گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد چهاردهم
9354.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در توضیح آنچه از خرد سرچشمه می گیرد : امّا متانت (سنگینی) ، از آن ، مهربانی ، دوراندیشی ، باز گرداندن امانت ، ترک خیانت ، راستگویی ، پاک دامنی ، سالم نگه داشتن ثروت ، آمادگی در برابر دشمن ، باز داشتن از زشتی و کنار نهادن ابلهی ، سرچشمه می گیرد . اینها ، ویژگی هایی است که از متانت ، نصیب خردمند می شود . پس خوشا به حال کسی که با وقار باشد و سَبُک سَر و نادان نباشد و ببخشاید و بگذرد !9355.تاریخ بغداد عن ربعیّ بن خراش :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا خردمند، کسی است که امر و نهی الهی را از او دریافت کند (1) ] و از بصیرت الهی برخوردار باشد] .9356.سنن ابن ماجه عن سهل بن سعد الساعدیّ :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خردمند، در تنهایی ، با خرد خود ، اُنس می گیرد و نادان ، از خویشتن وحشت دارد؛ چرا که دوست هر انسانی، خرد اوست و دشمنش ، نادانی او .9352.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خردمند، جز از فضیلت ، پرده بر نمی دارد ، هر چند نزد مردم ، درمانده و ناتوان باشد .9353.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خردمند ، بسیار در هراس است و آمال و آرزوهایش کم است .9354.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : خردمند، هر گاه سخنی بگوید،



آن را با سخنی حکیمانه و ضرب المثلی همراه می سازد ، و نادان ، هر گاه سخن بگوید، آن را با سوگند ، همراه می کند . .

1- .ر . ک : ص 426 پ 1 .

ص: 408

9355.تاریخ بغداد ( به نقل از رِبعی بن خِراش ) عنه علیه السلام أیضًا : العاقِلُ یُنافِسُ الصّالِحینَ لِیَلحَقَ بِهِم ، ویُحِبُّهُم لِیُشارِکَهُم بِمَحَبَّتِهِ وإن قَصَّرَ عَن مِثلِ عَمَلِهِم. (1)9356.سنن ابن ماجه ( به نقل از سهل بن سعد ساعدی ) عنه علیه السلام أیضًا : العاقِلُ بِخُشونَهِ العَیشِ مَعَ العُقَلاءِ آنَسُ مِنهُ بِلینِ العَیشِ مَعَ السُّفَهاءِ. (2)9357.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَنِ اتَّعَظَ بِغَیرِهِ. (3)9358.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ یَطلُبُ الکَمالَ ، الجاهِلُ یَطلُبُ المالَ. (4)9359.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن وَقَفَ حَیثُ عَرَفَ. (5)9360.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ إذا عَلِمَ عَمِلَ ، وإذا عَمِلَ أخلَصَ ، وإذا أخلَصَ اعتَزَلَ. (6)9361.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَنِ اتَّهَمَ رَأیَهُ ولَم یَثِق بِکُلِّ ما تُسَوِّلُ لَهُ نَفسُهُ. (7)9362.المستدرک علی الصحیحین عن أبی موسی الأشعری :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن یَملِکُ نَفسَهُ إذا غَضِبَ وإذا رَغِبَ وإذا رَهِبَ. (8)9357.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن صانَ لِسانَهُ عَنِ الغیبَهِ. (9) .

1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 320 ح 670 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 340 ح 895 .
3- .غرر الحکم : ح 1284 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 47 ح 1180 .
4- .غرر الحکم : ح 579 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 32 ح 570 و 571 .
5- .غرر الحکم : ح 1391 .
6- .غرر الحکم : ح 1936 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 21 ح 129 .
7- .غرر الحکم : ح 1851 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 55 ح 1424 .
8- .غرر الحکم : ح 2015 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 62 ح 1602 .
9- .غرر الحکم : ح 1955 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 21 ح 128 .

ص: 409

9358.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : خردمند، به نیکان، غبطه می خورد تا به آنان ملحق شود و آنان را دوست می دارد تا با دوستی اش ، با آنان شریک شود، گرچه در عمل، مانند آنان نباشد .9359.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : خردمند، با زندگی سخت همراه با خردمندان، مأنوس تر است تا با زندگی خوش به همراه ابلهان .9360.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند ، آن است که از دیگران عبرت بگیرد .9361.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، در جستجوی کمال است و نادان ، در جستجوی ثروت .9362.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از ابو موسی اشعری ) امام علی علیه السلام :خردمند، آن است که در آن جا که فهمید [ راهی که می رود ، درست نیست]، بایستد .9363.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند ، هر گاه بداند، عمل می کند و هر گاه عمل کند، آن را خالص می سازد، و هر گاه [عمل خود را] خالص ساخت ، کناره می گیرد [ و آن را پنهان نگه می دارد] .9364.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که رأی خویش را متّهم می سازد و به آنچه نفْس او برایش می آراید، اعتماد نمی کند .9365.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که زمام نفْس خویش را در هنگام خشم ، رغبت و ترس ، در اختیار خود بگیرد .9366.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که زبانش را از بدگویی در پشت سر دیگران، نگه بدارد . .


ص: 410

9367.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ إذا سَکَتَ فَکَرَ ، وإذا نَطَقَ ذَکَرَ ، وإذا نَظَرَ اعتَبَرَ. (1)9363.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ عَدُوُّ لَذَّتِهِ ، الجاهِلُ عَبدُ شَهوَتِهِ. (2)9364.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن أماتَ شَهوَتَهُ. (3)9365.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن غَلَبَ نَوازِعَ أهوِیَتِهِ. (4)9366.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن قَمَعَ هَواهُ بِعَقلِهِ. (5)9367.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ یَعتَمِدُ عَلی عَمَلِهِ ، الجاهِلُ یَعتَمِدُ عَلی أمَلِهِ. (6)9368.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ یَألَفُ مِثلَهُ ، الجاهِلُ یَمیلُ إلی شِکلِهِ. (7)9369.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن یَزهَدُ فیما یَرغَبُ فیهِ الجاهِلُ. (8)9370.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ لا یَفرُطُ بِهِ عُنفٌ ، ولا یَقعُدُ بِهِ ضَعفٌ. (9)9371.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( مِمّا کانَ فی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام ) عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن أحرَزَ أمرَهُ. (10)9372.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ یَجتَهِدُ فی عَمَلِهِ ویُقَصِّرُ مِن أمَلِهِ. (11)9373.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ یَتَقاضی نَفسَهُ بِما یَجِبُ عَلَیهِ ، ولا یَتَقاضی لِنَفسِهِ بِما یَجِبُ لَهُ. (12) .

