گروه نرم افزاری آسمان

صفحه اصلی
کتابخانه
جلد دوم
فصل دوم : انواع نادانان



اشاره

فصل دوم : انواع نادانان4159.امام علی علیه السلام ( از خطبه ایشان پس از آن که بسر بن ارطات، یمن را ) امام علی علیه السلام :انسان ها چهار دسته اند: شخصی که می داند و به آگاهی اش علم دارد . چنین شخصی حقیقتا دانشمند است . از او بپرسید ؛ شخصی که نمی داند و می داند که نمی داند . او جوینده است. پس راهنمایی اش کنید ؛ شخصی که نمی داند و نمی داند که نمی داند . او نادان است. کنارش بگذارید ؛ شخصی که می داند و نمی داند که می داند . او خواب است . بیدارش کنید .4160.تهذیب الأحکام عن إسحاق :امام صادق علیه السلام :انسان ها چهار دسته اند : شخصی که می داند و می داند که می داند . او عالِم است . از او بیاموزید ؛ شخصی که می داند و نمی داند که می داند . این شخص ، خواب است . بیدارش کنید ؛ شخصی که نمی داند و می داند که نمی داند . او نادان است . تعلیمش دهید ؛ شخصی که نمی داند و نمی داند که نمی داند . او احمق است . از او دوری کنید .

.


ص: 34

. .


ص: 35



پژوهشی درباره انواع نادانی

1 . علم

2 . غفلت

پژوهش درباره انواع نادانیهمان طور که در این احادیث اشاره شده است، انسان در معرفت حقایق، چهار حالت دارد که هر یک از این حالات، احکام و تکالیف ویژه ای برای فرد یا جامعه ایجاب می نماید . این حالات ، عبارت اند از:

1 . علمحالت اوّل، علم و آگاهی است. کسی که می داند و می داند که می داند ، «عالِم» گفته می شود. چنین فردی ، شایستگی دارد که معلّم دیگران باشد و از منظر اسلام ، وظیفه او تعلیم ، و وظیفه مردم، تعلّم و پرسش از اوست: «فَسْئلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ. (1) از اهل ذکر (اهل دانش) بپرسید، اگر نمی دانید» .

2 . غفلتحالت دوم، غفلت است. غافل، کسی است که می داند و نمی داند که می داند.

.

1- .انبیاء : آیه 7 .

ص: 36



3 . جهل بسیط

4 . جهل مرکّب

در این جا وظیفه کسانی که هشیار هستند، این است که او را از خواب غفلت، بیدار کنند: «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ . (1) یادآوری کن؛ زیرا یادآوری ،مؤمنان را سود می بخشد» .

3 . جهل بسیطحالت سوم، جهل بسیط است. جاهل بسیط، کسی است که چیزی رانمی داند، اعم از این که بداند که نمی داند و یا نداند که نمی داند. وظیفه عالِم نسبت به چنین شخصی ، تعلیم ، و تکلیف او تعلّم است و مشمول آیه شریف: «فَسْئلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ؛ از اهل ذکر (آگاهان) بپرسید ، اگر نمی دانید» است .

4 . جهل مرکّبحالت چهارم، جهل مرکّب است. این جهل، ترکیبی از دو جهل است : ندانستن و تصوّر دانستن. جاهل مرکّب ، کسی است که نمی داند و تصوّر می کند که می داند. ظاهرا همین معنا مقصود احادیث ذکر شده است که در یکی آمده: «لا یَعلَمُ و لا یَعلَمُ أنَّهُ لا یَعلَمُ» و در دیگری آمده : «لا یَدری ولا یَدری أنَّهُ لا یَدری» 2 . از این رو ، امام علی علیه السلام تکلیف مردم را در مورد برخورد با چنین نادانی، «کنار نهادن» دانسته است :

.

1- .ذاریات : آیه 55 .

ص: 37



درد بی درمان !

فَذاکَ جاهِلٌ فَارفُضوهُ . او نادان است . کنارش بگذارید . امام صادق علیه السلام نیز وظیفه مردم را اجتناب از چنین کسی می داند: فَذاکَ أحمَقُ فَاجتَنِبوهُ. او نادان است . از او دوری کنید .

درد بی درمان !سؤال اصلی در زمینه رهنمودی که در احادیث این باب ، در مورد برخورد با انواع نادانان ، ارائه شده، این است که: چرا آگاهان جامعه موظّف اند که غافل و جاهل بسیط را آگاه کنند؛ ولی در مورد جاهل مرکّب، نه تنها وظیفه ای ندارند، بلکه وظیفه آنها اجتناب از اوست ؟ جواب ، این است که جهل مرکّب، خطرناک ترین انواع نادانی است و در حقیقت، دردی است بی درمان . از این رو ، کسی که نمی داند و تصوّر می کند که می داند ، مبتلا به بیماری خطرناک خود دانابینی است و این بیماری، بخصوص در صورتی که مزمن شده باشد، قابل علاج نیست . 1 امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: مَن اُعجِبَ بِنَفسِهِ هَلَکَ ، وَمَن اُعجِبَ بِرَأیِهِ هَلَکَ ، وإنَّ عیسَی بنَ مَریَمَ علیه السلام قالَ : داوَیتُ المَرضی فَشَفَیتُهُم بِإذنِ اللّهِ ، وأبرَأتُ الأَکمَهَ وَالأَبرَصَ بِإِذنِ اللّهِ ، وعالَجتُ المَوتی فَأَحیَیتُهُم بِإِذنِ اللّهِ ، وعالَجتُ الأَحمَقَ فَلَم أقدِر عَلی إصلاحِهِ ! فَقیلَ : یاروحَ اللّه وما الأحمَقُ؟ قالَ : المُعجَبُ بِرَأیِهِ ونَفسِهِ ، الَّذی یَرَی الفَضلَ کُلَّهُ لَهُ لا عَلَیهِ ،

.


ص: 38

ویوجِبُ الحَقَّ کُلَّهُ لِنَفسِهِ ولا یوجِبُ عَلَیها حَقّا ، فَذاکَ الأَحمَقُ الَّذی لا حیلَهَ فی مُداواتِهِ. (1) آن که از خود راضی باشد، تباه می گردد و آن که از رأی خود، راضی باشد، هلاک می شود و به درستی که عیسی ، فرزند مریم ، فرمود: «بیماران را با اجازه خداوند، مداوا کردم و نابینا و پیس را به اذن خداوند ، بهبود بخشیدم و مردگان را با اذن الهی زنده کردم . به مداوای احمق [ نیز ]پرداختم؛ ولی نتوانستم او را اصلاح کنم . گفته شد : ای روح خدا! احمق کیست؟ فرمود: آن که از خود و رأی خود، راضی باشد ، آن که فضیلت ها را از آنِ خود می داند [و کاستی ای بر خود نمی پذیرد] و حق را به خود می دهد و تکلیف و حقّی را بر خویش باور ندارد . این ، احمقی است که چاره ای برای درمانش نیست . بنا بر این تفسیر ، احمقِ حقیقی ، کسی نیست که دچار آفت مغزی است و به دلیل بیماری جسمی، قادر به فهم مسائل نیست، که بیمارِ این گونه، اگر از طُرُق طبیعی ، قابل درمان نباشد، معالجه اش از طریق اعجاز، امکان پذیر است . احمق حقیقی، کسی است که مغز او سالم است؛ ولی بیماری روانیِ عُجب و خوددانابینی، خرد و اندیشه او را فاسد کرده و در نتیجه پاسخ مثبت ندادن به دعوت عقلِ عملی ، مرگ عقلی او فرا رسیده است . علاج چنین بیماری ، ممکن نیست و عیسی علیه السلام هم نمی تواند چنین مرده ای را زنده کند . عیسی علیه السلام به اذن خدای متعال، انواع بیماری های جسمی را بدون استفاده از ابزار پزشکی ، علاج می کرد و حتّی مردگان را زنده می ساخت ؛ لیکن قادر به زنده کردن اندیشه مرده نبود . هیچ پیامبری ، چنین قدرتی ندارد . قرآن کریم خطاب به خاتم انبیا صلی الله علیه و آله می فرماید :

.

1- .الاختصاص : ص 221 .

ص: 39

«إِنَّکَ لاَ تُسْمِعُ الْمَوْتَی وَ لاَ تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ. (1) در حقیقت، تو مردگان را شنوا نمی گردانی و این دعوت را به کَران نمی توانی بشنوانی» . این گونه انسان ها ، تنها ظاهر دنیا را می بیند ؛ ولی از باطن آن که آخرت است غافل اند : «یَعْلَمُونَ ظَهِرًا مِّنَ الْحَیَوهِ الدُّنْیَا وَ هُمْ عَنِ الْأَخِرَهِ هُمْ غَفِلُونَ. (2) از زندگی دنیا، ظاهری را می شناسند و حال آن که از آخرت ، غافل اند» . این جاست که تعلیم مرده، سودی ندارد . کسی که به مرگِ اندیشه گرفتار شد، تبدیل به خطرناک ترین جنبندگان می گردد و به گفته قرآن کریم: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَآبِّ عِندَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ . (3) قطعا بدترین جنبندگان در نزد خدا ، کران و لالانی هستند که نمی اندیشند» . از سوی دیگر، حتّی نزدیک شدن به چنین کسی ، خطرناک است؛ زیرا بیماری اندیشه، واگیر دارد و ممکن است به دیگران نیز سرایت کند. از این رو ، وظیفه مردم در برخورد با بیمارانی اینچنین ، اجتناب و روی برتابیدن است، همان طور که خداوند سبحان می فرماید : «فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّی عَن ذِکْرِنَا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ الْحَیَوهَ الدُّنْیَا . (4) پس ، از هر کس که از یاد ما روی برتافته و جز زندگی دنیا را خواستار نیست، روی برتاب» .

.

1- .روم : آیه 52 .
2- .روم : آیه 7 .
3- .انفال : آیه 22 .
4- .نجم : آیه 29 .

ص: 40

الفصل الثّالث : علامات الجهل3 / 1آثارُ الجَهلِأ الکُفرالکتاب« وَ إذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُواْ مَا أنزَلَ اللَّهُ قَالُواْ بَلْ نَتَّبِعُ مَا ألْفَیْنَا عَلَیْهِ ءَابَاءَنَا أوَ لَوْ کَانَ ءَابَاؤُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ شَیْئا وَلاَ یَهْتَدُونَ » . (1)

« وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُواْ کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لاَ یَسْمَعُ إلاَّ دُعَاءً وَ نِدَاءً صُمُّم بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ » . (2)

« وَإذَا نَادَیْتُمْ إلَی الصَّلَوهِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ذَ لِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَعْقِلُونَ » . (3)

الحدیث4173.عنه علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّما یُدرَکُ الخَیرُ کُلُّهُ بِالعَقلِ ، ولا دینَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ. (4) .

1- .البقره : 170 .
2- .البقره : 171 .
3- .المائده : 58 .
4- .تحف العقول : ص 54 ، غرر الحکم : ح 10768 ولیس فیه صدره ، بحار الأنوار : ج 77 ص 158 ح 143 ؛ الفردوس : ج 2 ص 150 ح 2764 ، حلیه الأولیاء : ج 3 ص 220 عن أبی هریره ولیس فیه صدره .

ص: 41



فصل سوم : نشانه های نادانی

3 / 1 آثار نادانی

الف کفر

فصل سوم : نشانه های نادانی3 / 1آثار نادانیالف کفرقرآن«و چون به آنان گفته شود: از آنچه خدا نازل کرده است، پیروی کنید ، می گویند : «نه ، بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافته ایم ، پیروی می کنیم» . آیا هر چند پدرانشان چیزی را درک نمی کرده و به راه صواب نمی رفته اند [، باز هم در خور پیروی هستند]؟» .

«و مَثَل [دعوت کننده] کافران، چون مَثَل کسی است که حیوانی را که جز صدا و ندایی [مبهم ، چیزی] نمی شنود، بانگ می زند . [آری،] کرند ، لال اند ، کورند [و ]در نمی یابند» .

«و هنگامی که [با اذان ، مردم را] به نماز می خوانید ، آن را به مسخره و بازی می گیرند ؛ زیرا آنان مردمی هستند که نمی اندیشند» .

حدیث4177.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تمام خوبی ها ، با خرد به دست می آید و کسی که خردمند نیست ، دین ندارد .

.


ص: 42

4178.عنه علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :قِوامُ المَرءِ عَقلُهُ ، ولا دینَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ. (1)4179.عنه علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :دینُ المَرءِ عَقلُهُ ، ومَن لا عَقلَ لَهُ لا دینَ لَهُ. (2)4180.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :ما کَفَرَ الکافِرُ حَتّی جَهِلَ. (3)4181.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :الکافِرُ خَبٌّ (4) ، لَئیمٌ ، خَؤونٌ ، مَغرورٌ ، بِجَهلِهِ مَغبونٌ. (5)4182.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :الکافِرُ فاجِرٌ جاهِلٌ. (6)4183.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :الجاهِلُ إذا جَمَدَ وَجَدَ ، وإذا وَجَدَ ألحَدَ. (7)4175.امام علی علیه السلام :الکافی عن علیّ بن أسباط عنهم علیهم السلام: فیما وَعَظَ اللّهُ عز و جل بِهِ عیسی علیه السلام : ... یا عیسی ، لا تُشرِک بی شَیئاً . . . وکُن مَعَ الحَقِّ حَیثُما کانَ وإن قُطِّعتَ واُحرِقتَ بِالنّارِ ، فَلا تَکفُر بی بَعدَ المَعرِفَهِ ، فَلا تَکونَنَّ مِنَ الجاهِلینَ. (8)راجع : ص 94 (الوقوف عند الشبهه) ، ج 1 ص 348 (معرفه اللّه ) و 352 (الدین) .

.

