گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
دانشنامه امام علی علیه سلام
جلد چهاردهم
5 / 7 ویژگی های خردمندان



5 / 7ویژگی های خردمندان (1)قرآن«مسلّما در آفرینش آسمان ها و زمین ، و در پیِ یکدیگر آمدن شب و روز ، برای خردمندان ، نشانه هایی [قانع کننده] است» .

«همانان که خدا را [در همه احوال،] ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده ، یاد می کنند و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند [ ومی گویند که:] پروردگارا ! اینها را بیهوده نیافریده ای ؛ منزّهی تو! پس ، ما را از عذاب آتش [ دوزخ] در امان بدار» .

«پس بشارت بده به آن بندگان من که به سخن ، گوش فرا می دهند و بهترینِ آن را پیروی می کنند . اینان اند که خدا آنان را راه نموده و اینان اند همان خردمندان» .

«به راستی ، در سرگذشت آنان ، برای خردمندان ، عبرتی است» .

حدیث9520.عنه صلی الله علیه و آله : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : خردمند ، آن است که به دین خود ، چندان بپردازد که از دیگران فارغ باشد .9519.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : نرمی، کلید دستیابی به درستی و خوی خردمندان است .9518.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : از خردمند ، شجاع تر وجود ندارد .9517.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : جوان مردی، جز برای خردمندان ، به کمال نمی رسد .

.

1- .خرد را در عربی ، از آن جهت «لُبّ» گویند که مغز و حقیقت انسان است و بدون آن ، انسان از انسانیت ، توخالی خواهد بود. گفتنی است که آیات و احادیث این باب ، از خردمندان به «اولو الألباب» تعبیر کرده اند ؛ امّا چنان که پیش تر (ص 405 پ 1) گفته شد ، فارسیِ این تعبیر ، همانند تعابیر دیگر ترجمه می شود .

ص: 434

9519.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : ناظِرُ قَلبِ اللَّبیبِ بِهِ یُبصِرُ أمَدَهُ ، ویَعرِفُ غَورَهُ ونَجدَهُ. (1)9518.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مَنِ استَعانَ بِذَوِی الأَلبابِ سَلَکَ سَبیلَ الرَّشادِ. (2)9517.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : ألا وإنَّ اللَّبیبَ مَنِ استَقبَلَ وُجوهَ الآراءِ بِفِکرٍ صائِبٍ ونَظَرٍ فِی العَواقِبِ. (3)9516.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : إنَّمَا اللَّبیبُ مَنِ استَسَلَّ الأَحقادَ. (4)9516.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : عَجِبتُ لِمَن یَرغَبُ فِی التَّکَثُّرِ مِنَ الأَصحابِ کَیفَ لا یَصحَبُ العُلَماءَ الأَلِبّاءَ الأَتقِیاءَ، الَّذینَ یَغنَمُ فَضائِلَهُم ، وتَهدیهِ عُلومُهُم ، وتُزَیِّنُهُ صُحبَتُهُم ! (5)9515.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : صُحبَهُ الوَلِیِّ اللَّبیبِ حَیاهُ الرّوحِ. (6)9514.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام الباقر علیه السلام لِجابِرٍ : یا جابِرُ . . . أنزِلِ الدُّنیا کَمَنزِلٍ نَزَلتَهُ ثُمَّ ارتَحَلتَ عَنهُ . . . لِأَنَّها عِندَ أهلِ اللُّبِّ وَالعِلمِ بِاللّه ِ کَفَیءِ الظِّلالِ. (7)9513.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام الصادق علیه السلام : إنَّما اُولُو الأَلبابِ الَّذینَ عَمِلوا بِالفِکرَهِ حَتّی وَرِثوا مِنهُ حُبَّ اللّه ِ. (8)9512.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، إنَّ العاقِلَ اللَّبیبَ مَن تَرَکَ ما لا طاقَهَ لَهُ بِهِ. (9) .

1- .نهج البلاغه: الخطبه 154، غرر الحکم: ح9986 وفیه «رشده» بدل«أمده»، بحارالأنوار : ج 29 ص 600 ح 20 .
2- .غرر الحکم : ح 8912 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 463 ح 8418 .
3- .غرر الحکم : ح 2778 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 108 ح 2390 .
4- .غرر الحکم : ح 3868 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 178 ح 3660 .
5- .غرر الحکم : ح 6277 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 330 ح 5664 .
6- .غرر الحکم : ح 5842 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 301 ح 5348 .
7- .الکافی : ج 2 ص 133 ح 16 ، الأمالیللطوسی : ص 296 ح 582 نحوه وکلاهما عن جابر ، بحار الأنوار : ج 73 ص 36 ح 17 .
8- .مختصر بصائر الدرجات : ص 122 ، کفایه الأثر : ص 253 کلاهما عن یونس بن ظبیان ، بحار الأنوار : ج 70 ص 25 ح 26 .
9- .تحف العقول : ص 399 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 156 ح 30 .

