فصل یکم : پرهیز دادن از نادانی
1 / 1 سرزنش نادانی
الف بزرگ ترین مصیبت
فصل یکم : پرهیز دادن از نادانی1 / 1سرزنش نادانیقرآن«ما امانت [الهی و بار تکلیف] را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کردیم . پس ، از برداشتن آن ، سر باز زدند و از آن ، هراسناک شدند ؛ و[لی] انسان ، آن را برداشت . به راستی که او ستمگری نادان بود» .
الف بزرگ ترین مصیبتحدیث4094.الأمالی للمفید عن ابن عبّاس :امام علی علیه السلام :بزرگ ترین مصیبت ، نادانی است .4092.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :از بزرگ ترین مصیبت ها ، چیرگیِ نادانی است .4093.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بدترینِ مصیبت ها ، نادانی است .
.
ص: 20
4094.الأمالی ، مفید ( به نقل از ابن عبّاس ) الإمام الصادق علیه السلام :لا مُصیبَهَ أعظَمُ مِنَ الجَهلِ. (1)ب أسوَأُ السُّقمِ4095.کمال الدین ( به نقل از عبد الرحمان بن عبد اللّه [بن] حُصَین ) الإمام علیّ علیه السلام :أسوَأُ السُّقمِ الجَهلُ. (2)4096.کمال الدین عن محمّد بن إسحاق بن یسار المدنی :عنه علیه السلام :الجَهلُ أدوَأُ الدّاءِ. (3)4096.کمال الدین ( به نقل از محمّد بن اسحاق بن یسار مدنی ) عنه علیه السلام :لا داءَ أعیی مِنَ الجَهلِ. (4)4097.اُسد الغابه ( فی تَرجَمَهِ زیدِ بنِ عَمرِو بنِ نُفَیلٍ ) عنه علیه السلام :الجَهلُ داءٌ وعَیاءٌ. (5)4098.السیره النبویّه لابن هشام عن أسماء بنت أبی بکر :عنه علیه السلام :الجَهلُ فِی الإِنسانِ أضَرُّ مِنَ الآکِلَهِ فِی البَدَنِ. (6)ج أشَدُّ الفَقرِ4098.السیره النبویه ، ابن هشام ( به نقل از اسماء دختر ابو بکر ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا عَلِیُّ ، لا فَقرَ أشَدُّ مِنَ الجَهلِ ، ولا مالَ أعوَدُ مِنَ العَقلِ. (7)4099.صحیح البخاری عن أسماء بنت أبی بکر :الإمام علیّ علیه السلام :لا غِنی کَالعَقلِ ، ولا فَقرَ کَالجَهلِ. (8) .
1- .الاختصاص : ص 246 ، غرر الحکم : ح 10673 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 538 ح 9951 وفیهما «أشدّ» بدل «أعظم» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 94 ح 24 .
2- .غرر الحکم : ح 2882 .
3- .غرر الحکم : ح 820 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 42 ح 996 .
4- .مئه کلمه للجاحظ : ص 45 ح 29 .
5- .غرر الحکم: ح 689.
6- .غرر الحکم: ح 1830 .
7- .الکافی : ج 1 ص 25 ح 25 عن السریّ بن خالد عن الإمام الصادق علیه السلام و ج 8 ص 20 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر عن الإمام علیّ علیهماالسلام ، تحف العقول : ص 6 و ص 10 و ص 94 و ص 201 والأخیران عن الإمام علیّ علیه السلام ، الأمالی للطوسی : ص 146 ح 240 عن أبی وجزه السعدی عن أبیه عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 61 ح 4 ؛ المعجم الکبیر : ج 3 ص 69 ح 2688 عن الحارث عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، شُعب الإیمان : ج 4 ص 157 ح 4647 عن عاصم بن ضمره عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله .
8- .نهج البلاغه : الحکمه 54 ، غرر الحکم : ح 10472 و 10473 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 30 .