1- .شُعب الإیمان : ج 4 ص 157 ح 4644 ، الفردوس : ج 3 ص 217 ح 4629 کلاهما عن جابر بن عبداللّه ، کنز العمّال : ج 3 ص 379 ح 7034 ؛ کنز الفوائد : ج 2 ص 31 ، روضه الواعظین : ص 9 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 94 ح 19 .
2- .الجامع الصغیر : ج 1 ص 652 ح 4242 ، کنز العمّال : ج 3 ص 379 ح 7033 کلاهما نقلاً عن أبی الشیخ فی الثواب وابن النجّار عن جابر .
3- .غرر الحکم : ح 9554 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 476 ح 8746 .
4- .الخَبّ بالفتح : الخدّاع الذی یسعی بین الناس بالفساد (النهایه : ج 2 ص 4) .
5- .غرر الحکم : ح 1900 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 57 ح 1456 .
6- .غرر الحکم : ح 715 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 30 ح 463 .
7- .غرر الحکم : ح 1534 وفی نسخه «الجاهل إذا جحد وحد ، وإذا وحد ألحد» .
8- .الکافی : ج 8 ص 31 141 ح 103 ، تحف العقول : ص 500 نحوه من دون إسناد ، بحار الأنوار : ج 14 ص 299 ح 14 .

ص: 43

4177.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اصل آدمی ، خرد است و آن که خردمند نیست ، دیندار نیست .4178.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دینداریِ آدمی ، به خرد اوست و آن که خردمند نیست ، دین ندارد .4179.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :هیچ کس کافر نگشت ، مگر آن که نادان بود .4180.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :کافر ، حیله گری پَست و خیانت پیشه ای خودبین است که فریفته نادانی اش شده است .4181.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :کافر ، تبهکاری نادان است .4182.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :نادان ، هر گاه بخل بورزد ، صاحب مال می شود و هر گاه صاحب ثروت شود، سر از الحاد در می آورد .4183.امام علی علیه السلام :الکافی به نقل از علی بن اسباط ، از یکی از معصومان علیهم السلام : در پندهای خداوند به عیسی علیه السلام چنین آمده است : «ای عیسی ! چیزی را شریک من مساز . . . همیشه با حق باش ، هر جا که باشد ، گرچه پاره پاره شوی و به آتش ، سوزانده شوی . پس از شناخت، به من کفر مورز تا در زمره نادانان نباشی» .ر . ک : ص 95 (درنگ کردن به هنگام شبهه) ، ج 1 ص 349 (شناخت خدا) و 353 (دین) .

.


ص: 44

ب الشُّرور4186.عنه علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الجَهلُ رَأسُ الشَّرِّ کُلِّهِ. (1)4187.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :الجَهلُ أصلُ کُلِّ شَرٍّ. (2)4188.الإمام الرضا علیه السلام :عنه علیه السلام :الجَهلُ فَسادُ کُلِّ أمرٍ. (3)4189.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :بِالجَهلِ یُستَثارُ ، کُلُّ شَرٍّ. (4)4184.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :الجَهلُ مَعدِنُ الشَّرِّ. (5)ج عَداوَهُ العِلمِ وَالعالِمِ4186.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :النّاسُ أعداءُ ما جَهِلوا. (6)4187.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن جَهِلَ شَیئاً عاداهُ. (7)4188.امام رضا علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن جَهِلَ شَیئاً عابَهُ. (8) .

1- .جامع الأحادیث للقمّی : 102 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 175 ح 9 نقلاً عن الإمامه والتبصره .
2- .غرر الحکم : ح 819 .
3- .غرر الحکم : ح 930 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 31 ح 514 .
4- .غرر الحکم : ح 4321 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 189 ح 3902 .
5- .غرر الحکم : ح 658 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 19 ح 73 .
6- .نهج البلاغه : الحکمه 172 و 438 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 110 ، الاختصاص : ص 245 ، غرر الحکم : ح 288 ؛ المناقب للخوارزمی : ص 375 ح 395 عن الجاحظ وفیه «المرء عدوّ ما جهله» ، ینابیع المودّه : ج 2 ص 414 ح 113 وفیه «المرء عدوّ لما جهل» .
7- .الأمالی للطوسی : ص 494 ح 1082 عن عبدالعظیم بن عبداللّه الحسنی عن الإمام الجواد عن آبائه علیهم السلام ، کنز الفوائد : ج 2 ص 182 ، تحف العقول : ص 406 عن الإمام الکاظم علیه السلام وفیه «أمرا» بدل «شیئًا» ، بحار الأنوار : ج 78 ص 93 ح 104 .
8- .کشف الغمّه : ج 3 ص 137 عن الإمام الجواد عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 78 ص 79 ح 61 .

ص: 45



ب بدی ها

ج دشمنی با دانش و دانشمند

ب بدی ها4190.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نادانی ، رأس همه بدی هاست .4191.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :نادانی، ریشه هر بدی است .4192.الاختصاص عن صفوان بن مهران الجمّال عن الإمام الصاامام علی علیه السلام :نادانی ، تباه کننده هر کاری است .4193.الإمام الباقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :با نادانی، هر بدی ای برانگیخته می شود .4194.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نادانی ، سرچشمه بدی است .ج دشمنی با دانش و دانشمند4190.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :مردم، دشمن چیزی هستند که نمی دانند .4191.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که چیزی را نداند ، با آن دشمنی می ورزد .4192.الاختصاص ( به نقل از صفوان بن مهران جمّال ) امام علی علیه السلام :آن که چیزی را نداند ، از آن عیبجویی می کند .

.


ص: 46

4193.امام باقر علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن قَصُرَ عَن مَعرِفَهِ شَیءٍ عابَهُ. (1)4194.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ما ضادَّ العُلَماءَ کَالجُهّالِ. (2)4195.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا تُعادوا ما تَجهَلونَ ، فَإِنَّ أکثَرَ العِلمِ فیما لا تَعرِفونَ. (3)راجع : ص 106 (إنکار ما یجهل) ، ج 1 ص 342 (العلم والحکمه) .

د مَوتُ النَّفسِ4196.امام باقر علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :الجَهلُ مُمیتُ الأَحیاءِ ومُخَلِّدُ الشَّقاءِ. (4)4197.دعائم الإسلام :عنه علیه السلام :الجَهلُ مَوتٌ ، التَّوانی فَوتٌ. (5)4198.صفات الشیعه عن عبد اللّه بن زیاد :عنه علیه السلام :الجاهِلُ مَیِّتٌ وإن کانَ حَیًّا. (6)4199.الکافی عن زید الشحّام :عنه علیه السلام :العالِمُ حَیٌّ بَینَ المَوتی ، الجاهِلُ مَیِّتٌ بَینَ الأَحیاءِ. (7)4198.صفات الشیعه ( به نقل از عبد اللّه بن زیاد ) عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : الجَهلُ بِالفَضائِلِ عِدلُ المَوتِ. (8)4199.الکافی ( به نقل از زید شحّام ) عنه علیه السلام :مَنِ استَحکَمَت لی فیهِ خَصلَهٌ مِن خِصالِ الخَیرِ احتَمَلتُهُ عَلَیها وَاغتَفَرتُ فَقدَ ما سِواها ، ولا أغتَفِرُ فَقدَ عَقلٍ ولا دینٍ ؛ لِأَنَّ مُفارَقَهَ الدّینِ مُفارَقَهُ الأَمنِ ، فَلا یُتَهَنَّأُ بِحَیاهٍ مَعَ مَخافَهٍ ، وفَقدَ العَقلِ فَقْدُ الحَیاهِ ، ولا یُقاسُ إلاّ بِالأَمواتِ. (9) .

1- .الإرشاد: ج 1 ص 301، الدرّه الباهره: ص 33 عن الإمام الصادق علیه السلام ولیس فیه «معرفه» ، بحار الأنوار : ج 78 ص 228 ح 106 .
2- .غرر الحکم : ح 9612 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 480 ح 8827 .
3- .غرر الحکم : ح 10246 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 521 ح 9479 .
4- .غرر الحکم : ح 1464 .
5- .غرر الحکم : ح 47 و 48 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 36 ح 754 و 755 .
6- .غرر الحکم : ح 1125 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 45 ح 1094 .
7- .غرر الحکم : ح 2117 و 2118 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 65 ح 1657 و 1658 .
8- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 258 ح 23 .
9- .الکافی : ج 1 ص 27 ح 30 ، تحف العقول : ص 219 ، غرر الحکم : ح 3785 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 78 ص 59 ح 131 .

ص: 47



د مرگ جان

4200.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که از درک چیزی ناتوان شود ، از آن ، عیبجویی می کند .4201.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :هیچ کس مانند نادانان ، با دانشمندان ، مخالفت نکرد .4200.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :با آنچه نمی دانید ، دشمنی مَوَرزید ؛ چرا که بیشترِ دانش ، در آن چیزهایی است که شما نمی دانید .ر . ک : ص 107 (انکار آنچه نمی داند) ، ج 1 ص 343 (دانش و حکمت).

د مرگ جان4203.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی بَیانِ ما یَتَشَعَّبُ مِنَ العَقلِ ) امام علی علیه السلام :نادانی ، زنده ها را می میراند و بدبختی را جاودانه می سازد.4204.عنه صلی الله علیه و آله ( فی صِفَهِ الجاهِلِ ) امام علی علیه السلام :نادانی، مرگ است و سستی ، از دست دادن .4205.الإمام الصادق علیه السلام ( فی بَیانِ جُنودِ العَقلِ ) امام علی علیه السلام :نادان، مرده است ، گرچه زنده باشد .4202.امام رضا علیه السلام ( در بیان خصوصیات اهل بیت علیهم السلام ) امام علی علیه السلام :دانشمند، زنده ای در میان مردگان است و نادان، مرده ای در میان زندگان .4203.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در بیان آنچه از خِرد شاخه شاخه می شود ) امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : ناآگاهی به فضیلت ها، برابر مرگ است .4204.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در توصیف نادان ) امام علی علیه السلام :آن که صفتی از صفات نیک در او پابرجا شود، او را بدان جهت ، تحمّل می کنم و نبودِ سایر صفات [ نیک] را بر او می بخشم ؛ امّا نبودِ خرد و دین را نمی بخشم ؛ چرا که از دست دادن دین، از میان رفتن امنیت است و زندگی با ترس [ حاصل از نبود امنیّت]، گوارا نیست ، و از دست دادن خِرد، از دست دادن زندگی است و [ بی خرد،] جز با مردگان ، سنجیده نمی شود.

.


ص: 48

ه مَساوِئُ الأَخلاقِ4206.الإمام علیّ علیه السلام ( فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ ) الدرّ المنثور عن صالح بن مسمار :بَلَغَنی أنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله تَلا هذِهِ الآیَهَ «یَأَیُّهَا الاْءِنسَنُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ» (1) ثُمَّ قالَ : جَهلُهُ. (2)4207.عنه علیه السلام ( فیما أوصی بِهِ رَجُلاً بَعَثَهُ مِنَ الکوفَهِ إ ) الإمام علیّ علیه السلام :الحِرصُ وَالشَّرَهُ وَالبُخلُ نَتیجَهُ الجَهلِ. (3)4208.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( مِمّا کانَ یَدعو بِهِ کَثیرا ) عنه علیه السلام :رَأسُ الجَهلِ الخُرقُ. (4)4206.امام علی علیه السلام ( در فرمانش به مالک اشتر ) عنه علیه السلام فی دُعائِهِ : أنتَ العالِمُ وأنَا الجاهِلُ ، عَصَیتُکَ بِجَهلی ، وَارتَکَبتُ الذُّنوبَ بِجَهلی ، وألهَتنِی الدُّنیا بِجَهلی ، وسَهَوتُ عَن ذِکرِکَ بِجَهلی ، ورَکَنتُ إلَی الدُّنیا بِجَهلی. (5)4207.امام علی علیه السلام ( در سفارش به مردی که او را برای جمع آوری زکات از ) الإمام الصادق علیه السلام :الجَهلُ فی ثَلاثٍ : الکِبرِ ، وشِدَّهِ المِراءِ ، وَالجَهلِ بِاللّهِ ، فَاُولئِکَ هُمُ الخاسِرونَ. (6)4208.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در دعایی که بسیار آن را می خواند ) الإمام علیّ علیه السلام :ما عَقَلَ مَن بَخِلَ بِإِحسانِهِ. (7)راجع: ج 1 ص 356 (مکارم الأخلاق) .

و الفُرقَهالکتاب« لاَ یُقَتِلُونَکُمْ جَمِیعًا إلاَّ فِی قُرًی مُّحَصَّنَهٍ أوْ مِن وَرَاءِ جُدُرِم بَأْسُهُم بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعًا وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّیذَ لِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَعْقِلُونَ » . (8)

.

1- .الانفطار : 6 .
2- .الدرّ المنثور : ج 8 ص 439 نقلاً عن عبد بن حمید ؛ مجمع البیان : ج 10 ص 682 نحوه .
3- .غرر الحکم : ح 1694 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 26 ح 304 .
4- .غرر الحکم : ح 5225 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4804 .
5- .الدروع الواقیه : ص 249 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 219 .
6- .الاختصاص : ص 244 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 131 ح 26 .
7- .غرر الحکم : ح 9588 .
8- .الحشر : 14 .

ص: 49



ه اخلاق زشت

و اختلاف و جدایی

ه اخلاق زشت4210.امام صادق علیه السلام :الدرّ المنثور به نقل از صالح بن مِسمار : به من خبر رسید که پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت کرد : «ای انسان ! چه چیزی تو را درباره پروردگار بزرگوارت مغرور ساخته است ؟» . آن گاه فرمود : «نادانی اش» .4211.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :آز و شهوت و بخل، نتیجه نادانی است .4212.الکافی ( به نقل از زید بن صائغ ) امام علی علیه السلام :بنیاد نادانی ، حماقت است .4213.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در دعایش : تو دانایی و من نادانم . با نادانی ام ، تو را نافرمانی کردم ، و با نادانی ام، گناهانی را مرتکب شدم، و دنیا با نادانی ام، مرا سرگرم کرد، و از یاد تو ، به جهت نادانی ، غفلت ورزیدم ، و بر اثر نادانی ، به دنیا روی آوردم .4214.الإمام الصادق علیه السلام ( فی وَصِیَّتِهِ لِعَبدِ اللّه ِ بنِ أبی یَعفورٍ ) امام صادق علیه السلام :نادانی ، در سه چیز است : خودخواهی ، جَدَل بسیار و نشناختن خداوند . و اینان اند زیانکاران .4215.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که از نیکی کردنْ بخل بورزد ، خردمند نیست .ر . ک : ج 1 ص 357 (مکارم اخلاق).