1- .غرر الحکم : ح 1813 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 54 ح 1399 .
2- .غرر الحکم : ح 448 و 449 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 33 ح 586 و 587 .
3- .غرر الحکم : ح 1194 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 45 ح 1126 .
4- .غرر الحکم : ح 2181 .
5- .غرر الحکم : ح 2198 .
6- .غرر الحکم : ح 1240 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 18 ح 23 و 24 .
7- .غرر الحکم : ح 326 و 327 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 39 ح 862 و 863 .
8- .غرر الحکم : ح 1523 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 48 ح 1226 .
9- .غرر الحکم : ح 1995 .
10- .غرر الحکم : ح 1113 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 44 ح 1084 .
11- .غرر الحکم : ح 1966 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 59 ح 1497 .
12- .غرر الحکم : ح 2066 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 63 ح 1628 .

ص: 411

9368.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که هر گاه سکوت می کند، می اندیشد و هر گاه سخن می گوید، [خدا را] به یاد دارد، و هر گاه می نگرد ، عبرت می گیرد .9369.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، دشمن خوشی های خویش است و نادان، بنده شهوت خویش .9370.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، آن است که شهوتش را بمیراند .9371.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( از جمله سفارش های ایشان به علی علیه السلام ) امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که بر اسباب تمایلات نفسانی اش پیروز گردد .9372.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که با خرد، هوس خود را ریشه کن سازد .9373.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، بر تلاش خود تکیه می کند و نادان ، بر آرزوهایش .9374.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، با خردمند ، الفت می گیرد و نادان ، با نادان .9375.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که نسبت به آنچه نادان بدان میل می کند ، بی رغبت است .9376.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :زور ، خردمند را به زیاده روی وا نمی دارد و ناتوانی، او را از کار نمی اندازد .9374.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که کارش را محکم می سازد .9375.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، در کارش تلاش می کند و از آرزویش می کاهد .9376.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، درباره حقوقی که بر او واجب است ، از خود ، بازخواست می کند و از دیگران در مورد حقوقی که برای او واجب است ، بازخواست نمی کند . .


ص: 412

9377.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن تَغَمَّدَ الذُّنوبَ بِالغُفرانِ. (1)9378.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن سَلَّمَ إلَی القَضاءِ وعَمِلَ بِالحَزمِ. (2)9379.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن بَذَلَ نَداهُ. (3)9380.الإمام العسکریّ علیه السلام عَن آبائِهِ علیهم السعنه علیه السلام :العاقِلُ یَضَعُ نَفسَهُ فَیَرتَفِعُ. (4)9377.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّ العاقِلَ یَتَّعِظُ بِالآدابِ ، وَالبَهائِمَ لا تَتَّعِظُ إلاّ بِالضَّربِ. (5)9378.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّ العاقِلَ مَن نَظَرَ فی یَومِهِ لِغَدِهِ ، وسَعی فی فَکاکِ نَفسِهِ ، وعَمِلَ لِما لابُدَّ لَهُ مِنهُ ولا مَحیصَ لَهُ عَنهُ. (6)9379.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّ العاقِلَ لا یَنخَدِعُ لِلطَّمَعِ. (7)9380.امام عسکری علیه السلام ( به نقل از پدرانش علیهم السلام ) عنه علیه السلام :کُلُّ عاقِلٍ مَحزونٌ. (8)9381.الإمام الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَهمومٌ مَغمومٌ. (9)9381.امام صادق علیه السلام ( به نقل از پدرانش علیهم السلام ) عنه علیه السلام :کُلُّ عاقِلٍ مَغمومٌ. (10)9382.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لِلعاقِلِ فی کُلِّ عَمَلٍ إحسانٌ ، لِلجاهِلِ فی کُلِّ حالَهٍ خُسرانٌ. (11) .

1- .غرر الحکم : ح 1697 .
2- .غرر الحکم : ح 2195 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 67 ح 1702 .
3- .غرر الحکم : ح 1262 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 18 ح 28 .
4- .غرر الحکم : ح 677 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 24 ح 234 .
5- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، غرر الحکم : ح 3560 .
6- .غرر الحکم : ح 3570 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 153 ح 522 .
7- .غرر الحکم : ح 3424 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 143 ح 3189 .
8- .غرر الحکم : ح 6846 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 377 ح 6393 .
9- .غرر الحکم : ح 959 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 31 ح 509 .
10- .غرر الحکم : ح 6826 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 376 ح 6340 .
11- .غرر الحکم : ح 7328 و 7329 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 403 ح 6820 و6821 .

ص: 413

9383.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که گناهان را با آمرزش بپوشاند .9384.حلیه الأولیاء عن أنس :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که تسلیم قضا[ ی الهی] شود و با دوراندیشی رفتار کند .9382.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که بخشش کند .9383.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، خود را کوچک می شمارد؛ پس بزرگ می شود .9384.حلیه الأولیاء ( به نقل از اَنَس ) امام علی علیه السلام :خردمند، از نصیحت، پند می گیرد و چارپایان، جز با کتک، پند نمی گیرند .9385.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که در امروزش ، به فردای خود بنگرد و در رهایی خویش، تلاش کند و برای آنچه از آن بی نیاز نیست و راه فرار ندارد ، بکوشد .9386.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، فریفته آز نمی شود .9387.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هر خردمندی اندوهگین است .9388.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، گرفته و غمگین است .9389.صحیح البخاری عن عبداللّه بن مسعود :امام علی علیه السلام :هر خردمندی، غمگین است .9390.مسند ابن حنبل عن ثابت البنانیّ عن أنس :امام علی علیه السلام :خردمند، در هر کاری ، نیکی می کند و نادان، در هر حالی ، در زیان است . .


ص: 414

9385.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :رَدعُ الهَوی شیمَهُ العُقَلاءِ. (1)9386.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :شیمَهُ العُقَلاءِ قِلَّهُ الشَّهوَهِ وقِلَّهُ الغَفلَهِ. (2)9387.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ثَروَهُ العاقِلِ فی عِلمِهِ وعَمَلِهِ ، ثَروَهُ الجاهِلِ فی مالِهِ وأمَلِهِ. (3)9388.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به ابن مسعود ) عنه علیه السلام :ضالَّهُ العاقِلِ الحِکمَهُ ، فَهُوَ أحَقُّ بِها حَیثُ کانَت. (4)9389.صحیح البخاری ( به نقل از عبد اللّه بن مسعود ) عنه علیه السلام :رَغبَهُ العاقِلِ فِی الحِکمَهِ ، وهِمَّهُ الجاهِلِ فِی الحَماقَهِ. (5)9390.مسند ابن حنبل ( به نقل از ثابت بنانی، از اَنَس ) عنه علیه السلام :غِنَی العاقِلِ بِحِکمَتِهِ ، وعِزُّهُ بِقَناعَتِهِ. (6)9391.صحیح البخاری عن أنس :عنه علیه السلام :غِنَی العاقِلِ بِعِلمِهِ. (7)9392.الإمام الباقر علیه السلام :عنه علیه السلام :صَدرُ العاقِلِ صُندوقُ سِرِّهِ. (8)9393.الأمالی للطوسی عن عبداللّه بن الحسن عن آبائه علیهعنه علیه السلام :لِسانُ العاقِلِ وَراءَ قَلبِهِ ، وقَلبُ الأَحمَقِ وَراءَ لِسانِهِ. (9)9391.صحیح البخاری ( به نقل از اَنَس ) عنه علیه السلام :قَلبُ الأَحمَقِ فی فیهِ ، ولِسانُ العاقِلِ فی قَلبِهِ. (10)9392.امام باقر علیه السلام :عنه علیه السلام :کَلامُ العاقِلِ قوتٌ ، وجَوابُ الجاهِلِ سُکوتٌ. (11) .