ص: 435

9515.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : چشمِ دل خردمند، پایان خویش را می بیند و فراز و نشیب آن را می شناسد .9514.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که از خردمندان کمک بجوید، راه رشد را می پیماید .9513.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آگاه باشید! خردمند، کسی است که با اندیشه درست ، به استقبال آرای گوناگون برود و در عواقب بنگرد .9512.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : همانا خردمند ، کسی است که کینه ها را به نرمی بَر کَند .9511.بحار الأنوار ( به نقل از ابو هُرَیره ) امام علی علیه السلام : در شگفتم از کسی که به دنبال یاران بسیار است؛ امّا با دانشمندانِ صاحب خرد و پارسا مصاحبت نمی کند؛ کسانی که از خصلت هایشان سود می برد ، دانش آنان هدایتش می کند و همنشینی با آنان، او را می آراید .9510.صحیح البخاری ( به نقل از ابو هُرَیره ) امام علی علیه السلام : همنشینی با دوست خردمند ، حیات جان است .9509.مُسنَد أبی یَعلی ( به نقل از اَنَس بن مالک ) امام باقر علیه السلام خطاب به جابر : ای جابر! دنیا را به سانِ منزلگاهی بدان که در آن فرود می آیی و از آن کوچ می کنی ؛ زیرا دنیا در نزد خردمندان و خداشناسان، مانند جابه جایی سایه است .9508.امام صادق علیه السلام : امام صادق علیه السلام : همانا خردمندان، کسانی هستند که به اندیشه پرداختند ، تا این که از آن، دوستی خدا را به دست آوردند .9507.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام! خردمندِ آگاه، کسی است که کاری را که یارای آن را ندارد، رها می سازد . .


ص: 436

5 / 8عَلاماتُ کَمالِ العَقلِ9509.مسند أبی یعلی عن أنس بن مالک : رسول اللّه صلی الله علیه و آله : قَسَّمَ اللّه ُ العَقلَ ثَلاثَهَ أجزاءٍ ، فَمَن کُنَّ فیهِ کَمُلَ عَقلُهُ ، ومَن لَم یَکُنَّ فَلا عَقلَ لَهُ : حُسنُ المَعرِفَهِ بِاللّه ِ ، وحُسنُ الطّاعَهِ لِلّهِ ، وحُسنُ الصَّبرِ عَلی أمرِ اللّه ِ. (1)9508.الإمام الصادق علیه السلام : عنه صلی الله علیه و آله : لَم یُعبَدِ اللّه ُ عز و جل بِشَیءٍ أفضَلَ مِنَ العَقلِ ، ولا یَکونُ المُؤمِنُ عاقِلاً حَتّی یَجتَمِعَ فیهِ عَشرُ خِصالٍ : الخَیرُ مِنهُ مَأمولٌ ، وَالشَّرُّ مِنهُ مَأمونٌ ، یَستَکثِرُ قَلیلَ الخَیرِ مِن غَیرِهِ ، ویَستَقِلُّ کَثیرَ الخَیرِ مِن نَفسِهِ ، ولا یَسأَمُ مِن طَلَبِ العِلمِ طولَ عُمرِهِ ، ولا یَتَبَرَّمُ بِطُلاّبِ الحَوائِجِ قِبَلَهُ ، الذُّلُّ أحَبُّ إلَیهِ مِنَ العِزِّ ، وَالفَقرُ أحَبُّ إلَیهِ مِنَ الغِنی ، نَصیبُهُ مِنَ الدُّنیَا القوتُ ، وَالعاشِرهُ ومَا العاشِرَهُ : لا یَری أحَدًا إلاّ قالَ : هُوَ خَیرٌ مِنّی وأتقی .

إنَّمَا النّاسُ رَجُلانِ فَرَجُلٌ هُوَ خَیرٌ مِنهُ وأتقی وآخَرُ هُوَ شَرٌّ مِنهُ وأدنی ، فَإِذا رَأی مَن هُوَ خَیرٌ مِنهُ وأتقی تَواضَعَ لَهُ لِیَلحَقَ بِهِ ، وإذا لَقِیَ الَّذی هُوَ شَرٌّ مِنهُ وأدنی قالَ : عَسی خَیرُ هذا باطِنٌ ، وشَرُّهُ ظاهِرٌ ، وعَسی أن یُختَمَ لَهُ بِخَیرٍ ، فَإِذا فَعَلَ ذلِکَ فَقَد عَلا مَجدُهُ وسادَ أهلَ زَمانِهِ. (2)9507.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : ما عُبِدَ اللّه ُ بِشَیءٍ أفضَلَ مِنَ العَقلِ ، وما تَمَّ عَقلُ امرِیً حَتّی یَکونَ فیهِ خِصالٌ شَتّی : الکُفرُ وَالشَّرُّ مِنهُ مَأمونانِ ، وَالرُّشدُ وَالخَیرُ مِنهُ مَأمولانِ ، وفَضلُ مالِهِ مَبذولٌ ، وفَضلُ قَولِهِ مَکفوفٌ ، ونَصیبُهُ مِنَ الدُّنیَا القوتُ ، لا یَشبَعُ مِنَ العِلمِ دَهرَهُ ،