و اختلاف و جداییقرآن«[آنان ، به صورت] دسته جمعی ، جز در قریه هایی که دارای استحکامات اند ، یا از پشت دیوارها ، با شما نخواهند جنگید . جنگشان میان خودشان ، سخت است . آنان را متحد می پنداری، و[لی ]دل هایشان پراکنده است ؛ زیرا آنان مردمانی هستند که نمی اندیشند» .

.


ص: 50

الحدیث4216.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :لَو سَکَتَ الجاهِلُ مَا اختَلَفَ النّاسُ. (1)4217.الکافی ( به نقل از عبد الرحمان بن سیابه ) عنه علیه السلام مِن کَلامِهِ لِأَهلِ الکوفَهِ : أیُّهَا القَومُ ، الشّاهِدَهُ أبدانُهُمُ ، الغائِبَهُ عَنهُم عُقولُهُمُ ، المُختَلِفَهُ أهواؤُهُمُ ، المُبتَلی بِهِم اُمَراؤُهُم ، صاحِبُکُم یُطیعُ اللّهَ وأنتُم تَعصونَهُ ! وصاحِبُ أهلِ الشّامِ یَعصِی اللّهَ وهُم یُطیعونَهُ ! (2)4218.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :أیَّتُهَا النُّفوسُ المُختَلِفَهُ ، وَالقُلوبُ المُتَشَتِّتَهُ ، الشّاهِدَهُ أبدانُهُم ، وَالغائِبَهُ عَنهُم عُقولُهُم ، أظأَرُکُم عَلَی الحَقِّ وأنتُم تَنفِرونَ عَنهُ نُفورَ المِعزی مِن وَعوَعَهِ الأَسَدِ ! (3)ز الزَّلَّه4218.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :مَن جَهِلَ مَوضِعَ قَدَمِهِ زَلَّ. (4)4219.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الجَهلُ یُزِلُّ القَدَمَ ویورِثُ النَّدَمَ. (5)4220.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الجَهلُ مَطِیَّهٌ شَموسٌ (6) ، مَن رَکِبَها زَلَّ ومَن صَحِبَها ضَلَّ. (7)4221.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام :الجاهِلُ کَزَلَّهِ العالِمِ صَوابُهُ. (8) .

1- .کشف الغمّه : ج 3 ص 139 عن الإمام الجواد عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 78 ص 81 ح 75 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 97 ، الإرشاد : ج 1 ص 279 ، الاحتجاج : ج 1 ص 411 ح 89 وفیهما صدره إلی «أهواؤهم» .
3- .نهج البلاغه: الخطبه 131، بحار الأنوار: ج 77 ص 295 ح 3 ؛ تذکره الخواصّ : ص 120 عن عبداللّه بن صالح العجلی نحوه.
4- .غرر الحکم : ح 7920 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 424 ح 7172 .
5- .غرر الحکم : ح 1339 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 48 ح 1212 .
6- .شَمَسَ الفرس شُمُوسًا : أی منع ظهره (الصحاح : ج 3 ص 940) .
7- .غرر الحکم : ح 1969 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 59 ح 1500 .
8- .غرر الحکم : ح 1162 .

ص: 51



ز لغزش

حدیث4223.الأمالی عن یحیی بن العلاء وإسحاق بن عمّار عن الإمامام علی علیه السلام :اگر نادانْ سکوت اختیار کند ، مردم با یکدیگر اختلاف نمی کنند .4224.الإمام الکاظم علیه السلام :امام علی علیه السلام در سخنی خطاب به اهل کوفه : ای گروهی که تن هایشان حاضر، و خردهایشان غایب و خواست هایشان گوناگون است و فرمان روایانشان بِدیشان گرفتار! فرمانده شما ، خدا را اطاعت می کند؛ ولی شما او را نافرمانی می کنید و فرمانده شام، خدا را نافرمانی می کند؛ ولی اهل شام ، مطیع او هستند .4225.الکافی عن حفص بن قرط :امام علی علیه السلام :ای جان های گوناگون و ای دل های پراکنده که بدن هایشان حاضر و خردهایشان از آنها غایب است ! با مهربانیِ تمام، شما را به طرف حق سوق می دهم ، و[ لی] شما از آن گریزانید ، مانند رمیدن بُز از غرّش شیر .ز لغزش4220.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که جای پایش را نبیند، خواهد لغزید .4221.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :نادانی، پا را می لغزاند و پشیمانی به جای می گذارد .4222.امام علی علیه السلام ( در حکمت های منسوب به ایشان ) امام علی علیه السلام :نادانی ، مَرکبی چموش است ؛ آن که بر آن سوار شود، می لغزد و آن که با آن همراه شود، گم راه می گردد .4223.الأمالی ، طوسی ( به نقل از یحیی بن علاء و اسحاق بن عمّار ) امام علی علیه السلام :به حقیقت رسیدن نادان، به اندازه لغزش های دانشمند [، اندک ]است .

.


ص: 52

4224.امام کاظم علیه السلام :عنه علیه السلام :صَوابُ الجاهِلِ کَالزَّلَّهِ مِنَ العاقِلِ. (1)4225.الکافی ( به نقل از حفص بن قرط ) عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : مَوقِعُ الصَّوابِ مِنَ الجُهّالِ مِثلُ مَوقِعِ الخَطَاَءمِنَ العُلَماءِ . (2)ح الذِّلَّه4227.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :مَن فاتَهُ العَقلُ لَم یَعدُهُ الذُّلُّ. (3)4228.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کَم مِن عَزیزٍ أذَلَّهُ جَهلُهُ ! (4)4229.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ذِلَّهُ الجَهلِ أعظَمُ ذِلَّهٍ. (5)4227.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کَفی بِالجَهلِ ضَعَهً ! (6)4228.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الجاهِلُ یَرفَعُ نَفسَهُ فَیَتَّضِعُ. (7)4229.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :جَهلُ الغَنِیِّ یَضَعُهُ ، وعِلمُ الفَقیرِ یَرفَعُهُ. (8)4230.سنن أبی داوود عن أبی الدرداء :الإمام الصادق علیه السلام :الجَهلُ ذُلٌّ. (9)ط الإِفراطُ وَالتَّفریطُ4232.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :لا یُرَی الجاهِلُ إلاّ مُفَرِّطاً. (10) .

1- .غرر الحکم : ح 5821 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 303 ح 5383 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 271 ح 130 .
3- .غرر الحکم : ح 8700 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 461 ح 8380 .
4- .غرر الحکم : ح 6922 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 379 ح 6422 .
5- .غرر الحکم : ح 5935 .
6- .غرر الحکم : ح 7012 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 386 ح 6525 .
7- .غرر الحکم : ح 678 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 24 ح 235 .
8- .غرر الحکم : ح 4765 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4337 .
9- .الکافی : ج 1 ص 26 ح 29 عن مفضّل بن عمر .
10- .غرر الحکم : ح 10697 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 539 ح 9991 .

ص: 53



ح خواری

ط افراط و تفریط

4233.المعجم الأوسط عن أبی هریره عن رسول اللّه صلی الله ( أنَّهُ قالَ لِمَن حَولَهُ مِن اُمَّتِهِ ) امام علی علیه السلام :[ سر زدنِ] درستی از نادان ، به اندازه [ سر زدنِ] لغزش از خردمند [، اندک ]است .4230.سنن أبی داوود ( به نقل از ابو درداء ) امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : میزان درستی نادانان ، به اندازه اشتباه دانشمندان است .ح خواری4232.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که خرد را از دست دهد ، خواری از او نمی گذرد .4233.المعجم الأوسط ( به نقل از ابو هریره ) امام علی علیه السلام :چه بسیار عزیزی که نادانی ، خوارش ساخت !4234.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خواری نادانی ، بزرگ ترین خواری است .4235.صحیح البخاری عن أبی موسی عن رسول اللّه صلی الله عامام علی علیه السلام :نادانی ، برای پستی ، بس است .4236.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نادان، خود را بلند می گرداند ؛ امّا پست می شود .4237.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نادانیِ ثروتمند، او را پست می گرداند و داناییِ فقیر، او را رفعت می بخشد .4234.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :نادانی ، خواری است .ط افراط و تفریط4236.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نادان، جز در حال کوتاهی کردن ، دیده نمی شود .

.


ص: 54

4237.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا تَرَی الجاهِلَ إلاّ مُفرِطاً أو مُفَرِّطاً. (1)راجع : موسوعه الإمام علیّ بن أبی طالب علیه السلام : الحرب الثالثه : وقعه النهروان / المدخل : دراسه حول المارقین وجذور انحرافهم .

ی شَرُّ الدُّنیا وَالآخِرَهِ4240.عنه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :شَرُّ الدُّنیا وَالآخِرَهِ مَعَ الجَهلِ. (2)4238.لقمان علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :الجَهلُ یُفسِدُ المَعادَ. (3)ک النَّوادِر4240.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن قالَ : «أنَا عالِمٌ» فَهُوَ جاهِلٌ. (4)4241.الإمام علیّ علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :الجَهلُ ضَلالَهٌ. (5)4242.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :الحُمقُ مِن ثِمارِ الجَهلِ. (6)4243.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :سِلاحُ الجَهلِ السَّفَهُ. (7)4244.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ نِزاعُهُ بِالجَهلِ دامَ عَماهُ عَنِ الحَقِّ. (8)4245.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن جَهِلَ اُهمِلَ. (9) .

1- .نهج البلاغه : الحکمه 70 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 159 ح 35 .
2- .روضه الواعظین : ص 17 .
3- .غرر الحکم : ح 848 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 35 ح 710 .
4- .المعجم الأوسط : ج 7 ص 59 ح 6846 عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 10 ص 243 ح 29290 ؛ منیه المرید : ص 137 ، بحار ج الأنوار : ج 2 ص 110 ح 23 .
5- .جامع الأحادیث للقمّی : ص 70 ؛ الفردوس : ج 3 ص 155 ح 4419 عن عائشه .
6- .غرر الحکم : ح 1197 .
7- .غرر الحکم : ح 5552 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 284 ح 5120 .
8- .نهج البلاغه : الحکمه 31 ، بحار الأنوار : ج 68 ص 348 ح 17 .
9- .غرر الحکم : ح 7687 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 451 ح 8047 .

ص: 55



ی بدی دنیا و آخرت

ک گوناگون

4246.ربیع الأبرار :امام علی علیه السلام :نادان را جز در حال زیاده روی یا کوتاهی کردن نمی بینی .ر . ک : دانش نامه امیر المؤمنین بر پایه قرآن ، حدیث و تاریخ : نبرد سوم : جنگ نهروان / درآمد : پژوهشی درباره مارقین و ریشه های انحراف آن .

ی بدی دنیا و آخرت4243.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدی دنیا و آخرت ، با نادانی است .4244.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :نادانی ، آخرت را تباه می سازد .ک گوناگون4246.ربیع الأبرار :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هرکه بگوید : من دانایم ، او نادان است .4247.الإمام الباقر علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نادانی، گم راهی است .4248.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :حماقت ، از میوه های نادانی است .4247.امام باقر صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سلاح نادانی ، ناشکیبایی است .4248.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که از روی نادانی، درگیری اش زیاد شود ، کوری اش نسبت به حقیقت، طولانی می گردد .4249.الإمام الهادی علیه السلام ( فِی زِیارَهِ الجامِعَهِ الکَبیرَهِ ) امام علی علیه السلام :هر که نادان شود ، بدو اعتنا نمی شود .

.


ص: 56

4250.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الجَهلُ یَجلِبُ الغَرَرَ. (1)4251.الإمام علیّ علیه السلام ( فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ ) عنه علیه السلام :مَن ضَیَّعَ عاقِلاً دَلَّ عَلی ضَعفِ عَقلِهِ. (2)4252.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن قَلَّ عَقلُهُ ساءَ خِطابُهُ. (3)4253.الإمام الحسین علیه السلام ( فِی الأَمرِ بِالمَعروفِ وَالنَّهیِ عَنِ المُنکَ ) عنه علیه السلام :مَن قَلَّ عَقلُهُ کَثُرَ هَزلُهُ. (4)4249.امام هادی علیه السلام ( در زیارت «جامعه کبیره» ) عنه علیه السلام :الطُّمَأنینَهُ إلی کُلِّ أحَدٍ قَبلَ الاِختِبارِ مِن قُصورِ العَقلِ. (5)4250.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن وادَّ السَّخیفَ أعرَبَ عَن سُخفِهِ. (6)4251.امام علی علیه السلام ( در حکمت های منسوب به ایشان ) عنه علیه السلام :طالِبُ الخَیرِ بِعَمَلِ الشَّرِّ فاسِدُ العَقلِ وَالحِسِّ. (7)4252.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :العَقلُ یَهدی ویُنجی ، وَالجَهلُ یُغوی ویُردی. (8)4253.امام حسین علیه السلام ( درباره امر به معروف و نهی از منکر ) الإمام زین العابدین علیه السلام :رَأیتُ أنَّ طَلَبَ المُحتاجِ إلَی المُحتاجِ سَفَهٌ مِن رَأیِهِ وضَلَّهٌ مِن عَقلِهِ. (9)4254.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام الباقر علیه السلام :المُرُوَّهُ أن لا تَطمَعَ فَتَذِلَّ ، وتَسأَلَ فَتُقِلَّ ، ولا تَبخَلَ فَتُشتَمَ ، ولا تَجهَلَ فَتُخصَمَ. (10)4255.الإمام علیّ علیه السلام :الکافی عن محمّد بن خالد عن بعض أصحابنا عن الإمام الصّادق علیه السلام :لَیسَ بَینَ

الإِیمانِ وَالکُفرِ إلاّ قِلَّهُ العَقلِ ، قیلَ : وکَیفَ ذاکَ یَا ابنَ رَسولِ اللّهِ ؟ قالَ : إنَّ العَبدَ یَرفَعُ رَغبَتَهُ إلی مَخلوقٍ، فَلَو أخلَصَ نِیَّتَهُ للّهِِ لَأَتاهُ الَّذی یُریدُ فیأسرَعَ مِن ذلِکَ. (11) .

1- .غرر الحکم : ح 815 .
2- .غرر الحکم : ح 8240 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 445 ح 7830 .
3- .غرر الحکم : ح 7985 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 430 ح 7365 .
4- .غرر الحکم : ح 8556 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 457 ح 8265 .
5- .غرر الحکم : ح 1980 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 59 ح 1509 .
6- .غرر الحکم : ح 8229 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 445 ح 7837 .
7- .غرر الحکم : ح 5996 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 317 ح 5534 .
8- .غرر الحکم : ح 2151 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 67 ح 1712 .
9- .الصحیفه السجّادیّه : ص 117 الدعاء 28 .
10- .تحف العقول : ص 293 ، بحار الأنوار : ج 87 ص 172 ح 5 .
11- .الکافی : ج 1 ص 28 ح 33 .