ص: 21
ب ناگوارترین بیماری
ج بدترین تنگ دستی
4100.اُسد الغابه عن زید بن حارثه :امام صادق علیه السلام :هیچ بدبختی ای ، بزرگ تر از نادانی نیست .ب ناگوارترین بیماری4100.اُسْدُ الغابَه ( به نقل از زید بن حارثه ) امام علی علیه السلام :ناگوارترین بیماری ، نادانی است .4101.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :نادانی ، بدترین بیماری است .4102.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :هیچ بیماری ای ، ناتوان کننده تر از نادانی نیست .4103.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نادانی ، بیماری و درماندگی است .4101.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :نادانی در انسان ، از خوره برای بدن ، زیانبارتر است .ج بدترین تنگ دستی4103.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی ! هیچ تنگ دستی ای ، بدتر از نادانی نیست و هیچ سرمایه ای سودمندتر از خردمندی نیست .4104.الأمالی للطوسی عن حمّاد السمدری :امام علی علیه السلام :هیچ سرمایه ای به سانِ خردمندی ، و هیچ تنگ دستی ای مانند نادانی نیست .
.
ص: 22
4104.الأمالی ، طوسی ( به نقل از حمّاد سمدری ) عنه علیه السلام :لا غِنی لِجاهِلٍ. (1)د أضَرُّ الأَعداءِ4105.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :صَدیقُ کُلِّ امرِیً عَقلُهُ ، وعَدُوُّهُ جَهلُهُ. (2)4106.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :مَن لَم یَنفَعهُ فِقهُهُ ضَرَّهُ جَهلُهُ. (3)4107.الإمام علیّ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :لا عَدُوَّ أضَرُّ مِنَ الجَهلِ. (4)4108.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :الجَهلُ أنکی عَدُوٍّ. (5)4109.الإمام الباقر علیه السلام :الإمام العسکریّ علیه السلام :الجَهلُ خَصمٌ ، وَالحِلمُ حُکمٌ. (6)ه أشیَنُ سَوءَهٍ4107.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :لا سَوءَهَ أشیَنُ مِنَ الجَهلِ. (7)4108.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :کَفی بِالجَهلِ ذَمًّا أن یَبرَأ مِنهُ مَن هُوَ فیهِ ! (8) .
1- .غرر الحکم : ح 10450 .
2- .المحاسن : ج 1 ص 309 ح 610 عن الحسن بن جهم عن الإمام الرضا علیه السلام ، الکافی : ج 1 ص 11 ح 4 ، عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 24 ح 1 ، علل الشرائع : ص 101 ح 2 کلّها عن الحسن بن الجهم عن الإمام الرضا علیه السلام ، تحف العقول : ص 443 عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 87 ح 11 .
3- .الفردوس : ج 2 ص 269 ح 4251 عن عبداللّه بن عمرو ، کنز العمّال : ج 10 ص 191 ح 29004 نقلاً عن المعجم الکبیر عن ابن عمر وفیه «علمه» بدل «فقهه» .
4- .الإرشاد : ج 1 ص 304 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 35 ؛ حلیه الأولیاء : ج 3 ح 196 عن عائذ بن حبیب عن الإمام الصادق علیه السلام .
5- .غرر الحکم : ح 480 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 26 ح 290 .
6- .الدرّه الباهره : ص 44 ، أعلام الدین : ص 313 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 377 ح 3 .
7- .غرر الحکم : ح 10640 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 534 ح 9762 .
8- .منیه المرید : ص 110 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 185 ح 107 وراجع المحاسن والمساوئ : ص 399 .