الذُّلُّ أحَبُّ إلَیهِ مَعَ اللّه ِ مِنَ العِزِّ مَعَ غَیرِهِ ، وَالتَّواضُعُ أحَبُّ إلَیهِ مِنَ الشَّرَفِ ، یَستَکثِرُ قَلیلَ المَعروفِ مِن غَیرِهِ ، ویَستَقِلُّ کَثیرَ المَعروفِ مِن نَفسِهِ ، ویَرَی النّاسَ کُلَّهُم خَیرًا مِنهُ ، وإنَّهُ شَرُّهُم فی نَفسِهِ ، وهُوَ تَمامُ الأَمرِ. (3) .

1- .تحف العقول : ص 54 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 56 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 26 ، روضه الواعظین : ص 7 ، جامع الأخبار : ص 520 ح 1480 نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 158 ح 145 ؛ حلیه الأولیاء : ج 1 ص 21 ، الفردوس : ج 3 ص 209 ح 4592 کلاهما عن أبی سعید .
2- .الخصال : ص 433 ح 17 عن سلیمان بن خالد عن الإمام الباقر علیه السلام ، علل الشرائع : ص 115 ح 11 ، تحف العقول : ص 443 عن الإمام الرضا علیه السلام من دون إسنادٍ إلیه صلی الله علیه و آله وکلاهما نحوه ، روضه الواعظین : ص 12 عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 1 ص 108 ح 4 .
3- .الکافی : ج 1 ص 18 ح 12 ، تحف العقول : ص 388 کلاهما عن هشام بن الحکم عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 140 ح 30 .

ص: 437



5 / 8 نشانه های کمال خرد

5 / 8نشانه های کمال خرد9504.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در ماجرای حَولاء ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : خداوند ، خرد را سه قسمت کرده است . هر که این سه قسمت در او باشد، خردش کامل است و هر که در او هیچ نباشد، خردمند نیست : شناختی نیکو از خداوند ، پیروی نیکو از او، و پایداری شایسته بر فرمانش .9503.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : خداوند با چیزی شایسته تر از خرد، عبادت نشد و مؤمن، خردمند نیست، مگر آن که ده فضیلت در او جمع شود : خوبی از او امید برود ، و بدی از او انتظار نرود ؛ خوبیِ اندکِ دیگران را زیاد بشمرد ، و خوبی های بسیارِ خود را کم بشمرد ؛ در سراسر زندگی اش از دانش طلبی خسته نگردد ؛ از رفت و آمد نیازمندان به نزد خویش، دل تنگ نشود؛ خواری در نزد او دوست داشتنی تر از عزّت باشد ؛ فقر را بهتر از ثروتمندی دوست بدارد ؛ بهره او از دنیا قوت (نیازمندی های ضروری زندگی) باشد ؛ و امّا دهم و چیست دهم ؟! کسی را نبیند، جز آن که بگوید : او از من بهتر و پارساتر است .

همانا مردمان ، دو دسته اند : دسته ای که از مؤمن ، بهتر و پارساترند و دسته ای دیگر، که بدتر از او و پایین تر از وی اند . پس هنگامی که مؤمن ، بهتر و پارساتر از خود را ببیند، در برابر او فروتنی می کند تا به او برسد ، و هنگامی که بدتر و پایین تر از خود را ببیند، می گوید : شاید خوبی اش پنهان است و بدی اش آشکار ، و شاید پایان کارش به خیر ختم شود . هر گاه چنین کند، عظمتش افزایش می یابد و بر مردم زمانش سَروری می کند .9502.امام علی علیه السلام ( در بیان حدیث معراج پیامبر صلی الله علیه و آله ) امام علی علیه السلام : خداوند با چیزی برتر از خرد ، عبادت نشد ، و خرد کسی کامل نمی شود، مگر در او خصلت هایی باشد : کفر و بدی از او انتظار نرود ، و رشد و خوبی از او امید برود ؛ زیادی ثروتش را ببخشد و زیادی سخن

خود را نگه بدارد ؛ بهره او از دنیا تنها قوت (نیازمندی های ضروری زندگی) باشد و در طول زندگی ، از دانش ، سیر نشود ؛ خواری را با بودن با خداوند از عزّت با بودن با دیگران، بیشتر دوست بدارد ؛ فروتنی ، در نزد او ، دوست داشتنی تر از بزرگی باشد ؛ خوبیِ اندکِ دیگران را بسیار ، و خوبیِ بسیارِ خود را کم بشمرد ؛ و همه مردم را از خودش بهتر ، و خود را بدتر از همه بداند، و این، مهم ترین خصلت است .

