فصل چهارم : وظایف نادان
4 / 1 آنچه بر نادان واجب است
الف آموختن
فصل چهارم : وظایف نادان4 / 1آنچه بر نادان واجب استالف آموختن4395.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که ساعتی، خواریِ آموختن را تحمّل نکند ، همیشه در خواریِ نادانی خواهد ماند .4396.الإمام علیّ علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سزاوار نیست که عالم بر دانش خویش، و نادان بر نادانی خویش ، سکوت کند. خداوندِبزرگ یاد، می فرماید: «پس، از دانایان بپرسید، اگرنمی دانید» .4397.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :مردی گفت : ای پیامبر خدا! چه چیزی حجّت نادانی را از من دور می کند ؟
فرمود : «دانش» .
گفت: چه چیزی حجّت دانش را از من دور می سازد؟
فرمود: «عمل کردن».4398.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :ای مردم! بدانید که هر کس زبانش را کنترل نکند ، پشیمان می گردد
و هر کس نیاموزد ، نادان می شود ، و هر کس خود را به بردباری وا ندارد ، بردبار نمی گردد .
.
ص: 90
4399.عیون أخبار الرضا علیه السلام عن أبی هاشم الجعفریعنه علیه السلام :مَن لَم یَتَعَلَّم لَم یَعلَم. (1)4396.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :لا یَستَحیِ الجاهِلُ إذا لَم یَعلَم أن یَتَعَلَّمَ. (2)4397.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :لا یَستَنکِفَنَّ مَن لَم یَکُن یَعلَمُ أن یَتَعَلَّمَ. (3)4398.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :عِلَّهُ الجَهلِ تُعرَضُ عَلَی العالِمِ. (4)4399.عیون أخبار الرضا علیه السلام ( به نقل از ابو هاشم جعفری ) عنه علیه السلام :لَولا خَمسُ خِصالٍ لَصارَ النّاسُ کُلُّهُم صالِحینَ : أوَّلُهَا القَناعَهُ بِالجَهلِ ، وَالحِرصُ عَلَی الدُّنیا ، وَالشُّحُّ بِالفَضلِ ، وَالرِّیاءُ فِی العَمَلِ ، وَالإِعجابُ بِالرَّأیِ. (5)4400.الإمام علیّ علیه السلام ( مِن کِتابٍ لَهُ إلَی المُنذِرِ بنِ الجارودِ الع ) الجمل عن ابن جریج :کانَ مُحَمَّدُ بنُ الحَنَفِیَّهِ رضی الله عنه یَحمِلُ رایَهَ أبیهِ علیه السلام یَومَ الجَمَلِ ، ورَأی مِنهُ بَعضَ النُّکوصِ (6) فَأَخَذَ الرّایَهَ مِنهُ ، قالَ مُحَمَّدٌ : فَأَدرَکتُهُ وعالَجتُهُ عَلی أن یَرُدَّها فَأَبی عَلَیَّ طَویلاً ، ثُمَّ رَدَّها وقالَ : خُذها وأحسِن حَملَها وتَوَسَّط أصحابَکَ ولا تَخفِض عالِیَها ، وَاجعَلها مُستَشرِفَهً یَراها أصحابُکَ . فَفَعَلتُ ما قالَ لی ، فَقالَ عَمّارُ ابنُ یاسِرٍ : یا أبَا القاسِمِ ، ما أحسَنَ ما حَمَلتَ الرّایَهَ الیَومَ ! فَقالَ لَهُ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام :
«بَعدَ ماذا !!» . فَقالَ عَمّارٌ : مَا العِلمُ إلاّ بِالتَّعَلُّمِ. (7) .
1- .غرر الحکم : ح 8184 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 444 ح 7778 .
2- .المحاسن : ج 1 ص 358 ح 764 عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، نهج البلاغه : الحکمه 82 وفیه «لا یستحینّ أحد» بدل «لا یستحی الجاهل» ، الخصال : ص 315 ح 96 عن الشعبی وفیه «لا یستحیی العالم» بدل «لا یستحی الجاهل» ، صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 254 ح 178 ، قرب الإسناد : ص 156 ح 572 کلاهما عن الإمام الباقر عن الإمام علیّ علیهماالسلامنحوه ، بحار الأنوار : ج 1 ص 176 ح 45 .
3- .غرر الحکم : ح 10242 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 521 ح 9475 .
4- .جامع الأخبار : ص 383 ح 1072 ، بحار الأنوار : ج 41 ص 43 ح 21 .
5- .المواعظ العددیّه : ص 263 .
