِستِعدادُ لِلعَدُوِّ ، وَالنَّهیُ عَنِ المُنکَرِ ، وتَرکُ السَّفَهِ ، فَهذا ما أصابَ العاقِلُ بِالرَّزانَهِ . فَطوبی لِمَن تَوَقَّرَ ، ولِمَن لَم تَکُن لَهُ خِفَّهٌ ولا جاهِلِیَّهٌ ، وعَفا وصَفَحَ. (1)9349.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :إنَّمَا العاقِلُ مَن عَقَلَ عَنِ اللّهِ أمرَهُ ونَهیَهُ. (2)9350.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :العاقِلُ یَستَریحُ فی وَحدَتِهِ إلی عَقلِهِ ، وَالجاهِلُ یَتَوَحَّشُ مِن نَفسِهِ ؛ لِأَنَّ صَدیقَ کُلِّ إنسانٍ عَقلُهُ ، وعَدُوَّهُ جَهلُهُ. (3)9351.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :العاقِلُ لا یَکشِفُ إلاّ عَن فَضلٍ وإن کانَ عَیِیًّا مَهینًا عِندَ النّاسِ. (4)9352.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :العاقِلُ کَثیرُ الوَجَلِ ، قَلیلُ الأَمانی وَالأَمَلِ. (5)9353.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : العاقِلُ إذا تَکَلَّمَ بِکَلِمَهٍ أتبَعَها حِکمَهً

ومَثَلاً ، وَالأَحمَقُ إذا تَکَلَّمَ بِکَلِمَهٍ أتبَعَها حَلِفًا. (6) .

1- .تحف العقول: ص 17 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 118 ح 11 .
2- .حلیه الأولیاء : ج 9 ص 387 عن ذی النون المصری ، الفردوس : ج 3 ص 86 ح 4242 عن ابن عمر ولیس فیه «ونهیه» .
3- .کنز الفوائد : ج 2 ص 32 .
4- .تاریخ بغداد : ج 13 ص 223 ، المطالب العالیه : ج 3 ص 216 ح 3300 نقلاً عن مسند الحارث وکلاهما عن أبی الدرداء.
5- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 118 .
6- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 289 ح 306 .

ص: 407