گروه نرم افزاری آسمان

فصل هفتم : وظایف خردمند



7 / 1 آنچه بر خردمند ، واجب است

فصل هفتم : وظایف خردمند7 / 1آنچه بر خردمند ، واجب استقرآن«ای خردمندان ! از خدا پروا کنید ؛ باشد که رستگار شوید» .

«ای خردمندانی که ایمان آورده اید ! از خدا بترسید ! راستی که خدا به سوی شما تذکاری فرو فرستاده است» .

حدیث9680.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : تحف العقول : پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «چهار چیز بر هر هوشیار و خردمندی از امّت من، واجب است» .

گفته شد : ای پیامبر خدا ! آن چهار چیز ، کدام اند ؟

فرمود : «شنیدن دانش ، نگهداری آن ، نشر آن و عمل بِدان» .9681.الإمامُ الرِّضا علیه السلام : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : خردمند، آن است که خداوند را اطاعت کند، گرچه زشتْ چهره و دارای موقعیتی پایین باشد .

.


ص: 482

9682.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : عنه صلی الله علیه و آله لَمّا سُئِلَ عَنِ العَقلِ : العَمَلُ بِطاعَهِ اللّه ِ ، وإنَّ العُمّالَ بِطاعَهِ اللّه ِ هُمُ العُقَلاءُ. (1)9683.عنه صلی الله علیه و آله : عنه صلی الله علیه و آله : أطِع رَبَّکَ تُسَمّی عاقِلاً ، ولا تَعصِهِ تُسَمّی جاهِلاً. (2)9684.عنه صلی الله علیه و آله : الإمام علیّ علیه السلام : العاقِلُ مَن عَصی هَواهُ فی طاعَهِ رَبِّهِ. (3)9681.امام رضا علیه السلام : عنه علیه السلام : لَو لَم یُرَغِّبِ اللّه ُ سُبحانَهُ فیطاعَتِهِ لَوَجَبَ أن یُطاعَ رَجاءَ رَحمَتِهِ. (4)9682.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : یَجِبُ عَلَی العاقِلِ أن یَکونَ بِما أحیا عَقلَهُ مِنَ الحِکمَهِ أکلَفَ مِنهُ بِما أحیا جِسمَهُ مِنَ الغِذاءِ. (5)9683.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : عنه علیه السلام : اِتَّقُوا اللّه َ عِبادَ اللّه ِ تَقِیَّهَ ذی لُبٍّ شَغَلَ التَّفَکُّرُ قَلبَهُ ، وأنصَبَ الخَوفُ بَدَنَهُ ، وأسهَرَ التَّهَجُّدُ غِرارَ نَومِهِ ، وأظمَأَ الرَّجاءُ هَواجِرَ یَومِهِ ، وظَلَفَ الزُّهدُ شَهَواتِهِ ، وأوجَفَ الذِّکرُ بِلِسانِهِ ، وقَدَّمَ الخَوفَ لِأَمانِهِ ، وتَنَکَّبَ المَخالِجَ عَن وَضَحِ السَّبیلِ ، وسَلَکَ أقصَدَ المَسالِکِ إلَی النَّهجِ المَطلوبِ ، ولَم تَفتِلهُ فاتِلاتُ الغُرورِ ، ولَم تَعمَ عَلَیهِ مُشتَبِهاتُ الاُمورِ ، ظافِرًا بِفَرحَهِ البُشری وراحَهِ النُّعمی ، فی أنعَمِ نَومِهِ وآمَنِ یَومِهِ .

وقَد عَبَرَ مَعبَرَ العاجِلَهِ حَمیدًا ، وقَدَّمَ زادَ الآجِلَهِ سَعیدًا ، وبادَرَ مِن وَجَلٍ ، وأکمَشَ فی مَهَلٍ ، ورَغِبَ فی طَلَبٍ ، وذَهَبَ عَن هَرَبٍ ، وراقَبَ فی یَومِهِ غَدَهُ ، ونَظَرَ قُدُمًا أمامَهُ .

فَکَفی بِالجَنَّهِ ثَوابًا ونَوالاً ! وکَفی بِالنّارِ عِقابًا ووَبالاً ! وکَفی بِاللّه ِ مُنتَقِمًا ونَصیرًا ! وکَفی بِالکِتابِ حَجیجًا وخَصیمًا ! (6) .

1- .روضه الواعظین : ص 8 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 131 ح 20 .
2- .حلیه الأولیاء : ج 6 ص 345 عن أبی سعید الخدری ، الفردوس : ج 5 ص 282 ح 8190 کلاهما عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 3 ص 380 ح 7040 .
3- .غرر الحکم : ح 1747 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 23 ح 166 .
4- .غرر الحکم : ح 7594 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 417 ح 7081 .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 322 ح 690 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 83 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 426 ح 44 .

ص: 483

9684.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که از ایشان در مورد خرد سؤال شد : [ خرد، ]عمل به طاعت خداست. به راستی که عمل کنندگان به دستورهای خداوند ، همان خردمندان اند .9685.عنه صلی الله علیه و آله : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله : از خداوند پیروی کن تا خردمند نامیده شوی، و از او نافرمانی مکن که نادان نامیده می شوی .9686.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : خردمند ، آن است که در مسیر اطاعت از پروردگار ، هوسش را نافرمانی کند .9687.عنه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : اگر خداوند سبحان ، به طاعت خود ترغیب نمی کرد ، سزاوار بود که به امید دستیابی به رحمت او ، اطاعت شود .9688.الإمامُ الباقرُ علیه السلام : امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : بر خردمند است که به حکمت که خردش را زنده می دارد بیشتر دل بسته باشد تا به غذایی که جسمش را زنده می دارد .9689.رسول اللّه صلی الله علیه و آله : امام علی علیه السلام : بندگان خدا ! تقوا پیشه کنید ؛ تقوای خردمندی که اندیشه، دلش را مشغول داشته، و ترس، بدنش را ناتوان کرده، و شب زنده داری ، خواب اندکش را ربوده، و امید ، او را به تشنگیِ (روزه) روزانه وا داشته، و زُهد، شهوت هایش را میرانده، و یاد خدا زبانش را به حرکت در آورده است و ترس را برای امان یافتن خود، پیش داشته، و از خیالات، در راه روشن ، دوری گزیده و نزدیک ترین راه رسیدن به مقصد را انتخاب کرده است و دام های فریب، او را گرفتار نساخته اند و امور مشتبه بر او پنهان نگردیده است ، [ و این همه] در حالی است که بر خوشیِ بشارت و آسایش نعمت ، در خوش ترین خواب و آسوده ترین روز، دست یافته است .