6- .النُّکُوصُ : الإحجام والانقداعُ عن الشیء (لسان العرب : ج 7 ص 101) .
7- .الجمل : ص 361 .
ص: 91
4401.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که نیاموزد ، نمی داند .4402.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :نادان ، وقتی [ چیزی را] نمی داند ، نباید از آموختن ، شرم کند .4400.امام علی علیه السلام ( از نامه ایشان به مُنذر بن جارود عبدی که در حکوم ) امام علی علیه السلام :آن که نمی داند، نباید از آموختن ، ننگ داشته باشد .4401.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بیماریِ نادانی، بر دانا [ نیز] عارض می شود .4402.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اگر پنج خصلت نبود، همه مردم ، جزوِ صالحان می شدند : قانع بودن به نادانی ، آزمندی به دنیا ، بخل ورزی در زیادی (افزون بر نیاز) ، ریاکاری در عمل، و خودپسندی (خودْرأیی) در اندیشه .4403.الإمام الصادق علیه السلام :الجمل به نقل از ابن جریج : محمّد بن حنفیه در جنگ جمل، پرچم پدر (امام علی علیه السلام ) را بر دوش داشت. پدر، چون کمی سستی از او دید ، پرچم را گرفت .
محمّد می گوید : خود را به پدر رساندم و تقاضا کردم که آن را به من باز گرداند . زمانی طولانی از باز گرداندن ، خودداری کرد . پس باز گرداند و فرمود : «آن را بگیر و خوبْ پرچمداری کن و در میان یارانت قرار بگیر و بالای پرچم را پایین میاور و آن را به گونه ای بر افراز که همراهانت آن را ببینند» .
[محمّد می گوید:] آنچه را گفت ، انجام دادم . عمّار یاسر [ به من ]گفت : «ای محمّد ! امروز، چه نیکو پرچمداری کردی!
امیر مؤمنان فرمود : «پس از چه ؟».
عمّار گفت : دانش، جز با آموختن ، به دست نمی آید . .
ص: 92
4404.الإمام علیّ علیه السلام :الإمام زین العابدین علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أوحی إلی دانِیالَ . . . إنَّ أحَبَّ عَبیدی إلَیَّ التَّقِیُّ الطّالِبُ لِلثَّوابِ الجَزیلِ ، اللاّزِمُ لِلعُلَماءِ ، التّابِعُ لِلحُلَماءِ ، القابِلُ عَنِ الحُکَماءِ. (1)4405.الإمام علیّ علیه السلام :الإمام الباقر علیه السلام فی خُطبَهِ أبی ذَرٍّ : یا جاهِلُ تَعَلَّم ، فَإِنَّ قَلباً لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ العِلمِ کَالبَیتِ الخَرابِ الَّذی لا عامِرَ لَهُ. (2)4403.امام صادق علیه السلام :منیه المرید :فِی الإِنجیلِ قالَ اللّهُ تَعالی فِی السّورَهِ السّابِعَهَ عَشرَهَ مِنهُ : وَیلٌ لِمَن سَمِعَ بِالعِلمِ ولَم یَطلُبهُ کَیفَ یُحشَرُ مَعَ الجُهّالِ إلَی النّارِ ؟! اُطلُبُوا العِلمَ وتَعَلَّموهُ ، فَإِنَّ العِلمَ إن لَم یُسعِدکُم لَم یُشقِکُم ، وإن لَم یَرفَعکُم لَم یَضَعکُم ، وإن لَم یُغنِکُم لَم یُفقِرکُم ، وإن لَم یَنفَعکُم لَم یَضُرَّکُم. (3)راجع: ج 3 ص 8 (وجوب التعلّم) .
ب التَّوبَه4406.الإمام الباقر علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :مَن لَم یَرتَدِع یَجهَل . (4)4406.امام باقر علیه السلام :الإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وَاجعَلنا مِنَ الَّذینَ اشتَغَلوا بِالذِّکرِ عَنِ الشَّهَواتِ ، وخالَفوا دَواعِیَ العِزَّهِ بِواضِحاتِ المَعرِفَهِ ، وقَطَعوا أستارَ نارِ الشَّهَواتِ بِنَضحِ ماءِ التَّوبَهِ ، وغَسَلوا أوعِیَهَ الجَهلِ بِصَفوِ ماءِ الحَیاهِ. (5) .