ص: 23
د زیانبارترین دشمن
ه رسواترین کار زشت
4109.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :نادان ، توانگری ندارد .د زیانبارترین دشمن4111.الإمام علیّ علیه السلام ( فی وَصایاهُ لِکُمَیلِ بنِ زِیادٍ ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دوست هر انسانی ، خِرد اوست و دشمن او نادانی اش .4112.الإمام الصادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که فهمش به او سود نرساند ، نادانی اش به او آسیب می رساند .4110.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :هیچ دشمنی ، زیانبارتر از نادانی نیست .4111.امام علی علیه السلام ( در سفارش هایش به کمیل بن زیاد ) امام علی علیه السلام :نادانی ، کشنده ترین دشمن است .4112.امام صادق علیه السلام :امام عسکری علیه السلام :نادانی ، دشمن است و بردباری ، حکمت .ه رسواترین کار زشت4114.تهذیب الأحکام عن ابن أخ الفضیل بن یسار :امام علی علیه السلام :هیچ کار زشتی ، رسوایی اش بیش از نادانی نیست .4115.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :در زشتی نادانی ، همان بس که نادان ، از آن بیزاری می جوید .
.
ص: 24
4116.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : ما أقبَحَ بِالصَّبیحِ الوَجهِ أن یَکونَ جاهِلاً ! کَدارٍ حَسَنَهِ البِناءِ وساکِنُها شَرٌّ ، وکَجَنَّهٍ یَعمُرُها بومٌ ، أو صِرمَهٍ یَحرُسُها ذِئبٌ. (1)1 / 2ذَمُّ الجاهِلِالکتاب«إنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ» . (2)
الحدیث4117.امام صادق علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَا استَرذَلَ اللّهُ تَعالی عَبدًا إلاّ حَظَرَ عَلَیهِ العِلمَ وَالأَدَبَ. (3)4118.تفسیر الطبری عن سعید بن جبیر :الإمام علیّ علیه السلام :إذا أرذَلَ اللّهُ عَبدًا حَظَرَ عَلَیهِ العِلمَ. (4)4119.الإمام الباقر علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ الحِکمَهِ کَبَیتٍ خَرِبٍ ، فَتَعَلَّموا وعَلِّموا ، وتَفَقَّهوا ولا تَموتوا جُهّالاً ، فَإِنَّ اللّهَ لا یَعذِرُ عَلَی الجَهلِ. (5)4120.الإمام الصادق علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :الزّاهِدُ الجاهِلُ مَسخَرَهُ الشَّیطانِ. (6)4121.الأمالی عن یحیی بن العلاء وإسحاق بن عمّار جمیعا عالإمام علیّ علیه السلام :عِظَمُ الجَسَدِ وطُولُهُ لا یَنفَعُ إذا کانَ القَلبُ خاوِیًا. (7)4122.الإمام العسکریّ علیه السلام ( لِشیعَتِهِ ) عنه علیه السلام :أبغَضُ الخَلائِقِ إلَی اللّهِ تَعالی الجاهِلُ ؛ لِأَنَّهُ حَرَمَهُ ما مَنَّ بِهِ عَلی خَلقِهِ وهُوَ العَقلُ. (8) .
1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 306 ح 507 .
2- .الأنفال : 22 .
3- .کنز العمّال : ج 10 ص 157 ح 28806 نقلاً عن ابن النجّار عن أبی هریره .
4- .نهج البلاغه : الحکمه 288 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 196 ح 18 .
5- .کنز العمّال : ج 10 ص 147 ح 28750 نقلاً عن ابن السنی عن ابن عمر .
6- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 272 ح 93 .
7- .غرر الحکم : ح 6309 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 341 ح 5832 .
8- .غرر الحکم : ح 3359 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 126 ح 2885 .
ص: 25
1 / 2 نکوهش نادان
4118.تفسیر الطبری ( به نقل از سعید بن جُبَیر ) امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : چه قدر زشت است برای انسانِ خوش چهره که نادان باشد ، مانند خانه زیبایی که انسان شرور در آن سکونت گزیند، یا باغی که جغد ، آن را آباد کند و یا گله شترانی که گرگی از آن پاسداری نماید!1 / 2نکوهش نادانقرآن«قطعا بدترین جنبندگان در نزد خدا ، کَران و لالانی هستند که نمی اندیشند» .