[ چنین شخصی] از گذرگاه دنیا به شایستگی گذر کرده و توشه آخرت را با خوش بختی پیش فرستاده ، و به خاطر ترس [ بر از دست دادن مهلت ها ]پیش دستی کرده و بر فرصت ها چنگ انداخته ، و به جستجو رغبت نشان داده و به حالت گریز پیش رفته ، و در امروز، فردایش را پاییده و پیشاپیش ، خود را نگریسته است .

[برای او] بهشت به عنوان پاداش و بخشش ، و آتش، برای کیفر است ، و خداوند، به عنوان انتقام گیرنده و یاری رساننده، و قرآن به عنوان حجّت و مدّعی، کافی است . .


ص: 484

7 / 2ما یَحرُمُ عَلَی العاقِلِالکتاب«قُلْ تَعَالَوْاْ أتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ ألاَّ تُشْرِکُواْ بِهِ شَیْئاً وَبِالْوَ لِدَیْنِ إحْسَنًا وَلاَ تَقْتُلُواْ أوْلَدَکُم مِّنْ إمْلَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَإیَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَ حِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إلاَّ بِالْحَقِّ ذَ لِکُمْ وَصَّاکُم بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» . (1)

الحدیث9689.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :لَو لَم یَنهَ اللّهُ سُبحانَهُ عَن مَحارِمِهِ لَوَجَبَ أن یَجتَنِبَهَا العاقِلُ. (2)9690.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لَو لَم یَتَوَعَّدِ اللّهُ عَلی مَعصِیَتِهِ لَکانَ یَجِبُ أن لا یُعصی شُکرًا لِنِعَمِهِ. (3)9691.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :أقَلُّ ما یَجِبُ لِلمُنعِمِ أن لا یُعصی بِنِعمَتِهِ. (4)9692.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الاِنقِباضُ عَنِ المَحارِمِ مِن شِیَمِ العُقَلاءِ وسَجِیَّهِ الأَکارِمِ. (5)9693.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن تَوَرَّعَ عَنِ الذُّنوبِ ، وتَنَزَّهَ عَنِ العُیوبِ. (6)9694.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :هِمَّهُ العاقِلِ تَرکُ الذُّنوبِ وإصلاحُ العُیوبِ. (7)9695.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العَقلُ مُنَزِّهٌ عَنِ المُنکَرِ ، آمِرٌ بِالمَعروفِ. (8) .

1- .الأنعام: 151 .
2- .غرر الحکم : ح 7595 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 417 ح 7082 .
3- .نهج البلاغه: الحکمه 290 ، بحار الأنوار: ج 73 ص 364 ح 96.
4- .غرر الحکم : ح 3268 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 123 ح 2803 وفیه «لا تجحد نعمته» بدل «لا یعصی بنعمته» .
5- .غرر الحکم : ح 2001 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 21 ح 121 وفیه صدره إلی قوله «العقلاء» .
6- .غرر الحکم : ح 1737 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 23 ح 169 .
7- .کنز الفوائد : ج 1 ص 200 .
8- .غرر الحکم : ح 1250 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 46 ح 1159 .

ص: 485



7 / 2 آنچه بر خردمند ، حرام است

7 / 2آنچه بر خردمند حرام استقرآن«بگو : بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده، برای شما بخوانم : چیزی را با او شریک قرار مدهید ، و به پدر و مادر احسان کنید ، و فرزندان خود را از بیمِ تنگ دستی مکُشید ما شما و آنان را روزی می رسانیم ، و به کارهای زشت (چه علنی آن و چه پوشیده[اش]) نزدیک مشوید ، و نفْسی را که خدا حرام گردانیده ، جز به حق مکُشید . اینهاست که [خدا ]شما را به [انجام دادن] آن سفارش کرده است ؛ باشد که بیندیشید» .

حدیث9693.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اگر خداوند از محرّمات نهی نمی کرد ، سزاوار بود که خردمند ، از آن اجتناب ورزد .9694.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اگر خداوند بر نافرمانی از خویش وعده عقاب نمی داد ، سزاوار بود که به عنوان سپاس گزاری از نعمت هایش ، نافرمانی نشود .9695.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :کمترین چیزی که نعمت دهنده استحقاق دارد ، آن است که با نعمت هایش نافرمانی نشود .9696.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خودداری از گناهان، خوی خردمندان و از اخلاق بزرگواران است .9697.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که از گناهان دوری کند و از لغزش ها پاک باشد .9698.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :همّت خردمند، بر ترک گناهان و اصلاح عیوب است .9810.المستدرک علی الصحیحین ( به نقل از سلمان ) امام علی علیه السلام :خرد ، از زشتی ها باز می دارد و به خوبی ها فرمان می دهد .

.


ص: 486

9809.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ما کَذَبَ عاقِلٌ ، ولا زَنی مُؤمِنٌ. (1)9808.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :غَریزَهُ العَقلِ تَأبی ذَمیمَ الفِعلِ. (2)9807.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مِنَ العَقلِ مُجانَبَهُ التَّبذیرِ وحُسنُ التَّدبیرِ. (3)9806.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لِلحازِمِ مِن عَقلِهِ عَن کُلِّ دَنِیَّهٍ زاجِرٌ. (4)9811.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :أصلُ العَقلِ العَفافُ ، وثَمَرَتُهُ البَراءَهُ مِنَ الآثامِ. (5)9810.المستدرک علی الصحیحین عن سلمان الفارسیّ :عنه علیه السلام :لِلقُلوبِ خَواطِرُ سَوءٍ ، وَالعُقولُ تَزجُرُ عَنها. (6)9809.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :النُّفوسُ طَلِقَهٌ ، لکِنَّ أیدِیَ العُقولِ تُمسِک أعِنَّتَها عَنِ النُّحوسِ. (7)9808.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الکاظم علیه السلام :إنَّ العاقِلَ لا یَکذِبُ وإن کانَ فیهِ هَواهُ. (8)راجع : ج 2 ص 80 (رکوب المناهی) .