1- .الکافی: ج1 ص35 ح 5 عن أبیحمزه، منیه المرید: ص111، جامع الأحادیثللقمّی: ص198 وفیه «للحکماء» بدل «للحلماء» وزاد فی ذیله : «وإنّی خلقت عامّه الناس من جهل» ، بحار الأنوار : ج 14 ص 379 ح 23 .
2- .الأمالی للطوسی : ص 543 ح 1165 عن مسعده بن زیاد الربعی عن الإمام الصادق علیه السلام ، المحاسن : ج 1 ص 357 ح 759 عن أبی بصیر ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 69 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 182 ح 74 .
3- .منیه المرید : ص 120 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 186 ح 110 .
4- .غرر الحکم : ح 8187 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 444 ح 7780 .
5- .بحار الأنوار : ج 94 ص 127 ح 19 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی .
ص: 93
ب توبه
4407.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «ثُمَّ لَتُسْئلُنَّ یَ ) امام زین العابدین علیه السلام :خداوند متعال ، به دانیال وحی فرستاد که : « . . . به راستی که دوست داشتنی ترینِ بندگان در نزد من ، پارسای جوینده ثوابِ بیشتر است ؛ آن که همیشه همراه عالمان است و از خردمندان پیروی کند و از آنان می پذیرد».4408.تفسیر القمّی ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} «وَإِن تُصِبْهُمْ حَسَن ) امام باقر علیه السلام در خطبه ابو ذر : ای نادان! بیاموز . به راستی ، جانی که در آن دانش نیست، مانند سرای خرابی است که آباد کننده ندارد .4407.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( درباره این سخن خداوند متعال : {Q} «سپس ، در آن ) مُنیَهُ المُرید :در انجیل آمده که خداوند متعال در هفدهمین سوره آن فرمود : «وای بر کسی که دانش به گوشش برسد و آن را نجوید! چگونه همراه نادانان ، به سوی آتش ، محشور می گردد ! دانش بجویید و آن را بیاموزید ؛ زیرا دانش، اگر شما را خوش بخت نکند ، بدبخت نخواهد کرد ؛ اگر شما را بلند نگرداند ، پست نخواهد نمود ؛ اگر شما را بی نیاز نکند ، تنگ دست نخواهد ساخت ؛ و اگر به شما سود نرساند ، زیان نخواهد رساند» .ر . ک : ج 3 ص 9 (وجوب آموختن) .
ب توبه4410.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هر که [از گناهان،] باز نایستد، نادان خواهد بود .4411.الإمام علیّ علیه السلام :امام زین العابدین علیه السلام در دعایش : بار خدایا! بر محمّد و خاندان او درود فرست و ما را از کسانی قرار ده که با یاد تو ، از هوس ها روی گرداندند و با معرفت روشن، به مخالفت با ریشه های کبر برخاستند و پرده های آتش شهوت را با پاشیدن آب توبه ، [ از دل،] جدا کردند و ظرف های نادانی را با آب خالص زندگی، شستشو دادند .
.
ص: 94
ج التَّقوی4413.عنه علیه السلام :الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل یَقی بِالتَّقوی عَنِ العَبدِ ما عَزَبَ عَنهُ عَقلُهُ ، ویَجلی بِالتَّقوی عَنهُ عَماهُ وجَهلَهُ. (1)د الوُقوفُ عِندَ الشُّبهَهِ4410.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام : یا عَلِیُّ ، مِن صِفاتِ المُؤمِنِ أن یَکونَ . . . بَرِیًّا مِنَ المُحَرَّماتِ ، واقِفاً عِندَ الشُّبُهاتِ. (2)4411.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :أصلُ الحَزمِ الوُقوفُ عِندَ الشُّبهَهِ. (3)4412.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : أفضَلُ العِبادَهِ الإِمساکُ عَنِ المَعصِیَهِ وَالوُقوفُ عِندَ الشُّبهَهِ. (4)4413.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :لا وَرَعَ کَالوُقوفِ عِندَ الشُّبهَهِ. (5)4414.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :أفضَلُ الحَقِّ وُقوفُ الرَّجُلِ عِندَ عِلمِهِ. (6)4415.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام عِندَ الوَفاهِ : اُوصیکَ یا بُنَیَّ بِالصَّلاهِ عِندَ وَقتِها ، وَالزَّکاهِ فی أهلِها عِندَ مَحَلِّها ، وَالصَّمتِ عِندَ الشُّبهَهِ. (7)4416.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :لَو أنَّ العِبادَ حینَ جَهِلوا وَقَفوا لَم یَکفُروا ولَم یَضِلّوا. (8) .
1- .الکافی : ج 8 ص 52 ح 16 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 359 ح 2 .
