فصل ششم : آسیب های خرد
6 / 1 هوس
فصل ششم : آسیب های خرد6 / 1هوسقرآن«پس آیا دیدی کسی را که هوس خویش را معبود خود قرار داده است و خدا دانسته، او را گم راه گردانیده و بر گوش و دلش مُهر زده و بر دیده اش پرده نهاده است ؟ پس از خدا ، چه کسی او را هدایت خواهد کرد ؟ آیا پند نمی گیرید؟» .
حدیث9454.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آفت خرد ، هوس است .9453.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : هوس ، آفت خرد است .9452.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : اندکی [ از] هوس ، خرد را تباه می سازد .9451.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : پیروی از هوس ، خرد را تباه می کند .
.
ص: 452
9450.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : غَلَبَهُ الهَوی تُفسِدُ الدّینَ وَالعَقلَ. (1)9449.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : الهَوی عَدُوُّ العَقلِ. (2)9448.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : ما ضادَّ العَقلَ کَالهَوی. (3)9447.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : لا عَقلَ مَعَ هَویً. (4)9446.حلیه الأولیاء ( به نقل از سالم، از پدرش ) عنه علیه السلام : حِفظُ العَقلِ بِمُخالَفَهِ الهَوی وَالعُزوفِ عَنِ الدُّنیا. (5)9445.شُعَب الإیمان ( به نقل از ابن عمر ) عنه علیه السلام : مَن غَلَبَ شَهوَتَهُ ظَهَرَ عَقلُهُ. (6)9447.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مَن غَلَبَ هَواهُ عَقلَهُ افتَضَحَ. (7)9446.حلیه الأولیاء عن سالم عن أبیه : عنه علیه السلام : مَن غَلَبَ هَواهُ عَلی عَقلِهِ ظَهَرَت عَلَیهِ الفَضائِحُ. (8)9445.شعب الإیمان عن ابن عمر : عنه علیه السلام : قَرینُ الشَّهوَهِ مَریضُ النَّفسِ مَعلولُ العَقلِ. (9)9444.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : کَم مِن عَقلٍ أسیرٍ تَحتَ هَویً أمیرٍ. (10)9443.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : صِل عَجَلَتَکَ بِتَأَنّیکَ ، وسَطوَتَکَ بِرِفقِکَ ، وشَرَّکَ بِخَیرِکَ ، وَانصُرِ العَقلَ عَلَی الهَوی ، تَملِکِ النُّهی. (11) .
1- .غرر الحکم : ح 6414 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 348 ح 5899 .
2- .غرر الحکم : ح 266 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 61 ح 1583 .
3- .غرر الحکم : ح 9475 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 480 ح 8830 .
4- .غرر الحکم : ح 10541 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 531 ح 9667 .
5- .غرر الحکم : ح 4921 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 233 ح 4479 .
6- .غرر الحکم : ح 7953 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 430 ح 7351 .
7- .غرر الحکم : ح 8358 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 447 ح 7914 .
8- .غرر الحکم : ح 8698 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 439 ح 7627 .
9- .غرر الحکم : ح 6790 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 372 ح 6307 .
10- .نهج البلاغه : الحکمه 211 ، غرر الحکم : ح 6923 وفیه «عند» بدل «تحت» ، بحار الأنوار : ج 69 ص 410 ح 125 .
11- .غرر الحکم : ح 5849 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 302 ح 5362 .
ص: 453
9442.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : پیروی هوس ، دین و خرد را تباه می سازد .9444.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : هوس ، دشمن خرد است .9443.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : هیچ چیز به اندازه هوس، با خرد ، دشمنی ندارد .9442.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندی ، با هوس ، جمع نمی شود .9441.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : نگهداری خرد، در گرو مخالفت با هوس و دوری از دنیاست .9440.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که بر شهوتش پیروز شود ، خردش آشکار می گردد .9441.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که هوسش را بر خردش غالب سازد ، رسوا می گردد .9440.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که هوسش را بر خردش غالب سازد ، زشتی هایش آشکار می شوند .9439.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : همنشین شهوت ، جانی بیمار و خردی معیوب دارد .9425.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : چه بسیار خردهایی که اسیرِ فرماندهیِ هوس اند !9422.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : شتابَت را به سنجیدگی ، توانایی ات را به نرمی ، و بدی ات را به خوبی ، پیوند ده و خرد را بر ضدّ هوس یاری کن که مالکِ خرد خواهی شد . .
ص: 454
9423.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : العَقلُ صاحِبُ جَیشِ الرَّحمنِ ، وَالهَوی قائِدُ جَیشِ الشَّیطانِ ، وَالنَّفسُ مُتَجاذَبَهٌ بَینَهُما ، فَأَیُّهُما غَلَبَ کانَت فی حَیِّزِهِ. (1)9424.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : العَقلُ وَالشَّهوَهُ ضِدّانِ ، ومُؤَیِّدُ العَقلِ العِلمُ ، ومُزَیِّنُ الشَّهوَهِ الهَوی ، وَالنَّفسُ مُتَنازَعَهٌ بَینَهُما ، فَأَیُّهُما قَهَرَ کانَت فی جانِبِهِ. (2)9425.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : حَرامٌ عَلی کُلِّ عَقلٍ مَغلولٍ بِالشَّهوَهِ أن یَنتَفِعَ بِالحِکمَهِ. (3)9426.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مَن جانَبَ هَواهُ صَحَّ عَقلُهُ. (4)9427.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام مِن کِتابِهِ لِشُرَیحِ بنِ الحارِثِ قاضیهِ لَمّا بَلَغَهُ أنَّهُ ابتاعَ دارًا بِثَمانینَ دینارًا وکَتَبَ لَها کِتابًا وأشهَدَ فیهِ شُهودًا ، بَعدَ تَقریعِهِ وتَوبیخِهِ : شَهِدَ عَلی ذلِکَ العَقلُ إذا خَرَجَ مِن أسرِ الهَوی وسَلِمَ مِن عَلائِقِ الدُّنیا. (5)9428.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مَن عَشِقَ شَیئًا أعشی (أعمی) بَصَرَهُ وأمرَضَ قَلبَهُ ، فَهُوَ یَنظُرُ بِعَینٍ غَیرِ صَحیحَهٍ ، ویَسمَعُ بِاُذُنٍ غَیرِ سَمیعَهٍ ، قَد خَرَقَتِ الشَّهَواتُ عَقلَهُ ، وأماتَتِ الدُّنیا قَلبَهُ. (6)9429.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : العَقلُ غِطاءٌ سَتیرٌ ، وَالفَضلُ جَمالٌ ظاهِرٌ ، فَاستُر خَلَلَ خُلُقِکَ بِفَضلِکَ ، وقاتِل هَواکَ بِعَقلِکَ ، تَسلَم لَکَ المَوَدَّهُ ، وتَظهَر لَکَ المَحَبَّهُ. (7)9430.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : ذَهابُ العَقلِ بَینَ الهَوی وَالشَّهوَهِ. (8) .