ص: 57

4256.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :نادانی ، فریب را جلب می کند .4257.تفسیر العیّاشی عن أبان بن تغلب :امام علی علیه السلام :هرکه خردمندی را خوار سازد ، بر کم خردیِ خود ، دلیل آورده است.4254.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هر که کم خرد باشد ، بد سخن می گوید .4255.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :هر که خردش کم شود ، شوخی اش بسیار می گردد .4256.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :اعتماد به هر کسی پیش از آزمودن ، نشانه کم خردی است .4257.تفسیر العیّاشی ( به نقل از ابان بن تَغلِب ) امام علی علیه السلام :هر که با سبُک سر ، دوستی کند ، سبُک سری خویش را نشان داده است .4258.مصباح المتهجّد ( فی دُعاءِ یَومِ الإِثنَینِ ) امام علی علیه السلام :آن که با رفتار بد، در جستجوی خوبی باشد ، خرد واحساسش فاسد است .4259.الخصال عن الأصبغ بن نباته :امام علی علیه السلام :خرد، راهنمایی می کند و نجات می دهد، و نادانی ، گم راه می سازد و نابود می گرداند .4258.مصباح المتهجّد ( در دعای روز دوشنبه ) امام سجاد علیه السلام :بر این عقیده ام که به راستی ، درخواست نیازمند از نیازمند، نشانه کوته فکری و گم گشتگیِ خرد اوست .4259.الخصال ( به نقل از اصبغ بن نُباته ) امام باقر علیه السلام :جوان مردی ، آن است که طمع نَوَرزی تا خوار نشوی، و درخواست نکنی تا سبُک نشوی، و بُخل نورزی تا ناسزایت نگویند، و نادانی نکنی که دشمنت نشوند .4260.الإمام علیّ علیه السلام :الکافی به نقل از محمّد بن خالد ، از یکی از شیعیان : امام صادق علیه السلام فرمود: «بین ایمان و کفر، جز کم خردی ، فاصله نیست» .

گفته شد : چگونه است ، ای فرزند پیامبر؟

فرمود : «به راستی ، بنده، خواسته اش را نزد بنده دیگر می برد ، با آن که اگر خداوند را با نیّتی خالص می خوانْد ، خواسته اش را در زمانی کوتاه تر برآورده می ساخت» . .


ص: 58

4261.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :لا یُفلِحُ مَن لا یَعقِلُ ، ولا یَعقِلُ مَن لا یَعلَمُ. (1)4262.قصص الأنبیاء عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر :الإمام الجواد علیه السلام :مَن لَم یَعرِفِ المَوارِدَ أعیَتهُ المَصادِرُ. (2)3 / 2صِفاتُ الجُهّالِالکتاب«وَ إذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ إنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أن تَذْبَحُواْ بَقَرَهً قَالُواْ أتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ أعُوذُ بِاللَّهِ أنْ أکُونَ مِنَ الْجَهِلِینَ» . (3)

«قَالَ یَنُوحُ إنَّهُ لَیْسَ مِنْ أهْلِکَ إنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَلِحٍ فَلاَ تَسْئلْنِ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إنِّی أعِظُکَ أن تَکُونَ مِنَ الْجَهِلِینَ» . (4)

«قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أحَبُّ إلَیَّ مِمَّا یَدْعُونَنِی إلَیْهِ وَ إلاَّ تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أصْبُ إلَیْهِنَّ وَ أکُن مِّنَ الْجَهِلِینَ» . (5)

راجع : البقره : 170 171 ، المائده : 58 ، الحشر : 14 .

.

1- .الکافی : ج 1 ص 26 ح 29 عن مفضّل بن عمر .
2- .الدرّه الباهره : ص 39 ، أعلام الدین : ص 309 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 364 ح 4 .
3- .البقره : 67 .
4- .هود : 46 . النهی عن السؤال بغیر علمٍ لا یستلزم تحقّق السؤال ... لأنّ النهی عن الشیء لا یستلزم الارتکاب قبلاً ... ومن الدلیل علیه قول نوح علیه السلام : «رَبِّ إنِّی أعُوذُ بِکَ أنْ أسْئلَکَ مَا لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ» فی الآیه التالیه ، ولو کان سأل شیئًا لقال : أعوذ بک من سؤالی ذلک ، لیفید المصدر المضاف إلی المفعول التحقّق والارتکاب (راجع المیزان فی تفسیر القرآن : ج 10 ص 236 و237) .
5- .یوسف : 33 .

3 / 2 ویژگی های نادانان

4265.ربیع الأبرار :امام صادق علیه السلام :آن که خرد نورزد، رستگار نمی گردد ، و آن که چیزی نمی داند ، خرد نمی ورزد.4266.الإمام علیّ علیه السلام :امام جواد علیه السلام :آن که جایگاه ورود را نشناسد ، خارج شدن ، او را خسته می کند .3 / 2ویژگی های نادانانقرآن«و هنگامی که موسی به قوم خود گفت : «خدا به شما فرمان می دهد که ماده گاوی را سر ببرید» ، گفتند : «آیا ما را به ریشخند می گیری ؟». گفت : «پناه می برم به خدا که [مبادا] از نادانان باشم»» .

«فرمود : «ای نوح! او در حقیقت ، از کسان تو نیست؛ او [دارای] کرداری ناشایسته است. پس ، چیزی را که بدان علم نداری، از من مخواه . من به تو اندرز می دهم که مبادا از نادانان باشی»» .

«[یوسف] گفت : پروردگارا ! زندان برای من ، دوست داشتنی تر است از آنچه مرا به آن می خوانند ، و اگر نیرنگ آنان را از من باز نگردانی ، به سوی آنان خواهم گرایید و از [جمله ]نادانان خواهم شد» .

ر . ک : بقره : آیه 170 171 ، مائده : آیه 58 ، حشر : آیه 14 .

.


ص: 60

الحدیث4268.امام علی علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :أطِع رَبَّکَ تُسَمّی عاقِلاً ، ولا تَعصِهِ تُسَمّی جاهِلاً. (1)4269.امام حسین علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الجاهِلَ مَن عَصَی اللّهَ وإن کانَ جَمیلَ المَنظَرِ عَظیمَ الخَطَرِ. (2)4270.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله لِمَن سَأَلَهُ عَن أعلامِ الجاهِلِ : إن صَحِبتَهُ عَنّاکَ (3) وإنِ اعتَزَلتَهُ شَتَمَکَ ، وإن أعطاکَ مَنَّ عَلَیکَ ، وإن أعطَیتَهُ کَفَرَکَ ، وإن أسرَرتَ إلَیهِ خانَکَ ، وإن أسَرَّ إلَیکَ اتَّهَمَکَ ، وإنِ استَغنی بَطِرَ وکانَ فَظًّا غَلیظاً ، وإنِ افتَقَرَ جَحَدَ نِعمَهَ اللّهِ ولَم یَتَحَرَّج ، وإن فَرِحَ أسرَفَ وطَغی ، وإن حَزِنَ أیِسَ ، وإن ضَحِکَ فَهَقَ (4) ، وإن بَکی خارَ (5) ، یَقَعُ فِی الأَبرارِ ، ولا یُحِبُّ اللّهَ ولا یُراقِبُهُ ، ولا یَستَحیی مِنَ اللّهِ ولا یَذکُرُهُ ، وإن أرضَیتَهُ مَدَحَکَ وقالَ فیکَ مِنَ الحَسَنَهِ ما لَیسَ فیکَ ، وإن سَخِطَ عَلَیکَ ذَهَبَت مِدحَتُهُ ووَقَعَ مِنَ السّوءِ ما لَیسَ فیکَ ، فَهذا مَجرَی الجاهِلِ. (6)4271.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :الدُّنیا دارُ مَن لا دارَ لَهُ ، ومالُ مَن لا مالَ لَهُ ، ولَها یَجمَعُ مَن لا عَقلَ لَهُ ، وشَهَواتِها یَطلُبُ مَن لا فَهمَ لَهُ ، وعَلَیها یُعادی مَن لا عِلمَ لَهُ ، وعَلَیها یَحسُدُ مَن لا فِقهَ لَهُ ، ولَها یَسعی مَن لا یَقینَ لَهُ. (7)4272.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :صِفَهُ الجاهِلِ : أن یَظلِمَ مَن خالَطَهُ ، ویَتَعَدّی عَلی مَن هُوَ دونَهُ ، ویَتَطاوَلَ

عَلی مَن هُوَ فَوقَهُ ، کَلامُهُ بِغَیرِ تَدَبُّرٍ ، إن تَکَلَّمَ أثِمَ ، وإن سَکَتَ سَها، وإن عَرَضَت لَهُ فِتنَهٌ سارَعَ إلَیها فَأَردَتهُ ، وإن رَأی فَضیلَهً أعرَضَ وأبطَأَ عَنها ، لا یَخافُ ذُنوبَهُ القَدیمَهَ ولا یَرتَدِعُ فیما بَقِیَ مِن عُمُرِهِ مِنَ الذُّنوبِ ، یَتَوانی عَنِ البِرِّ ویُبطِئُ عَنهُ ، غَیرُ مُکتَرِثٍ لِما فاتَهُ مِن ذلِکَ أو ضَیَّعَهُ . فَتِلکَ عَشرُ خِصالٍ مِن صِفَهِ الجاهِلِ الَّذی حُرِمَ العَقلَ. (8) .

1- .حلیه الأولیاء: ج 6 ص 345 عن أبی هریره وأبی سعید الخدری ، إتحاف الساده المتّقین : ج 1 ص 452 نقلاً عن الخطیب ، کنز العمّال : ج 3 ص 380 ح 7040 .
2- .کنز الفوائد : ج 1 ص 56 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 160 ح 39 .
3- .یقال: لَقِیتُ من فلانٍ عَنْیهً وعَناءً: أی تَعَبًا (لسان العرب: ج 15 ص 104).
4- .الفهق : الامتلاء (الصحاح: ج 4 ص 1545) والمراد به هنا أنّه فتح فاه وامتلأ من الضحک .
5- .خار الحَرُّ والرجل یخور خُؤُورهً: ضعف وانکسر ، خار الثَور یخُور خُواراً: صاح (الصحاح: ج 2 ص 651) .
6- .تحف العقول : ص 18 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 119 ح 11 .
7- .روضه الواعظین : ص 491 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 122 .
8- .تحف العقول : ص 29 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 129 ح 12 .

ص: 61

حدیث4274.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پروردگارت را اطاعت کن تا خردمند نامیده شوی ، و او را نافرمانی مکن که نادان نامیده می شوی .4275.الإمام زین العابدین علیه السلام ( فی صِفَهِ المُؤمِنِ ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نادان ، کسی است که از خدا نافرمانی کند ، گرچه زیباچهره و [ دارای ]موقعیتی بزرگ باشد .4276.رجال الکشّی عن أسلم مولی محمّد بن الحنفیّه :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ کسی که از نشانه های نادان پرسید : اگر با او همنشین شوی، تو را خسته می کند و اگر از او کناره گیری کنی، تو را دشنام می دهد؛ اگر چیزی را به تو ببخشد ، منّت می گذارد و اگر چیزی را به او ببخشی ، ناسپاسی می کند ؛ اگر رازی را در اختیارش بگذاری ، خیانت می کند و اگر رازی را در اختیار تو نهد ، تو را [به افشای آن،] متّهم می سازد ؛ اگر بی نیاز شود ، ناسپاسی می کند و سرسخت و خشن می گردد و اگر تنگ دست شود ، بی پروا نعمت های خدا را انکار می کند ؛ اگر شاد باشد ، زیاده روی می کند و طغیان می ورزد ، و اگر غمین باشد، ناامید می گردد؛ اگر بخندد، قهقهه می زند و اگر گریه کند، در هم شکسته می شود. از نیکانْ بدگویی می کند، خدا را دوست نمی دارد و در رفتارش مراقب او نیست، از خداوند حیا نمی کند و به یاد او نیست. اگر او را خشنود کنی، تو را می ستاید و آنچه از خوبی ها در تو نیست ، به تو نسبت می دهد ، و اگر ناراضی گردد ، ستایش او می رود و آنچه از بدی در تو نیست ، به تو نسبت می دهد . این ، روش نادان است .4277.ثواب الأعمال عن أبی هریره وابن عبّاس :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دنیا ، سرای کسی است که سرا ندارد و ثروتِ کسی است که ثروت ندارد . آن که خردمند نیست ، برای دنیا گردآوری می کند ، و آن که فهم ندارد ، در پی شهوت های دنیایی می رود، و آن که عالِم نیست ، برای دنیا دشمنی می کند ، و آن که ژرف اندیش نیست ، برای دنیا حسادت می ورزد، و آن که اهل یقین نیست ، برای دنیا تلاش می کند .4272.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ویژگی نادان ، آن است که بر کسی که با او رفت و آمد دارد ،

ستم می کند ؛ بر زیردستان، تجاوز روا می دارد ؛ در برابر بالادستان ، گردنکشی می کند ؛ سخن او بدون اندیشه است ؛ اگر سخن بگوید، گناه می کند و اگر خاموش باشد، غفلت می ورزد ؛ اگر فتنه ای (بحرانی) برایش پیش آید ، به سویش می شتابد و به وسیله آن هلاک می شود؛ و اگر فضیلتی را ببیند، از آن ، رو می گرداند و به آن ، کاهلی می کند ؛ از گناهان گذشته اش هراس ندارد و در باقی مانده عمر، از گناهان ، دست نمی کشد ؛ در کار نیک سُستی می کند و کاهلی می نماید و باکی ندارد که آن را انجام ندهد و یا آن را تباه گرداند . اینها ده خصلت از خصلت های نادان است ، همو که از نعمت خرد، محروم است . .