2- .التمحیص : ص 74 ح 171 ، بحار الأنوار : ج 67 ص 310 ح 45 .
3- .تحف العقول: ص 214، عیون الحکم والمواعظ: ص 470 ح 8593 وفیه «من» بدل «أصل» ، بحار الأنوار: ج 78 ص 53 ح 86 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 336 ح 849 .
5- .نهج البلاغه : الحکمه 113 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 260 ح 15 .
6- .مطالب السؤول : ص 50 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 7 ح 60 .
7- .الأمالی للمفید : ص 221 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 258 ح 3 .
8- .غرر الحکم : ح 7582 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 416 ح 7076 .
ص: 95
ج تقوا
د درنگ کردن به هنگام شبهه
ج تقوا4418.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام باقر علیه السلام :خداوند عز و جل به سبب تقوا ، بنده [ خود ]را از خطرهایی که از دیده خِردش پنهان مانده ، نگه می دارد و با تقوا ، کوری و نادانی را از او دور می گرداند .د درنگ کردن به هنگام شبهه4420.عنه علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام : ای علی ! از ویژگی های مؤمن، آن است که . . . از مُحرّمات به دور باشد و در امور شُبهه ناک (تردیدآمیز)، درنگ کند .4414.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :اساس دوراندیشی ، درنگ کردن در برابر امور شبهه ناک است .4415.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : برترین عبادت ، خود نگه داری از گناه و درنگ کردن به هنگام برخورد با امور شبهه ناک است .4416.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :هیچ تقوایی، مانند درنگ در امور شبهه ناک نیست .4417.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :باارزش ترینْ حق ، ایستادن آدمی در جایی است که بدان علم دارد.4418.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش به فرزندش حسن علیه السلام در هنگام مرگ : پسرم ! تو را به گزاردن نماز در وقتش ، دادن زکات به اهلش و در جایش، و به سکوت در امور شبهه ناک، سفارش می کنم .4419.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :اگر بندگان به هنگام ندانستن ، درنگ می کردند ، نه کافر می شدند و نه گم راه .
.
ص: 96
4420.امام علی علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :لَو أنَّ العِبادَ إذا جَهِلوا وَقَفوا ولَم یَجحَدوا لَم یَکفُروا. (1)4421.عنه علیه السلام :الإمام زین العابدین علیه السلام :إن وَضَحَ لَکَ أمرٌ فَاقبَلهُ ، وإلاّ فَاسکُت تَسلَم ، ورُدَّ عِلمَهُ إلَی اللّهِ ، فَإِنَّکَ فی أوسَعَ مِمّا بَینَ السَّماءِ وَالأَرضِ. (2)4422.الخصال عن أبی خالد السجستانی عن الإمام الصادق علیالإمام الباقر علیه السلام :الوُقوفُ عِندَ الشُّبهَهِ خَیرٌ مِنَ الاِقتِحامِ فِی الهَلَکَهِ ، وتَرکُکَ حَدیثاً لَم تَروِهِ خَیرٌ مِن رِوایَتِکَ حَدیثاً لَم تُحصِهِ. (3)4423.مسند ابن حنبل عن عمرو بن عبسه السلمی :عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل أحَلَّ حَلالاً ، وحَرَّمَ حَراماً ، وفَرَضَ فَرائِضَ ، وضَرَبَ أمثالاً ، وسَنَّ سُنَناً . . . فَإِن کُنتَ عَلی بَیِّنَهٍ مِن رَبِّکَ ویَقینٍ مِن أمرِکَ وتِبیانٍ مِن شَأنِکَ ، فَشَأنُکَ ، وإلاّ فَلا تَرومَنَّ (4) أمراً أنتَ مِنهُ فی شَکٍّ وشُبهَهٍ. (5)4421.امام علی علیه السلام :الکافی عن زراره بن أعین :سَأَلتُ أبا جَعفَرٍ علیه السلام : ما حَقُّ اللّهِ عَلَی العِبادِ؟
قالَ : أن یَقولوا ما یَعلَمونَ ، ویَقِفوا عِندَ ما لا یَعلَمونَ. (6)4422.الخصال ( به نقل از ابو خالد سجستانی ) الکافی عن هاشم بن سالم :قُلتُ لِأَبی عَبدِاللّهِ علیه السلام : ما حَقُّ اللّهِ عَلی خَلقِهِ؟
فَقالَ : أن یَقولوا ما یَعلَمونَ ، ویَکُفّوا عَمّا لا یَعلَمونَ ، فَإِذا فَعَلوا ذلِکَ فَقَد أدَّوا إلَی اللّهِ حَقَّهُ. (7) .