حدیث4124.تهذیب الأحکام عن محمّد بن علیّ الحلبیّ :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال، بنده ای را فرومایه نکرد، مگر آن که او را از دانش و ادب ، محروم ساخت .4125.الکافی عن محمّد بن القاسم :امام علی علیه السلام :هنگامی که خداوند بنده ای را فرومایه کند ، دانش را از او باز می دارد .4123.امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دلی که در آن حکمت نیست ، مانند خانه ای ویران است . پس بیاموزید و آموزش دهید ، و بفهمید و نادان نمیرید . به راستی که خداوند، بهانه نادانی (ناآگاهی) را نمی پذیرد .4124.تهذیب الأحکام ( به نقل از محمّد بن علی حلبی ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پارسای نادان ، [ مایه] ریشخند شیطان است .4125.الکافی ( به نقل از محمّد بن قاسم ) امام علی علیه السلام :بزرگی و بلندی جسم، سودی ندارد، هنگامی که دل ، ویران است .4126.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :مبغوض ترینِ بندگان در نزد خداوند متعال ، نادان است ؛ چرا که خداوند، او را از نعمت خردکه بر همه بندگانش ارزانی داشته، محروم کرده است .
.
ص: 26
4127.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :عَمَلُ الجاهِلِ وَبالٌ ، وعِلمُهُ ضَلالٌ. (1)4128.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :أشقَی النّاسِ الجاهِلُ. (2)4129.عنه علیه السلام ( فی وَصِیَّهٍ لَهُ ) عنه علیه السلام :الجاهِلُ مَیِّتٌ بَینَ الأَحیاءِ. (3)4126.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :الجاهِلُ صَغیرٌ وإن کانَ شَیخًا ، وَالعالِمُ کَبیرٌ وإن کانَ حَدَثًا. (4)4127.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :الجاهِلُ صَخرَهٌ لا یَنفَجِرُ ماؤُها ، وشَجَرَهٌ لا یَخضَرُّ عودُها ، وأرضٌ لا یَظهَرُ عُشبُها. (5)4128.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :لِلجاهِلِ فی کُلِّ حالَهٍ خُسرانٌ. (6)4129.امام صادق علیه السلام ( در یکی از سفارش هایش ) عنه علیه السلام :کُلُّ جاهِلٍ مَفتونٌ. (7)4130.مشکاه الأنوار عن عبد اللّه بن سنان :عنه علیه السلام :الجاهِلُ حَیرانُ. (8)4131.الإمام زین العابدین علیه السلام ( یوصی شیعَتَهُ ) عنه علیه السلام :سُلطانُ الجاهِلِ یُبدی مَعایِبَهُ. (9)4132.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :نِعمَهُ الجاهِلِ کَرَوضَهٍ عَلی مَزبَلَهٍ. (10)4133.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :کُلَّما حَسُنَت نِعمَهُ الجاهِلِ ازدادَ قُبحًا فیها. (11) .
1- .غرر الحکم : ح 6327 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 342 ح 5853 .
2- .غرر الحکم : ح 2894 .
3- .غرر الحکم : ح 2118 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 65 ح 1658 .
4- .کنز الفوائد : ج 1 ص 318 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 183 ح 85 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 327 ح 750 .
5- .غرر الحکم : ح 2081 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 63 ح 1638 .
6- .غرر الحکم : ح 7329 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 403 ح 6821 .
7- .غرر الحکم : ح 6845 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 377 ح 6392 .
8- .غرر الحکم : ح 198 .
9- .غرر الحکم : ح 5578 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 283 ح 5099 .
10- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 17 ، غرر الحکم : ح 9956 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 497 ح 9157 وفیهما «نِعَم الجهّال» بدل «نعمه الجاهل» ؛ ینابیع المودّه : ج 2 ص 414 ح 117 ، مائه کلمه للجاحظ : ص 57 ح 41 .
11- .غرر الحکم : ح 7198 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 396 ح 6699 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 343 ح 943 .