1- .غرر الحکم : ح 2099 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 64 ح 1650 .
2- .غرر الحکم : ح 2100 .
3- .غرر الحکم : ح 4902 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 233 ح 4470 .
4- .کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 160 ح 49 .
5- .نهج البلاغه : الکتاب 3 ، الأمالی للصدوق : ص 389 ح 501 ، روضه الواعظین : ص 489 کلاهما عن شریح القاضی وفیهما إلی «الهوی» ، بحار الأنوار : ج 77 ص 279 ح 1 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 109 .
7- .الکافی : ج 1 ص 20 ح 13 .
8- .غرر الحکم : ح 5180 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 256 ح 4738 .
ص: 455
9426.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خرد ، فرمانده لشکر الهی است و هوس ، فرمانده لشکر شیطان است . نفْس ، در میان این و آن ، سرگردان است. پس هر کدام پیروز گردد ، [ نفْس ]در اختیار آن خواهد بود .9427.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خرد و شهوت، ضدّ یکدیگرند . تأیید کننده خرد، دانش است و آراینده شهوت، هوس . و نفْس ، در میانه این نزاع است ؛ هر کدام پیروز گردد، جانب آن را می گیرد .9428.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : محال است که خردِ در بندِ شهوت ، از حکمت ، سود ببرد .9429.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که از هوسْ دوری گزیند ، خردش سالم است .9430.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام در نامه ای به شریح بن حارثِ قاضی ، پس از توبیخ و سرزنش او ، هنگامی که به ایشان خبر رسید که خانه ای را به هشتاد دینار خریده و برای آن، سند نوشته و بر آن ، گواه گرفته است : بر این گفته من، خردی که از اسارت هوس ، خارج شده و از بندهای دنیا رسته ، گواهی می دهد .9431.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : هر که عاشق چیزی شود ، [آن عشق، ]چشمش را شب کور (نابینا) و دلش را بیمار می گرداند . پس با چشم بیمار نگاه می کند و با گوش کر می شنود . شهوت ها خردش را پاره می کنند و دنیا دلش را می میراند.9432.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خرد، پرده ای پوشان است و فضیلت، زیباییِ آشکار . پس کاستی های خُلق و خویَت را با فضیلت بپوشان و با خردت به جنگ هوس خویش برو تا دوستی ، برایت سالم شود و محبّت [ دیگران ]برایت، آشکار گردد .9433.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : از دست دادن خرد، به خاطر هوس و شهوت است . .
ص: 456
9434.مسند ابن حنبل عن معاذ عن رسول اللّه صلی الله علیه عنه علیه السلام : لا یَجتَمِعُ العَقلُ وَالهَوی. (1)9431.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : لا عَقلَ مَعَ شَهوَهٍ. (2)9432.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مَن لَم یَملِک شَهوَتَهُ لَم یَملِک عَقلَهُ. (3)9433.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام الباقر علیه السلام : لا عَقلَ کَمُخالَفَهِ الهَوی. (4)9434.مسند ابن حنبل ( به نقل از مُعاذ ) الإمام الصادق علیه السلام : الهَوی یَقظانُ وَالعَقلُ نائِمٌ. (5)راجع : ج 2 ص 518 (اتّباع الهوی) .
6 / 2الذَّنب9438.عنه صلی الله علیه و آله ( کانَ یَقولُ ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله : مَن قارَفَ ذَنبًا فارَقَهُ عَقلٌ لا یَرجِعُ إلَیهِ أبَدًا. (6)راجع: ص 484 (ما یحرم علی العاقل) و ج 2 ص 530 (الذنب) .
6 / 3طَبعُ القَلبِالکتاب«الَّذِینَ یُجَدِلُونَ فِی ءَایَتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطَنٍ أتَاهُمْ کَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ وَ عِندَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ کَذَ لِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ» . (7)
.
1- .غرر الحکم : ح 10574 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 533 ح 9727 .
2- .غرر الحکم : ح 10526 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 532 ح 9699 .
3- .غرر الحکم : ح 8995 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 427 ح 7245 .
4- .تحف العقول : ص 286 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 164 ح 1 .
5- .الدرّه الباهره : ص 31 ، نزهه الناظر : ص 113 ح 48 ، بحار الأنوار: ج 78 ص 228 ح 105.
6- .المحجّه البیضاء : ج 8 ص 160 .
7- .غافر: 35.
ص: 457
6 / 2 گناه
6 / 3 مُهر شدنِ قلب
9557.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمندی ، با هوس ، جمع نمی شود .9554.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : با بودن شهوت ، خردی نیست .9555.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که مالک شهوت خود نباشد، مالک خرد خویش [ هم ]نیست .9556.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام باقر علیه السلام : هیچ خردمندی ای، به اندازه مخالفت با هوس نیست .9557.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام صادق علیه السلام : هوس، بیدار است و خرد ، در خواب .ر . ک : ص 519 (پیروی از هوس) .
6 / 2گناه9561.الزهد لابن المبارک عن سعید بن المسیّب : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : آن که مرتکب گناهی شود ، خردی از او جدا می شود که هرگز به سویش باز نمی گردد .ر . ک : ص 485 (آنچه بر خردمند حرام است) و ج 2 ص 531 (گناه).
6 / 3مُهر شدنِ قلب (1)قرآن«کسانی که درباره آیات خدا بدون حجّتی که برای آنان آمده باشد مجادله می کنند ، [این ستیزه] در نزد خداوند و نزد کسانی که ایمان آورده اند، [مایه] عداوتی بزرگ است . این گونه ، خدا بر دل هر متکبّر زورگو، مُهر می نهد» .
.
1- .مقصود از مُهر شدن قلب ، بسته شدن راه های شناخت حقایق بر آن است ، همانند ظرف در بسته و مُهر شده ای که راه نفوذ به آن ، به کلّی مسدود گردیده است .
ص: 458
«ثُمَّ بَعَثْنَا مِن بَعْدِهِ رُسُلاً إلَی قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُم بِالْبَیِّنَتِ فَمَا کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ بِمَا کَذَّبُواْ بِهِ مِن قَبْلُ کَذَ لِکَ نَطْبَعُ عَلَی قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ» . (1)
«کَذَ لِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِ الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ» . (2)
«تِلْکَ الْقُرَی نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أنبَائهَا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَتِ فَمَا کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ بِمَا کَذَّبُواْ مِن قَبْلُ کَذَ لِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِ الْکَفِرِینَ» . (3)
راجع: النساء: 155 ، النحل: 108.