ص: 62

4273.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :سِتُّ خِصالٍ یُعرَفُ فِی الجاهِلِ : الغَضَبُ مِن غَیرِ شَرٍّ ، وَالکَلامُ مِن غَیرِ نَفعٍ ، وَالعَطِیَّهُ فی غَیرِ مَوضِعِها ، وإفشاءُ السِّرِّ ، وَالثِّقَهُ بِکُلِّ أحَدٍ ، لا یَعرِفُ صَدیقَهُ مِن عَدُوِّهِ. (1)4274.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ الجاهِلَ لا یَکشِفُ إلاّ عَن سَوءَهٍ وإن کانَ حَصیفاً (2) ظَریفاً عِندَ النّاسِ. (3)4275.امام زین العابدین علیه السلام ( در توصیف مؤمن ) عیسی علیه السلام لِلحَوارِیّینَ : اِعلَموا أنَّ فیکُم خَصلَتَینِ مِنَ الجَهلِ : الضِّحکَ مِن غَیرِ عَجَبٍ ، وَالصُّبحَهَ (4) مِن غَیرِ سَهَرٍ. (5)4276.رجال الکشّی ( به نقل از اسلم ، وابسته محمّد بن حنفیه ) الإمام علیّ علیه السلام :لا یَجتَرِئُ عَلَی اللّهِ إلاّ جاهِلٌ شَقِیٌّ. (6) .

1- .معدن الجواهر : ص 53 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 302 ح 453 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه «شیء» بدل «شرّ» و ص 277 ح 193 نحوه .
2- .الحصیف : المحکم العقل (الصحاح: ج 4 ص 1344) .
3- .المطالب العالیه : ج 3 ص 17 ح 2758 ، تاریخ بغداد : ج 13 ص 223 وفیه «سوء» بدل «سوءه» و «خصیفًا» بدل «حصیفًا» وکلاهما عن أبی الدرداء .
4- .الصُّبْحَه : النوم أوّل النهار ، لأنّه وقت الذِّکر ثمّ وقت طلب الکسب (النهایه : ج 3 ص 7) .
5- .الزهد لابن المبارک : ص 96 ح 283 عن عمران الکوفی ، البدایه والنهایه : ج 2 ص 91 عن عکرمه وراجع حلیه الأولیاء : ج 5 ص 73.
6- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 123 ، بحار الأنوار : ج 100 ص 47 ح 9 .

ص: 63

4277.ثواب الأعمال ( به نقل از ابو هریره و ابن عبّاس ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شش خصلت است که در نادان یافت می شود : خشم بدون [زمینه ]بدی ، سخن بیهوده ، بخشش در غیر جایگاهش ، آشکار ساختن رازها ، اعتماد به هر کس ، و [ این که ]دوستش را از دشمنش باز نمی شناسد .4278.الکافی عن سعد بن طریف عن الإمام الباقر علیه السلاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :نادان ، تنها بدی ها را آشکار می کند، گرچه در میان مردمان ، دوراندیش [ در برخی نسخه ها: ریش سفید و جا افتاده] و خوش محضر باشد .4279.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عیسی علیه السلام خطاب به حواریان : بدانید که در میان شما ، دو نشانه نادانی وجود دارد : خندیدن بدون شگفت زدگی، و خوابیدن در صبح بدون شب زنده داری .4280.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بر خداوند ، جز نادان بدبخت ، جرئت نمی کند . .


ص: 64

4281.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الجاهِلُ مَن أطاعَ هَواهُ فی مَعصِیَهِ رَبِّهِ. (1)4278.الکافی ( به نقل از سعد بن طریف ) عنه علیه السلام :الجاهِلُ لا یَرعَوی. (2)4279.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الجاهِلُ مَنِ انخَدَعَ لِهَواهُ وغُرورِهِ. (3)4280.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الجاهِلُ مَن خَدَعَتهُ المَطالِبُ. (4)4281.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :إنَّمَا الجاهِلُ مَنِ استَعبَدَتهُ المَطالِبُ. (5)4282.عنه صلی الله علیه و آله ( لِعَلِیٍّ علیه السلام ) عنه علیه السلام :غُرورُ الجاهِلِ بِمُحالاتِ الباطِلِ. (6)4283.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ یَعتَمِدُ عَلی عَمَلِهِ ، الجاهِلُ یَعتَمِدُ عَلی أمَلِهِ. (7)4284.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الجاهِلُ یَعتَمِدُ عَلی أمَلِهِ ، ویُقَصِّرُ فی عَمَلِهِ. (8)4285.تهذیب الأحکام عن الحسین بن المختار :عنه علیه السلام :الجاهِلُ یَمیلُ إلی شِکلِهِ. (9)4282.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به علی علیه السلام ) عنه علیه السلام :العاقِلُ یَطلُبُ الکَمالَ ، الجاهِلُ یَطلُبُ المالَ. (10)4283.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الجاهِلُ یَستَوحِشُ مِمّا یَأنَسُ بِهِ الحَکیمُ. (11) .

1- .غرر الحکم : ح 1748 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 23 ح 167 .
2- .غرر الحکم : ح 640 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 32 ح 552 .
3- .غرر الحکم : ح 1285 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 47 ح 1181 .
4- .غرر الحکم : ح 1190 .
5- .غرر الحکم : ح 3864 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 177 ح 3651 .
6- .غرر الحکم : ح 391 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 349 ح 5922 .
7- .غرر الحکم : ح 1240 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 18 ح 23 و 24 .
8- .غرر الحکم : ح 1967 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 59 ح 1498 .
9- .غرر الحکم : ح 327 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 39 ح 863 .
10- .غرر الحکم : ح 579 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 3 ح 570 و 571 .
11- .غرر الحکم : ح 1772 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 53 ح 1375 وفیه «یستأنس» بدل «یأنس» .

ص: 65

4284.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نادان، کسی است که در نافرمانی از پروردگارش ، از هوس خود فرمان برد.4285.تهذیب الأحکام ( به نقل از حسین بن مختار ) امام علی علیه السلام :نادان ، پشیمان نمی شود و از کار زشت، دست نمی کشد .4286.الإمام الباقر علیه السلام ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «یَأَیُّهَا الَّذِینَ ) امام علی علیه السلام :نادان، کسی است که فریفته هوس و فریبندگی آن گردد .4287.الفصول المختاره عن أبی رافع :امام علی علیه السلام :نادان، کسی است که خواسته ها او را فریب دهند .4286.امام باقر علیه السلام ( درباره این سخن خداوند متعال : {Q} «ای کسانی که ) امام علی علیه السلام :همانا نادان، کسی است که خواسته ها او را به بردگی گیرند .4287.الفصول المختاره ( به نقل از ابو رافع ) امام علی علیه السلام :نادان ، فریفته کارهای به دست نیامدنی و بیهوده می گردد .4288.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، بر کار خود تکیه می کند و نادان ، بر آرزوهایش .4289.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نادان، بر آرزو تکیه می کند و در کارش کوتاهی می کند .4290.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نادان به همانند خود ، گرایش دارد .4291.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خردمند، در جستجوی کمال است و نادان ، در پی ثروت .4292.عوالی اللآلی :امام علی علیه السلام :نادان از آنچه حکیم و خردمند با آن مأنوس اند ، وحشت دارد . .


ص: 66

4288.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :اللِّسانُ مِعیارٌ أطاشَهُ (1) الجَهلُ وأرجَحَهُ العَقلُ. (2)4289.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الجاهِلُ مَنِ استَغَشَّ النَّصیحَ. (3)4290.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :قَد جَهِلَ مَنِ استَنصَحَ أعداءَهُ. (4)4291.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :طاعَهُ الجَهولِ تَدُلُّ عَلَی الجَهلِ. (5)4292.عوالی اللآلی :عنه علیه السلام :طاعَهُ الجَهولِ وکَثرَهُ الفُضولِ تَدُلاّنِ عَلَی الجَهلِ. (6)4293.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : إثباتُ الحُجَّهِ عَلَی الجاهِلِ سَهلٌ ، ولکِنَّ إقرارَهُ بِها صَعبٌ. (7)4293.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام أیضاً : یَمنَعُ الجاهِلَ أن یَجِدَ ألَمَ الحُمقِ المُستَقِرِّ فی قَلبِهِ ما یَمنَعُ السَّکرانَ أن یَجِدَ مَسَّ الشَّوکَهِ فی یَدِهِ. (8)4294.مجمع البیان عن ابن عبّاس والضحّاک والجبائی ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «الْمُهَیْمِنُ» {/Q} ) عنه علیه السلام :مُعاداهُ الرِّجالِ مِن شِیَمِ الجُهّالِ. (9)4295.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ ) عنه علیه السلام :الجاهِلُ لا یَعرِفُ تَقصیرَهُ ، ولا یَقبَلُ مِنَ النَّصیحِ لَهُ. (10) .

1- .الطیش : الخِفّه (النهایه: ج 3 ص 153) .
2- .تحف العقول : ص 207 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 45 ح 47 ؛ ربیع الأبرار : ج 4 ص 253 .
3- .غرر الحکم : ح 1394 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 28 ح 397 .
4- .غرر الحکم : ح 6663 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 367 ح 6177 .
5- .غرر الحکم : ح 5988 .
6- .غرر الحکم : ح 5998 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 318 ح 5536 .
7- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 294 ح 362.
8- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 333 ح 822 .
9- .غرر الحکم: ح 9785 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 488 ح 9041 وراجع : ج 2 ص 40 ح 1025 و 1026 .
10- .غرر الحکم : ح 1809 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 54 ح 1398 وفیه «الناصح» بدل «النصیح» .

ص: 67

4296.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :زبان، ترازویی است که نادانی ، آن را سبُک می کند و خردمندی ، آن را سنگین می گرداند .4294.مجمع البیان ( به نقل از ابن عبّاس و ضحّاک و جبایی درباره این ) امام علی علیه السلام :نادان، کسی است که به خیرخواه ، نیرنگ زند .4295.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در دعای «جوشن کبیر» ) امام علی علیه السلام :آن که از دشمنانش طلب خیرخواهی کند ، نادان است .4296.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :پیروی از نادان ، نشانه نادانی است .4297.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :پیروی از نادان و بسیاریِ کارهای بیهوده، بر نادانی ، دلالت دارد .4298.عنه صلی الله علیه و آله ( فی دُعاءِ السَّفَرِ ) امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : دلیل اقامه کردن بر نادان، آسان است ؛ امّا اعتراف نادان بدان ، سخت است .4299.الإمام الباقر علیه السلام :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : همان چیزی که مست را از حس کردن خار فرو رفته در دستش باز می دارد ، نادان را از این که درد حماقت را در جان خود احساس کند ، باز می دارد .4300.الإمام الصادق علیه السلام ( فی بَیانِ بَعضِ مَناسِکِ الحَجِّ ) امام علی علیه السلام :دشمنی با مردمان ، خصلت نادانان است .4301.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نادان، کوتاهی خود را در نمی یابد و سخن خیرخواهش را نمی پذیرد . .


ص: 68

4297.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ما أعجَبَ بِرَأیِهِ إلاّ جاهِلٌ (1)4298.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در دعای سفر ) عنه علیه السلام :الجاهِلُ لا یَعرِفُ العالِمَ ؛ لِأَنَّهُ لَم یَکُن قَبلُ عالِماً. (2)4299.امام باقر علیه السلام :عنه علیه السلام :الجاهِلُ لا یَرتَدِعُ ، وبِالمَواعِظِ لا یَنتَفِعُ. (3)4300.امام صادق علیه السلام ( در بیان برخی آیین های حج ) عنه علیه السلام :فِکرُ الجاهِلِ غَوایَهٌ. (4)4301.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العالِمُ یَنظُرُ بِقَلبِهِ وخاطِرِهِ ، الجاهِلُ یَنظُرُ بِعَینِهِ وناظِرِهِ. (5)4302.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :غَضَبُ الجاهِلِ فی قَولِهِ ، وغَضَبُ العاقِلِ فی فِعلِهِ (6) .4303.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( لِجَبرَئیلَ علیه السلام ) عنه علیه السلام :رَأیُ الجاهِلِ یُردی. (7)4304.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام :ضالَّهُ الجاهِلِ غَیرُ مَوجودَهٍ. (8)4302.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :زُهدُکَ فی راغِبٍ فیکَ نُقصانُ عَقلٍ ، ورَغبَتُکَ فی زاهِدٍ فیکَ ذُلُّ نَفسٍ. (9)4303.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( به جبرئیل علیه السلام ) عنه علیه السلام :مِن عَدَمِ العَقلِ مُصاحَبَهُ ذَوِی الجَهلِ. (10)4304.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :کَثرَهُ الأَمانی مِن فَسادِ العَقلِ. (11) .

1- .غرر الحکم : ح 9471 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 476 ح 8727 .
2- .غرر الحکم : ح 1780 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 53 ح 1381 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 332 ح 813 .
3- .غرر الحکم : ح 1729 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 17 ح 8 وفیه صدره إلی قوله «لا یرتدع» .
4- .غرر الحکم : ح 6531 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 358 ح 6067 .
5- .غرر الحکم : ح 1241 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 46 ح 1149 و 1150 .
6- .کنز الفوائد : ج 1 ص 199 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 160 ح 43 .
7- .غرر الحکم : ح 5425 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 269 ح 4941 .
8- .غرر الحکم : ح 5898 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 310 ح 5457 .
9- .بحار الأنوار : ج 74 ص 164 ح 28 ، نهج البلاغه : الحکمه 451 وفیه «نُقصان حظٍّ» بدل «نُقصان عقلٍ» .
10- .غرر الحکم : ح 9299 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 472 ح 8642 .
11- .غرر الحکم : ح 7093 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 389 ح 6566 .