1- .غرر الحکم : ح 5402 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 270 ح 4961 .
2- .غرر الحکم : ح 5776 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 298 ح 5324 .
3- .غرر الحکم : ح 4708 و 4709 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 218 ح 4276 و 4277 ولیس فیه «علمه» .
4- .غرر الحکم : ح 5896 .
5- .غرر الحکم : ح 5420 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 270 ح 4970 .
6- .غرر الحکم : ح 6422 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 348 ح 5895 .
7- .غرر الحکم : ح 6381 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 347 ح 5867 .
8- .نهج البلاغه : الحکمه 6 ، غرر الحکم : ح 5875 ، روضه الواعظین : ص 8 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 71 ح 16 .
9- .نهج البلاغه : الحکمه 40 ، غرر الحکم: ح 7610 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 159 ح 33 ؛ المناقب للخوارزمی: ص 377 ح 395 نقلاً عن الجاحظ عن الإمام علیّ علیه السلام .
10- .نهج البلاغه : الحکمه 41 ، غرر الحکم : ح 6774 ؛ المناقب للخوارزمی : ص 376 ح 395 نقلاً عن الجاحظ عن الإمام علیّ علیه السلام .
11- .غرر الحکم : ح 7224 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 395 ح 6684 .

ص: 415

9393.الأمالی ، طوسی ( به نقل از عبد اللّه بن حسن، از پدرانش علیهم الس ) امام علی علیه السلام :کنار گذاردن هوس، روش خردمندان است .9394.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ویژگی خردمندان، کمیِ شهوت و کمیِ غفلت است .9395.الفردوس عن جابر :امام علی علیه السلام :سرمایه خردمند، در دانش و رفتار اوست و سرمایه نادان ، در ثروت و آرزوی او .9396.سنن أبی داوود عن أبی ذرّ :امام علی علیه السلام :حکمت، گم شده خردمند است . پس هر جا که باشد، بدو سزاوارتر است .9397.الأمالی للطوسی عن عبداللّه بن الصّامت :امام علی علیه السلام :میلِ خردمند، به حکمت است و آرزوی نادان ، در کارهای احمقانه .9394.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بی نیازی خردمند ، به حکمت اوست و عزّتش به قناعت او .9395.الفردوس ( به نقل از جابر ) امام علی علیه السلام :بی نیازی خردمند ، به دانش اوست .9396.سنن أبی داوود ( درباره ابو ذر ) امام علی علیه السلام :سینه خردمند ، صندوق اسرار اوست .9397.الأمالی ، طوسی ( به نقل از عبد اللّه بن صامت ) امام علی علیه السلام :زبان خردمند ، در پسِ خرد اوست و خرد نادان ، در پسِ زبانش .9398.اُسد الغابه عن عبدالرحمن بن صفوان :امام علی علیه السلام :خرد نادان ، در دهان اوست و زبان خردمند، در خرد او .9399.بشاره المصطفی عن جابر بن عبداللّه الأنصاریّ ( لِعَطِیَّهَ العَوفِیِّ ) امام علی علیه السلام :سخن خردمند ، خوراک است و پاسخ نادان، سکوت . .


ص: 416

9400.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :غَضَبُ الجاهِلِ فی قَولِهِ ، وغَضَبُ العاقِلِ فی فِعلِهِ. (1)9401.درر الأحادیث عن یحیی بن الحسین :عنه علیه السلام :قَطیعَهُ العاقِلِ لَکَ بَعدَ نَفاذِ الحیلَهِ فیکَ. (2)9398.اُسد الغابه ( به نقل از عبد الرحمان بن صفوان ) عنه علیه السلام :مُرُوَّهُ العاقِلِ دینُهُ ، وحَسَبُهُ أدَبُهُ. (3)9399.بشاره المصطفی ( به نقل از جابر بن عبد اللّه انصاری ، خطاب به عط ) عنه علیه السلام :سُلطانُ العاقِلِ یَنشُرُ مَناقِبَهُ. (4)9400.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا یَحلُمُ عَنِ السَّفیهِ إلاَّ العاقِلُ. (5)9401.دُرَر الأحادیث ( به نقل از یحیی بن حسین ) عنه علیه السلام :نِصفُ العاقِلِ احتِمالٌ ، ونِصفُهُ تَغافُلٌ. (6)9402.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لِأَنَس ) عنه علیه السلام :اِحتَمِل ما یَمُرُّ عَلَیکَ ، فَإِنَّ الاِحتِمالَ سِترُ العُیوبِ ، وإنَّ العاقِلَ نِصفُهُ احتِمالٌ ونِصفُهُ تَغافُلٌ. (7)9403.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ما حَقَّرَ نَفسَهُ إلاّ عاقِلٌ ، ما نَقَّصَ نَفسَهُ إلاّ کامِلٌ ، ما اُعجِبَ بِرَأیِهِ إلاّ جاهِلٌ. (8)9404.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا تُعاتِبِ الجاهِلَ فَیَمقُتَکَ ، وعاتِبِ العاقِلَ یُحبِبکَ. (9)9405.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کُن بِعَدُوِّکَ العاقِلِ أوثَقَ مِنکَ بِصَدیقِکَ الجاهِلِ. (10)9406.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عَداوَهُ العاقِلِ خَیرٌ مِن صَداقَهِ الجاهِلِ. (11) .

1- .کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 160 ح 43 .
2- .غرر الحکم : ح 6788 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 372 ح 6304 .
3- .غرر الحکم : ح 9779 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 489 ح 9054 .
4- .غرر الحکم : ح 5577 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 283 ح 5098 .
5- .غرر الحکم : ح 10734 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 534 ح 9787 .
6- .غرر الحکم : ح 9968 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 499 ح 9199 .
7- .غرر الحکم : ح 2378 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 84 ح 2039 .
8- .غرر الحکم : ح 9469 و 9470 و 9471 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 476 ح 8725 و 8726 و 8727 .
9- .غرر الحکم : ح 10215 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 519 ح 9414 .
10- .غرر الحکم : ح 7178 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 392 ح 6642 .
11- .غرر الحکم : ح 6295 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 339 ح 5781 .