الحدیث9565.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : رسول اللّه صلی الله علیه و آله : الطّابَعُ مُعَلَّقٌ بِقائِمَهِ العَرشِ ، فَإِذَا انتُهِکَتِ الحُرمَهُ وعُمِلَ بِالمَعاصی وَاجتُرِئَ عَلَی اللّه ِ بَعَثَ اللّه ُ الطّابَعَ فَیَطبَعُ اللّه ُ عَلی قَلبِهِ فَلا یَعقِلُ بَعدَ ذلِکَ شَیئًا. (4)9566.عنه صلی الله علیه و آله : عنه صلی الله علیه و آله : إیّاکُم وَاستِشعارَ الطَّمَعِ ؛ فَإِنَّهُ یَشوبُ القَلبَ شِدَّهَ الحِرصِ ، ویَختِمُ عَلَی القُلوبِ بِطَبائِعِ حُبِّ الدُّنیا. (5)9567.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام الحسین علیه السلام لَمّا عَبَّأَ عُمَرُ بنُ سَعدٍ أصحابَهُ لِمُحارَبَتِهِ علیه السلام وأحاطوا بِهِ مِن کُلِّ جانِبٍ حَتّی جَعَلوهُ فی مِثلِ الحَلقَهِ فَخَرَجَ علیه السلام حَتّی أتَی النّاسَ فَاستَنصَتَهُم فَأَبَوا أن یُنصِتوا حَتّی قالَ لَهُم : وَیلَکُم ما عَلَیکُم أن تُنصِتوا إلَیَّ فَتَسمَعوا قَولی، وإنَّما أدعوکُم إلی سَبیلِ الرَّشادِ ... وکُلُّکُم عاصٍ لِأَمری غَیرُ مُستَمِعٍ قَولی ؛ فَقَد مُلِئَت بُطونُکُم مِنَ الحَرامِ وطُبِعَ عَلی قُلوبِکُم. (6) .
1- .یونس : 74 .
2- .الروم : 59 .
3- .الأعراف : 101 .
4- .کنز العمّال : ج 4 ص 214 ح 10213 نقلاً عن شُعب الإیمان عن ابن عمر.
5- .أعلام الدین : ص 340 ح 24 عن أبی هریره ، بحار الأنوار: ج 77 ص 182 ح 24.
6- .بحار الأنوار: ج 45 ص 8 نقلاً عن المناقب.
ص: 459
«آن گاه پس از وی، رسولانی را به سوی قومشان برانگیختیم و آنان، برایشان دلایل آشکار آوردند ؛ ولی ایشان بر آن نبودند که به چیزی که قبلاً آن را دروغ شمرده بودند، ایمان بیاورند . ما این گونه بر دل های تجاوزکاران، مُهر می زنیم» .
«این گونه ، خدا بر دل های کسانی که نمی دانند، مُهر می نهد» .
«این شهرهایند که برخی از خبرهای آنها را بر تو حکایت می کنیم . در حقیقت ، پیامبران آنان ، برایشان دلایل روشن آوردند ؛ امّا آنان به آنچه قبلاً تکذیب کرده بودند، [باز ]ایمان نمی آوردند . این گونه، خدا بر دل های کافران ، مُهر می نهد» .
ر . ک : نساء : آیه 155 ، نحل : آیه 108 .
حدیث9568.المُعجم الکبیر ( به نقل از ابن عبّاس ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : مُهر ، بر ستون عرش ، آویزان است . پس هنگامی که حریم ها شکسته می گردد و گناهان، انجام می شوند و نسبت به خداوند ، بی پروایی صورت می پذیرد ، خدا مُهر را بر می انگیزد و بر قلب بنده می زند. پس از آن، او دیگر چیزی را درک نمی کند .9569.تحف العقول : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : بپرهیزید از این که آز را شعار خود سازید؛ زیرا آزمندیِ بسیار ، دل را تباه می کند و مُهر دنیادوستی را بر دل ها می زند .9570.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام حسین علیه السلام پس از آن که عمر بن سعد ، لشکریانش را برای جنگیدن با ایشان آماده کرد و آنان ایشان را از هر سو محاصره کردند ، چنان که گویی حلقه ای بر دورش کشیدند ، و پس از آن که ایشان [ از خیمه] بیرون آمد تا به نزدیکی مردم رسید و آنان را به سکوت دعوت کرد؛ ولی توجّه نکردند : وای بر شما ! چه می شود اگر ساکت شوید و سخن مرا بشنوید؟ همانا من شما را به راه هدایت ، دعوت می کنم . . . و شما همگی مرا نافرمانی می کنید و به سخنم گوش نمی دهید . به راستی که شکم شما از حرام پُر گردیده و دل هایتان مُهر شده است . .
ص: 460
9571.تاریخ بغداد عن أنس : الإمام الباقر علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّیَفْقَهُونَ بِهَا» : طَبَعَ اللّه ُ عَلَیها فَلا تَعقِلُ. (1)راجع : ج 2 ص 534 (أمراض القلب) .
6 / 4الأَمَل9572.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : اِعلَموا أنَّ الأَمَلَ یُسهِی العَقلَ ، ویُنسِی الذِّکرَ. (2)9573.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : إنَّ الأَمَلَ یُذهِبُ العَقلَ ، ویُکذِبُ الوَعدَ ، ویَحُثُّ عَلَی الغَفلَهِ ، ویورِثُ الحَسرَهَ. (3)9574.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : ما عَقَلَ مَن أطالَ أمَلَهُ. (4)راجع: ج 2 ص 64 ح 987 988 و 68 ح 1010 و 70 ح 1014 و 544 (الأمل) .
6 / 5الکِبر9578.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : شَرُّ آفاتِ العَقلِ الکِبرُ. (5)9579.مسند ابن حنبل عن ابن عمر : الإمام الباقر علیه السلام : ما دَخَلَ قَلبَ امرِیً شَیءٌ مِنَ الکِبرِ إلاّ نَقَصَ مِن عَقلِهِ مِثلُ ما دَخَلَهُ مِن ذلِکَ ؛ قَلَّ ذلِکَ أو کَثُرَ. (6) .
1- .تفسیر القمّی: ج 1 ص 249 عن أبی الجارود ، بحار الأنوار : ج 5 ص 197 ح 13.
2- .نهج البلاغه : الخطبه 86 .
3- .تحف العقول : ص 152 .
4- .غرر الحکم : ح 9513 .
5- .غرر الحکم : ح 5752 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 295 ح 5293 .
6- .حلیه الأولیاء : ج 3 ص 180 عن عمر مولی عفره ؛ کشف الغمّه : ج 2 ص 359 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 186 ح 16 .
ص: 461
6 / 4 آرزو
6 / 5 نِخوت
9573.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام باقر علیه السلام در تفسیر سخن خداوند که : «آنان دل هایی دارند که با آن، درک نمی کنند» : خداوند بر دل هایشان مُهر زده است ، پس درک نمی کنند .ر . ک : ج 2 ص 535 (بیماری دل) .
6 / 4آرزو9577.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : بدانید که آرزو ، خرد را دچار غفلت می سازد و یاد خدا را به فراموشی می سپارد .9578.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آرزو، خرد را تباه می کند ، وعده ها را دروغ می گرداند ، به غفلت وا می دارد و پشیمانی بر جای می گذارد .9579.مسند ابن حنبل ( به نقل از ابن عمر ) امام علی علیه السلام : آن که آرزویش دراز است، خردمند نیست .ر . ک : ج 2 ص 64 ح 987 988 و 68 ح 1010 و 70 ح 1014 و 545 (آرزو) .