ص: 69

4305.عنه علیه السلام ( فی صِفَهِ المَلائِکَهِ ) امام علی علیه السلام :تنها نادان ، به رأی خود، خوشبین است .4306.الإمام زین العابدین علیه السلام ( فِی الصَّلاه عَلی حَمَلَهِ العَرشِ وَالمَلائِکَ ) امام علی علیه السلام :نادان ، دانشمند را نمی شناسد ؛ زیرا پیش از آن ، دانشمند نبوده است .4305.امام علی علیه السلام ( در توصیف فرشتگان ) امام علی علیه السلام :نادان ، [ از انجام دادن کار زشت،] باز نمی ایستد و از پندها بهره نمی گیرد .4306.امام زین العابدین علیه السلام ( در درود فرستادن بر حاملان عرش و فرشتگان مقرّب ) امام علی علیه السلام :اندیشه نادان ، گم راهی است .4307.الإمام علیّ علیه السلام ( فی صِفَهِ الأَرضِ ) امام علی علیه السلام :دانشمند، با دل و حافظه اش می نگرد و نادان، با چشم و دیده اش .4307.امام علی علیه السلام ( در توصیف زمین ) امام علی علیه السلام :خشم نادان ، در سخن اوست و خشمِ خردمند، در رفتارش .4308.تفسیر القمیّ عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه ال ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «ذِی قُوَّهٍ عِندَ ذِی ) امام علی علیه السلام :رأی نادان، پست می کند .4309.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :گم شده نادان ، وجود ندارد .4310.الإمام علیّ علیه السلام ( فی خُطبَهٍ لَهُ یُبَیِّنُ فیها فَضلَ الرَّسولِ ) امام علی علیه السلام :کناره گیری ات از کسی که به تو میل دارد ، کم خردی است و میل تو به کسی که از تو کناره می گیرد ، خواریِ نفْس است .4311.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :همنشینی با نادانان، نشانه بی خردی است .4312.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :آرزوهای بسیار، از تباهی خرد است . .


ص: 70

4308.تفسیر القمی ( به نقل از ابو بصیر ) عنه علیه السلام :غِنَی العاقِلِ بِعِلمِهِ ، غِنَی الجاهِلِ بِمالِهِ. (1)4309.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ثَروَهُ الجاهِلِ فی مالِهِ وأمَلِهِ. (2)4310.امام علی علیه السلام ( در سخنرانی ای که طیّ آن ، برتری پیامبر گرامی را ) عنه علیه السلام :إنَّ الجاهِلَ مِن جَهلِهِ فی إغواءٍ ، ومِن هَواهُ فی إغراءٍ ، فَقَولُهُ سَقیمٌ وفِعلُهُ ذَمیمٌ. (3)4311.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :إنَّ قُلوبَ الجُهّالِ تَستَفِزُّهَا الأَطماعُ ، وتَرتَهِنُهَا المُنی ، وتَستَعلِقُهَا الخَدائِعُ. (4)4312.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :أیُّهَا النّاسُ ! اِعلَموا أنَّهُ لَیسَ بِعاقِلٍ مَنِ انزَعَجَ مِن قَولِ الزّورِ فیهِ ، ولا بِحَکیمٍ مَن رَضِیَ بِثَناءِ الجاهِلِ عَلَیهِ ، النّاسُ أبناءُ ما یُحسِنونَ ، وقَدرُ کُلِّ امرِیًءما یُحسِنُ ، فَتَکَلَّموا فِی العِلمِ تَبَیَّن أقدارُکُم. (5)4313.عنه علیه السلام ( فی خُطبَهٍ لَهُ فی صِفَهِ رَسولِ اللّه ِ صلی ال ) عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : الجاهِلُ یَذُمُّ الدُّنیا ولا یَسخو بِإِخراجِ أقَلِّها ، یَمدَحُ الجودَ ویَبخَلُ بِالبَذلِ ، یَتَمَنَّی التَّوبَهَ بِطولِ الأَمَلِ ولا یُعَجِّلُها لِخَوفِ حُلولِ الأَجَلِ ، یَرجو ثَوابَ عَمَلٍ لَم یَعمَل بِهِ ، ویَفِرُّ مِنَ النّاسِ لِیُطلَبَ ، ویُخفی شَخصَهُ لِیَشتَهِرَ ، ویَذُمُّ نَفسَهُ لِیُمدَحَ ، ویَنهی عَن مَدحِهِ وهُوَ یُحِبُّ أن لا یُنتَهی مِنَ الثَّناءِ عَلَیهِ. (6)4314.عنه علیه السلام ( مِن خُطبَهٍ لَهُ علیه السلام یَذکُرُ فیها بَعضَ ) عنه علیه السلام :رَغبَتُکَ فِی المُستَحیلِ جَهلٌ. (7)4315.عنه علیه السلام ( فی صِفَهِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ) عنه علیه السلام :الرُّکونُ إلَی الدُّنیا مَعَ ما تُعایِنُ مِنها جَهلٌ. (8) .

1- .غرر الحکم : ح 6381 و 6382 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 347 ح 5867 و 5868 .
2- .غرر الحکم : ح 4709 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 218 ح 4277 .
3- .غرر الحکم : ح 3548 .
4- .الکافی : ج 1 ص 23 ح 16 عن السکونی عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، تحف العقول : ص 219 ، الجعفریّات : ص 240 عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلاموفیه «تشتغل بالخدایع» ، بحار الأنوار : ج 78 ص 58 ح 130 .
5- .الکافی: ج 1 ص 50 ح 14 ، الاختصاص: ص 1 ، تحف العقول: ص 208 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 204 ح 25 .
6- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 320 ح 670 .
7- .غرر الحکم : ح 5384 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 269 ح 4950 .
8- .نهج البلاغه : الحکمه 384 ؛ مطالب السؤول : ص 57 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 190 ح 56 .

ص: 71

4316.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :سرمایه خردمند، دانش اوست و سرمایه نادان، ثروت او .4317.السیره النبویه لابن هشام:امام علی علیه السلام :سرمایه نادان ، در ثروت و آرزوهای اوست .4318.کشف الغمّه :امام علی علیه السلام :نادان ، به دلیل نادانی اش ، در جهت گم راه کردن است و به دلیل هوسش ، در مسیر فریب دادن. از این رو، گفتار او نادرست و رفتارش نکوهیده است .4313.امام علی علیه السلام ( در سخنرانی ای در معرّفی پیامبر خدا صلی الله علی ) امام علی علیه السلام :آزمندی ها دل های نادانان را بر می انگیزند و آرزوها آنها را در گرو می گیرند، و نیرنگ ها آنها را بسته به خود می سازند .4314.امام علی علیه السلام ( از سخنرانی ای که در آن ، پاره ای ویژگی های پیام ) امام علی علیه السلام :ای مردم ! بدانید که آن که از سخنی ناروا درباره خویش ناراحت گردد، خردمند نیست و آن که از ستایش نادان ، خشنود گردد ، حکیم نیست . مردم، فرزند چیزی هستند که به نیکی از عهده انجام دادن آن بر می آیند و منزلت هر شخص ، به اندازه کاری است که به نیکی از عهده آن بر می آید . پس در حوزه دانش ، سخن بگویید تا منزلَتتان آشکار گردد .4315.امام علی علیه السلام ( در توصیف پیامبر صلی الله علیه و آله ) امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : نادان، دنیا را مذمّت می کند و به بخشیدن کمترین مقدار از آن ، تن نمی دهد ؛ جود را می ستاید و در بخشیدن، بخل می ورزد ؛ با آرزوهای طولانی ، توبه را آرزو می کند و توبه را از ترس آمدن مرگ، جلو نمی اندازد ؛ به امید پاداش کاری است که انجام نداده است ؛ از مردم فرار می کند تا مردم به دنبال او بیایند ؛ خود را پنهان می دارد تا مشهور گردد ؛ خود را سرزنش می کند تا مدحش گویند ؛ و دیگران را از ثناگویی نهی می کند، با آن که دوست دارد که ستایش کردن از او ، ادامه پیدا کند .4316.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :میل تو به کارهای محال، نادانی است.4317.السیره النبویه ، ابن هشام :امام علی علیه السلام :اعتماد به دنیا، با آنچه از آن می بینی، نادانی است. .


ص: 72

4318.کشف الغُمّه :عنه علیه السلام :طَلَبُ المَراتِبِ وَالدَّرَجاتِ بِغَیرِ عَمَلٍ جَهلٌ. (1)4319.الإمام علیّ علیه السلام ( وقَد سَأَلَهُ بَعضُ الزَّنادِقَهِ عَن قَولِ الل ) عنه علیه السلام :إنَّ مِنَ الجَهلِ النَّومَ مِن غَیرِ سَهَرٍ. (2)4320.الإمام الباقر علیه السلام ( لَمّا سُئِلَ عَن قَولِ اللّه ِ عَزَّ وجَلَّ : { ) الإمام الحسن علیه السلام فی جَوابِ أبیهِ لَمّا سَأَلَهُ عَن تَفسیرِ الجَهلِ : سُرعَهُ الوُثوبِ عَلَی الفُرصَهِ قَبلَ الاِستِمکانِ مِنها ، وَالاِمتِناعُ عَنِ الجَوابِ. (3)4319.امام علی علیه السلام ( در پاسخ به زندیقی که از این سخن خدای عز و جل : ) الإمام الصادق علیه السلام :مِن أخلاقِ الجاهِلِ الإِجابَهُ قَبلَ أن یَسمَعَ ، وَالمُعارَضَهُ قَبلَ أن یَفهَمَ ، وَالحُکمُ بِما لا یَعلَمُ. (4)4320.امام باقر علیه السلام ( در پاسخ به سؤال درباره این سخن خدای عز و جل : { ) عنه علیه السلام :العاقِلُ غَفورٌ ، وَالجاهِلُ خَتورٌ (5) . (6)4321.الکافی عن برید العجلی :مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام : أدنی صِفَهِ الجاهِلِ دَعواهُ بِالعِلمِ بِلاَ استِحقاقٍ ، وأوسَطُهُ الجَهلُ بِالجَهلِ ، وأقصاهُ جُحودُهُ. (7)4322.الإمام الصادق علیه السلام ( فی قَولِ اللّه ِ عَزَّ وجَلَّ : {Q} «إِنَّ اللّ ) الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ مِنَ الجَهلِ الضِّحکَ مِن غَیرِ عَجَبٍ. (8)4323.عنه علیه السلام ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ ) عنه علیه السلام :الجَهلُ فی ثَلاثٍ : فی تَبَدُّلِ الإِخوانِ ، وَالمُنابَذَهِ بِغَیرِ بَیانٍ ، وَالتَّجَسُّسِ عَمّا لا یَعنی. (9) .

1- .غرر الحکم : ح 5997 .
2- .الجعفریّات : 237 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام .
3- .معانی الأخبار : ص 401 ح 62 عن شریح بن هانئ ، بحار الأنوار : ج 1 ص 116 ح 10 .
4- .الدرّه الباهره : ص 31 ، أعلام الدین : ص 303 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 278 ح 113 .
5- .الخترُ : شبیه بالغدر والخدیعه ؛ وقیل : هو الخدیعه بعینها (لسان العرب : ج 4 ص 229) .
6- .الکافی : ج 1 ص 27 ح 29 عن مفضّل بن عمر ، تحف العقول : ص 356 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 269 ح 109 .
7- .مصباح الشریعه : ص 427 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 93 ح 15 .
8- .الکافی : ج 2 ص 664 ح 7 عن السکونی ، تحف العقول : ص 487 عن الإمام العسکریّ علیه السلام ، مشکاه الأنوار: ص 336 ح 1073 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار: ج 76 ص 59 ح 10 وراجع: ج 2 ص 50 علامات الجهل / کفی بذلک جهلاً / الضحک من غیر عجب.
9- .تحف العقول : ص 317 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 230 ح 21 .

ص: 73

4321.الکافی ( به نقل از برید عِجلی ) امام علی علیه السلام :آرزوی رتبه و درجه، بدون کار و تلاش ، نادانی است.4322.امام صادق علیه السلام ( درباره این سخن خداوند عز و جل : {Q} «خدا به شما ) امام علی علیه السلام :از نشانه های نادانی است خوابیدن [ در صبحگاهان] بدون شب زنده داری.4323.امام صادق علیه السلام ( درباره این سخن خداوند متعال : {Q} «خدا به شما ف ) امام حسن علیه السلام در پاسخ پدرش ، آن گاه که از وی از تفسیر نادانی پرسید : شتاب در چنگ انداختن بر فرصت ها، پیش از اطمینان از امکان بهره گیری از آنها و خودداری از پاسخگویی.4324.الإمام الکاظم علیه السلام ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ ) امام صادق علیه السلام :از خلق و خوی نادان است: پاسخ گفتن پیش از شنیدن [سؤال] ؛ و به نزاع برخاستن ، پیش از آن که بفهمد؛ و داوری کردن در آنچه نمی داند .4325.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :خردمند، گذشت می کند و نادان، نیرنگ می زند .4326.عنه صلی الله علیه و آله :مصباح الشریعه در سخنی منسوب به امام صادق علیه السلام : کمترین ویژگی نادان، ادّعای دانایی است، بدون آن که مستحقّ آن باشد، و بالاتر از آن ، ناآگاهی از نادانی خویش است ، و بالاترین ویژگی اش ، انکار کردن اوست .4327.الإمام علیّ علیه السلام :امام صادق علیه السلام :از نشانه های نادانی، خندیدن بدون شگفت زدگی است.4328.الإمام الباقر علیه السلام ( فی وَصفِ الأَئِمَّهِ علیهم السلام ) امام صادق علیه السلام :نادانی ، در سه چیز است: تغییر دادن برادران، دشمنی (کینه ورزی) بدون توضیح ، و تجسس در آنچه سودمند نیست . .


ص: 74

4329.الإمام الصادق علیه السلام :مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام : الجَهلُ صورَهٌ رُکِّبَت فی بَنی آدَمَ ، إقبالُها ظُلمَهٌ وإدبارُها نورٌ ، وَالعَبدُ مُتَقَلِّبٌ مَعَها کَتَقَلُّبِ الظِّلِّ مَعَ الشَّمسِ ، ألا تَری إلَی الإِنسانِ تارَهً تَجِدُهُ جاهِلاً بِخِصالِ نَفسِهِ حامِداً لَها ، عارِفاً بِعَیبِها فی غَیرِهِ ساخِطاً لَها ! وتارَهً تَجِدُهُ عالِماً بِطِباعِهِ ساخِطاً لَها ، حامِداً لَها فی غَیرِهِ ! فَهُوَ مِنهُ مُتَقَلِّبٌ (1) بَینَ العِصمَهِ وَالخِذلانِ ، فَإِن قابَلَتهُ العِصمَهُ أصابَ ، وإن قابَلَهُ الخِذلانُ أخطَأَ .