7 / 3ما یَنبَغی لِلعاقِلِ9804.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :یَنبَغی لِلعاقِلِ إذا کانَ عاقِلاً أن یَکونَ لَهُ أربَعُ ساعاتٍ مِنَ النَّهارِ : ساعَهٌ یُناجی فیها رَبَّهُ ، وساعَهٌ یُحاسِبُ فیها نَفسَهُ ، وساعَهٌ یَأتی أهلَ العِلمِ الَّذینَ یُبَصِّرونَهُ أمرَ دینِهِ ویَنصَحونَهُ ، وساعَهٌ یُخَلّی بَینَ نَفسِهِ ولَذَّتِها مِن أمرِ الدُّنیا فیما یَحِلُّ ویَجمُلُ. (9) .

1- .غرر الحکم : ح 9531 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 476 ح 8734 وفیه «خان» بدل «زنی» .
2- .غرر الحکم : ح 6393 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 349 ح 5920 .
3- .غرر الحکم : ح 9320 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 468 ح 8536 .
4- .غرر الحکم : ح 7350 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 403 ح 6808 .
5- .مطالب السؤول : ص 50 ؛ بحار الأنوار : ج 78 ص 7 ح 59 .
6- .غرر الحکم : ح 7340 و 3433 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 157 ح 3401 وفی کلیهما «منها» بدل «عنها» .
7- .غرر الحکم : ح 2048 .
8- .الکافی : ج 1 ص 19 ح 12 عن هشام بن الحکم ، بحار الأنوار : ج 78 ص 305 ح 1 .
9- .روضه الواعظین : ص 8 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 131 ح 23 ؛ الزهد لابن المبارک : ص 105 ح 313 نحوه ، کنز العمّال : ج 16 ص 217 ح 44237 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله .

ص: 487



7 / 3 آنچه برای خردمند ، سزاوار است

9803.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هیچ خردمندی ، دروغ نمی گوید و هیچ مؤمنی ، زنا نمی کند .9802.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سرشت خردمند، از رفتار زشت ، دوری می جوید .9801.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :از نشانه های خردمندی، دوری جستن از اسراف و تدبیر نیک است.9800.پیامبرخدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دوراندیش ، با خردش ، بازدارنده ای از پستی ها دارد .9805.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ریشه خردمندی، پاک دامنی و میوه اش پاکی از گناهان است .9804.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دل ها را خیالاتی زشت است که خردها از آنها باز می دارند .9803.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :جان ها رهایند ؛ امّا دست های خرد ، عنان آنها را از [ رفتن به سوی ]پلیدی ها باز می دارد .9802.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام :خردمند، دروغ نمی گوید ، گرچه مطلوبش در آن باشد .ر . ک : ج 2 ص 81 (مرتکب شدن گناهان) .

7 / 3آنچه برای خردمند سزاوار است9798.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سزاوار است که خردمند، اوقاتش چهار بخش باشد : در وقتی ، با خداوند مناجات کند ؛ در وقتی ، به حسابرسی خویش بپردازد ؛ وقتی را نزد

دانشمندانی که او را با دین ، آشنا و برایش خیرخواهی می کنند ، برود؛ و وقتی را به خوشی های دنیایی ای که حلال و زیبایند، اختصاص دهد .

.


ص: 488

9797.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تنبیه الغافلین عن أبی ذرّ الغفاریّ :قُلتُ: یا رَسولَ اللّهِ ، ما کانَ فی صُحُفِ إبراهیمَ؟

قالَ : کانَ فیها أمثالٌ وعِبَرٌ : یَنبَغی لِلعاقِلِ ما لَم یَکُن مَغلوبًا فی عَقلِهِ أن یَکونَ حافِظًا لِلِسانِهِ ، عارِفًا بِزَمانِهِ ، مُقبِلاً عَلی شَأنِهِ ، فَإِنَّهُ مَن حَسَبَ کَلامَهُ مِن عَمَلِهِ قَلَّ کَلامُهُ إلاّ فیما یَعنیهِ. (1)9796.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :یَنبَغی لِلعاقِلِ أن لا یَکونَ شاخِصًا إلاّ فی ثَلاثٍ : طَلَبٍ لِمَعاشٍ ، أو خُطوَهٍ لِمَعادٍ ، أو لَذَّهٍ فی غَیرِ مُحَرَّمٍ. (2)9795.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام : یا عَلِیُّ ، لا یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَکونَ ظاعِنًا إلاّ فی ثَلاثٍ : مَرَمَّهٍ لِمَعاشٍ ، أو تَزَوُّدٍ لِمَعادٍ ، أو لَذَّهٍ فی غَیرِ مُحَرَّمٍ. (3)9794.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :عَلَی العاقِلِ أن یَکونَ بَصیرًا بِزَمانِهِ. (4) .

1- .تنبیه الغافلین : ص 216 ح 275 ، الصمت لابن أبی الدنیا : ص 45 ح 31 وفیه «حقّ علی العاقل أن یکون عارفًا بزمانه حافظًا للسانه ، مقبلاً علی شأنه» فقط .
2- .تاریخ بغداد : ج 1 ص 338 ح 250 عن الحارث الأعور عن الإمام علیّ علیه السلام ، الفردوس: ج 5 ص 501 ح 8888 عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنز العمّال: ج 15 ص 856 ح 43408 ؛ تحف العقول: ص 203 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه «مرمّه» بدل «طلب» وراجع تنبیه الغافلین: ص 216 ح 276 .
3- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 356 ح 5762 عن الإمام الباقر عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، الکافی : ج 5 ص 87 ح 1 عن محمّد بن مروان عن الإمام الصادق علیه السلام ، نهج البلاغه : الحکمه 390 عن الإمام علیّ علیه السلام ، المحاسن : ج 2 ص 80 ح 1205 عن الأصبغ بن نباته عن الإمام علیّ علیه السلام وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص49 ح 3 .
4- .الخصال : ص 525 ح 13 ، معانی الأخبار : ص 334 ح 1 ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 93 ح 26 کلّها عن أبی ذرّ ، بحار الأنوار : ج 71 ص 279 ح 119 ؛ الترغیب والترهیب: ج 3 ص 189 ح 24 و ص 531 ح 28 عن أبی ذرّ .