.


ص: 438

9506.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مِن کَمالِ عَقلِکَ استِظهارُکَ عَلی عَقلِکَ. (1)9505.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مَن قَوِیَ عَقلُهُ أکثَرَ الاِعتِبارَ. (2)9504.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی قِصَّهِ الحَولاءِ ) عنه علیه السلام : مَن کَمُلَ عَقلُهُ حَسُنَ عَمَلُهُ ونَظَرُهُ إلی دینِهِ. (3)9503.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : مَثَلُ الإِنسانِ الحَصیفِ (4) مَثَلُ الجِسمِ الصُّلبِ الکَثیفِ ، یَسخُنُ بَطیئًا ، وتَبرُدُ تِلکَ السُّخونَهُ بِأَطوَلَ مِن ذلِکَ الزَّمانِ. (5)9502.الإمام علیّ علیه السلام ( فی ذکر حَدیثِ مِعراجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه ) عنه علیه السلام : مَن کَمُلَ عَقلُهُ استَهانَ بِالشَّهَواتِ. (6)9501.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : إذا کَمُلَ العَقلُ نَقَصَتِ الشَّهوَهُ. (7)9500.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : إذا تَمَّ العَقلُ نَقَصَ الکَلامُ. (8) .

1- .غرر الحکم : ح 9421 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 473 ح 8675 .
2- .غرر الحکم : ح 8303 .
3- .الخصال : ص 633 ح 10 عن أبیبصیر ومحمّدبن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 10 ص 112 ح 1 .
4- .الحصیف : الرجل المُحکَمُ العقل (لسان العرب : ج 9 ص 48) .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 275 ح 181 .
6- .غرر الحکم : ح 8226 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 445 ح 7813 .
7- .غرر الحکم : ح 4054 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 134 ح 3034 .
8- .نهج البلاغه : الحکمه 71 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 159 ح 34 ؛ مطالب السؤول : ص 57 ، مائه کلمه للجاحظ : ص 54 ح 38 .

ص: 439

9499.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : از کمال خردمندی تو ، یاری خواستن تو برای خِردت است .9498.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به ابو ذر ) امام علی علیه السلام : آن که خردش نیرومند باشد ، بسیار عبرت می آموزد .9497.الإخوان ( به نقل از حَسَن {-1-} ) امام علی علیه السلام : آن که خردش کامل باشد ، رفتار و نگاهش به دین ، نیکو می شود .9496.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : انسان خردمند، مانند جسم سخت و پُر است: به کُندی داغ می شود و حرارتش در زمانی طولانی تر از بین می رود .9501.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که خردش کامل باشد ، شهوت ها را سبُک می شمارد .9500.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : هنگامی که خردْ کامل شود ، شهوت ، کم می گردد .9499.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : هنگامی که عقل کامل شود ، سخن ، کم می شود . .


ص: 440

9498.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لِأَبی ذَرٍّ ) عنه علیه السلام : العَقلُ الکامِلُ قاهِرٌ لِلطَّبعِ السّوءِ. (1)9497.الإخوان عن الحسن : عنه علیه السلام : کُلَّمَا ازدادَ عَقلُ الرَّجُلِ قَوِیَ إیمانُهُ بِالقَدَرِ وَاستَخَفَّ بِالغِیَرِ. (2)9496.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : إزراءُ الرَّجُلِ عَلی نَفسِهِ بُرهانُ رَزانَهِ عَقلِهِ ، وعُنوانُ وُفورِ فَضلِهِ. (3)9495.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : غایَهُ العَقلِ الاِعتِرافُ بِالجَهلِ. (4)9494.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : تَمامُ العَقلِ استِکمالُهُ. (5)9493.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : بِتَرکِ ما لا یَعنیکَ یَتِمُّ لَکَ العَقلُ. (6)9492.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام فی وَصفِ سالِکِ الطَّریقِ إلَی اللّه ِ سُبحانَهُ : قَد أحیا عَقلَهُ ، وأماتَ نَفسَهُ ، حَتّی دَقَّ جَلیلُهُ ، ولَطُفَ غَلیظُهُ وبَرَقَ لَهُ لامِعٌ کَثیرُ البَرقِ ، فَأَبانَ لَهُ الطَّریقَ ، وسَلَکَ بِهِ السَّبیلَ ، وتَدافَعَتهُ الأَبوابُ إلی بابِ السَّلامَهِ ، ودارِ الإِقامَهِ ، وثَبَتَت رِجلاهُ بِطُمَأنینَهِ بَدَنِهِ فی قَرارِ الأَمنِ وَالرّاحَهِ ، بِمَا استَعمَلَ قَلبَهُ ، وأرضی رَبَّهُ. (7)9491.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام زین العابدین علیه السلام : کَفُّ الأَذی مِن کَمالِ العَقلِ. (8)9495.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : الإمام الصادق علیه السلام : کَمالُ العَقلِ فی ثَلاثَهٍ : التَّواضُعِ لِلّهِ ، وحُسنِ الیَقینِ ، وَالصَّمتِ إلاّ مِن خَیرٍ. (9) .