6 / 5نِخوت9583.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : بدترین آفت خرد ، نخوت است .9584.عنه صلی الله علیه و آله ( فی وَصِیَّتِهِ لِأَبی ذَرٍّ ) امام باقر علیه السلام : نخوت، در دل کسی جای نمی گیرد، مگر آن که به اندازه آن، از خردش کاسته می شود، کم باشد یا زیاد .
.
ص: 462
6 / 6الغُرور9581.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : فَسادُ العَقلِ الاِغتِرارُ بِالخُدَعِ. (1)9582.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : لا یُلفَی (2) العاقِلُ مَغرورًا. (3)9583.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : اِتَّقُوا اللّه َ عِبادَ اللّه ِ تَقِیَّهَ ذی لُبٍّ شَغَلَ التَّفَکُّرُ قَلبَهُ . . . ولَم تَفتِلهُ فاتِلاتُ الغُرورِ. (4)6 / 7الغَضَب9586.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : الغَضَبُ یُفسِدُ الأَلبابَ ویُبعِدُ مِنَ الصَّوابِ. (5)9587.المستدرک علی الصحیحین عن ابن عبّاس : عنه علیه السلام : لا یَنبَغی أن یُعَدَّ عاقِلاً مَن یَغلِبُهُ الغَضَبُ وَالشَّهوَهُ. (6)9588.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : اِملِک حَمِیَّهَ نَفسِکَ وسَورَهَ غَضَبِکَ وسَطوَهَ یَدِکَ وغَربَ لِسانِکَ ، وَاحتَرِس فی ذلِکَ کُلِّهِ بِتَأخیرِ البادِرَهِ ، وکَفِّ السَّطوَهِ ، حَتّی یَسکُنَ غَضَبُکَ ویَثوبَ إلَیکَ عَقلُکَ. (7)9589.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : غَیرُ مُنتَفِعٍ بِالحِکمَهِ عَقلٌ مَعلولٌ بِالغَضَبِ وَالشَّهوَهِ. (8)9590.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام الصادق علیه السلام : مَن لَم یَملِک غَضَبَهُ لَم یَملِک عَقلَهُ. (9) .
1- .غرر الحکم : ح 6552 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 357 ح 6038 .
2- .فی طبعه بیروت وطهران: «لا یُلقی».
3- .غرر الحکم : ح 10563 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 532 ح 9713 .
4- .نهج البلاغه: الخطبه 83 ، بحار الأنوار: ج 77 ص 426 ح 44 نقلاً عن کتاب عیون الحکم والمواعظ ولیس فیه «عباد اللّه».
5- .غرر الحکم : ح 1356 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 28 ح 404 .
6- .غرر الحکم : ح 10898 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 534 ح 9788 .
7- .غرر الحکم : ح 2414 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 77 ح 1859 وفیه «یؤوب» بدل «یثوب» .
8- .غرر الحکم : ح 6397 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 348 ح 5916 وفیه «مغلول» بدل «معلول» .
9- .الکافی : ج 2 ص 305 ح 13 عن أحمد بن أبی عبداللّه عن بعض أصحابه رفعه ، تحف العقول : ص 371 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 278 ح 33 .
ص: 463
6 / 6 فریفتگی
6 / 7 خشم
6 / 6فریفتگی9587.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از ابن عبّاس ) امام علی علیه السلام : تباهیِ خرد ، در فریفته شدن به نیرنگ هاست .9588.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمند، فریفته نمی شود .9589.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : بندگان خدا ! از خداوند ، پروا کنید ؛ پروای خردمندی که اندیشیدن، دلش را مشغول کرده است . . . و [ زیورهای] فریبنده ، او را [ از راه درست] باز نگردانده است .6 / 7خشم9592.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خشم، خردها را تباه می کند و از حقیقت ، دور می سازد .9593.شُعب الإیمان عن عبداللّه بن عبّاس عن رسول اللّه ص امام علی علیه السلام : آن که مغلوب خشم و شهوت است ، سزاوار نیست که خردمند شمرده شود .9592.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : تعصّب نفسْ ، تندی خشم ، حمله کردن با دست ، و تیزی زبان خود را در اختیار بگیر و خود را در همه اینها با تأخیر انداختن تندی و خودداری از حمله حفظ کن تا این که خشمت آرام گیرد و خردت به سوی تو باز گردد .9593.شعب الإیمان ( به نقل از عبد اللّه بن عبّاس ) امام علی علیه السلام : خرد بیمار، در اثر خشم و شهوت ، از حکمت ، بهره نمی برد .9594.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام صادق علیه السلام : آن که مالک خشم خود نباشد، مالک خرد خود [ هم ]نیست.
.
ص: 464
6 / 8الطَّمَع9594.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : أکثَرُ مَصارِعِ العُقولِ تَحتَ بُروقِ المَطامِعِ. (1)9595.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، إیّاکَ وَالطَّمَعَ ، وعَلَیکَ بِالیَأسِ مِمّا فی أیدِی النّاسِ ، وأمِتِ الطَّمَعَ مِنَ المَخلوقینَ ، فَإِنَّ الطَّمَعَ مِفتاحٌ لِلذُّلِّ ، وَاختِلاسُ العَقلِ ، وَاختِلاقُ المُرُوّاتِ ، وتَدنیسُ العِرضِ ، وَالذَّهابُ بِالعِلمِ. (2)6 / 9العُجب9598.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : عُجبُ المَرءِ بِنَفسِهِ أحَدُ حُسّادِ عَقلِهِ. (3)9599.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : إعجابُ المَرءِ بِنَفسِهِ دَلیلٌ عَلی ضَعفِ عَقلِهِ. (4)9600.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : إعجابُ المَرءِ بِنَفسِهِ بُرهانُ نَقصِهِ وعُنوانُ ضَعفِ عَقلِهِ. (5)9601.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : العُجبُ یُفسِدُ العَقلَ. (6)9602.عنه صلی الله علیه و آله ( فی وَصِیَّتِهِ لِأَبی ذَرٍّ ) عنه علیه السلام : آفَهُ اللُّبِّ العُجبُ. (7) .
1- .نهج البلاغه : الحکمه 219 ، نزهه الناظر : ص 63 ح 47 ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 49 وفیهما «الأطماع» بدل «المطامع» ، غرر الحکم : ح 3175 ، بحار الأنوار: ج 73 ص 170 ح 7.
2- .تحف العقول : ص 399 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 156 ح 30 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 212 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 9 ح 65 ؛ مطالب السؤول : ص 55 .
4- .الکافی: ج 1 ص 27 ح 31 عن میمون بن علیّ عن الإمام الصادق علیه السلام ، تحف العقول: ص 90 ، کنز الفوائد: ج 1 ص 200.