1- .الکافی : ج 2 ص 388 ح 19 عن زراره ، المحاسن : ج 1 ص 340 ح 700 عن زراره عن الإمام الباقر علیه السلام وفیه «وقفوا ، لم یجحدوا ولم یکفروا» ، بحار الأنوار : ج 2 ص 120 ح 31 .
2- .کتاب سُلیم بن قیس : ج 2 ص 561 عن أبان بن أبی عیّاش ، بحار الأنوار : ج 2 ص 211 ح 107 .
3- .الکافی : ج 1 ص 50 ح 9 عن أبی سعید الزهری ، المحاسن : ج 1 ص 340 ح 699 عن أبی سعید الزهری عن أحدهما علیهماالسلام ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 115 ح 150 عن عبد الأعلی عن الإمام الصادق علیه السلام وفیه «لم تحفظ» بدل «لم تروه» ، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 3 ص 11 ح 3233 ، الاحتجاج : ج 2 ص 263 ح 232 کلاهما عن عمر بن حنظله عن الإمام الصادق علیه السلام ، الزهد للحسین بن سعید : ص 19 ح 41 عن أبی شیبه عن أحدهما علیهماالسلاموفی الثلاثه الأخیره صدره ، بحار الأنوار : ج 2 ص 259 ح 7 .
4- .رام الشیء : طلبه (لسان العرب : ج 12 ص 258) .
5- .الکافی : ج 1 ص 357 ح 16 ، بحار الأنوار : ج 46 ص 204 ح 79 .
6- .الکافی : ج 1 ص 43 ح 7 ، منیه المرید : ص 215 ، التوحید : ص 459 ح 27 وفیه «حجّه اللّه » بدل «حقّ اللّه » ، بحار الأنوار : ج 2 ص 113 ح 2 .
7- .الکافی : ج 1 ص 50 ح 12 ، المحاسن : ج 1 ص 324 ح 651 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 118 ح 20 وراجع التوحید : ص 459 ح 27 ومنیه المرید : ص 215 و ص 282 .
ص: 97
4423.مسند ابن حنبل ( به نقل از عمرو بن عبسه سلمی ) امام صادق علیه السلام :اگر بندگان به هنگام ندانستن ، درنگ می کردند و انکار نمی کردند ، کافر نمی شدند .4424.الإمام علیّ علیه السلام :امام زین العابدین علیه السلام :اگر امری برایت آشکار شد ، آن را بپذیر، و گرنه سکوت کن تا سالم بمانی و دانش آن را به خداوند بسپار ، که در این باره فراخ تر از فاصله میان آسمان و زمین ، میدان برای تو باز است .4425.عنه علیه السلام :امام باقر علیه السلام :درنگ کردن به هنگام شُبهه (تردید)، از فرو غلتیدن در هلاکت ، بهتر است و رها کردن حدیثی که خودْ آن را روایت نمی کنی، بهتر از روایت کردن حدیثی است که آن را ضبط نکرده ای .4426.المَزار ( مِن زِیارَهٍ یُزارُ بِها أمیرُ المُؤمِنینَ علیه ) امام باقر علیه السلام :به راستی که خداوند عز و جل ، اموری را حلال و اموری دیگر را حرام کرد ؛ کارهایی را واجب ساخت و مثال هایی را بیان نمود و سنّت هایی را پایه گذاری کرد ... . اگر بیّنه ای از سوی خداوند داری و به کارَت یقین داری و کارهایت روشن است، [دنبال کن،]، و گرنه دنبال کار شُبهه ناک مرو .4427.الإمام زین العابدین علیه السلام ( مِن دُعائِهِ لِأَهلِ الثُّغورِ ) الکافی به نقل از زراره بن اعیَن : از امام باقر علیه السلام پرسیدم : حقّ خداوند بر بندگان چیست ؟
فرمود : «این که آنچه را می دانند ، بر زبان آورند و آن جا که نمی دانند، درنگ کنند» .4428.الإمام الرضا علیه السلام :الکافی به نقل از هشام بن سالم : به امام صادق علیه السلام گفتم : حقّ خداوند بر بندگان چیست ؟
فرمود : «این که آنچه را می دانند، بر زبان آورند و از آنچه نمی دانند ، بازایستند . اگر چنین کنند ، حقّ خداوند را ادا کرده اند» . .