ص: 489

9799.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :تنبیه الغافلین به نقل از ابو ذر غفاری : از پیامبر خدا پرسیدم: ای پیامبر خدا ! در صحف ابراهیم علیه السلام چه بود ؟

فرمود : «در آن، مَثَل ها و پندهایی بود : سزاوار است که خردمند، اگر خردش [ در مقابل هوسش ]شکست نخورده است ، زبانش را نگه بدارد ، زمانش را بشناسد و به کار خویش روی آورد . به راستی، هر که سخن گفتن را از کارهایش به حساب آورد ، سخن گفتنش کم می شود، مگر در آنچه او را به کار آید » .9798.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سزاوار است که خردمند به راه نیفتد، مگر برای سه چیز : به دست آوردن خرج زندگی ، برداشتن گامی به سوی رستاخیز ، و به دست آوردن لذّت غیر حرام .9797.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارش به علی علیه السلام : سزاوار نیست که خردمند، جز در طلب سه چیز ، گام بر دارد: گذران زندگی، فراهم کردن توشه آخرت ، و به دست آوردن لذّت غیر حرام.9796.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بر خردمند است که به زمانش بینا باشد . .


ص: 490

9795.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام : یا بُنَیَّ ، إنَّهُ لابُدَّ لِلعاقِلِ مِن أن یَنظُرَ فی شَأنِهِ ، فَلیَحفَظ لِسانَهُ وَلیَعرِف أهلَ زَمانِهِ. (1)9794.عنه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله لَمّا سُئِلَ عَن صُحُفِ إبراهیمَ علیه السلام : کانَت أمثالاً کُلُّها : ... وعَلَی العاقِلِ أن یَکونَ بَصیرا بِزَمانِهِ ، مُقبِلاً عَلی شَأنِهِ ، حافِظًا لِلِسانِهِ. (2)9793.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رَأسُ العَقلِ بَعدَ الإِیمانِ بِاللّهِ عز و جل الحَیاءُ وحُسنُ الخُلُقِ. (3)9792.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :رَأسُ العَقلِ بَعدَ الإِیمانِ بِاللّهِ عز و جل التَّحَبُّبُ إلَی النّاسِ. (4)9791.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :رَأسُ العَقلِ بَعدَ الدّینِ التَّوَدُّدُ إلَی النّاسِ ، وَاصطِناعُ الخَیرِ إلی کُلِّ بَرٍّ وفاجِرٍ. (5)9793.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :رَأسُ العَقلِ المُداراهُ. (6) .

1- .الأمالی للطوسی : ص 146 ح 240 عن أبی وجزه السعدی عن أبیه ، تحف العقول : ص 203 نحوه ، بحار الأنوار : ج 71 ص 281 ح 29 .
2- .معانی الأخبار : ص 334 ح 1 عن أبی ذرّ ، الکافی : ج 2 ص 116 ح 20 عن منصور بن یونس عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 416 ح 5903 عن حمّاد بن عثمان عن الإمام الصادق علیه السلام وکلاهما نقلاً عن حکمه آل داوود نحوه ، بحار الأنوار : ج 14 ص 39 ح 20 ؛ صحیح ابن حبّان : ج 2 ص 78 ح 361 ، حلیه الأولیاء : ج 1 ص 167 کلاهما عن أبی ذرّ ، الصمت لابن أبی الدنیا : ص 45 ح 31 ، عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 1 ص 280 وکلاهما عن وهب بن منبّه نقلاً عن حکمه داوود علیه السلام نحوه .
3- .الفردوس : ج 2 ص 270 ح 3257 عن أنس، کنز العمّال: ج 3 ص 121 ح 5775.
4- .الخصال : ص 15 ح 55 عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، روضه الواعظین : ص 7 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 131 ح 18 ؛ المعجم الأوسط: ج 5 ص 120 ح 4847 عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آلهو ج 6 ص 156 ح 6070 عن أبی هریره ، السنن الکبری : ج 10 ص 187 ح 20306 عن سعید بن المسیّب وفیهما «التودّد» بدل «التحبّب» .
5- .شُعب الإیمان : ج 6 ص 256 ح 8062 ؛ صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 105 ح 54 کلاهما عن أحمد بن عامر الطائی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، جامع الأحادیث للقمّی : ص 80 ، بحار الأنوار: ج 74 ص 409 ح 13 .
6- .شُعب الإیمان : ج 6 ص 344 ح 8446 عن أبی هریره .

ص: 491

9792.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش به فرزندش حسن علیه السلام : فرزندم ! سزاوار است که خردمند ، در امور خود ، دقّت کند ، زبانش را نگه بدارد و اهل زمانش را بشناسد .9791.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که از صحیفه های ابراهیم علیه السلامسؤال شد : تمام آن ، مَثَل بود : «... بر خردمند است که به زمانش بینا باشد، به کار خود روی آورد، و نگه دارنده زبانش باشد».9790.امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اوج خردمندی ، پس از ایمان به خداوند ، آزرم و خوش خُلقی است .9790.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اوج خردمندی ، پس از ایمان به خداوند ، اظهار دوستی به مردم است .9789.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اوج خردمندی ، پس از دینداری ، اظهار دوستی به مردم و نیکی کردن به هر خوب و بد است .9788.الکافی ( به نقل از صفوان بن مهران ، از امام صادق علیه ال ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنیاد خردمندی ، مدارا کردن است . .


ص: 492

9787.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :رَأسُ العَقلِ بَعدَ الإِیمانِ بِاللّهِ مُداراهُ النّاسِ فی غَیرِ تَرکِ حَقٍّ. (1)9786.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :التَّثَبُّتُ رَأسُ العَقلِ ، وَالحِدَّهُ رَأسُ الحُمقِ. (2)9789.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام الحسن علیه السلام :رَأسُ العَقلِ مُعاشَرَهُ النّاسِ بِالجَمیلِ. (3)9788.الکافی عن صفوان بن مهران عن الإمام الصّادق علیه االإمام علیّ علیه السلام :رَأسُ العَقلِ مُجاهَدَهُ الهَوی. (4)9787.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ضادُّوا الهَوی بِالعَقلِ. (5)9786.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن غَلَبَ عَقلُهُ هَواهُ أفلَحَ. (6)9785.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن غَلَبَ عَقلُهُ شَهوَتَهُ وحِلمُهُ غَضَبَهُ کانَ جَدیرًا بِحُسنِ السّیرَهِ. (7)9784.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :داوُوا الغَضَبَ بِالصَّمتِ ، وَالشَّهوَهَ بِالعَقلِ. (8)9783.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :قاتِل هَواکَ بِعَقلِکَ تَملِک رُشدَکَ. (9)9782.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ ، وَالعَقلُ حُسامٌ قاطِعٌ ، فَاستُر خَلَلَ خُلُقِکَ بِحِلمِکَ ، وقاتِل هَواکَ بِعَقلِکَ. (10) .