ص: 417

9402.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به اَنَس ) امام علی علیه السلام :خشم نادان ، در سخن او آشکار می شود و خشم خردمند ، در کارهایش .9403.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :قطع رابطه خردمند با تو ، پس از نبود چاره [ در ادامه پیوند با تو ]است .9404.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :جوان مردیِ خردمند ، دینداری اوست و تبارِ او، ادب اوست .9405.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :به قدرت رسیدن خردمند ، صفات نیک او را آشکار می سازد .9406.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :جز خردمند ، کسی در برابر ابلهان ، بردباری نمی کند .9407.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نیمی از خردمندی، بردباری است و نیمه دیگرش ، خود را به غفلت زدن [ در مواردی که اظهار آگاهی زیانبار است] .9408.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :در برابر آنچه بر تو می گذرد ، بردبار باش ؛ زیرا بردباری ، عیب ها را می پوشاند . به راستی که نیمی از خردمندی ، بردباری است و نیمه دیگرش ، خود را به غفلت زدن .9409.عنه صلی الله علیه و آله ( عِندَما سَأَلَهُ رَجُلٌ مِنَ الأَعرابِ عَن ناسٍ ) امام علی علیه السلام :جز خردمند، کسی خود را کوچک نمی شمارد ؛ جز کمال یافته ، کسی خود را ناقص نمی بیند ، و جز نادان، کسی شیفته رأی خود نمی گردد .9410.الأمالی للطوسی عن أبی حمزه الثّمالی عن الإِمام الامام علی علیه السلام :نادان را سرزنش منما که تو را دشمن می دارد ، و خردمند را سرزنش کن تا تو را دوست بدارد . (1)9407.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بر دشمن خردمندت ، بیشتر اعتماد کن تا دوست نادانت .9408.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دشمنیِ خردمند، بهتر از دوستیِ نادان است . .

1- .این حدیث، اشاره به ظرفیت های متفاوت نادان و خردمند دارد. نادان، به جهت کمی ظرفیت، در برابر سرزنش های خیرخواهانه، عکس العمل منفی نشان می دهد؛ ولی خردمند، از آنها استقبال می نماید . م .

ص: 418

9409.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در پاسخ به سؤال مردی بادیه نشین ، درباره مردمان ) عنه علیه السلام :أدرَکُ النّاسِ لِحاجَتِهِ ذُو العَقلِ المُتَرَفِّقُ. (1)9410.الأمالی ، طوسی ( به نقل از ابو حمزه ثُمالی ) عنه علیه السلام :عَلَیکَ بِالصَّبرِ ، فَبِهِ یَأخُذُ العاقِلُ وإلَیهِ یَرجِعُ الجاهِلُ. (2)9411.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :تَلویحُ زَلَّهِ العاقِلِ لَهُ مِن أمَضِّ عِتابِهِ. (3)9412.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إذا لَوَّحتَ لِلعاقِلِ فَقَد أوجَعتَهُ عِتابًا. (4)9413.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عُقوبَهُ العُقَلاءِ التَّلویحُ. (5)9414.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :التَّعریضُ لِلعاقِلِ أشَدُّ عِتابِهِ. (6)9415.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : مِن صِفَهِ العاقِلِ أن لا یَتَحَدَّثَ بِما یُستَطاعُ تَکذیبُهُ فیهِ. (7)9411.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کَلُّ الدُّنیا عَلَی العاقِلِ ، وَالأَحمَقُ خَفیفُ الظَّهرِ. (8)9412.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الرِّجالُ ثَلاثَهٌ : عاقِلٌ وأحمَقُ وفاجِرٌ . فَالعاقِلُ الدّینُ شَریعَتُهُ ، وَالحِلمُ طَبیعَتُهُ ، وَالرَّأیُ سَجِیَّتُهُ ، إن سُئِلَ أجابَ ، وإن تَکَلَّمَ أصابَ ، وإن سَمِعَ وَعی ، وإن حَدَّثَ صَدَقَ ، وإنِ اطمَأَنَّ إلَیهِ أحَدٌ وَفی . وَالأَحمَقُ إنِ استُنبِهَ بِجَمیلٍ غَفَلَ ، وإنِ استُنزِلَ عَن حَسَنٍ نَزَلَ ، وإن حُمِلَ عَلی جَهلٍ جَهِلَ ، وإن حَدَّثَ کَذَبَ ، لا یَفقَهُ ، وإن فُقِّهَ لا یَتَفَقَّهُ . وَالفاجِرُ إنِ ائتَمَنتَهُ خانَکَ ، وإن صاحَبتَهُ شانَکَ وإن وَثِقتَ بِهِ لَم یَنصَحکَ. (9) .

1- .غرر الحکم : ح 3325 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 125 ح 2847 .
2- .غرر الحکم : ح 6138 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 334 ح 5687 .
3- .غرر الحکم : ح 4497 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 201 ح 4085 .
4- .غرر الحکم : ح 4103 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 136 ح 3104 .
5- .غرر الحکم : ح 6328 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 339 ح 5776 .
6- .غرر الحکم : ح 1161 .
7- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 289 ح 302 .
8- .نثر الدرّ : ج 1 ص 280 .
9- .الخصال : ص 116 ح 96 عن ثعلبه بن میمون عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 70 ص 9 ح 6 .

ص: 419

9413.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند خوش رفتار، بهتر از دیگران ، به خواسته هایش می رسد .9414.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بر تو باد شکیبایی؛ چرا که خردمند، بدان چنگ می زند و نادان ، بدان باز می گردد .9415.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :از دردناک ترین سرزنش ها برای خردمند، کنایه زدن به لغزش های اوست .9416.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اگر به خردمند ، کنایه بزنی ، او را به صورتی دردناک، سرزنش کرده ای .9417.أعلام الدین :امام علی علیه السلام :کیفر خردمندان ، با کنایه گفتن [ خطای آنان] است .9418.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :کنایه زدن به خردمند ، بدترین سرزنش برای اوست .9419.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : از نشانه های خردمند، آن است که سخنی را که ممکن است در مورد آن تکذیب شود، بر زبان نمی آورد .9420.رَسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بار دنیا بر [ دوش] خردمند است و نادان، سبُک بار است .9556.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :مردمان ، سه گروه اند : خردمند ، نادان و بدکار . آیین خردمند، دینداری ، سرشت او بردباری ، و خوی او اندیشه کردن است . اگر مورد پرسش واقع شود ، پاسخ می دهد ؛ اگر تکلّم کند، به درستی سخن می گوید ؛ اگر گوش کند ، یاد می گیرد ؛ اگر سخن بگوید، راست می گوید ؛ و اگر کسی به وی اعتماد کند ، خواسته اش را روا می سازد .

نادان ، اگر او را از امر نیکویی آگاه کنند ، غفلت می ورزد ؛ اگر از جایگاه نیکویی فرو آورده شود ، فرود می آید ؛ اگر او را به کاری جاهلانه وا دارند ، انجام می دهد ؛ و اگر سخن بگوید، دروغ می گوید . وی خود ، به دنبال آگاهی نمی رود و اگر او را آگاه سازند ، آگاه نمی شود .

بدکار را اگر امین بشمری، خیانت می ورزد، و اگر او را همراهی کنی ، رسوایت می سازد، و اگر بدو اعتماد ورزی، برایت خیرخواهی نمی کند . .