ص: 98
4424.امام علی علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :الصَّمتُ کَنزٌ وافِرٌ ، وزَینُ الحَلیمِ ، وسِترُ الجاهِلِ. (1)ه الاِعتِرافُ بِالجَهلِ4426.المزار ( از زیارتی که با آن امیر مؤمنان در شب بیست و هفت ) الإمام علیّ علیه السلام :غایَهُ العَقلِ الاِعتِرافُ بِالجَهلِ. (2)4427.امام زین العابدین علیه السلام ( از دعای ایشان برای مرزداران ) عنه علیه السلام :إنَّ الدُّنیا لَم تَکُن لِتَستَقِرَّ إلاّ عَلی ما جَعَلَهَا اللّهُ عَلَیهِ مِنَ النَّعماءِ وَالاِبتِلاءِ وَالجَزاءِ فِی المَعادِ أو ما شاءَ مِمّا لا تَعلَمُ ، فَإِن أشکَلَ عَلَیکَ شَیءٌ مِن ذلِکَ فَاحمِلهُ عَلی جَهالَتِکَ ، فَإِنَّکَ أوَّلُ ما خُلِقتَ بِهِ (3) جاهِلاً ثُمَّ عُلِّمتَ . وما أکثَرَ ما تَجهَلُ مِنَ الأَمرِ ( الأُمورِ ) ویَتَحَیَّرُ فیهِ رَأیُکَ ویَضِلُّ فیهِ بَصَرُکَ ، ثُمَّ تُبصِرُهُ بَعدَ ذلِکَ ! (4)4428.امام رضا علیه السلام :عنه علیه السلام :اِعلَم أنَّ الرَّاسِخینَ فِی العِلمِ هُمُ الَّذینَ أغناهُم عَنِ اقتِحامِ السُّدَدِ المَضروبَهِ دونَ الغُیوبِ الإِقرارُ بِجُملَهِ ما جَهِلوا تَفسیرَهُ مِنَ الغَیبِ المَحجُوبِ ، فَمَدَحَ اللّهُ تَعالَی اعتِرافَهُم بِالعَجزِ عَن تَناوُلِ ما لَم یُحیطوا بِهِ عِلماً ، وسَمّی تَرکَهُمُ التَّعَمُّقَ فیما لَم یُکَلِّفهُمُ البَحثَ عَن کُنهِهِ رُسوخاً. (5) .
1- .کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 396 ح 5843 ، الاختصاص: ص 232 عن داوود الرقّی، بحار الأنوار: ج 71 ص288 ح 50 .
2- .غرر الحکم : ح 6375 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 348 ح 5900 .
3- .الظاهر زیاده «به» کما فی تحف العقول : ص 72 .
4- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، تحف العقول : ص 72 وفیه «لتستقیم» بدل «لتستقرّ» و «خلقها» بدل «جعلها» و «تعلم» بدل «نعلم» ، بحار الأنوار : ج 77 ص 220 ح 2 .
5- .نهج البلاغه: الخطبه 91، التوحید : ص 55 ح 13 کلاهما عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، تفسیر العیّاشی: ج 1 ص 163 ح 5 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 57 ص 107 ح 90 .
ص: 99
ه اعتراف به نادانی
4429.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( مِن دُعائِهِ عَقیبَ صَلاهِ الظُّهرِ ) امام صادق علیه السلام :سکوت ، گنجی فراوان و [ مایه ]آراستگیِ بردبار و پوشیدگیِ نادان است .ه اعتراف به نادانی4430.سنن الدارمی عن ابن عمر :امام علی علیه السلام :نهایت خردمندی ، اعتراف به نادانی است .4431.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :دنیا پابرجا نمی ماند، مگر بر آنچه خدا (از نعمت ها و آزمایش و پاداش در روز رستاخیز) در آن مقرّر داشته است ، یا بر آنچه او خواسته و تو نمی دانی . پس اگر فهم چیزی از این امور بر تو مشکل شد ، آن را به حساب نادانی خود بگذار ؛ زیرا تو نخستین بار که آفریده شدی ، نادان بودی و سپس دانا شدی؛ و چه بسیار چیزهایی که تو بدانها نادانی و اندیشه ات و بینایی ات در آنها سرگردان است و سپس در آنها بینا می شوی .4432.عنه علیه السلام ( مِن دُعائِهِ فِی الیَومِ السّادِسِ مِنَ الشَّهر ) امام علی علیه السلام :بدان که استواران در دانش، کسانی هستند که اقرار به نادانی در تفسیر آنچه پوشیده و در پرده است، آنان را از داخل شدن به درهایی که جلوی پوشیده ها نصب شده ، بی نیاز کرده است . پس خداوند متعال، اعتراف آنان را به ناتوانی از رسیدن به آنچه احاطه به دانش آن ندارند ، ستوده است و اندیشه نکردن آنان را در چیزی که جستجو از کُنه آن ، تکلیفشان نیست ، استواری نامیده است .