1- .مطالب السؤول : ص 49 ؛ بحار الأنوار : ج 78 ص 6 ح 58 .
2- .غرر الحکم : ح 7202 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 396 ح 6716 .
3- .غرر الحکم : ح 2006 .
4- .غرر الحکم : ح 6375 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 348 ح 5900 .
5- .غرر الحکم : ح 4464 .
6- .غرر الحکم: ح 4291 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 189 ح 3885 .
7- .نهج البلاغه : الخطبه 220 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 316 ح 34 .
8- .الکافی : ج 1 ص 20 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 390 کلاهما عن الإمام الکاظم علیه السلام .
9- .الاختصاص : ص 244 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 131 ح 25 .

ص: 441

9494.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردِ کامل، بر سرشت بد ، پیروز می گردد .9493.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : هر چه خرد آدمی نیرومندتر شود ، ایمان وی به قضا و قدر افزایش می یابد و حوادث روزگار را سبُک تر می شمرد .9492.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خود را کم شمردن ، نشانه متانت (سنگینیِ) خرد است و علامتِ فراوانی فضیلت .9491.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : نهایتِ خردمندی، اعتراف به نادانی است .9490.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : کمالِ خرد ، تلاش برای کامل کردن آن است.9489.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : با کنار نهادن کارهای بی سود ، خردت کمال می یابد .9488.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام در توصیف سالک به سوی خدای سبحان : [سالک، ]خردش را زنده گردانید و نفْسش را میرانید تا پیکر ستبرش لاغر شد و دل سختش به لطافت گرایید . فروغی سختْ روشن، بر او تابید و راهش را روشن ساخت و او را به راه راست ، روان داشت. و درها او را به آستان سلامت و سرای اقامت راندند و به سبب آرامشی که در بدنش پدید آمده بود ، پاهایش در قرارگاه ایمنی و آسایش استوار ماند ؛ زیرا دل خود را به کار وا داشت و پروردگارش را خشنود ساخت .9487.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام سجاد علیه السلام : از نشانه های خردمندی ، آزار نرساندن است .9486.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام صادق علیه السلام : کمال خرد ، به سه چیز است : فروتنی برای خدا، یقین نیکو ، و خاموشی گزیدن جز در خوبی . .


ص: 442

9485.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، الصَّبرُ عَلَی الوَحدَهِ عَلامَهُ قُوَّهِ العَقلِ ، فَمَن عَقَلَ عَنِ اللّه ِ اعتَزَلَ أهلَ الدُّنیا وَالرّاغِبینَ فیها ، ورَغِبَ فیما عِندَ اللّه ِ ، وکانَ اللّه ُ آنِسَهُ فِی الوَحشَهِ ، وصاحِبَهُ فِی الوَحدَهِ ، وغِناهُ فِی العَیلَهِ ، ومُعِزَّهُ مِن غَیرِ عَشیرَهٍ. (1)5 / 9أعقَلُ النّاسِ9490.عنه صلی الله علیه و آله : رسول اللّه صلی الله علیه و آله : أکمَلُ النّاسِ عَقلاً أطوَعُهُم لِلّهِ وأعمَلُهُم بِطاعَتِهِ. (2)9489.عنه صلی الله علیه و آله : عنه صلی الله علیه و آله : أکمَلُ النّاسِ عَقلاً أخوَفُهُم لِلّهِ وأطوَعُهُم لَهُ. (3)9488.عنه صلی الله علیه و آله : عنه صلی الله علیه و آله : أحسَنُکُم عَقلاً أورَعُکُم عَن مَحارِمِ اللّه ِ وأعمَلُکُم (4) بِطاعَهِ اللّه ِ. (5)9487.عنه صلی الله علیه و آله : تنبیه الخواطر: قال صلی الله علیه و آله: إنَّ لِلّهِ تَعالی خَواصًّا مِن خَلقِهِ یُسکِنُهُمُ الرَّفیعَ الأَعلی مِنَ الجِنانِ لِأَنَّهُم کانوا أعقَلَهُم فِی الدُّنیا .

قیلَ : وکَیفَ کانوا ؟

قالَ : کانَت هِمَّتُهُمُ المُسارَعَهَ إلی رَبِّهِم فیما یُرضیهِ ، فَهانَتِ الدُّنیا عَلَیهِم ولَم یَرغَبوا فی فُضولِها ، فَصَبَروا قَلیلاً وَاستَراحوا طَویلاً. (6)9486.عنه صلی الله علیه و آله : رسول اللّه صلی الله علیه و آله : ألا وإنَّ أعقَلَ النّاسِ عَبدٌ عَرَفَ رَبَّهُ فَأَطاعَهُ ، وعَرَفَ عَدُوَّهُ فَعَصاهُ ، وعَرَفَ دارَ إقامَتِهِ فَأَصلَحَها ، وعَرَفَ سُرعَهَ رَحیلِهِ فَتَزَوَّدَ لَها. (7) .