ص: 420

9555.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الحسن علیه السلام :لا یَغُشُّ العاقِلُ مَنِ استَنصَحَهُ. (1)9554.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :أیُّهَا النّاسُ ، أنَا اُخبِرُکُم عَن أخٍ لی کانَ مِن أعظَمِ النّاسِ فی عَینی ، وکانَ رَأسُ ما عَظُمَ بِهِ فی عَینی صِغَرَ الدُّنیا فی عَینِهِ . . . کانَ خارِجًا مِن سُلطانِ الجَهالَهِ ، فَلا یَمُدُّ یَدَهُ إلاّ عَلی ثِقَهٍ لِمَنفَعَهٍ. (2)9553.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در وصف برادرانش که پس از او می آیند ) الإمام الحسین علیه السلام :إذا وَرَدَت عَلَی العاقِلِ مُلِمَّهٌ قَمَعَ الحُزنَ بِالحَزمِ ، وقَرَعَ العَقلَ لِلاِحتِیالِ. (3)9552.حلیه الأولیاء ( به نقل از ابن عمر ) الإمام الصادق علیه السلام :العاقِلُ غَفورٌ ، وَالجاهِلُ خَتورٌ. (4)9553.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی وَصفِ إخوانِهِ الَّذینَ یَأتونَ مِن بَعدِهِ ) عنه علیه السلام :صاحِبُ الفِقهِ وَالعَقلِ ذو کَآبَهٍ وحُزنٍ وسَهَرٍ. (5)9552.حلیه الأولیاء عن ابن عمر عن رسول اللّه صلی الله ععنه علیه السلام :لا یُلسَعُ العاقِلُ مِن جُحرٍ مَرَّتَینِ. (6)9551.صحیح مسلم ( به نقل از ابو هُرَیره ) مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام : العاقِلُ مَن کانَ ذَلولاً عِندَ إجابَهِ الحَقِّ ، مُنصِفًا بِقَولِهِ ، جَموحًا عِندَ الباطِلِ ، خَصیمًا بِقَولِهِ ، یَترُکُ دُنیاهُ ولا یَترُکُ دینَهُ. (7)9550.الأمالی ، مفید ( به نقل از عوف بن مالک ) الإمام الصّادق علیه السلام :العاقِلُ لا یَستَخِفُّ بِأَحَدٍ. (8) .

1- .تحف العقول : ص 236 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 109 ح 19 .
2- .الکافی: ج 2 ص 237 ح 26 ، تحف العقول : ص 235 ، مشکاه الأنوار : ص 421 ح 1417 وفیه «من کلام أمیرالمؤمنین خطب به الحسن علیهماالسلام» ، بحار الأنوار : ج 69 ص 294 ح 24 .
3- .إحقاق الحقّ : ج 19 ص 422 نقلاً عن التذکره الحمدونیّه.
4- .الکافی : ج 1 ص 27 ح 29 عن مفضّل بن عمر ، تحف العقول : ص 356 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 269 ح 109 .
5- .الکافی : ج 1 ص 49 ح 5 ، الخصال : ص 194 ح 269 عن سعید بن علاقه ، روضه الواعظین : ص 14 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام وفیهما «... تراه ذا کآبه وحزن» بدل «ذو کآبه وحزن وسهر» ، بحار الأنوار : ج 83 ص 195 ح 3 .
6- .الاختصاص : ص 245 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 132 ح 29 .
7- .مصباح الشریعه : ص 222 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 130 ح 16 .
8- .تحف العقول : ص 320 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 233 ح 42 .

ص: 421

9551.صحیح مسلم عن أبی هریره :امام حسن علیه السلام :خردمند ، کسی را که از او خیرخواهی کند ، فریب نمی دهد .9550.الأمالی للمفید عن عوف بن مالک :امام حسن علیه السلام :ای مردم! به شما خبر می دهم از برادری که بزرگ ترینِ مردمان در چشم من بود . مهم ترین چیزی که او را در چشم من بزرگ کرده بود ، کوچکی دنیا در چشم او بود . او از سیطره نادانی رهیده بود ؛ پس دستش را دراز نمی کرد، مگر با اطمینان به منفعت .9549.امام باقر علیه السلام :امام حسین علیه السلام :اگر بر خردمند مصیبتی وارد شود ، اندوه را با دوراندیشی از میان بر می دارد و خرد را به چاره اندیشی وا می دارد .9548.المطالب العالیه ( به نقل از عون بن مالک ) امام صادق علیه السلام :خردمند ، بسیار بخشاینده است و نادان، بسیار فریبکار .9549.الإمام الباقر علیه السلام :امام صادق علیه السلام :انسانِ فهمیده و خردمند ، دردمند و غمین و شب زنده دار است .9548.المطالب العالیه عن عون {-1-} بن مالک :امام صادق علیه السلام :خردمند، از یک سوراخ، دو بار گزیده نمی شود .9547.الدرّ المنثور ( به نقل از اَنس ) مصباح الشریعه در سخنی منسوب به امام صادق علیه السلام : خردمند ، در برابر حق ، فروتن است و در سخن، انصاف را رعایت می کند و در برابر باطل، سرکش است و با سخن خود، حجّت می آورد . دنیا را رها می کند ؛ ولی از دینش دست بر نمی دارد .9546.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :خردمند، کسی را سبُک نمی شمارد . .


ص: 422

9545.العمده ( به نقل از زید بن ارقم ) مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام : ... العاقِلُ لا یُحَدِّثُ بِما یُنکِرُهُ العُقولُ ، ولا یَتَعَرَّضُ لِلتُّهمَهِ ، ولا یَدَعُ مُداراهَ مَنِ ابتُلِیَ بِهِ. (1)9544.فضائل الصحابه ، ابن حنبل ( به نقل از محدوج بن زید ) الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، إنَّ العاقِلَ رَضِیَ بِالدّونِ مِنَ الدُّنیا مَعَ الحِکمَهِ ولَم یَرضَ بِالدّونِ مِنَ الحِکمَهِ مَعَ الدُّنیا ، فَلِذلِکَ رَبِحَت تِجارَتُهُم .

یا هِشامُ ، إنَّ العُقَلاءَ تَرَکوا فُضولَ الدُّنیا فَکَیفَ الذُّنوبُ ! وتَرکُ الدُّنیا مِنَ الفَضلِ ، وتَرکُ الذُّنوبِ مِنَ الفَرضِ . . . .

یا هِشامُ ، إنَّ العاقِلَ لا یَکذِبُ وإن کانَ فیهِ هَواهُ . . . .

یا هِشامُ ، إنَّ العاقِلَ لا یُحَدِّثُ مَن یَخافُ تَکذیبَهُ ولا یَسأَلُ مَن یَخافُ مَنعَهُ ، ولا یَعِدُ ما لا یَقدِرُ عَلَیهِ ، ولا یَرجو ما یُعَنَّفُ بِرَجائِهِ ، ولا یُقدِمُ عَلی ما یَخافُ فَوتَهُ بِالعَجزِ عَنهُ. (2)9547.الدرّ المنثور عن أنس :عنه علیه السلام أیضًا : یا هِشامُ ، لِکُلِّ شَیءٍ دَلیلٌ ، ودَلیلُ العاقِلِ التَّفَکُّرُ ، ودَلیلُ التَّفَکُّرِ الصَّمتُ . ولِکُلِّ شَیءٍ مَطِیَّهٌ ، ومَطِیَّهُ العاقِلِ التَّواضُعُ ، وکَفی بِکَ جَهلاً أن تَرکَبَ ما نُهیتَ عَنهُ .