ومِفتاحُ الجَهلِ الرِّضا وَالاِعتِقادُ بِهِ ، ومِفتاحُ العِلمِ الاِستِبدالُ مَعَ إصابَهِ مُوافَقَهِ التَّوفیقِ . وأدنی صِفَهِ الجاهِلِ دَعواهُ بِالعِلمِ بِلاَ استِحقاقٍ ، وأوسَطُهُ الجَهلُ بِالجَهلِ ، وأقصاهُ جُحودُهُ . ولَیسَ شَیءٌ إثباتُهُ حَقیقَهً نَفیُهُ إلاَّ الجَهلُ وَالدُّنیا وَالحِرصُ ، فَالکُلُّ مِنهُم کَواحِدٍ ، وَالواحِدُ مِنهُم کَالکُلِّ (2) . 34324.امام کاظم علیه السلام ( درباره سخن خداوند متعال که : {Q} «خدا به شما فر ) الإمام الکاظم علیه السلام :تَعَجُّبُ الجاهِلِ مِنَ العاقِلِ أکثَرُ مِن تَعَجُّبِ العاقِلِ مِنَ الجاهِلِ. (3) .

1- .فی الطبعه المعتمده «منقلب» والتصویب من طبعه المصطفوی وبحار الأنوار .
2- .مصباح الشریعه : ص 425 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 93 ح 15 .
3- .تحف العقول : ص 414 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 326 ح 33 .

ص: 75

4325.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مصباح الشریعه در سخنان منسوب به امام صادق علیه السلام : نادانی ، صورتی است که در فرزندان آدم ترکیب شده است . رو آوردنش ، سبب تاریکی و دور شدنش ، مایه روشنایی است و آدمی با آن ، همچون سایه با خورشید است . مگر نمی بینی که انسان ، گاهی به خصلت های خویش ناآگاه است ؛ ولی خود را ستایش می کند ، و همان عیب را در دیگران می بیند و نسبت بدان خشمگین است؟ و گاه به عیب خویش آگاه است و نسبت بدان خشمگین است؛ ولی دیگران را با داشتن همان عیب ، ستایش می کند؟

آدمی ، میان عصمت (مصونیت الهی) و خذلان (بی توفیقی) در چرخش است. اگر عصمت [ و دانایی] به وی روی آورد، به حقیقت می رسد و اگر بی توفیقی به او روی آورد ، به خطا می رود.

کلید نادانی ، از خود راضی بودن و بدان باور داشتن است، و کلید دانایی، انعطاف داشتن [ و تغییر رأی دادن] است ، اگر توفیق رسیدن به حقیقت ، دست دهد.

پایین ترین مرتبه نادانی ، ادّعای علم کردن است بدون آن که شایسته آن باشد، و مرتبه وسط آن، ناآگاهی به نادانی است، و بالاترین مرتبه آن ، انکار کردن است. و چیزی نیست که اثبات آن ، در حقیقت ، عین نفی باشد، مگر نادانی و دنیا و حرص. پس همه اینها به منزله یکی هستند و یکی از اینها به منزله تمام آنهاست.4326.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام :شگفتی نادان از خردمند، بیشتر از شگفتی خردمند از نادان است . .


ص: 76

4327.امام علی علیه السلام :الإمام الهادی علیه السلام :الجاهِلُ أسیرُ لِسانِهِ. (1)4328.امام باقر علیه السلام ( در توصیف امامان علیهم السلام ) عنه علیه السلام :الهُزءُ فُکاهَهُ السُّفَهاءِ ، وصِناعَهُ الجُهّالِ. (2)4329.امام صادق علیه السلام :عیسی علیه السلام :بِحَقٍّ أقولُ لَکُم ، إنَّ الحَکیمَ یَعتَبِرُ بِالجاهِلِ ، وَالجاهِلُ یَعتَبِرُ بِهَواهُ. (3)3 / 3کَفی بِذلِکَ جَهلاًأ الإِعجابُ بِالرَّأیِ4333.الإمام الرضا علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :کَفی بِالمَرءِ فِقهاً إذا عَبَدَ اللّهَ ، وکَفی بِالمَرءِ جَهلاً إذا اُعجِبَ بِرَأیِهِ. (4)4334.الإمام العسکریّ علیه السلام ( فِی الصَّلاهِ عَلَی الحَسَنِ وَالحُسَینِ علیهما ) الإمام علیّ علیه السلام :حَسبُکَ مِنَ العِلمِ أن تَخشَی اللّهَ ، وحَسبُکَ مِنَ الجَهلِ أن تُعجَبَ بِعِلمِکَ. (5)ب الرِّضا عَنِ النَّفسِ4331.امام صادق علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :کَفی بِالمَرءِ عِلماً أن یَخشَی اللّهَ ، وکَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یُعجَبَ بِنَفسِهِ. (6)4332.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یَرضی عَن نَفسِهِ. (7) .

1- .الدرّه الباهره : ص 41 ، أعلام الدین : ص 311 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 368 ح 3 .
2- .الدرّه الباهره : ص 42 ، أعلام الدین : ح 311 وفیه «الهزل» بدل «الهزء» ، بحار الأنوار : ج 75 ص 147 ح 20 .
3- .تحف العقول : ص 511 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 315 ح 17 وراجع ص 203 ح 983 .
4- .المعجم الأوسط : ج 8 ص 302 ح 8698 ، حلیه الأولیاء : ج 5 ص 174 ، الفردوس : ج 3 ص 284 ح 4855 کلّها عن عبداللّه بن عمرو ، کنز العمّال : ج 1 ص 155 ح 28794 ؛ جامع الأحادیث للقمّی : ص 110 .
5- .الأمالی للطوسی : ص 56 ح 78 عن سلیمان الغازی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 78 وفیه «بعقلک ، أو قال : بعلمک» .
6- .کنز العمّال : ج 3 ص 142 ح 5880 عن مسروق ، جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 21 عن عبداللّه بن عمرو نحوه .
7- .غرر الحکم : ح 7049 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 385 ح 6518 .

ص: 77



3 / 3 برای نادانی همین بس!

الف شیفته رأی خود بودن

ب از خود راضی بودن

4333.امام رضا علیه السلام :امام هادی علیه السلام :نادان، اسیر زبان خویش است .4334.امام عسکری علیه السلام ( در درود فرستادن بر حسن و حسین علیهماالسلام ) امام هادی علیه السلام :مسخره کردن ، شوخی ابلهان و کار نادان هاست .4335.الإمام المهدی علیه السلام ( فِی الزِّیارَهِ المَعروفَهِ بِزِیارَهِ النّاحِی ) عیسی علیه السلام :به درستی ، برایتان می گویم که : حکیم ، از نادان ، پند می گیرد و نادان ، از هوس خود .3 / 3برای نادانی همین بس!الف شیفته رأی خود بودن4337.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای فهم آدمی، همین بس که بندگیِ خدا کند ، و برای نادانی او ، همین بس که شیفته رأی خود (خودْرأی) باشد .4338.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :برای آگاهی تو، همین بس که از خدا بترسی ، و برای نادانی ات ، همین بس که شیفته دانش خود باشی .ب از خود راضی بودن4340.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای آگاهی آدمی، همین بس که از خدا بترسد ، و برای نادانی او، همین بس که از خود ، راضی باشد .4341.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :برای نادانی آدمی، همین بس که از خود ، راضی باشد .

.


ص: 78

ج الجَهلُ بِعُیوبِ النَّفسِ4338.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یَجهَلَ عُیوبَ نَفسِهِ ، ویَطعَنَ عَلَی النّاسِ بِما لا یَستَطیعُ التَّحَوُّلَ عَنهُ. (1)4339.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یَجهَلَ عَیبَهُ. (2)د الجَهلُ بِقَدرِ النَّفسِ4341.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :العالِمُ مَن عَرَفَ قَدرَهُ ، وکَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن لا یَعرِفَ قَدرَهُ. (3)4342.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العالِمُ مَن عَرَفَ قَدرَهُ ، الجاهِلُ مَن جَهِلَ أمرَهُ. (4)4343.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن أحرَزَ أمرَهُ ، الجاهِلُ مَن جَهِلَ قَدرَهُ. (5)4344.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یَجهَلَ قَدرَهُ. (6)4345.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی بَیانِ الصِّفاتِ اللاّزِمَهِ لِکاتِبِ الوالی : لا یَجهَلُ مَبلَغَ قَدرِ نَفسِهِ فِی الاُمورِ ، فَإِنَّ الجاهِلَ بِقَدرِ نَفسِهِ یَکونُ بِقَدرِ غَیرِهِ أجهَلَ. (7)4346.جامع بیان العلم وفضله عن أنس :عنه علیه السلام :مَن جَهِلَ قَدرَهُ عَدا طَورَهُ. (8)راجع: ص 82 (أجهل الناس) .

.

1- .غرر الحکم : ح 7071 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 386 ح 6521 .
2- .غرر الحکم : ح 7061 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 103 ، إرشاد القلوب : ص 35 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 29 ح 418 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 58 ح 37 .
4- .غرر الحکم : ح 1238 و 1239 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 29 ح 418 و 419 .
5- .غرر الحکم : ح 1113 و 1114 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 44 ح 1084 و 1085 .
6- .غرر الحکم : ح 7054 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 385 ح 6517 .
7- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 139 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 607 ح 744 .
8- .غرر الحکم : ح 7964 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 430 ح 7379 .

ص: 79

ج بی خبری از عیب های خویش

د نشناختن حدّ خویش

ج بی خبری از عیب های خویش4343.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :برای نادانی آدمی، همین بس که از عیب های خویش بی خبر باشد و در آنچه نمی تواند خود را از آن جدا سازد ، بر مردم طعنه زند .4344.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :برای نادانی آدمی، همین بس که از عیب های خود ، بی خبر باشد .د نشناختن حدّ خویش4346.جامع بیان العلم وفضله ( به نقل از اَ نَس ) امام علی علیه السلام :آگاه، کسی است که حدّ خود را بشناسد و برای نادانی، همین بس که آدمی ، حدّ خود را نشناسد .4347.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :آگاه، کسی است که حدّ خود را بشناسد و نادان، کسی است که از خویش بی خبر باشد .4348.مصباح الشریعه ( فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السل ) امام علی علیه السلام :خردمند، کسی است که جایگاه خود را بشناسد و نادان، کسی است که حدّ خویش را نشناسد .4349.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :برای نادانی، همین بس که آدمی ، حدّ خود را نشناسد .4350.صحیح مسلم عن أبی ذرّ :امام علی علیه السلام در بیان ویژگی های مُنشی حاکم : از جایگاه خویش در کارها بی خبر نباشد ؛ زیرا کسی که حدّ خود را نمی شناسد، از منزلت دیگران بی خبرتر است .4351.الإمام علیّ علیه السلام ( مِن کِتابٍ لَهُ إلَی الأَشعَثِ بنِ قَیسٍ ) امام علی علیه السلام :آن که حدّ خود را نشناسد ، از مرز خود می گذرد .ر . ک : ص 83 (نادان ترین مردم ).

.


ص: 80

ه تنافی العِلمِ وَالعَمَلِ4350.صحیح مسلم ( به نقل از ابو ذر ) الإمام علیّ علیه السلام :کَفی بِالعالِمِ جَهلاً أن یُنافِیَ عِلمُهُ عَمَلَهُ. (1)و إنکارُ ما یَأتی مِثلَهُ4352.عنه علیه السلام ( مِن کِتابٍ لَهُ إلی بَعضِ عُمّالِهِ ) الإمام علیّ علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یُنکِرَ عَلَی النّاسِ ما یَأتی مِثلَهُ. (2)4352.امام علی علیه السلام ( از نامه ایشان به یکی از کارگزارانش ) لقمان علیه السلام :کَفی بِکَ جَهلاً أن تَنهی عَمّا تَرکَبُ ، وکَفی بِکَ عَقلاً أن یَسلَمَ النّاسُ مِن شَرِّکَ. (3)ز رُکوبُ المَناهی (4)4354.عنه علیه السلام ( مِمّا کَتَبَ إلی رِفاعَهَ ) الإمام علیّ علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یَرتَکِبَ ما نُهِیَ عَنهُ. (5)4355.عنه علیه السلام ( مِن کِتابٍ لَهُ إلی بَعضِ عُمّالِهِ ) الإمام الکاظم علیه السلام :کَفی بِکَ جَهلاً أن تَرکَبَ ما نُهیتَ عَنهُ. (6)ح إظهارُ کُلِّ ما یَعلَمُ4357.الإمام علیّ علیه السلام ( مِن عَهدٍ لَهُ إلی بَعضِ عُمّالِهِ ، وقَد بَعَث ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :حَسبُکَ مِنَ الکَذِبِ أن تُحَدِّثَ بِکُلِّ ما سَمِعتَ ، [ و ] (7) مِنَ الجَهلِ أن تُظهِرَ کُلَّ ما عَلِمتَ. (8)4353.امام علی علیه السلام ( از نامه ایشان به رفاعه ، قاضی اش در اهواز ) الإمام علیّ علیه السلام :لا تَتَکَلَّم بِکُلِّ ما تَعلَمُ ، فَکَفی بِذلِکَ جَهلاً. (9) .

1- .غرر الحکم : ح 7063 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 385 ح 6519 وفیه «بالمرء» بدل «بالعالم» .
2- .غرر الحکم : ح 7072 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 386 ح 6524 .
3- .حلیه الأولیاء : ج 6 ص 6 عن کعب .
4- .یمکن دمج هذا العنوان تحت العنوان السابق إن لم یقرأ «نهی» علی بناء المجهول .
5- .مطالب السؤول : ص 55 ؛ بحار الأنوار : ج 78 ص 8 ح 64 .
6- .الکافی : ج 1 ص 16 ح 12 عن هشام بن الحکم ، تحف العقول : ص 386 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 300 ح 1 .
7- .ما بین المعقوفین إضافه یقتضیها السیاق وقد سقطت من المصدر .
8- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 122 ، مصباح الشریعه : ص 425 عن الإمام الصادق علیه السلام ولیس فیه صدره .
9- .غرر الحکم : ح 10187 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 518 ح 9398 .