1- .تحف العقول : ص 42 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 387 ح 5834 عن الإمام علیّ علیه السلام فی وصیّته لابنه محمّد بن الحنفیّه ولیس فیه ذیله ، بحار الأنوار : ج 77 ص 145 ح 49 ؛ قضاءالحوائج : ص 32 ح 17 عن سعید بن المسیّب ولیس فیه ذیله .
2- .کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 160 ح 42 .
3- .کشف الغمّه : ج 2 ص 197 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 111 ح 6 .
4- .غرر الحکم : ح 5263 .
5- .غرر الحکم : ح 5922 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 309 ح 5440 .
6- .غرر الحکم : ح 8357 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 447 ح 7913 .
7- .غرر الحکم : ح 8887 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 458 ح 8310 .
8- .غرر الحکم : ح 5155 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 250 ح 4688 .
9- .غرر الحکم : ح 6737 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 371 ح 6270 .
10- .نهج البلاغه : الحکمه 424 ، روضه الواعظین : ص 460 وفیه «العقل حسام قاطع ، قاتل هواک بعقلک» فقط ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 33؛ جواهر المطالب : ج 2 ص 165 ح 157 وفیه «عقلک» بدل «خُلُقک» .

ص: 493

9781.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اوج خردمندی ، پس از ایمان به خداوند ، مدارا کردن با مردم ، جز در مورد مخالفت با حق است .9780.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :درنگ کردن [ در کارها] ، اوج خردمندی است و تندی نمودن، اوج حماقت .9785.عنه صلی الله علیه و آله :امام حسن علیه السلام :اوج خردمندی ، معاشرت نیکو با مردم است .9784.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اوج خردمندی ، مبارزه با هوس است .9783.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با نیروی خرد ، با هوس بجنگید .9782.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که خردش بر هوسش ، پیروز گردد ، رستگار شده است .9781.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که خردش بر شهوتش ، و بردباری اش بر خشمش غالب آید ، شایسته خوش سیرتی است .9780.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خشم را با سکوت، و شهوت را با خردمندی ، درمان کنید .9779.الخصال ( به نقل از ابو ذر ) امام علی علیه السلام :هوس را با خردمندی بکُش تا هدایت خود را دریابی .9778.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بردباری، پرده ای پوشان است و خرد، شمشیری بُرنده. پس کاستی های اخلاق خویش را با بردباری بپوشان و با خرد خود با هوس خویش بجنگ . .


ص: 494

9777.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الحَذَرَ الحَذَرَ أیُّهَا المُستَمِعُ ! وَالجِدَّ الجِدَّ أیُّهَا العاقِلُ ! ولا یُنَبِّئُکَ مِثلُ خَبیرٍ. (1)9776.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لَقَد أخطَأَ العاقِلُ اللاّهِی الرُّشدَ ، وأصابَهُ ذُو الاِجتِهادِ وَالجِدِّ. (2)9775.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :حَقٌّ عَلَی العاقِلِ العَمَلُ لِلمَعادِ وَالاِستِکثارُ مِنَ الزّادِ. (3)9779.الخصال عن أبی ذَرٍّ :عنه علیه السلام :حَقٌّ عَلَی العاقِلِ أن یَستَدیمَ الاِستِرشادَ ویَترُکَ الاِستِبدادَ. (4)9778.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ أن لا یَخلُوَ فی کُلِّ حالَهٍ عَن طاعَهِ رَبِّهِ ومُجاهَدَهِ نَفسِهِ. (5)9777.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَکتَسِبَ بِمالِهِ المَحمَدَهَ ، ویَصونَ نَفسَهُ عَنِ المَسأَلَهِ. (6)9776.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یُکثِرَ مِن صُحبَهِ العُلَماءِ وَالأَبرارِ ، ویَجتَنِبَ مُقارَنَهَ الأَشرارِ وَالفُجّارِ. (7)9775.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ إذا عَلَّمَ أن لا یَعنُفَ ، وإذا عُلِّمَ أن لا یَأنَفَ. (8)9774.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یُخاطِبَ الجاهِلَ مُخاطَبَهَ الطَّبیبِ المَریضَ. (9)9773.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَلمَحَ وَجهَهُ فِی المِرآهِ ، فَإِن کانَ حَسَنًا فَلا یَخلِطهُ بِعَمَلِ القَبیحِ فَیَجمَعَ بَینَ الحَسَنِ وَالقَبیحِ (10) ، وإن کانَ قَبیحًا فَلا یَعمَل قَبیحًا فَیَکونَ قَد جَمَعَ بَینَ القَبیحَینِ. (11) .

1- .غرر الحکم : ح 2610 .
2- .غرر الحکم : ح 7401 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 406 ح 6882 وفیه «الغافل» بدل «العاقل» .
3- .غرر الحکم : ح 4924 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 232 ح 4451 .
4- .غرر الحکم : ح 4923 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 233 ح 4460 .
5- .غرر الحکم : ح 10922 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 555 ح 10224 .
6- .غرر الحکم : ح 10942 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 552 ح 10172 .
7- .غرر الحکم : ح 10949 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 555 ح 10232 .
8- .غرر الحکم : ح 10954 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 552 ح 10182 .
9- .غرر الحکم : ح 10944 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 552 ح 10174 .
10- .فی المصدر «القبح» والصحیح ما أثبتناه عن مستدرک الوسائل : ج 1 ص 443 ح 22 .
11- .عوالی اللآلی : ج 4 ص 57 ح 204 .