5- .غرر الحکم : ح 2007 .
6- .غرر الحکم : ح 726 .
7- .غرر الحکم : ح 3956 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3715 .
ص: 465
6 / 8 آز
6 / 9 خودپسندی
6 / 8آز9599.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : بیشترین جایگاه سقوط خردها ، زیر پرچم آزهاست .9600.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام ! بپرهیز از آز ، و بر تو باد ناامیدی از آنچه در دست مردم است . آزمندی به بندگان را در خود بمیران؛ زیرا کلید خواری، غارت خرد ، دگرگونی [ روش و آدابِ] جوان مردی ، آلوده شدن آبرو و از میان رفتن دانش است .6 / 9خودپسندی9603.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خودپسندی آدمی ، یکی از حسدورزان به خرد اوست .9604.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خودپسندی انسان ، نشانه کم خردی اوست .9605.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خودپسندی آدمی ، دلیل کاستی او و نشانه کم خردی اوست .9606.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خودپسندی ، خرد را تباه می سازد .9607.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آفت خرد ، خودپسندی است .
.
ص: 466
9608.الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام : عنه علیه السلام : إنَّ الإِعجابَ ضِدُّ الصَّوابِ وآفَهُ الأَلبابِ. (1)9603.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : المُعجَبُ لا عَقلَ لَهُ. (2)9604.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : رِضَا المَرءِ عَن نَفسِهِ بُرهانُ سَخافَهِ عَقلِهِ. (3)9605.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مَن اُعجِبَ بِفِعلِهِ اُصیبَ بِعَقلِهِ. (4)9606.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مَن أعجَبَهُ قَولُهُ فَقَد غَرَبَ عَقلُهُ. (5)9607.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : رِضاکَ عَن نَفسِکَ مِن فَسادِ عَقلِکَ. (6)راجع : ص 533 (داءٌ بلا دواء) .
6 / 10الاِستِغناءُ بِالعَقلِ9611.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام من وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحُسَینِ علیه السلام : مَنِ استَغنی بِعَقلِهِ ضَلَّ. (7)9612.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : اِتَّهِموا عُقولَکُم ، فَإِنَّهُ مِنَ الثِّقَهِ بِها یَکونُ الخَطاءُ. (8)راجع: ص 408 ح 541 .
.
1- .نهج البلاغه: الکتاب 31، تحف العقول: ص 74 ، کشف المحجّه : ص 227 نقلاً عن محمّد بن یعقوب الکلینی فی کتاب الرسائل بإسناده عن عمر بن أبی المقدام عن الإمام الباقر علیه السلام ، غرر الحکم : ح 1357 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 222 ح 2 .
2- .غرر الحکم : ح 1008 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 30 ح 454 .
3- .غرر الحکم : ح 5441 .
4- .غرر الحکم : ح 8380 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 448 ح 7927 .
5- .غرر الحکم : ح 8382 .
6- .غرر الحکم : ح 5412 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 269 ح 4936 .
7- .تحف العقول : ص 88 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 200 ، العُدد القویّه : ص 359 ح 22 .
8- .غرر الحکم : ح 2570 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 91 ح 2151 .
ص: 467
6 / 10 بی نیازی جُستن از خرد
9614.المعجم الکبیر عن أبی سعید الخدری : امام علی علیه السلام : خودپسندی، دشمن درستی و آفت خردهاست .9609.تفسیر الطبری ( به نقل از ابو اُمامه ) امام علی علیه السلام : خودپسند ، از خرد ، برخوردار نیست .9610.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خشنودی آدمی از خود ، نشانِ سبُک مغزی اوست .9611.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که از کارِ خویش خشنود باشد ، خردش بیمار است .9612.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که از سخنِ خویش خشنود باشد ، خردش از او دور شده است .9613.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : از خود راضی بودن تو ، نشانه تباهی خرد توست .ر . ک : ص 533 (درد بی درمان) .
6 / 10بی نیازی جُستن از خرد9615.المعجم الکبیر ( به نقل از ابو درداء ، ابو اُمامه ، واثله بن اَس ) امام علی علیه السلام در سفارش به فرزندش حسین علیه السلام : آن که با تکیه بر خرد خویش [ از همفکری با دیگران ]احساس بی نیازی کند ، گم راه شده است .9616.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خرد خویش را متّهم سازید ؛ زیرا از تکیه بدان، لغزش ها سرچشمه می گیرند .ر . ک : ص 409 ح 541 .
.
ص: 468
6 / 11حُبُّ الدُّنیا9620.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : سَبَبُ فَسادِ العَقلِ حُبُّ الدُّنیا. (1)9621.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : حُبُّ الدُّنیا یُفسِدُ العَقلَ ، ویُصِمُّ القَلبَ عَن سَماعِ الحِکمَهِ ، ویوجِبُ ألیمَ العِقابِ. (2)9617.سنن الترمذی ( به نقل از ابو اُمامه ) عنه علیه السلام : زَخارِفُ الدُّنیا تُفسِدُ العُقولَ الضَّعیفَهَ. (3)9618.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : الدُّنیا مَصرَعُ العُقولِ. (4)9619.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : اُهرُبوا مِنَ الدُّنیا ، وَاصرِفوا قُلوبَکُم عَنها ، فَإِنَّها سِجنُ المُؤمِنِ ، حَظُّهُ مِنها قَلیلٌ ، وعَقلُهُ بِها عَلیلٌ ، وناظِرُهُ فیها کَلیلٌ. (5)9620.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام فی صِفَهِ أهلِ الدُّنیا : نَعَمٌ مُعَقَّلَهٌ (مُغَفَّلَهٌ) ، واُخری مُهمَلَهٌ ، قَد أضَلَّت عُقولَها ، ورَکِبَت مَجهولَها. (6)9621.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام لِأَصحابِهِ : اُفٍّ لَکُم ! لَقَد سَئِمتُ عِتابَکُم ! أرَضیتُم بِالحَیاهِ الدُّنیا مِنَ الآخِرَهِ عِوَضًا ؟! وبِالذُّلِّ مِنَ العِزِّ خَلَفًا ؟! إذا دَعَوتُکُم إلی جِهادِ عَدُوِّکُم دارَت أعیُنُکُم کَأَنَّکُم مِنَ المَوتِ فی غَمرَهٍ ، ومِنَ الذُّهولِ فی سَکرَهٍ ، یُرتَجُ عَلَیکُم حَواری فَتَعمَهونَ ، وکَأَنَّ قُلوبَکُم مَألوسَهٌ فَأَنتُم لا تَعقِلونَ ! (7) .
1- .غرر الحکم : ح 5543 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 281 ح 5056 .
2- .عیون الحکم والمواعظ : ص 231 ح 4421 ، غرر الحکم : ح 4878 .
3- .غرر الحکم : ح 5494 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 275 ح 5003 .
4- .غرر الحکم : ح 921 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 35 ح 704 .
5- .غرر الحکم : ح 2551 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 92 ح 2165 .
6- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، تحف العقول : ص 76 ، کشف المحجّه : ص 229 نقلاً عن محمّد بن یعقوب الکلینی فی کتاب الرسائل بإسناده عن عمر بن أبی المقدام عن الإمام الباقر علیه السلام ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 77 .
7- .نهج البلاغه : الخطبه 34 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 333 ح 22 ؛ مطالب السؤول : ص 59 نحوه وفیه «ویرخ علیکم جواری» بدل «یرتج علیکم حواری» .
ص: 469
6 / 11 دنیادوستی
6 / 11دنیادوستی9624.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : عامل تباهی خِرد ، دوست داشتن دنیاست .9625.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : دوست داشتن دنیا ، خرد را تباه می کند ، دل را از شنیدن حکمت، دل سرد می سازد و سبب عذابی دردناک می شود .9622.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : زیبایی های دنیا ، خردهای ناتوان را تباه می کند .9623.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : دنیا ، مکان سقوط خردهاست .9624.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : از دنیا بگریزید و دل هایتان را از آن باز دارید؛ زیرا دنیا، زندان مؤمن است . بهره او از آن کم است، خردش بدان معیوب می گردد ، و نگاهش در آن، ناتوان است .9625.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام در توصیف اهل دنیا : چارپایانی اند به آخور بسته شده (/ناهوشیار) ، و دیگرانی که خرد خود را گُم کرده اند و در ناشناخته ها گام نهاده اند .9626.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام خطاب به یارانش : اُف بر شما که از نکوهشتان ، به ستوه آمده ام! این رواست که شما به زندگی دنیا به جای آخرت ، خشنود باشید و به زبونی به جای عزّت ، تَن دهید ؟! چون شما را به جهاد با دشمنتان فرا می خوانم ، چنان چشمانتان گِرد می شود که گویا دچار سَکَرات مرگ شده اید و از غفلت ، مست گردیده اید . باب فهم سخنانم ، بر شما بسته شده است . از این رو ، به سرگردانی دچارید ، و گویی خردهایتان چنان آفت زده است که توان اندیشیدن ندارید .
.
ص: 470
9627.عنه صلی الله علیه و آله : تنبیه الخواطر عن عبد اللّه بن سلام : یَقولُ اللّه ُ فِی التَّوراهِ : إنَّ القُلوبَ المُتَعَلِّقَهَ بِحُبِّ الدُّنیا مَحجوبَهُ العُقولِ عَنّی. (1)9628.عنه صلی الله علیه و آله : الاختصاص: قالَ اللّه ُ لِداوُدَ علیه السلام : یا داودُ ، اِحذَرِ القُلوبَ المُعَلَّقَهَ بِشَهَواتِ الدُّنیا ، عُقولُها مَحجوبَهٌ عَنّی. (2)راجع: ص 316 (الزهد فی الدنیا) ، ج 2 ص 526 (حبّ الدنیا) .
6 / 12شُربُ الخَمرِ9628.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : فَرَضَ اللّه ُ . . . تَرکَ شُربِ الخَمرِ تَحصینًا لِلعَقلِ. (3)9629.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام الرضا علیه السلام : حَرَّمَ اللّه ُ الخَمرَ لِما فیها مِنَ الفَسادِ ، ومِن تَغییرِها عُقولَ شارِبیها ، وحَملِها إیّاهُم عَلی إنکارِ اللّه ِ عز و جل وَالفِریَهِ عَلَیهِ وعَلی رُسُلِهِ ، وسائِرِ ما یَکونُ مِنهُم مِنَ الفَسادِ وَالقَتلِ. (4)6 / 13السَّکَراتُ الخَمس9632.معانی الأخبار عن عبد المُؤمِن الأنصاریّ : الإمام علیّ علیه السلام : یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَحتَرِسَ مِن سُکرِ المالِ وسُکرِ القُدرَهِ وسُکرِ
العِلمِ وسُکرِ المَدحِ وسُکرِ الشَّبابِ ؛ فَإِنَّ لِکُلِّ ذلِکَ رِیاحًا خَبیثَهً تَسلُبُ العَقلَ وتَستَخِفُّ الوَقارَ. (5) .
1- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 229 .
2- .الاختصاص : ص 335 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 39 ح 19 .
3- .نهج البلاغه : الحکمه 252، المناقب لابن شهرآشوب: ج 2 ص 377 ، غرر الحکم: ح 6608 ، بحار الأنوار: ج 6 ص 110 ح 5 .
4- .عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 98 ح 2 ، علل الشرائع : ص 475 ح 1 کلاهما عن محمّد بن سنان ، بحار الأنوار : ج 6 ص 107 ح 3 وراجع الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا علیه السلام : ص 282 .
5- .غرر الحکم : ح 10948 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 552 ح 10175 .
ص: 471
6 / 12 باده نوشی
6 / 13 مست کننده های پنجگانه
9633.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( وقد سُئلَ : ما جَماعَهُ اُمَّتِکَ ؟ ) تنبیه الخواطر به نقل از عبد اللّه بن سلام : خداوند در تورات می فرماید: «دل هایی که بسته به دنیادوستی اند، خردشان از [ شناخت ]من ، در حجاب است».9630.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الاختصاص : خداوند به داوود علیه السلام فرمود : «ای داوود ! از دل های وابسته به شهوات دنیایی برحذر باش که خِردشان از [ شناخت] من ، در حجاب است» .ر . ک : ص 317 (زهد در دنیا)، ج 2 ص 527 (دنیا دوستی) .
6 / 12باده نوشی9634.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خداوند، ترک باده نوشی را به جهت حفظ خرد، واجب کرده است .9635.عنه صلی الله علیه و آله : امام رضا علیه السلام : خداوند ، شراب را حرام کرد؛ زیرا در آن ، تباهی است ، خردِ نوشندگانش را دگرگون می سازد، سبب انکار خداوند و افترا بستن به او و پیامبرانش می گردد، و موجب سایر تباهی ها و کشتار است .6 / 13مست کننده های پنجگانه9636.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : سزاوار است که خردمند، خود را از مستیِ مال، مستی قدرت، مستی دانش، مستی ستایش ، و مستی جوانی، نگه دارد؛ زیرا هر یک از اینها را بادهای پلیدی است که خرد را می زدایند و وقار را سبُک می گردانند .
.
ص: 472
6 / 14کَثرَهُ اللَّهوِ9639.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : مَن کَثُرَ لَهوُهُ قَلَّ عَقلُهُ. (1)9636.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : لَم یَعقِل مَن وَلِهَ بِاللَّعِبِ وَاستُهتِرَ بِاللَّهوِ وَالطَّرَبِ. (2)9637.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : لا یَثوبُ العَقلُ مَعَ اللَّعِبِ. (3)9638.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مَن غَلَبَ عَلَیهِ الهَزلُ (4) فَسَدَ عَقلُهُ. (5)9639.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مَن کَثُرَ هَزلُهُ کَثُرَ سُخفُهُ. (6)6 / 15البَطالَه9642.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : الإمام الصادق علیه السلام : تَرکُ التِّجارَهِ یَنقُصُ العَقلَ. (7) .