ص: 81



ه منافات داشتنِ دانش و عمل

و زشت دانستن آنچه خود، مانندش را انجام می دهد

ز مُرتکب شدن گناهان

ح اظهار کردن هر آنچه می داند

ه منافات داشتنِ دانش و عمل4355.امام علی علیه السلام ( از نامه ایشان به یکی از کارگزارانش ) امام علی علیه السلام :برای ناآگاهی عالِم، همین بس که دانش او با عملش مُنافات داشته باشد .و زشت دانستن آنچه خود، مانندش را انجام می دهد4357.امام علی علیه السلام ( از فرمان ایشان به یکی از کارگزارانش که برای جمع ) امام علی علیه السلام :برای نادانی آدمی، همین بس که در آنچه خود انجام می دهد ، بر دیگران خُرده بگیرد.4358.الإمام علیّ علیه السلام :لقمان علیه السلام :برای ناآگاهی ات، همین بس که دیگران را از آنچه خود انجام می دهی، نهی کنی، و برای خردمندی ات، همین بس که مردم از بدی تو ، در امان باشند.ز مُرتکب شدن گناهان4360.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :برای نادانی آدمی، همین بس که آنچه را از آن نهی می کند ، خود انجام دهد .4361.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام :برای نادانی ات ، همین بس که آنچه را از آن نهی شده ای ، انجام دهی .ح اظهار کردن هر آنچه می داند4359.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای دروغگویی، همین بس که هر آنچه را می شنوی ، بر زبان آوری، و از نادانی است که هر آنچه را می دانی، اظهار کنی .4360.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هر آنچه را می دانی، مگو ؛ زیرا برای نادانی، همین کفایت می کند .

.


ص: 82

ط رَدُّ کُلِّ ما یَسمَعُ4362.الإمام الصادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :لا تَرُدَّ عَلَی النّاسِ کُلَّ ما حَدَّثوکَ بِهِ ، فَکَفی بِذلِکَ جَهلاً. (1)ی الاِغتِرارُ بِاللّهِ4364.الإمام الصادق علیه السلام ( قالَ لُقمانُ لِابنِهِ ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :کَفی بِالاِغتِرارِ بِاللّهِ جَهلاً. (2)ک الضِّحکُ مِن غَیرِ عَجَبٍ4362.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :کَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن یَضحَکَ مِن غَیرِ عَجَبٍ. (3)راجع : ص 72 ح 1025 .

3 / 4أجهَلُ النّاسِ4366.عنه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :أنقَصُ النّاسِ عَقلاً أخوَفُهُم لِلسُّلطانِ وأطوَعُهُم لَهُ. (4)4367.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :أنقَصُ النّاسِ عَقلاً أطوَعُهُم لِلشَّیطانِ وأعمَلُهُم بِطاعَتِهِ. (5)4368.الإمام علیّ علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :أنقَصُ النّاسِ عَقلاً مَن ظَلَمَ دونَهُ ولَم یَصفَح عَمَّنِ اعتَذَرَ إلَیهِ. (6) .

1- .نهج البلاغه : الکتاب 69 ، غرر الحکم : ح 10251 وفیه «حمقًا» بدل «جهلاً» ، بحار الأنوار : ج 2 ص 160 ح 9 .
2- .شُعب الإیمان : ج 1 ص 472 ح 746 عن عبداللّه ؛ تحف العقول : ص 364 ، إرشاد القلوب : ص 106 کلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام ، تفسیر القمّی : ج 2 ص 146 عن حفص بن غیاث ، عیون الحکم والمواعظ : ص 386 ح 6538 ولیس فیه «باللّه » ، بحار الأنوار : ج 2 ص 27 ح 5 .
3- .غرر الحکم : ح 7051 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 385 ح 6504 وفیه «ضحکه» بدل «أن یضحک» .
4- .تحف العقول : ص 50 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 154 ح 126 .
5- .تاریخ بغداد: ج 13 ص 40 عن زید بن علی عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، تاریخ دمشق: ج 56 ص 208 ح 11820 عن أبی هریره .
6- .الدرّه الباهره : ص 31 ، نزهه الناظر : ص 112 ح 42 ، أعلام الدین : ص 303 .

ص: 83



ط انکار کردن هر آنچه می شنود

ی فریفتگی به مُهلت خداوند

ک خنده بدون شگفتی

3 / 4 نادان ترینِ مردم

ط انکار کردن هر آنچه می شنود4370.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :هر آنچه را مردم به تو گفتند ، انکار منما که برای نادانی، همین بس است.ی فریفتگی به مُهلت خداوند4372.الکافی عن سماعه :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای نادانی، همین بس که [ آدمی ]به [ مهلتی که] خداوند [ داده و در کیفر گناهان عجله نکرده،] فریفته شود .ک خنده بدون شگفتی4367.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :برای نادانی آدمی، همین بس که بدون شگفتی بخندد .ر . ک : ص 73 ح 1025 .

3 / 4نادان ترینِ مردم4371.الکافی ( به نقل از سلیمان بن خالد ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کم خردترینِ مردم ، کسی است که از پادشاهان ، بیشتر بترسد و از آنان، بیشتر پیروی کند .4372.الکافی ( به نقل از سماعه ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کم خردترینِ مردمان ، رام ترینِ آنان در برابر شیطان و عامل ترینِ آنان به دستورات وی است .4373.الإمام علیّ علیه السلام :امام صادق علیه السلام :کم خردترینِ مردم ، کسی است که به زیردستان، ستم روا دارد و از کسی که عذر آورده، نگذرد .

.


ص: 84

4374.تفسیر العیّاشی عن أبی بصیر :الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ أجهَلَ النّاسِ مَن لَم یَعرِف قَدرَهُ ، وکَفی بِالمَرءِ جَهلاً أن لا یَعرِفَ قَدرَهُ. (1)4375.دعائم الإسلام عن الإمام الباقر علیه السلام :عنه علیه السلام :أعظَمُ الجَهلِ جَهلُ الإِنسانِ أمرَ نَفسِهِ. (2)4373.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : أجهَلُ الجُهّالِ مَن عَثَرَ بِحَجَرٍ مَرَّتَینِ. (3)4374.تفسیر العیّاشی ( به نقل از ابو بصیر ) عنه علیه السلام :أجهَلُ النّاسِ مُسیءٌ مُستَأنِفٌ. (4)4375.دعائم الإسلام :عنه علیه السلام :أجهَلُ النّاسِ المُغتَرُّ بِقَولِ مادِحٍ مُتَمَلِّقٍ ، یُحَسِّنُ لَهُ القَبیحَ ویُبَغِّضُ إلَیهِ النَّصیحَ. (5)4376.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :غایَهُ الجَهلِ تَبَجُّحُ (6) المَرءِ بِجَهلِهِ. (7)4377.عنه علیه السلام ( فی حَقیقَهِ الحَجَرِ الأَسوَدِ ) عنه علیه السلام :أعظَمُ الجَهلِ مُعاداهُ القادِرِ ، ومُصادَقَهُ الفاجِرِ ، وَالثِّقَهُ بِالغادِرِ. (8)4376.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :رَأسُ الجَهلِ مُعاداهُ النّاسِ. (9)4377.امام صادق علیه السلام ( درباره حقیقت حجر الأسود ) عنه علیه السلام :تَکَثُّرُکَ بِما لا یَبقی لَکَ ولا تَبقی لَهُ مِن أعظَمِ الجَهلِ. (10) .

1- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 505 عن طلیق ؛ نهج البلاغه : الخطبه 16 و 103 ، الإرشاد : ج 1 ص 231 ، الأمالی للطوسی : ص 235 ح 416 عن خالد بن طلیق ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 97 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 115 وفیها ذیله .
2- .غرر الحکم : ح 2936 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 118 ح 2639 ولیس فیه «أمر» .
3- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 332 ح 811 .
4- .غرر الحکم : ح 2938 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 114 ح 2500 .
5- .غرر الحکم : ح 3262 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 123 ح 2797 .
6- .یتبجّح : أی یتعظّم ویفتخر (النهایه : ج 1 ص 96) .
7- .غرر الحکم : ح 6371 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 350 ح 5950 .
8- .غرر الحکم : ح 3358 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 126 ح 2878 .
9- .غرر الحکم : ح 5247 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4814 .
10- .غرر الحکم : ح 4576 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 199 ح 4034 وفیه «تکبّرک» بدل «تکثّرک» و «جهل» بدل «من أعظم الجهل» .

ص: 85

4378.الإمام علیّ علیه السلام ( مِن وَصِیَّهٍ لَهُ علیه السلام کانَ یَکتُبُها ل ) امام علی علیه السلام :نادان ترینِ مردم، کسی است که اندازه خود را نداند ، و برای نادانی آدمی ، همین بس که اندازه خویش را نداند .4379.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :بزرگ ترین نادانی ، نادانی انسان به حال خویش است .4380.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : نادان ترینِ نادانان ، کسی است که بر یک سنگ، دو بار بلغزد .4378.امام علی علیه السلام ( از سفارش های ایشان که به متصدّیان جمع آوری زکات ) امام علی علیه السلام :نادان ترینِ مردم ، بدکارِ تکرار کننده است .4379.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :نادان ترینِ مردم ، کسی است که فریب سخن ستایشگران چاپلوس را بخورد ؛ آن که زشت را برایش زیبا و خیرخواه را برایش دشمن جلوه می دهد .4380.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :نهایتِ نادانی، آن است که آدمی به نادانی اش فخر کند .4381.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :بزرگ ترین نادانی ها، دشمنی با توانمند ، دوستی با تبهکار و اعتماد به نیرنگباز است .4382.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :اوج نادانی، دشمنی با مردم است .4381.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :بسیار جستنِ آنچه برایت نمی ماند و تو برای آن نمی مانی ، بزرگ ترین نادانی است . .


ص: 86

4382.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :مَنِ ادَّعی مِنَ العِلمِ غایَتَهُ فَقَد أظهَرَ مِن جَهلِهِ نِهایَتَهُ. (1)4383.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَنِ اصطَنَعَ (2) جاهِلاً بَرهَنَ عَن وُفورِ جَهلِهِ. (3)4384.الإمام الصادق علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن لَم یَرَ أنَّ للّهِِ عِندَهُ نِعمَهً إلاّ فی مَطعَمٍ ومَشرَبٍ ، قَلَّ عِلمُهُ وکَثُرَ جَهلُهُ. (4)4385.الإمام الباقر علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :کَثرَهُ الخَطَاَءتُنذِرُ بِوُفورِ الجَهلِ. (5)4386.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :رَأسُ الجَهلِ الجَورُ. (6)4387.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :رَأسُ السُّخفِ العُنفُ. (7)راجع : ص 76 (کفی بذلک جهلا) ، ج 1 ص 442 (أعقل الناس) .

.

1- .غرر الحکم : ح 9193 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 433 ح 7462 .
2- .اصطنعه : اتّخذه ، وقوله تعالی : «وَاصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی» تأویله : اخترتُک لإقامه حجّتی وجعلتُک بینی وبین خلقی . وقال الأزهری : أی ربّیتُک لخاصّه أمری ، اصطنعتُ عند فلان صنیعه ، واصطنعتُ فلانًا لنفسی ، وهو صنیعتی ، إذا اصطنعته وخرّجته (لسان العرب : ج 8 ص 209 ، الصحاح : ج 3 ص 1246) .
3- .غرر الحکم : ح 8241 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 445 ح 7831 .
4- .أعلام الدین : ص 294 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 172 ح 8 وفیه «قلّ عمله وکبر» بدل «قلّ علمه وکثر» وراجع تحف العقول : ص 52 ومشکاه الأنوار : ص 467 ح 1557 .
5- .غرر الحکم : ح 7092 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 389 ح 6567 .
6- .غرر الحکم : ح 5238 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 263 ح 4777 .
7- .غرر الحکم : ح 5240 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4799 .

ص: 87

4389.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که [ کسب] بالاترین درجه دانش را ادّعا کند ، نهایت نادانیِ خویش را آشکار کرده است .4383.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که نادان را [ به دوستی] برگزیند ، بر زیادی نادانی اش دلیل آورده است .4384.امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که نعمت خداوند را جز در خوراکی و نوشیدنی نمی بیند ، دانشش اندک و نادانی اش بسیار است .4385.امام باقر علیه السلام :امام علی علیه السلام :خطای بسیار ، از فراوانی نادانی ، خبر می دهد .4386.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اوج نادانی ، ستمگری است .4387.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :اوج سبُک مغزی ، خشونت است .ر . ک : ص 77 (برای نادانی همین بس)، ج 1 ص 443 (خردمندترین انسان) .

.


ص: 88

الفصل الرابع : أحکام الجاهل4 / 1ما یَجِبُ عَلَی الجاهِلِأ التَّعَلُّم4393.عنه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن لَم یَصبِر عَلی ذُلِّ التَّعَلُّمِ ساعَهً ، بَقِیَ فی ذُلِّ الجَهلِ أبَداً. (1)4394.مصباح الشریعه ( فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السل ) عنه صلی الله علیه و آله :لا یَنبَغی لِلعالِمِ أن یَسکُتَ عَلی عِلمِهِ ، ولا یَنبَغی لِلجاهِلِ أن یَسکُتَ عَلی جَهلِهِ ، قالَ اللّهُ جَلَّ ذِکرُهُ : «فَسْئلُواْ أهْلَ الذِّکْرِ إن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ» (2) . (3)4395.الإمام علیّ علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :قالَ رَجُلٌ : یا رَسولَ اللّهِ ، ما یَنفی عَنّی حُجَّهَ الجَهلِ ؟ قالَ : العِلمُ .

قالَ : فَما یَنفی عَنّی حُجَّهَ العِلمِ؟

قالَ : العَمَلُ. (4)4390.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :اِعلَموا أیُّهَا النّاسُ ! أنَّهُ مَن لَم یَملِک لِسانَهُ یَندَم ، ومَن لا یَتَعَلَّم یَجهَل ، ومَن

لا یَتَحَلَّم لا یَحلُم. (5) .

1- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 285 ح 135 ، غرر الحکم : ح 8971 وفیه «مضض التعلیم» بدل «ذلّ التعلّم ساعه» ، بحار الأنوار : ج 1 ص 177 ح 50 .
2- .النحل : 43 و الأنبیاء : 7 .
3- .المعجم الأوسط : ج 5 ص 298 ح 5365 ، الفردوس : ج 5 ص 139 ح 7748 کلاهما عن جابر بن عبداللّه ، کنز العمّال : ج 10 ص 238 ح 29264 .
4- .کنز العمّال : ج 10 ص 254 ح 29361 نقلاً عن الخطیب فی الجامع عن عبداللّه بن خراش .
5- .تحف العقول : ص 94 ، الکافی : ج 8 ص 20 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام وفیه «لا یعلم» بدل «لا یتعلّم» ، بحار الأنوار : ج 77 ص 283 ح 1 .