.
ص: 100
4433.عنه علیه السلام ( أیضا ) الإمام الباقر علیه السلام :ما عَلِمتُم فَقولوا ، وما لَم تَعلَموا ، فَقولوا : اللّهُ أعلَمُ. (1)و الاِعتِذارُ مِنَ الجَهلِ4435.عنه علیه السلام ( فی دُعائِهِ ) الإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ إنّی أعتَذِرُ إلَیکَ مِن جَهلی ، وأستَوهِبُکَ سوءَ فِعلی. (2)ز الاِستِعاذَهُ مِنَ الجَهلِ4430.سنن الدارمی ( به نقل از ابن عمر ) سنن النسائی عن أمّ سلمه :إنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کانَ إذا خَرَجَ مِن بَیتِهِ قالَ : باسمِ اللّهِ ، رَبِّ أعوذُ بِکَ مِن أن أزِلَّ ، أو أضِلَّ ، أو أظلِمَ أو اُظلَمَ ، أو أجهَلَ أو یُجهَلَ عَلَیَّ. (3)4431.امام علی علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :اللّهُمَّ إنّی . . . أعوذُ بِکَ مِنَ الجَهلِ وَالهَزلِ ، ومِن شَرِّ القَولِ وَالفِعلِ. (4)4432.امام علی علیه السلام ( از دعای ایشان در روز ششم ماه ) عنه علیه السلام :إلهی . . . أعوذُ بِکَ مِن قُوَّتی ، وألوذُ بِکَ مِن جُرأتی ، وأستَجیرُ بِکَ مِن جَهلی ، وأتَعَلَّقُ بِعُری أسبابِکَ مِن ذَنبی. (5)4433.امام علی علیه السلام ( از دعای ایشان در روز ششم ماه ) عنه علیه السلام :أعوذُ بِکَ رَبّی أن أشتَرِیَ الجَهلَ بِالعِلمِ کَمَا اشتَری غَیری ، أو السَّفَهَ بِالحِلمِ. (6)4434.امام زین العابدین علیه السلام ( از دعای ایشان برای عافیت ) الإمام الصادق علیه السلام :اللّهُمَّ بِکَ نُمسی وبِکَ نُصبِحُ ، وبِکَ نَحیا ، وبِکَ نَموتُ ، وإلَیکَ نَصیرُ ، وأعوذُ بِکَ مِن أن أذِلَّ أو اُذَلَّ ، أو أضِلَّ أو اُضَلَّ ، أو أظلِمَ أو اُظلَمَ ، أو أجهَلَ أو یُجهَلَ عَلَیَّ. (7) .
1- .الکافی : ج 1 ص 42 ح 4 ، المحاسن : ج 1 ص 327 ح 660 کلاهما عن زیاد بن أبی رجاء ، منیه المرید : ص 215 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 119 ح 25 .
2- .الصحیفه السجّادیّه : ص 126 الدعاء 31 .
3- .سنن النسائی : ج 8 ص 268 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1278 ح 3884 ، مسند ابن حنبل : ج 10 ص 220 ح 26766 ، کنز العمّال : ج 7 ص 143 ح 18419 .
4- .مهج الدعوات: ص132 عن محمّد بن النعمان الأحول عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 94 ص 240 ح9.
5- .بحار الأنوار : ج 87 ص 246 ح 56 نقلاً عن کتاب اختیار ابن الباقی .
6- .مهج الدعوات : ص 126 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 235 ح 9 .
7- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 337 ح 982 عن عمّار بن موسی ، بحار الأنوار : ج 86 ص 287 ح 48 .