یا هِشامُ ، لَو کانَ فی یَدِکَ جَوزَهٌ وقالَ النّاسُ : فی یَدِکَ لُؤلُؤَهٌ ، ما کانَ یَنفَعُکَ وأنتَ تَعلَمُ أنَّها جَوزَهٌ ، ولَو کانَ فی یَدِکَ لُؤلُؤَهٌ وقالَ النّاسُ : إنَّها جَوزَهٌ ، ما ضَرَّکَ وأنتَ تَعلَمُ أنَّها لُؤلُؤَهٌ .

یا هِشامُ ، ما بَعَثَ اللّهُ أنبِیاءَهُ ورُسُلَهُ إلی عِبادِهِ إلاّ لِیَعقِلوا عَنِ اللّهِ ، فَأَحسَنُهُمُ استِجابَهً أحسَنُهُم مَعرِفَهً لِلّهِ ، وأعلَمُهُم بِأَمرِ اللّهِ أحسَنُهُم عَقلاً ، وأعقَلُهُم أرفَعُهُم دَرَجَهً فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ .

یا هِشامُ ، ما مِن عَبدٍ إلاّ ومَلَکٌ آخِذٌ بِناصِیَتِهِ ، فَلا یَتَواضَعُ إلاّ رَفَعَهُ اللّهُ ولا یَتَعاظَمُ إلاّ وَضَعَهُ اللّهُ .

یا هِشامُ ، إنَّ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حُجَّتَینِ حُجَّهً ظاهِرَهً وحُجَّهً باطِنَهً ، فَأَمَّا الظّاهِرَهُ فَالرُّسُلُ وَالأَنبِیاءُ وَالأَئِمَّهُ ، وأمَّا الباطِنَهُ فَالعُقولُ .

یا هِشامُ ، إنَّ العاقِلَ الَّذی لا یَشغَلُ الحَلالُ شُکرَهُ ولا یَغلِبُ الحَرامُ صَبرَهُ .

یا هِشامُ ، مَن سَلَّطَ ثَلاثًا عَلی ثَلاثٍ فَکَأَنَّما أعانَ هَواهُ عَلی هَدمِ عَقلِهِ : مَن أظلَمَ نورَ فِکرِهِ بِطولِ أمَلِهِ ، ومَحا طَرائِفَ حِکمَتِهِ بِفُضولِ کَلامِهِ ، وأطفَأَ نورَ عِبرَتِهِ بِشَهَواتِ نَفسِهِ ، فَکَأَنَّما أعانَ هَواهُ عَلی هَدمِ عَقلِهِ ، ومَن هَدَمَ عَقلَهُ أفسَدَ عَلَیهِ دینَهُ ودُنیاهُ .

یا هِشامُ ، کَیفَ یَزکو عِندَ اللّهِ عَمَلُکَ وأنتَ قَد شَغَلتَ عَقلَکَ عَن أمرِ رَبِّکَ وأطَعتَ هَواکَ عَلی غَلَبَهِ عَقلِکَ ؟!

یا هِشامُ ، الصَّبرُ عَلَی الوَحدَهِ عَلامَهُ قُوَّهِ العَقلِ ، فَمَن عَقَلَ عَنِ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالَی اعتَزَلَ أهلَ الدُّنیا وَالرّاغِبینَ فیها ، ورَغِبَ فیما عِندَ رَبِّهِ [ وکانَ اللّهُ] آنِسَهُ فِی الوَحشَهِ ، وصاحِبَهُ فِی الوَحدَهِ ، وغِناهُ فِی العَیلَهِ ، ومُعِزَّهُ فی غَیرِ عَشیرَهٍ .

یا هِشامُ ، نُصِبَ الخَلقُ لِطاعَهِ اللّهِ ، ولا نَجاهَ إلاّ بِالطّاعَهِ ، وَالطّاعَهُ بِالعِلمِ ، وَالعِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، وَالتَّعَلُّمُ بِالعَقلِ یُعتَقَدُ ، ولا عِلمَ إلاّ مِن عالِمٍ رَبّانِیٍّ ، ومَعرِفَهُ العالِمِ بِالعَقلِ .

یا هِشامُ ! قَلیلُ العَمَلِ مِنَ العاقِلِ مَقبولٌ مُضاعَفٌ ، وکَثیرُ العَمَلِ مِن أهلِ الهَوی وَالجَهلِ مَردودٌ. (3) .

1- .مصباح الشریعه : ص 223 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 130 ح 16 .
2- .الکافی : ج 1 ص 17 ح 12 ، تحف العقول : ص 383 کلاهما عن هشام بن الحکم ، بحار الأنوار : ج 1 ص 141 ح 30 .
3- .تحف العقول : ص 386 ، الکافی : ج 1 ص 16 ح 12 نحوه وفیه «دلیل العقل» بدل «دلیل العاقل» و «قلیل العمل من العالم» بدل «قلیل العمل من العاقل» وکلاهما عن هشام بن الحکم ، بحار الأنوار : ج 1 ص 138 ح 30 .

ص: 423

9546.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مصباح الشریعه در سخنی منسوب به امام صادق علیه السلام : خردمند، آنچه را که خردها نپذیرند، بر زبان جاری نمی کند و خود را در معرض اتّهام قرار نمی دهد و از مدارا با آن که گرفتارش شده، فروگذاری نمی کند .9545.العمده عن زید بن أرقم :امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام ! خردمند، حکمت را با کمیِ دنیا پذیراست؛ امّا دنیا را با کمیِ حکمت نمی خواهد . از این رو، تجارتش سودمند است .

ای هشام ! خردمندان، زیادتیِ دنیا را رها کردند، چه رسد به گناهان ، با این که ترک دنیا فضیلت است و ترک گناهان، واجب .

ای هشام ! خردمند، دروغ نمی گوید، گرچه میلش به آن باشد .

ای هشام ! خردمند ، با کسی که می ترسد او را دروغگو بشمارد ، سخن نمی گوید ، و از کسی که می ترسد از وی دریغ کند، چیزی نمی خواهد ، و آنچه را در توانش نیست، وعده نمی دهد ، و چیزی را که به سبب آرزو کردنش توبیخ می شود، آرزو نمی کند ، و بر کاری که می ترسد به جهت ناتوانی از دست برود ، اقدام نمی کند .9544.فضائل الصحابه لابن حنبل عن محدوج بن زید :امام کاظم علیه السلام خطاب به هِشام بن حَکَم : ای هشام ! هر چیزی را نشانه ای است و نشانه خردمند ، اندیشه کردن است و نشانه اندیشه کردن، سکوت است، و هر چیزی را مرکبی است و مرکب خردمند، فروتنی است . برای نادانی تو ، همین بس که کاری را که از آن نهی شده ای ، انجام دهی .