ص: 27
4134.الکافی عن إسماعیل بن عبد اللّه القرشیّ :امام علی علیه السلام :کار نادان ، همراه با دشواری ، و دانش او ، گم راهی است .4130.مشکاه الأنوار ( به نقل از عبد اللّه بن سنان ) امام علی علیه السلام :بدبخت ترینِ مردمان ، نادان است .4131.امام زین العابدین علیه السلام ( در حالی که به شیعیانش سفارش می فرمود ) امام علی علیه السلام :نادان ، مرده ای در میان زندگان است .4132.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :نادان، کوچک است ، گرچه پیر باشد، و دانشمند، بزرگ است، گرچه خردسال باشد .4133.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :نادانی، سنگی است که از آن ، آب نمی جوشد ، و درختی است که چوبش سبز نمی گردد و زمینی است که در آن ، سبزه نمی روید .4134.الکافی ( به نقل از اسماعیل بن عبد اللّه قُرَشی ) امام علی علیه السلام :نادان، در هر حالتی ، در زیان است .4135.الکافی عن الحسین الشّیبانی عن الإمام الصادق علیهامام علی علیه السلام :هر نادانی، فتنه زده است .4135.الکافی ( به نقل از حسین شیبانی ) امام علی علیه السلام :نادان، سرگردان است .4136.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :سیطره یافتن نادان ، عیب هایش را آشکار می کند .4137.دلائل النبوّه عن موسی بن عقبه :امام علی علیه السلام :نعمت در دست نادان ، مانند گلزاری در زباله دان است .4136.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :هر چه نعمت ها در دست نادانْ نیکوتر باشند، بر زشتی او [ بیشتر ]می افزایند . .
ص: 28
4137.دلائل النبوه ( به نقل از موسی بن عقبه ) عنه علیه السلام :دولَهُ الجاهِلِ کَالغَریبِ المُتَحَرِّکِ إلَی النُّقلَهِ. (1)4138.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن لا عَقلَ لَهُ لا تَرتَجیهِ. (2)4138.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لِسانُ البَرِّ یَأبی سَفَهَ الجُهّالِ. (3)4139.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا یَردَعُ الجَهولَ إلاّ حَدُّ الحُسامِ. (4)4140.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی ذَمِّ أهلِ البَصرَهِ بَعدَ وَقعَهِ الجَمَلِ : أرضُکُم قَریبَهٌ مِنَ الماءِ ، بَعیدَهٌ مِنَ السَّماءِ ، خَفَّت عُقولُکُم ، وسَفِهَت حُلومُکُم ، فَأَنتُم غَرَضٌ لِنابِلٍ ، واُکلَهٌ لاِکِلٍ ، وفَریسَهٌ لِصائِلٍ. (5)4141.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام : لا تَصحَب أخَا الجَهلِ
وإیّاکَ وإیّاهُ فَکَم مِن جاهِلٍ أردی
حَلیمًا حینَ آخاهُ (6)4142.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ قَلبًا لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ العِلمِ کَالبَیتِ الخَرابِ الَّذی لا عامِرَ لَهُ. (7)4143.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام العسکریّ علیه السلام :رِیاضَهُ الجاهِلِ ورَدُّ المُعتادِ عَن عادَتِهِ کَالمُعجِزِ. (8) .
1- .غرر الحکم : ح 5108 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 250 ح 4694 .
2- .غرر الحکم : ح 8088 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 432 ح 7456 .
3- .غرر الحکم : ح 7637 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 420 ح 7106 .
4- .غرر الحکم : ح 10816 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 541 ح 10035 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 14 ، بحار الأنوار : ج 32 ص 246 ح 194 .
6- .کنز العمّال : ج 9 ص 179 ح 25592 نقلاً عن الشعبیّ .