1- .غرر الحکم : ح 8426 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 448 ح 7952 .
2- .غرر الحکم : ح 7568 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 414 ح 7043 .
3- .غرر الحکم : ح 10544 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 537 ح 9866 .
4- .الهزل: ضدّ الجدّ (الصحاح : ج 5 ص 1850) ، وهزل فی کلامه هزلاً من باب ضرب ومزح (المصباح المنیر: ص 638) .
5- .غرر الحکم : ح 8429 .
6- .غرر الحکم : ح 8964 .
7- .الکافی : ج 5 ص 148 ح 1 عن حمّاد بن عثمان ، تهذیب الأحکام : ج 7 ص 2 ح 1 عن الحلبیّ .
ص: 473
6 / 14 خوش گذرانی زیاد
6 / 15 تنبلی
6 / 14خوش گذرانی زیاد9641.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که خوشگذرانی اش زیاد باشد ، خردش کم شود .9642.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که شیفته بازی و دل باخته سرگرمی و خوشی است ، خردمند نیست .9643.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خِردِ آمیخته با بازی ، بَرنده نمی شود .9644.الخصال : امام علی علیه السلام : آن که بیهودگی بر او غالب گردد ، خردش تباه می شود .9644.الخصال : امام علی علیه السلام : آن که بیهودگی اش زیاد شود ، ناتوانی خردش بسیار می گردد .6 / 15تنبلی9647.عنه صلی الله علیه و آله : امام صادق علیه السلام : کنار نهادن داد و ستد [ و بیکار ماندن] ، از خرد می کاهد .
.
ص: 474
9648.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : تَرکُ التِّجارَهِ مَذهَبَهٌ لِلعَقلِ. (1)9649.عنه صلی الله علیه و آله : الکافی عن فُضیل الأعور : شَهِدتُ مُعاذَ بنَ کَثیرٍ قالَ لِأَبی عَبدِ اللّه ِ علیه السلام : إنّی قَد أیسَرتُ فَأَدَعُ التِّجارَهَ ؟ فَقالَ : إنَّکَ إن فَعَلتَ قَلَّ عَقلُکَ أو نَحوَهُ . (2)9650.عنه صلی الله علیه و آله : تهذیب الأحکام عن معاذ بیّاع الأکسیه : قالَ لی أبو عَبدِ اللّه ِ علیه السلام : یا مُعاذُ ، أضَعُفتَ عَنِ التِّجارَهِ أم زَهِدتَ فیها ؟
قُلتُ : ما ضَعُفتُ عَنها ولا زَهِدتُ فیها .
قالَ : فَما لَکَ ؟
قُلتُ : کُنتُ أنتَظِرُ أمرَکَ وذلِکَ حینَ قُتِلَ الوَلیدُ وعِندی مالٌ کَثیرٌ وهُوَ فی یَدی ولَیسَ لِأَحَدٍ عِندی شَیءٌ ولا أرانی آکُلُهُ حَتّی أموتَ .
فَقالَ : لا تَترُکها ؛ فَإِنَّ تَرکَها مَذهَبَهٌ لِلعَقلِ ، اِسعَ عَلی عِیالِکَ ، وإیّاکَ أن یَکونوا هُمُ السُّعاهَ عَلَیکَ. (3)9651.عنه صلی الله علیه و آله : تهذیب الأحکام عن أسباط بن سالم بیّاع الزّطّی : سَأَلَ أبو عَبدِ اللّه ِ علیه السلام یَومًا وأنَا عِندَهُ عَن مُعاذٍ بَیّاعِ الکَرابیسِ .
فَقیلَ : تَرَکَ التِّجارَهَ .
فَقالَ : عَمَلُ الشَّیطانِ عَمَلُ الشَّیطانِ ، إنَّ مَن تَرَکَ التِّجارَهَ ذَهَبَ ثُلُثا عَقلِهِ ، أما عَلِمَ أنَّ رَسولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله قَدِمَت عیرٌ مِنَ الشّامِ فَاشتَری مِنها وَاتَّجَرَ فَرَبِحَ فیها ما قَضی دَینَهُ. (4) .
1- .کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 3 ص 192 ح 3718 ، تهذیب الأحکام: ج 7 ص 3 ح 3 عن معاذ بیّاع الأکسیه.
2- .الکافی : ج 5 ص 148 ح 4 ، تهذیب الأحکام : ج 7 ص 2 ح 2 .
3- .تهذیب الأحکام: ج 7 ص 2 ح 3 ، الکافی: ج 5 ص 148 ح 6 نحوه.
4- .تهذیب الأحکام: ج 7 ص 4 ح 11.
ص: 475
9652.عنه صلی الله علیه و آله : امام صادق علیه السلام : کنار نهادن داد و ستد [ و بیکار ماندن] ، خرد را تباه می کند .9645.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الکافی به نقل از فُضَیل اَعوَر : شاهد بودم که معاذ بن کثیر به امام صادق علیه السلامگفت : من ، توانگر شده ام و می خواهم داد و ستد را رها کنم .
امام صادق علیه السلامفرمود : «اگر چنین کنی، خِردت کم می گردد» یا جمله ای به این مضمون .9646.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : تهذیب الأحکام به نقل از معاذِ لباس فروش : امام صادق علیه السلام به من فرمود : «ای معاذ ! آیا از داد و ستد کردن ناتوان شده ای ، یا بدان بی میلی ؟».
گفتم : نه ناتوانم و نه بی میل .
فرمود : «پس چرا [داد و ستد را کنار نهاده ای] ؟».
گفتم : منتظر دستور شما بودم . هنگامی که ولید به قتل رسید ، اموال بسیاری در دستم بود و هیچ کس از من طلبی نداشت ، و گمان نکنم تا زنده ام، بتوانم [ تمام ]آن را مصرف کنم .
فرمود : «داد و ستد را کنار مَنِه ؛ زیرا ترک آن ، خرد را تباه می کند . برای خانواده ات تلاش کن و مگذار آنان نان آور تو شوند» .9647.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : تهذیب الأحکام به نقل از اسباط بن سالم ، فروشنده پارچه هندی : روزی ، امام صادق علیه السلامدرباره معاذِ کرباس فروش سؤال نمود و من نیز آن جا بودم .
گفته شد: معاذ، داد و ستد را کنار نهاده است .
فرمود : «کار شیطان است ! کار شیطان است ! به راستی ، آن که داد و ستد را کنار بنهد ، دو سوم خردش از دست می رود . آیا نمی داند که پیامبر صلی الله علیه و آله ، هنگامی که قافله ای از شام رسید، از آنها خرید کرد و با آنان داد و ستد نمود و سود بُرد و بدهکاری اش را ادا نمود؟!» . .