ص: 495

9772.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بهوش ، بهوش، ای شنونده! تلاش، تلاش، ای خردمند! هیچ کس مانند خُبره ، به تو خبر نمی دهد .9771.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمندِ خوش گذران، از رُشد ، باز می مانَد و اهل کوشش و تلاش ، به رشد می رسند .9770.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سزاوار است که خردمند، برای قیامت ، تلاش کند و بسیار توشه برگیرد .9769.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سزاوار است که خردمند، همیشه راهنمایی بخواهد و استبداد [در رأی ]را رها سازد .9774.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سزاوار است که خردمند، در هیچ حالتی ، از اطاعت پروردگار و جهاد با نفْس، فروگذار نکند .9773.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سزاوار است که خردمند، با ثروتش ستایشْ به دست آورد و [ آبروی ]خویش را از درخواست ، حفظ کند .9772.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سزاوار است که خردمند، با دانشمندان و نیکان ، بسیار همنشینی کند و از همراهی با بدکاران و تبهکاران بپرهیزد .9771.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سزاوار است که خردمند، هنگامی که آموزش می دهد ، خشونت نورزد و هنگامی که آموزش داده می شود ، [ آموختن را ]ننگ نداند .9770.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سزاوار است که خردمند با نادان ، مانند طبیب با بیمار، برخورد نماید .9769.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سزاوار است که خردمند، صورت خود را در آینه بنگرد ؛ اگر زیبا بود، آن را با رفتار زشت ، همراه نکند، تا زشت و زیبا را جمع کرده باشد، و اگر زشت بود، [باز هم] رفتار زشت از او سر نزند، تا میان دو زشت ، جمع نکرده باشد. .


ص: 496

9768.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ إذا أصابَتهُ نَکبَهٌ أن یَنامَ لَها حَتّی تَنقَضِیَ مُدَّتُها ، فَإِنَّ فی رَفعِها قَبلَ انقِضاءِ مُدَّتِها زِیادَهً فی مَکروهِها. (1)9767.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :یَنبَغی أن یَکونَ عِلمُ الرَّجُلِ زائِدًا عَلی نُطقِهِ ، وعَقلُهُ غالِبًا عَلی لِسانِهِ. (2)9768.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَستَعمِلَ فیما یَلتَمِسُهُ الرِّفقَ ومُجانَبَهَ الهَذَرِ. (3)9767.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام أیضًا : یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَتَذَکَّرَ عِندَ حَلاوَهِ الغِذاءِ مَرارَهَ الدَّواءِ. (4)9766.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام أیضًا : یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَمنَعَ مَعروفَهُ الجاهِلَ وَاللَّئیمَ وَالسَّفیهَ . أمَّا الجاهِلُ فَلا یَعرِفُ المَعروفَ ولا یَشکُرُ عَلَیهِ ، وأمَّا اللَّئیمُ فَأَرضٌ سَبخَهٌ لا تُنبِتُ ، وأمَّا السَّفیهُ فَیَقولُ : إنَّما أعطانی فَرَقًا مِن لِسانی. (5)9765.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَکونَ صَدوقًا لِیُؤمَنَ عَلی حَدیثِهِ ، وشَکورًا لِیَستَوجِبَ الزِّیادَهَ. (6)9699.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :لِلعاقِلِ فی کُلِّ عَمَلٍ إحسانٌ ، لِلجاهِلِ فی کُلِّ حالَهٍ خُسرانٌ. (7)9700.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لِلعاقِلِ فی کُلِّ عَمَلٍ اِرتِیاضٌ. (8) .

1- .الصواعق المحرقه : ص 131 ، ینابیع المودّه : ج 2 ص 417 ح 155 وفیه بزیاده «اشتغل» بعد «فإن»، کنز العمّال : ج 3 ص 752 ح 8657 نقلاً عن ابن عساکر عن الأحنف بن قیس.
2- .غرر الحکم : ح 10946 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 553 ح 10189 .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 337 ح 868 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 272 ح 149 .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 301 ح 442 .
6- .تحف العقول : ص 364 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 247 ح 70 .
7- .غرر الحکم : ح 7328 و 7329 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 403 ح 6820 و 6821 .
8- .غرر الحکم : ح 7339 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 404 ح 6827 .

ص: 497

9701.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سزاوار است که خردمند، هنگام گرفتاری، آرامش خود را حفظ کند تا زمان آن سپری گردد ؛ چرا که تلاش برای برداشتن پیش از موعد آن ، به تلخیِ آن می افزاید .9702.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سزاوار است که دانش آدمی، بیش از سخن گفتن او باشد و خردش بر زبانش غالب آید .9703.الإمام الحسین علیه السلام :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : سزاوار است که خردمند ، در آنچه می جوید، نرمی و پرهیز از هرزه گویی را به کار بندد .9699.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : سزاوار است که خردمند، هنگام [ چشیدن] لذّت غذا ، به یاد تلخی دارو باشد .9700.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : سزاوار است که خردمند ، خوبی را از نادان و فرومایه و اَبله دریغ بدارد ؛ چرا که نادان، خوبی را نمی شناسد و آن را سپاس نمی گوید ، و فرومایه ، [همچون] شوره زاری است که چیزی در آن نمی روید، و اَبله خواهد گفت : از ترس زبانم ، به من بخشید .9701.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :سزاوار است که خردمند، راستگو باشد تا به سخنش اعتماد شود ، و سپاس گزار باشد تا بیشتر به دست آورد .9702.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :برای خردمند ، در هر کاری ، احسانی است و نادان ، همیشه در زیان است .9703.امام حسین علیه السلام :امام علی علیه السلام :برای خردمند، در هر کاری ، تمرینی (تجربه ای) است . .


ص: 498

9704.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لِلعاقِلِ فی کُلِّ کَلِمَهٍ نُبلٌ. (1)9705.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عَلَی العاقِلِ أن یُحصِیَ عَلی نَفسِهِ مَساوِیَها فِی الدّینِ وَالرَّأیِ وَالأَخلاقِ وَالأَدَبِ ، فَیَجمَعَ ذلِکَ فی صَدرِهِ أو فی کِتابٍ ویَعمَلَ فی إزالَتِها. (2)9706.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :عَلَی العاقِلِ طَلَبُ العِلمِ وَالأَدَبِ الَّذی لا قِوامَ لَهُ إلاّ بِهِ. (3)9707.سنن أبی داوود عن قیس بن سعدٍ :الإمام الکاظم علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ إذا عَمِلَ عَمَلاً أن یَستَحیِیَ مِنَ اللّهِ ، وإذا (4) تَفَرَّدَ لَهُ بِالنِّعَمِ أن یُشارِکَ فی عَمَلِهِ أحَدًا غَیرَهُ. (5)9704.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام الرضا علیه السلام :یَنبَغی لِمَن عَقَلَ عَنِ اللّهِ أن لا یَتَّهِمَ اللّهَ فی قَضائِهِ ولا یَستَبطِئَهُ فی رِزقِهِ. (6)7 / 4ما لا یَنبَغی لِلعاقِلِ9764.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :لا یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یُظهِرَ سُرورًا بِرَجاءٍ ؛ لِأَنَّ الرَّجاءَ غُرورٌ. (7)9763.پیامبر خدا علیه السلام :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : لَیسَ یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَطلُبَ طاعَهَ غَیرِهِ وطاعَهُ نَفسِهِ عَلَیهِ مُمتَنِعَهٌ. (8) .