7- .الأمالی للطوسی : ص 543 ح 1165 عن مسعده بن زیاد الربعی عن الإمام الصادق علیه السلام ، المحاسن : ج 1 ص 357 ح 759 عن أبی بصیر عن الإمام الباقر علیه السلام وفیه «الخرب» بدل «الخراب الذی» ، بحار الأنوار : ج 2 ص 52 ح 17 .
8- .تحف العقول: ص 489 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 374 ح 30 .
ص: 29
4144.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نعمت نادان، مانند غریبه ای است که برای نقل مکان ، در حرکت است .4139.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :به آن که از خِرد ، بی بهره است، امیدوار مباش .4140.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :زبان نیکوکار ، از سفاهت نادان، جلوگیری می کند . (1)4141.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :جز تیزی شمشیر، نادان را باز نمی دارد .4142.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در توبیخ مردمان بصره پس از واقعه جَمَل : زمین شهر شما به آب، نزدیک ، و از آسمان، دور است و خردهای شما سبُک ، و اندیشه هایتان فرومایه است . پس برای تیرانداز ، نشانه و برای خورنده ، لقمه، و برای درنده ، شکارید .4143.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با دوست نادان ، همنشینی /
مکن و از او بپرهیز .چه بسیار نادانی که هنگام دوستی /
انسان های بردبار را به نابودی کشاند !4144.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام باقر علیه السلام :به راستی ، دلی که در آن دانش نیست، مانند سرای ویرانی است که آباد کننده ای ندارد .4145.عنه صلی الله علیه و آله :امام عسکری علیه السلام :تربیت نادان و باز گرداندن عادت کرده [ به چیزی] از عادتش ، مانند معجزه است . .
1- .زیرا نیکوکار، در برابر درشتی های نادان ، یا خاموش می شود و یا به نرمی پاسخ می دهد . م .
ص: 30
4146.عنه صلی الله علیه و آله :لقمان علیه السلام :لَأَن یَضرِبَکَ الحَکیمُ فَیُؤذِیَکَ خَیرٌ مِن أن یُدهِنَکَ الجاهِلُ بِدُهنٍ طَیِّبٍ. (1)راجع: ج 1 ص 282 (التحذیر من ترک التعقّل) .
1 / 3النَّوادِر4145.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما أعَزَّ اللّهُ بِجَهلٍ قَطُّ ، ولا أذَلَّ بِحِلمٍ قَطُّ. (2)4146.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :الجَهلُ بِالفَضائِلِ مِن أقبَحِ الرَّذائِلِ. (3)4147.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الجَهلُ وَالبُخلُ مَساءَهٌ ومَضَرَّهٌ. (4)4148.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا قَرینَ شَرٌّ مِنَ الجَهلِ. (5)4149.صحیح البخاری ( به نقل از عبد اللّه بن عبّاس ) عنه علیه السلام :الجَهلُ وَبالٌ. (6)4150.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام :لا یَزکو مَعَ الجَهلِ مَذهَبٌ. (7)4151.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :إنَّکُم لَن تُحَصِّلوا بِالجَهلِ أرَبًا ، ولَن تَبلُغوا بِهِ مِنَ الخَیرِ سَبَبًا ، ولَن تُدرِکوا بِهِ مِنَ الآخِرَهِ مَطلَبًا. (8)4152.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :إنَّ الزُّهدَ فِی الجَهلِ بِقَدرِ الرَّغبَهِ فِی العَقلِ. (9) .
1- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 26 ، بحار الأنوار : ج 13 ص 426 ح 21 .
2- .الکافی: ج 2 ص 112 ح 5 ، مشکاه الأنوار : ص 379 ح 1245 کلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 404 ح 15 ؛ کنز العمّال : ج 3 ص 132 ح 5830 نقلاً عن ابن شاهین عن ابن مسعود .
3- .غرر الحکم : ح 2054 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 20 ح 113 .
4- .غرر الحکم : ح 1585 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 49 ح 1257 وفیه «الحسد» بدل «البخل» .