1- .الکافی : ج 1 ص 17 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 387 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 301 ح 1 .
2- .تاریخ بغداد : ج 13 ص 40 ح 6997 عن زید بن علیّ عن آبائه علیهم السلام .
3- .تحف العقول : ص 50 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 154 ح 126 .
4- .فیالمصدر: «وأعلمکم» والصحیح ما أثبتناه کمافیسبل الهدی والرشاد: ج9 ص330 وفتح القدیر: ج2 ص484.
5- .الدرّ المنثور : ج 4 ص 404 نقلاً عن الحاکم فی التاریخ عن ابن عمر.
6- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 214 ، إرشاد القلوب : ص 15 ، تیسیر المطالب : ص 366 نحوه ؛ حلیه الأولیاء : ج 1 ص 17 عن البرّاء بن عازب نحوه .
7- .أعلام الدین : ص 337 ح 15 عن ابن عمر ، بحار الأنوار: ج 77 ص 179 ح 15.

ص: 443



5 / 9 خردمندترین انسان

9485.عنه صلی الله علیه و آله : امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام! بر تنهایی شکیبا بودن ، نشانه نیرومندی خرد است . پس ، آن که از خداوند شناخت پیدا کند، از دنیاطلبان و دنیادوستان ، کناره می گیرد و به آنچه نزد خداوند است، میل می نماید و خداوند، مونس او در وحشت ، همراهش در تنهایی، سرمایه اش در تنگ دستی، و عزیز کننده او در نبودِ تبار و قبیله خواهد بود .5 / 9خردمندترین انسان9418.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : کامل ترینِ مردم در خرد ، مطیع ترینِ آنان در برابر خداوند و عامل ترینِ آنان به دستورهای اوست .9419.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : کامل ترین مردم در خرد ، کسانی هستند که از خداوند ، بیشتر هراس دارند و از او بیشتر اطاعت می کنند .9420.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : نیکوترین شما در خردمندی ، کسانی هستند که از محرّمات الهی ، بیشتر اجتناب کنند و به دستورهای الهی عامل تر باشند .9421.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : تنبیه الخواطر : پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «خداوند، بندگان برگزیده ای دارد که آنان را در برترین جای بهشت اِسکان می دهد ؛ زیرا آنان در دنیا خردمندتر از دیگران بوده اند».

گفته شد : آنان چگونه بوده اند ؟

فرمود : «همّت آنان، سبقت جستن به سوی چیزهایی بود که خدا را خشنود می کرد . از این رو، دنیا در نزد آنان سبُک بود و به زیادتیِ دنیا رغبتی نداشتند . آنان مدّتی اندک، شکیبایی ورزیدند و زمانی دراز در راحتی به سر می برند .9421.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : آگاه باشید که خردمندترین انسان، کسی است که خداوند را

بشناسد و از او پیروی کند ؛ دشمنانِ خدا را بشناسد و آنان را نافرمانی کند ؛ جایگاه اقامت خود را بشناسد و آن را آباد سازد؛ و بداند که به زودی ، سفر خواهد کرد ، پس توشه بر دارد .

.


ص: 444

9422.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه صلی الله علیه و آله : أعقَلُ النّاسِ مُحسِنٌ خائِفٌ ، وأجهَلُهُم مُسیءٌ آمِنٌ. (1)9423.عنه صلی الله علیه و آله : عنه صلی الله علیه و آله : أعقَلُ النّاسِ أشَدُّهُم مُداراهً لِلنّاسِ. (2)9424.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ أحیاهُم. (3)9482.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ أطوَعُهُم لِلّهِ سُبحانَهُ. (4)9482.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أعقَلُکُم أطوَعُکُم. (5)9481.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ مَن أطاعَ العُقَلاءَ. (6)9480.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ أقرَبُهُم مِنَ اللّه ِ. (7)9481.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ مَن ذَلَّ لِلحَقِّ فَأَعطاهُ مِن نَفسِهِ ، وعَزَّ بِالحَقِّ فَلَم یُهِن إقامَتَهُ وحُسنَ العَمَلِ بِهِ. (8)9480.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ أبعَدُهُم عَن کُلِّ دَنِیَّهٍ. (9) .

1- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 292 ح 171 ، غرر الحکم : ح 2937 و 2938 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه «الإنسان» بدل «الناس» و«أجهل الناس» بدل «أجهلهم» و«مستأنف» بدل «آمن» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 131 ح 17 .
2- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 395 ح 5840 عن یونس بن ظبیان عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، معانی الأخبار : ص 196 ح 1 عن أبی حمزه الثمالی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 75 ص52 ح 5 .
3- .غرر الحکم : ح 2900 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 117 ح 2618 .
4- .غرر الحکم : ح 3147 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 112 ح 2430 .
5- .غرر الحکم : ح 2830 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 113 ح 2453 .
6- .غرر الحکم : ح 2861 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 117 ح 2601 .
7- .غرر الحکم : ح 3228 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 115 ح 2550 .
8- .غرر الحکم : ح 3356 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 126 ح 2887 .
9- .غرر الحکم : ح 3073 .

ص: 445

9479.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : خردمندترینِ مردم، نیکوکارِ ترسان است و نادان ترینِ مردم، بدکاری است که [ احساس] امنیت کند .9478.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : خردمندترینِ مردم ، کسی است که بیشتر با مردم مدارا کند .9477.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندترینِ مردم ، باحیاترینِ آنهاست .9476.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندترینِ مردم ، مطیع ترینِ آنان در برابر خداوند است .9475.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندترینِ شما ، مطیع ترینِ شماست .9474.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در بیان صفات مؤمن ) امام علی علیه السلام : خردمندترینِ مردم ، کسی است که از خردمندان ، پیروی کند .9473.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندترینِ مردم ، نزدیک ترینِ آنان به خداوند است .9479.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندترینِ مردم، کسی است که در برابر حق فروتن باشد؛ پس ، حق را رعایت کند [، گرچه به زیانش باشد] ، و با انجام دادن حق ، به عزّت برسد ؛ از این رو، اقامه حق را سبُک نشمارد و بدان نیکو عمل کند .9478.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندترین مردم ، کسانی هستند که از پستی ها بیشتر دوری گزینند . .


ص: 446

9477.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ مَن غَلَبَ جِدُّهُ هَزلَهُ ، وَاستَظهَرَ عَلی هَواهُ بِعَقلِهِ. (1)9476.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ مَن لا یَتَجاوَزُ الصَّمتَ فی عُقوبَهِ الجُهّالِ. (2)9475.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ أنظَرُهُم فِی العَواقِبِ. (3)9474.عنه صلی الله علیه و آله ( فی ذِکرِ صِفاتِ المُؤمِنِ ) عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ مَن کانَ بِعَیبِهِ بَصیرًا ، وعَن عَیبِ غَیرِهِ ضَریرًا. (4)9473.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أعقَلُ النّاسِ أعذَرُهُم لِلنّاسِ. (5)9472.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أفضَلُ العَقلِ مَعرِفَهُ الحَقِّ بِنَفسِهِ. (6)9471.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أفضَلُ العَقلِ مُجانَبَهُ اللَّهوِ. (7)9470.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أفضَلُ النّاسِ عَقلاً أحسَنُهُم تَقدیرًا لِمَعاشِهِ ، وأشَدُّهُمُ اهتِمامًا بِإِصلاحِ مَعادِهِ. (8)9469.کنز العمّال ( به نقل از اَنَس ) عنه علیه السلام : أفضَلُ العَقلِ الرَّشادُ. (9)9472.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أفضَلُ العَقلِ مَعرِفَهُ الإِنسانِ نَفسَهُ ، فَمَن عَرَفَ نَفسَهُ عَقَلَ ، ومَن جَهِلَها ضَلَّ. (10)9471.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : ( وقالَ بَعضُهُم : حِبَّ ) عنه علیه السلام : أفضَلُ العَقلِ الاِعتِبارُ ، وأفضَلُ الحَزمِ الاِستِظهارُ ، وأکبَرُ الحُمقِ الاِغتِرارُ. (11) .

1- .غرر الحکم : ح 3355 .
2- .غرر الحکم : ح 3313 .
3- .غرر الحکم : ح 3367 .
4- .غرر الحکم : ح 3233 .
5- .غرر الحکم : ح 2988 .
6- .مطالب السؤول : ص 50 ؛ بحار الأنوار : ج 78 ص 7 ح 60 .
7- .غرر الحکم : ح 3001 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 118 ح 2662 .
8- .غرر الحکم : ح 3340 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 114 ح 2520 .
9- .غرر الحکم : ح 2864 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 117 ح 2604 .
10- .غرر الحکم : ح 3220 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 115 ح 2557 وفیه «المرء» بدل «الإنسان» .
11- .غرر الحکم : ح 3273 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 123 ح 2807 ولیس فیه ذیله .