ای هشام ! اگر در دست تو گردویی بود و مردم گفتند : «در دست تو دُرّی است» و تو می دانی گردوست، [سخن آنان] تو را سودی نمی بخشد، و اگر در دست تو دُرّی بود و مردم گفتند: «گردوست» ، [ از سخن آنان ]آسیبی به تو نمی رسد ، تا زمانی که تو می دانی که دُرّ است .

ای هشام ! خداوند، پیامبران و رسولان را به سوی مردمْ مبعوث نکرد، مگر بدان جهت که مردم از خداوند، خرد دریافت کنند [ و از بینش الهی برخوردار گردند] . پس بهترین کسانی که پیامبران را اجابت می کنند ، کسانی هستند که خدا را بهتر بشناسند ، و عالم ترین کسان به دستورهای الهی ، آنانی هستند که از خردی نیکوتر برخوردار باشند و برترین جایگاه در دنیا و آخرت، ویژه کسانی است که خردمندترند .

ای هشام ! بنده ای نیست، جز آن که فرشته ای موی جلو سرش را گرفته است . فروتنی نمی کند، مگر آن که خداوند او را بزرگی می بخشد و بزرگی نمی کند، جز آن که خداوند او را پَست می گرداند .

ای هشام ! خداوند بر مردم ، دو حجّت دارد: حجّتی آشکار و حجّتی پنهان . حجّت آشکار، رسولان ، انبیا و امامان اند و حجّت پنهان، خردهایند .

ای هشام ! خردمند ، کسی است که انجام دادن کارهای حلال، او را از شکرگزاری ، باز ندارد و کارهای حرام بر شکیبایی اش غالب نشود .

ای هشام ! هر که سه چیز را بر سه چیز مسلّط گرداند، گویا هوای نفْسش را بر نابودی خردش یاری داده است : آن که روشنی اندیشه را با آرزوهای دراز، تاریک سازد ؛ با سخن گفتن بسیار، حکمت های نغز خود را

محو سازد، و چراغ عبرتش را با شهوات نفسانی اش خاموش کند . چنین کسی، گویی هوای نفْس را بر نابودی خردش یاری داده است و آن که خرد خویش را تباه کند، دین و دنیایش را تباه کرده است .

ای هشام ! چگونه کردارت در نزد خدا شایسته باشد ، با آن که خردت را از دستورهای پروردگار، باز داشتی و هوای نفْست را در پیروزی بر خردت ، اطاعت کردی؟!

ای هشام ! شکیبایی بر تنهایی ، نشانه توانمندی خرد است . پس هر کس از خداوند ، خرد دریافت کند 1 ] و از بصیرت

الهی برخوردار شود] ، از دنیاطلبان و اهل دنیا کناره می گیرد و به آنچه نزد پروردگار است، رغبت می کند ؛ و خداوند، مونس او در وحشت، و یار او در تنهایی، و سرمایه او در تنگ دستی، و عزیز کننده او بدون خویشاوند ، خواهد بود .

ای هشام ! خَلق برای طاعت (اطاعت) خدا آفریده شده اند و هیچ نجاتی جز در طاعت نیست. طاعت ، به دانش، و دانش ، به آموزش، و آموزش ، به خرد، گره خورده است و دانش، جز از عالم ربّانی به دست نمی آید و شناخت عالم [ربّانی] ، با خرد به دست می آید .

ای هشام ! کار [ نیکوی] کَم ، از خردمند ، پذیرفته است و [ پاداش آن، ]چند برابر می شود و کار [ نیکوی ]بسیار، از هوس پرستان و نادانان ، پذیرفته نیست . .


ص: 424

. .


ص: 425

. .


ص: 426

. .


ص: 427

. .


ص: 428

5 / 6صِفاتُ اُولِی النُّهیالکتاب« الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْدًا وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیهَا سُبُلاً وَ أنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أزْوَ جًا مِّن نَّبَاتٍ شَتَّی * کُلُواْ وَ ارْعَوْاْ أنْعَمَکُمْ إنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَتٍ لّأُوْلِی النُّهَی » . (1)

« أفَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَسَکِنِهِمْ إنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَتٍ لّأُوْلِی النُّهَی » . (2)

الحدیث9541.فضائل الصحابه لابن حنبل عن عمر بن عبد اللّه عن أب الإمام الباقر علیه السلام : قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : إنَّ خِیارَکُم اُولُو النُّهی . (3)

قیلَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، ومَن اُولُو النُّهی ؟

قالَ : هُم اُولُو الأَخلاقِ الحَسَنَه وَالأَحلامِ الرَّزینَهِ وصِلَهِ الأَرحامِ ، وَالبَرَرَهُ بِالاُمَّهاتِ وَالآباءِ ، وَالمُتَعاهِدونَ (4) لِلفُقَراءِ وَالجیرانِ وَالیَتامی ، ویُطعِمونَ الطَّعامَ ، ویُفشونَ السَّلامَ فِی العالَمِ ، ویُصَلّونَ وَالنّاسُ نِیامٌ غافِلونَ. (5) .

1- .طه : 53 و 54 .
2- .طه : 128 .
3- .النُّهی : هی العقول والألباب ، واحدتُها نُهْیَه ، بالضمّ ؛ سُمّیت بذلک لأنّها تنهی صاحبها عن القبیح (النهایه: ج 5 ص 139) .
4- .فی الطبعه المعتمده : «المتعاهدین» والتصحیح من وسائل الشیعه (ج 15 ص 191 ح 20249) و بحار الأنوار .
5- .الکافی : ج 2 ص 240 ح 32 ، بحار الأنوار : ج 60 ص 71 .

ص: 429



5 / 6 ویژگی های خردمندان

5 / 6ویژگی های خردمندان (1)قرآن«... همان خداوندی که زمین را برایتان آرامگاه ساخت ، و برای شما در آن ، راه هایی پدید آورد، و از آسمان آبی فرود آورد . پس به وسیله آن، رُستنی های گوناگون را جفت جفت، بیرون آوردیم. بخوریدودام هایتان را بچرانید که قطعا دراینها برای خردمندان،نشانه هایی است» .

«آیا برای هدایتشان کافی نبود که [ببینند] چه نسلها را پیش از آنان نابود کردیم که [ اینک ]در سراهای آنان راه می روند ؟ به راستی که برای خردمندان در این [امر] ، نشانه هایی [عبرت آموز] است» .

حدیث9537.العمده عن أنس : امام باقر علیه السلام : پیامبر خدا فرمود : «بهترینِ شما ، خردمندان هستند» .

گفته شد : ای پیامبر خدا! خردمندان کیستند ؟

فرمود: «آنان، کسانی هستند که از اخلاق نیکو برخوردارند ، بردبار و باوقارند ، به خویشان رسیدگی می کنند و به پدران و مادران، نیکی روا می دارند ، به تهی دستان و همسایگان و یتیمانْ سرکشی می کنند، اطعام می کنند ، سلام را در جهان آشکار می کنند ، و هنگامی که خوابْ مردمان را ربوده و در غفلت اند، آنان نماز می گزارند» .

.