1- .غرر الحکم : ح 7334 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 403 ح 6806 .
2- .مطالب السؤول : ص 49 ؛ بحار الأنوار : ج 78 ص 6 ح 58 .
3- .الکافی : ج 1 ص 29 عن الحسن بن عمّار .
4- .فی بحار الأنوار نقلاً عن تحف العقول «إذ» بدل «وإذا» وبه یتّسق متن الحدیث .
5- .تحف العقول : ص 398 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 155 ح 30 .
6- .الکافی : ج 2 ص 59 ح 9 عن علیّ بن أسباط و ص 61 ح 5 عن صفوان الجمّال عن الإمام الکاظم علیه السلام ، تهذیب الأحکام: ج 9 ص 277 ح 1001 عن علیّ بن أسباط ، قرب الإسناد : ص 375 ح 1330 عن البزنطی ، بحار الأنوار :ج 70 ص 156 ح 14 .
7- .نثر الدرّ : ج 1 ص 322 .
8- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 342 ح 929 .

ص: 499



7 / 4 آنچه برای خردمند ، سزاوار نیست

9762.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در نامه ای به اهل یمن ) امام علی علیه السلام :خردمند را در هر سخن، هوشیاری ای است .9766.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بر خردمند است که بدی های خود را در دینداری ، نظر ، اخلاق و ادب ، بر رسد و آن را در سینه خویش یا نوشته ای ثبت کند و برای از میان برداشتن آن ، بکوشد .9765.عنه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :بر خردمند است که در جستجوی دانش و ادبی باشد که جز بدان ، سامان نمی یابد .9764.عنه صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام :سزاوار است که خردمند، هنگامی که دست به کاری می زند، از خداوند شرم کند که دیگران را در آن شریک گرداند ؛ چرا که خداوند نعمت را تنها به وی ارزانی داشته است. (1)9763.عنه صلی الله علیه و آله :امام رضا علیه السلام :سزاوار است کسی که از خداوند، خرد دریافت کرده (2) [ و دارای بصیرت الهی است] ، خداوند را در قضا و قدر، متّهم نسازد و او را در روزی دادنش ، کُند نشمارد .7 / 4آنچه برای خردمند ، سزاوار نیست9760.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :سزاوار نیست که خردمند ، تنها بر پایه امید (آرزو) ، شادمانی خود را ابراز دارد؛ زیرا امید (آرزو) فریبنده است .9759.امام زین العابدین علیه السلام :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : سزاوار نیست که خردمند، دیگران را به پیروی از خود بخواند ، حال آن که نفْسش از او پیروی نمی کند .

.

1- .این ترجمه ، بر پایه نسخه بدل «إذْ تَفَرَّدَ لَهُ» است و بر پایه «وَ إِذا تَفَرَّدَ لَهُ» ، برداشت کردن چنین معنایی دشوار است ، چنان که حاشیه نویسان و مترجمان این حدیث ، آن را به گونه ای دیگر معنا کرده اند (ر . ک : تحف العقول : ص 398 ، حاشیه [ استاد] علی اکبر غفاری ؛ ره آورد خرد (ترجمه تحف العقول) ، ترجمه پرویز اتابکی : ص 404) .
2- .ر . ک : ص 426 پ 1 .

ص: 500

9758.کنز العمّال ( به نقل از عایشه ) عنه علیه السلام :لا یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یُقیمَ عَلَی الخَوفِ إذا وَجَدَ إلَی الأَمنِ سَبیلاً. (1)9761.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :عَجَبًا لِلعاقِلِ کَیفَ یَنظُرُ إلی شَهوَهٍ یُعقِبهُ النَّظَرُ إلَیها حَسرَهً ! (2)9760.الإمام الصّادق علیه السلام :عنه علیه السلام مِن کِتابِهِ لِشُرَیحِ بنِ الحارِثِ : بَلَغَنی أنَّکَ ابتَعتَ دارًا بِثَمانینَ دینارًا ، وکَتَبتَ لَها کِتابًا ، وأشهَدتَ فیهِ شُهودًا .

یا شُرَیحُ ، أما إنَّهُ سَیَأتیکَ مَن لا یَنظُرُ فی کِتابِکَ ولا یَسأَلُکَ عَن بَیِّنَتِکَ ، حَتّی یُخرِجَکَ مِنها شاخِصًا ویُسلِمَکَ إلی قَبرِکَ خالِصًا . فَانظُر یا شُرَیحُ لا تَکونُ ابتَعتَ هذِهِ الدّارَ مِن غَیرِ مالِکَ ، أو نَقَدتَ الثَّمَنَ مِن غَیرِ حَلالِکَ ، فَإِذا أنتَ قَد خَسِرتَ دارَ الدُّنیا ودارَ الآخِرَهِ ! أما إنَّکَ لَو کُنتَ أتَیتَنی عِندَ شِرائِکَ مَا اشتَرَیتَ لَکَتَبتُ لَکَ کِتابًا عَلی هذِهِ النُّسخَهِ فَلَم تَرغَب فی شِراءِ هذِهِ الدّارِ بِدِرهَمٍ فَما فَوقُ !