ص: 447

9470.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندترینِ مردم ، کسی است که جِدّی اش بر شوخی اش غالب شود و به کمک خرد، بر هوسش پیروز گردد .9469.کنز العمّال عن أنس : امام علی علیه السلام : خردمندترینِ مردم، کسی است که در عقوبت کردنِ نادانان ، از سکوت ، فراتر نرود .9468.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندترینِ مردم، دوراندیش ترینِ آنان در عاقبت کارهاست .9467.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندترینِ مردم، کسی است که به عیب های خویش، بینا و نسبت به عیوب دیگران، نابینا باشد .9466.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندترینِ مردم، کسی است که عذر مردم را بیشتر بپذیرد .9465.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : برترینِ خردمندی ، شناخت حق با حق است .9464.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : برترین خردمندی ، دوری جستن از بیهودگی است .9468.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : برترینِ مردم در خردمندی ، کسی است که برای معاش خود، بهتر برنامه ریزی کند و اهتمامش به اصلاح آخرت، بیشتر باشد .9467.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : برترین خردمندی ، هدایت یافتن است .9466.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : برترین خردمندی ، خودشناسی است . هر که خویشتن را بشناسد، خردمند می گردد و هر که خود را نشناسد، گم راه می شود .9465.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : برترین خردمندی ، پندآموزی است ؛ برترین دوراندیشی، یاری جُستن است ؛ و بزرگ ترین حماقت، غرور است . .


ص: 448

9464.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : أرجَحُ النّاسِ عَقلاً وأکمَلُهُم فَضلاً : مَن صَحِبَ أیّامَهُ بِالمُوادَعَهِ ، وإخوانَهُ بِالمُسالَمَهِ ، وقَبِلَ مِنَ الزَّمانِ عَفوَهُ. (1)9463.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام الصادق علیه السلام : أکمَلُ النّاسِ عَقلاً أحسَنُهُم خُلُقًا. (2)9462.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : أفضَلُ طَبائِعِ العَقلِ العِبادَهُ ، وأوثَقُ الحَدیثِ لَهُ العِلمُ ، وأجزَلُ حُظوظِهِ الحِکمَهُ ، وأفضَلُ ذَخائِرِهِ الحَسَناتُ. (3)9461.امام باقر علیه السلام : حلیه الأولیاء عن وهب بن منبّه : قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ : یا بُنَیَّ ، اِعقِل عَنِ اللّه ِ ، فَإِنَّ أعقَلَ النّاسِ عَنِ اللّه ِ أحسَنُهُم عَقلاً ، وإنَّ الشَّیطانَ لَیَفِرُّ مِنَ العاقِلِ وما یَستَطیعُ أن یُکایِدَهُ. (4)راجع: ص 436 (علامات کمال العقل) .

.

1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 317 ح 648 .
2- .الکافی : ج 1 ص 23 ح 17 عن إبراهیم بن عبدالحمید .
3- .الاختصاص : ص 244 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 131 ح 24 .
4- .حلیه الأولیاء : ج 4 ص 35 .

ص: 449

9459.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : شایسته ترینِ مردم در خردمندی و کامل ترینِ آنان در فضایل، کسی است که روزگار را با آشتی ، همراهی کند و با دوستان ، در صلح و صفا زندگی نماید و بخشش زمان را بپذیرد .9458.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام صادق علیه السلام : کامل ترینِ مردم در خردمندی ، خوش خُلق ترینِ آنهاست .9463.عنه صلی الله علیه و آله : امام صادق علیه السلام : برترین سرشت خرد ، بندگی [ خدا ]است، و محکم ترین سخن برایش دانش است ، و برترین بهره اش حکمت است ، و بیشترین ذخیره اش خوبی هایند .9462.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : حلیه الأولیاء به نقل از وَهْب بن مُنَبّه : لقمان به فرزندش فرمود : «پسرم ! خداوند را بشناس ؛ زیرا کسی که از خداوند، شناخت بیشتری به دست آورد ، خردمندترینِ مردم است و شیطان، از خردمند ، فرار می کند و توان فریب وی را ندارد» .ر . ک : ص 437 (نشانه های کمال خرد) .

.


ص: 450

الفصل السّادس : آفات العقل6 / 1الهَویالکتاب«أفَرَءَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إلَهَهُ هَوَلهُ وَ أضَلَّهُ اللَّهُ عَلَی عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَی سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلَی بَصَرِهِ غِشَوَهً فَمَن یَهْدِیهِ مِنم بَعْدِ اللَّهِ أفَلاَ تَذَکَّرُونَ» . (1)

الحدیث9454.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : آفَهُ العَقلِ الهَوی. (2)9453.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : الهَوی آفَهُ الأَلبابِ. (3)9452.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : یَسیرُ الهَوی یُفسِدُ العَقلَ. (4)9451.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : طاعَهُ الهَوی تُفسِدُ العَقلَ. (5) .

1- .الجاثیه: 23 .
2- .غرر الحکم : ح 3925 .
3- .غرر الحکم : ح 314 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 24 ح 236 .
4- .غرر الحکم : ح 10985 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 550 ح 10144 .
5- .غرر الحکم : ح 5983 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 317 ح 5527 .

ص: 451