1- .خرد را در عربی ، از آن جهت «نُهیَه» گویند که آدمی را از زشتی ، باز می دارد . گفتنی است که آیات و احادیث این باب ، از خردمندان ، به «اولو النُّهَی» تعبیر کرده اند ؛ امّا چنان که پیش تر (ص 405 پ 1) گفته شد ، این تعبیر، همانند تعابیر مشابه دیگر ، به «خردمندان» ترجمه می شود .

ص: 430

9536.تفسیر القمّی : جامع الأحادیث: قالَ رَسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله : خِیارُکُم اُولُو النُّهی.

قیلَ: یا رَسولَ اللّه ِ ، ومَن اُولُو النُّهی؟

فَقالَ: اُولُو النُّهی، اُولُو الأَحلامِ الصّادِقَهِ وَالأَخلاقِ الطّاهِرَهِ، المُطعِمونَ الطَّعامَ ، وَالمُفشونَ السَّلامَ ، وَالمُتَهَجِّدونَ بِاللَّیلِ وَالنّاسُ نِیامٌ. (1)9536.تفسیر القمّی : الإمام علیّ علیه السلام : فی تَصاریفِ القَضاءِ عِبرَهٌ لاُِولِی الأَلبابِ وَالنُّهی. (2)9535.تفسیر القمّی ( درباره آیه {Q} « ... که از خانه های خودتان بخور ) عنه علیه السلام : شیمَهُ ذَوِی الأَلبابِ وَالنُّهی الإِقبالُ عَلی دارِ البَقاءِ وَالإِعراضُ عَن دارِ الفَناءِ ، وَالتَّوَلُّهُ بِجَنَّهِ المَأوی. (3)9534.الطبقات الکبری ( به نقل از محمّد بن عُمر بن علی علیه السلام ) عنه علیه السلام : حُبُّ العِلمِ وحُسنُ الحِلمِ ولُزومُ الثَّوابِ مِن فَضائِلِ اُولِی النُّهی وَالأَلبابِ. (4)9533.الأمالی ، طوسی ( به نقل از سعد بن حُذَیفه بن یمان ، از پدرش ) عنه علیه السلام : فی إخلاصِ الأَعمالِ تَنافُسُ اُولِی النُّهی وَالأَلبابِ. (5)9535.تفسیر القمّی ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «أَن تَأْکُلُواْ مِن بُ ) عنه علیه السلام : ضُروبُ الأَمثالِ تُضرَبُ لاُِولِی النُّهی وَالأَلبابِ. (6)9534.الطبقات الکبری عن محمّد بن عمر بن علیّ : عنه علیه السلام : مَنِ استَشارَ ذَوِی النُّهی وَالأَلبابِ فازَ بِالحَزمِ وَالسَّدادِ. (7)9533.الأمالی للطوسی عن سعد بن حذیفه بن الیمان عن أبیه عنه علیه السلام : مَن شاوَرَ ذَوِی النُّهی وَالأَلبابِ فازَ بِالنُّجحِ وَالصَّوابِ. (8) .

1- .جامع الأحادیث للقمّی : ص 215 ، بحار الأنوار: ج 61 ص 190 ح 57.
2- .غرر الحکم : ح 6467 .
3- .غرر الحکم : ح 5791 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 297 ح 5305 .
4- .غرر الحکم : ح 4879 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 232 ح 4434 .
5- .غرر الحکم : ح 6494 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 354 ح 5976 .
6- .غرر الحکم : ح 5908 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 310 ح 5461 .
7- .غرر الحکم : ح 8913 .
8- .غرر الحکم : ح 8641 .

ص: 431

9532.مسند أبی یعلی ( به نقل از اَنَس ) جامع الأحادیث : پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «بهترینِ شما ، خردمندان هستند» .

گفته شد : ای پیامبر خدا ! خردمندان کیستند ؟

فرمود : «خردمندان ، کسانی هستند که خردهایی درست ، و اخلاقی خوش دارند ، اطعام می کنند ، سلام را آشکار می کنند ، و هنگامی که مردمانْ خواب اند، به شب زنده داری مشغول اند» .9531.السیره النبویّه ، ابن هشام ( به نقل از ابن اسحاق ) امام علی علیه السلام : در دگرگونی حوادث ، پندهایی برای خردمندان است .9530.السیره النبویّه ، ابن هشام ( به نقل از ابن اسحاق ) امام علی علیه السلام : خوی خردمندان، روی آوردن به زندگی پایدار و دوری جُستن از زندگی فانی و دل دادگی به اقامتگاه بهشتی است .9532.مسند أبی یعلی عن أنس : امام علی علیه السلام : دانش دوستی ، بردباری و در پی ثواب بودن، از فضیلت های خردمندان است .9531.السیره النبویّه لابن هشام عن ابن إسحاق : امام علی علیه السلام : خردمندان، برای خالص کردن کارها رقابت می کنند .9530.السیره النبویّه لابن هشام عن ابن إسحاق : امام علی علیه السلام : ضرب المثل ها ، برای خردمندان آورده می شوند .9529.الطبقات الکبری ( به نقل از ضُمره بن سعید ) امام علی علیه السلام : آن که با خردمندانْ مشورت کند، به دوراندیشی و محکم کاری دست می یابد .9528.امام علی علیه السلام : امام علی علیه السلام : آن که با خردمندان مشورت کند ، به پیروزی و درستی دست می یابد . .


ص: 432

5 / 7صِفاتُ اُولِی الأَلبابِالکتاب« إنَّ فِی خَلْقِ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَفِ الَّیْلِ وَالنَّهَارِ لاَیَتٍ لّأُوْلِی الْأَلْبَبِ * الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَمًا وَقُعُودًا وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَطِلاً سُبْحَنَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ » . (1)

«فَبَشِّرْ عِبَادِ* الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أحْسَنَهُ اُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ اُوْلَئِکَ هُمْ اُوْلُواْ الْأَلْبَبِ» . (2)

«لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ لّأُوْلِی الْأَلْبَبِ» . (3)

الحدیث9524.المُحبَّر ( در یادکرد از برادری میان یاران پیامبر پیش از هج ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله : اللَّبیبُ مَنِ اشتَغَلَ بِدینِهِ عَن کُلِّ أحَدٍ. (4)9525.السیره الحلبیّه : الإمام علیّ علیه السلام : الرِّفقُ مِفتاحُ الصَّوابِ وشیمَهُ ذَوِی الأَلبابِ. (5)9524.المحبّر ( فی ذِکرِ مُؤاخاهِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آل ) عنه علیه السلام : لا أشجَعَ مِن لَبیبٍ. (6)9523.المناقب ، ابن شهرآشوب ( به نقل از ابن عبّاس و دیگران ) عنه علیه السلام : لا تَکمُلُ المُرُوَّهُ إلاّ لِلَبیبٍ. (7) .

1- .آل عمران : 190 و 191 .
2- .الزمر : 17 و 18 .
3- .یوسف : 111 .
4- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 118 .
5- .غرر الحکم : ح 1746 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 52 ح 1363 .
6- .غرر الحکم : ح 10591 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 533 ح 9724 .
7- .غرر الحکم : ح 10609 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 537 ح 9883 .

ص: 433