5- .تحف العقول : ص 93 ، کنز الفوائد: ج 1 ص 319 وفیه «سوء شرّ» بدل «شرّ»، بحارالأنوار: ج1 ص183 ح 88 .
6- .غرر الحکم : ح 237 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 27 ح 362 .
7- .غرر الحکم : ح 10542 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 537 ح 9864 .
8- .غرر الحکم : ح 3856 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 175 ح 3638 .
9- .غرر الحکم : ح 3444 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 150 ح 3293 .
ص: 31
1 / 3 گوناگون
4153.عنه علیه السلام ( فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ ) لقمان علیه السلام :اگر حکیمی تو را کتک بزند و بیازارد ، بهتر از آن است که شخصی نادان ، تن تو را با روغنی خوش بو روغن مالی کند .ر . ک : ج 1 ص 283 (زنهار از کنار نهادن خردورزی) .
1 / 3گوناگون4151.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، هیچ کس را به سبب نادانی ، عزیز نکرد و هیچ کس را به سبب بردباری، خوار ننمود .4152.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :ناآگاهی به فضیلت ها ، از زشت ترینْ رذیلت هاست .4153.امام علی علیه السلام ( در حکمت های منسوب به ایشان ) امام علی علیه السلام :نادانی و بُخل ، بدی و زیان است .4154.امام صادق علیه السلام : ( در اندرز به یکی از یارانش ) امام علی علیه السلام :هیچ همراهی ، بدتر از نادانی نیست .4155.الأمالی ، صدوق ( به نقل از حسین بن ابی العلاء ) امام علی علیه السلام :نادانی ، وبال [ و زمینه گرفتاری و بدفرجامی] است .4156.الإمام الکاظم علیه السلام :امام علی علیه السلام :هیچ روشی، با نادانی ، پاکیزه (سالم) نیست .4157.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :به راستی که شما با نادانی ، به هیچ خواسته ای نمی رسید و با آن ، به هیچ سببی از اسباب خوبی دست نمی یابید و به هیچ مقصد آخرتی هم نائل نمی گردید .4158.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :به راستی که بی رغبتی به نادانی ، به اندازه رغبت به خردمندی است .
.
ص: 32
الفصل الثّانی : أصناف الجهّال4156.امام کاظم علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :الرِّجالُ أربَعَهٌ : رَجُلٌ یَدری ویَدری أنَّهُ یَدری فَذاکَ عالِمٌ فَاسأَلوهُ ، ورَجُلٌ لا یَدری ویَدری أنَّهُ لا یَدری فَذاکَ مُستَرشِدٌ فَأَرشِدوهُ ، ورَجُلٌ لا یَدری ولا یَدری أنَّهُ لا یَدری فَذاکَ جاهِلٌ فَارفُضوهُ ، ورَجُلٌ یَدری ولا یَدری أنَّهُ یَدری فَذاکَ نائِمٌ فَأَنبِهوهُ. (1)4157.امام علی علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :الرِّجالُ أربَعَهٌ : رَجُلٌ یَعلَمُ ویَعلَمُ أنَّهُ یَعلَمُ فَذاکَ عالِمٌ فَتَعَلَّموا مِنهُ ، ورَجُلٌ یَعلَمُ ولا یَعلَمُ أنَّهُ یَعلَمُ فَذاکَ نائِمٌ فَأَنبِهوهُ ، ورَجُلٌ لا یَعلَمُ ویَعلَمُ أنَّهُ لا یَعلَمُ فَذاکَ جاهِلٌ فَعَلِّموهُ ، ورَجُلٌ لا یَعلَمُ ولا یَعلَمُ أنَّهُ لا یَعلَمُ فَذاکَ أحمَقٌ فَاجتَنِبوهُ. (2) .
1- .معدن الجواهر : ص 41 .
2- .أخبار الحمقی والمغفّلین : ص 46 ؛ عوالی اللآلی : ج 4 ص 79 ح 74 عن بعضهم علیهم السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 1 ص 195 ح 15 .
ص: 33