ص: 476
6 / 16طَلَبُ الفُضولِ9650.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : ضَیاعُ العُقولِ فی طَلَبِ الفُضولِ. (1)6 / 17صُحبَهُ الجاهِلِ9653.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : مَن صَحِبَ جاهِلاً نَقَصَ مِن عَقلِهِ. (2)9654.عنه صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : مِن عَدَمِ العَقلِ مُصاحَبَهُ ذَوِی الجَهلِ. (3)6 / 18التَّجاوُزُ عَنِ الحَدِّ9654.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : لا عَقلَ لِمَن یَتَجاوَزُ حَدَّهُ وقَدرَهُ. (4)9655.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : ما عَقَلَ مَن عَدا طَورَهُ. (5)6 / 19مُماراهُ السَّفیهِ9657.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : مَن مارَی السَّفیهَ فَلا عَقلَ لَهُ. (6) .
1- .غرر الحکم : ح 5901 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 309 ح 5433 .
2- .کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 160 ح 41 .
3- .غرر الحکم : ح 9299 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 472 ح 8642 .
4- .غرر الحکم : ح 10677 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 538 ح 9911 .
5- .غرر الحکم : ح 9516 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 475 ح 8693 .
6- .غرر الحکم : ح 9072 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 425 ح 7204 .
ص: 47
6 / 16 زیاده طلبی
6 / 17 همنشینی با نادان
6 / 18 تجاوز از حدّ خود
6 / 19 جدال با ابله
6 / 16زیاده طلبی9660.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : از دست رفتن خرد ، در زیاده طلبی است .6 / 17همنشینی با نادان9663.الإمامُ علیٌّ علیه السلام : امام علی علیه السلام : آن که با نادانْ همنشین گردد، خردش کم می شود .9664.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : از نشانه نابودی خرد ، همنشینی با نادان هاست .6 / 18تجاوز از حدّ خود9659.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که از حد و اندازه خویش بگذرد، خرد ندارد .9660.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که از اندازه خود بگذرد ، خردمند نیست .6 / 19جدال با ابله9663.امام علی علیه السلام : امام علی علیه السلام : آن که با ابلهان جدال (بگومگو) کند ، خردمند نیست .
.
ص: 478
6 / 20تَرکُ الاِستِماعِ مِنَ العاقِلِ9666.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : مَن تَرَکَ الاِستِماعَ مِن ذَوِی العُقولِ ماتَ عَقلُهُ. (1)9667.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، مَن سَلَّطَ ثَلاثًا عَلی ثَلاثٍ فَکَأَنَّما أعانَ عَلی هَدمِ عَقلِهِ : مَن أظلَمَ نورَ تَفَکُّرِهِ بِطولِ أمَلِهِ ، ومَحا طرائِفَ حِکمَتِهِ بِفُضولِ کَلامِهِ ، وأطفَأَ نورَ عِبرَتِهِ بِشَهَواتِ نَفسِهِ ، فَکَأَنَّما أعانَ هَواهُ عَلی هَدمِ عَقلِهِ ، ومَن هَدَمَ عَقلَهُ أفسَدَ عَلَیهِ دینَهُ ودُنیاهُ. (2)6 / 21کَثرَهُ أکلِ لَحمِ الوَحشِ وَالبَقَرِ9665.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : الإمام الرضا علیه السلام : الإِکثارُ مِن أکلِ لُحومِ الوَحشِ وَالبَقَرِ یورِثُ تَغَیُّرَ العَقلِ وتَحَیُّرَ الفَهمِ وتَبَلُّدَ الذِّهنِ وکَثرَهَ النِّسیانِ. (3)راجع : ص 484 (ما یحرم علی العاقل) و 498 (ما لا ینبغی للعاقل)، ج 2 ص 518 (حجب العلم والحکمه) .
.
1- .کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 160 ح 48 .
2- .الکافی: ج 1 ص 17 ح 12 ، تحف العقول : ص 386 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 34 کلّها عن هشام بن الحکم ، بحار الأنوار : ج 1 ص 137 ح 30 .
3- .بحار الأنوار : ج 62 ص 322 نقلاً عن طبّ الإمام الرضا علیه السلام .
ص: 479
6 / 20 نشنیدن سخن خردمند
6 / 21 زیاده روی در خوردن گوشت گاو و حیوانات وحشی
6 / 20نشنیدن سخن خردمند9669.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : آن که شنیدن از خردمندان را کنار نهد ، خردش خواهد مُرد .9670.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام ! آن که سه چیز را بر سه چیز مسلّط کند ، بر نابودی خردش کمک کرده است : روشنی اندیشه را با آرزوی دراز ، تاریک کند ؛ حکمت های نغز را با سخن گفتن بسیار ، از بین ببرد؛ و روشنایی پندآموزی را با شهوات نفسانی ، خاموش گرداند . [چنین کسی،] گویا هوسش را بر نابودی خرد خویش، یاری داده است، و آن که خردش نابود شود ، دین و دنیایش تباه می گردد .6 / 21زیاده روی در خوردن گوشت گاو و حیوانات وحشی9673.عنه صلی الله علیه و آله : امام رضا علیه السلام : زیاده روی در خوردن گوشت حیوانات وحشی و گاو، سبب سرگشتگی خرد ، حیرانی فهم ، کودنی ذهن و فراموشی بسیار می شود .ر . ک : ص 485 (آنچه بر خردمند، حرام است) و 499 (آنچه برای خردمند، سزاوار نیست)، ج 2 ص 519 (حجاب های دانش و حکمت).
.
ص: 480
الفصل السّابع : أحکام العاقل7 / 1ما یَجِبُ عَلَی العاقِلِالکتاب« فَاتَّقُواْ اللَّهَ یَأُوْلِی الْأَلْبَبِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ » . (1)
« فَاتَّقُواْ اللَّهَ یَأُوْلِی الْأَلْبَبِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ قَدْ أنزَلَ اللَّهُ إلَیْکُمْ ذِکْرًا » . (2)
الحدیث9676.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : تحف العقول : قالَ صلی الله علیه و آله: أربَعَهٌ تَلزَمُ کُلَّ ذی حِجًی وعَقلٍ مِن اُمَّتی .
قیلَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، ما هُنَّ ؟
قالَ : اِستِماعُ العِلمِ ، وحِفظُهُ ، ونَشرُهُ ، وَالعَمَلُ بِهِ. (3)9677.عنه صلی الله علیه و آله : رسول اللّه صلی الله علیه و آله : إنَّ العاقِلَ مَن أطاعَ اللّه َ وإن کانَ ذَمیمَ المَنظَرِ حَقیرَ الخَطَرِ. (4) .
1- .المائده : 100 .
2- .الطلاق : 10 .
3- .تحف العقول : ص 57 ، النوادر للراوندی : ص 132 ح 168 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله وفیه «حِجر» بدل «حِجی» ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 79 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 160 ح 169 .
4- .کنز الفوائد : ج 1 ص 56 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 160 ح 39 .
ص: 481