وَالنُّسخَهُ هذِهِ : «هذا مَا اشتَری عَبدٌ ذَلیلٌ مِن مَیِّتٍ قَد اُزعِجَ لِلرَّحیلِ ، اشتَری مِنهُ دارًا مِن دارِ الغُرورِ ، مِن جانِبِ الفانینَ وخِطَّهِ الهالِکینَ . وتَجمَعُ هذِهِ الدّارَ حُدودٌ أربَعَهٌ : الحَدُّ الأَوَّلُ یَنتَهی إلی دَواعِی الآفاتِ ، وَالحَدُّ الثّانی یَنتَهی إلی دَواعِی المُصیباتِ ، وَالحَدُّ الثّالِثُ یَنتَهی إلَی الهَوَی المُردی ، وَالحَدُّ الرّابِعُ یَنتَهی إلَی الشَّیطانِ المُغوی ، وفیهِ یُشرَعُ بابُ هذِهِ الدّارِ . اِشتَری هذَا المُغتَرُّ بِالأَمَلِ مِن هذَا المُزعَجِ بِالأَجَلِ هذِهِ الدّارَ بِالخُروجِ مِن عِزِّ القَناعَهِ وَالدُّخولِ فی ذُلِّ الطَّلَبِ وَالضَّراعَهِ ، فَما أدرَکَ هذَا المُشتَری فیمَا اشتَری مِنهُ مِن دَرَکٍ فَعَلی مُبَلبِلِ أجسامِ المُلوکِ ، وسالِبِ نُفوسِ الجَبابِرَهِ ، ومُزیلِ مُلکِ الفَراعِنَهِ ، مِثلِ کِسری وقَیصَرَ ، وتُبَّعٍ وحِمیَرَ ، ومَن جَمَعَ المالَ عَلَی المالِ فَأَکثَرَ ، ومَن بَنی وشَیَّدَ ، وزَخرَفَ ونَجَّدَ ، وَادَّخَرَ وَاعتَقَدَ ، ونَظَرَ بِزَعمِهِ لِلوَلَدِ ، إشخاصُهُم جَمیعًا إلی مَوقِفِ العَرضِ وَالحِسابِ ومَوضِعِ الثَّوابِ

وَالعِقابِ : إذا وَقَعَ الأَمرُ بِفَصلِ القَضاءِ «وَ خَسِرَ هُنَالِکَ الْمُبْطِلُونَ» (3) ، شَهِدَ عَلی ذلِکَ العَقلُ إذا خَرَجَ مِن أسرِ الهَوی ، وسَلِمَ مِن عَلائِقِ الدُّنیا». (4) .

1- .غرر الحکم : ح 10832 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 541 ح 10043 .
2- .کنز الفوائد : ج 1 ص 200 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 161 ح 52 .
3- .غافر: 78.
4- .نهج البلاغه : الکتاب 3 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 485 ح 690 .

ص: 501

9759.الإمام زین العابدین علیه السلام :امام علی علیه السلام :سزاوار نیست خردمندی که راهی به سوی آرامش می یابد، در ترس ، اقامت گزیند .9758.کنز العمّال عن عائشه :امام علی علیه السلام :شگفت است که چگونه خردمند، به شهوتی می نگرد که برایش حسرت به دنبال دارد !9757.الترغیب و الترهیب ( به نقل از معاویه بن جاهمه ) امام علی علیه السلام در نامه ای به شُرَیح بن حارث : به من خبر رسیده که خانه ای را به هشتاد دینار خریده ای و این را مکتوب کرده ای و بر آن ، گواه گرفته ای .

ای شریح! بدان که به زودی ، کسی نزد تو می آید که نوشته ات را نگاه نمی کند و از گواهت نمی پرسد ، تا این که تو را از آن خانه یکسره بیرون برده و از همه چیز جدا کرده، به گورت بسپارد .

پس ای شریح بنگر که مبادا این خانه را از مالِ دیگری ، خریده باشی ، یا بهای آن را از غیرِ حلال داده باشی که در این صورت، سرای دنیا و سرای آخرت را از دست داده ای .

آگاه باش که اگر هنگام خرید خانه نزد من آمده بودی، برای تو قباله ای می نوشتم که به خرید این خانه با یک درهم چه رسد که بیشتر رغبت نمی کردی و [آن ]قباله این است :

«این ، خانه ای است که بنده ای خوار ، از مُرده ای که برای سفر ، بیرون برده شده ، خریده است . از او خانه ای در سرای فریب که جای نابود شوندگان و محلّ تباه گشتگان است خریده است و این خانه، دارای چهار حد است : حدّ اوّل ، به پیشامدهای ناگوار منتهی می شود و حدّ دوم، به اسباب اندوه و حدّ سوم، به هوس تباه کننده و حدّ چهارم، به شیطان گم راه کننده. و درِ این خانه ، از حدّ چهارم، باز می شود .

این شخصِ فریفته آرزو ، این خانه را از این کَس که اجل ، او را از جا کَنْده است ، خرید ، به بهای برون شدن از قناعتی که موجب ارجمندی است و داخل شدن در پستی و خواری . پس [ جبران] زیانی که به خریدار ، از آنچه خریده است ، می رسد ، بر عهده تباه کننده جسم پادشاهان ، و گیرنده جان های گردنکشان، و از بین برنده پادشاهی فرعونیان، مانند کسرا (پادشاه ایران) ، قیصر (پادشاه روم) ، تُبَّع (پادشاه یمن) و حِمیَر (دولتی در سرزمین یمن) است .

و آنان که ثروت روی ثروت آوردند و انباشتند ، و آنان که ساختمان ها ساختند و بر افراشتند و آنها را زینت دادند و آراستند و به گمان خود، اموالی برای فرزندان خود ، ذخیره ساختند ، [خداوند،] همگی اینان را به محلّ بازپرسی و حسابرسی و جایگاه پاداش و کیفر می فرستد ، هنگامی که فرمان قطعی صادر شود «و در آن جا تباهکاران، زیان بَرَند» .

خردی که از اسارت هوس رها باشد و از وابستگی های دنیا سالم بماند، بر این نوشته گواهی می دهد» . .


ص: 502

9756.کنز العمّال ( به نقل از عمر بن خطّاب ) الإمام الصادق علیه السلام :ثَلاثَهُ أشیاءَ لا یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یَنساهُنَّ عَلی کُلِّ حالٍ : فَناءُ الدُّنیا ، وتَصَرُّفُ الأَحوالِ ، وَالآفاتُ الَّتی لا أمانَ لَها. (1) .

1- .تحف العقول : ص 324 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 238 ح 84 .

ص: 503

9755.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به مردی که می خواست در جهاد شرکت کند، امّا مادر ) امام صادق علیه السلام :سه چیز است که خردمند نباید آن را هیچ گاه از یاد ببرد : ناپایداری دنیا ، دگرگونی اوضاع و احوال ، و آسیب هایی که از آنها چاره ای نیست .