ص: 101
و عذرخواهی از نادانی
ز به خدا پناه بردن از نادانی
4435.امام زین العابدین علیه السلام ( در دعای ایشان ) امام باقر علیه السلام :آنچه می دانید، بگویید و آنچه را نمی دانید ، [ درباره اش ]بگویید : خداوند، داناتر است .و عذرخواهی از نادانی4437.عنه علیه السلام :امام زین العابدین علیه السلام :بار خدایا! از تو به سبب نادانی ام ، عذر می خواهم و به خاطر کارهای زشتم، طلب بخشش دارم .ز به خدا پناه بردن از نادانی4439.الإمام الهادی علیه السلام ( فی قُنوتِهِ ) سنن النسائی به نقل از اُمّ سلمه : پیامبر خدا ، هر گاه از خانه بیرون می رفت ، می گفت : «به نام خدا . پروردگارا! به تو پناه می برم از این که بلغزم یا گم راه شوم ، ستم کنم یا مورد ستم واقع شوم ، و یا ندانم یا مورد آزار نادان قرار گیرم».4440.الإمام المهدی علیه السلام ( فِی الدُّعاءِ ) امام علی علیه السلام :بار خدایا! . . . به تو پناه می برم از نادانی و بیهودگی، و از سخن و رفتار زشت .4437.امام زین العابدین علیه السلام :امام علی علیه السلام :خدایا! . . . از توانایی ام ، به تو پناه می برم و از جسارتم ، به تو پناهنده می شوم و به سبب نادانی ام ، از تو پناه می جویم و از [ عواقب ]گناهانم ، به دستگیره های آمرزشت چنگ می زنم .4438.امام رضا علیه السلام ( در دعا ) امام علی علیه السلام :پروردگارا! از این که نادانی را با دانش معامله کنم چنان که دیگران چنین کردند یا این که ابلهی را به بردباری بخرم ، به تو پناه می برم .4439.امام هادی علیه السلام ( در قنوتش ) امام صادق علیه السلام :بار خدایا! با کمک تو ، صبح و شام می کنیم و با کمک تو ، زنده می شویم و می میریم ، و به سوی تو باز می گردیم . به تو پناه می برم از این که خوار کنم یا خوار شوم ، گم راه کنم یا گم راه شوم ، ستم کنم یا مورد ستم واقع شوم، ندانم یا مورد آزار نادان قرار گیرم .
.
ص: 102
4440.امام مهدی علیه السلام ( در دعا ) الکافی عن عبدالرّحمن بن سیابه :أعطانی أبو عَبدِاللّهِ علیه السلام هذَا الدُّعاءَ :
الحَمدُ للّهِِ وَلِیِّ الحَمدِ وأهلِهِ ومُنتَهاهُ ومَحَلِّهِ . . . وأعوذُ بِکَ مِن أن أشتَرِیَ الجَهلَ بِالعِلمِ ، وَالجَفاءَ بِالحِلمِ ، وَالجَورَ بِالعَدلِ ، وَالقَطیعَهَ بِالبِرِّ ، وَالجَزَعَ بِالصَّبرِ. (1)ح الاِستِغفارُ مِنَ الجَهلِ4442.عنه صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله أنَّهُ کانَ یَدعو : اللّهُمَّ اغفِر لی خَطیئَتی وجَهلی ، وإسرافی فی أمری ، وما أنتَ أعلَمُ بِهِ مِنّی ، اللّهُمَّ اغفِر لی هَزلی وجِدّی وخَطایایَ وعَمدی ، وکُلُّ ذلِکَ عِندی. (2)4 / 2ما یَحرُمُ عَلَی الجاهِلِأ القَولُ بِغَیرِ عِلمٍالکتاب«وَ تَقُولُونَ بِأَفْوَاهِکُم مَّا لَیْسَ لَکُم بِهِ عِلْمٌ» . (3)
الحدیث4447.عنه علیه السلام ( عِندَما سُئِل عَن ظَبیٍ دَخَلَ الحَرَمَ ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أفتَی النّاسَ بِغَیرِ عِلمٍ کانَ ما یُفسِدُهُ مِنَ الدّینِ أکثَرَ مِمّا یُصلِحُهُ. (4) .
1- .الکافی : ج 2 ص 590 و ص 592 ح 31 وراجع مصباح المتهجّد : ص 277 .
2- .صحیح البخاری : ج 5 ص 2350 ح 6036 عن أبی موسی الأشعری ، کنز العمّال : ج 2 ص 177 ح 3620 .
3- .النور : 15 .
4- .عوالی اللآلی : ج 4 ص 65 ح 22 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 121 ح 35 .
ص: 103
ح طلب آمرزش به خاطر نادانی
4 / 2 آنچه بر نادان حرام است
الف ندانسته سخن گفتن
4443.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الکافی به نقل از عبد الرحمان بن سیابه : امام صادق علیه السلام این دعا را به من [تعلیم ]داد : «ستایش، سزاوار خدایی است که صاحبِ ستایش و اهل آن و نهایت و جایگاه آن است ... . [ خدایا ]از این که نادانی را با دانش ، خشونت را با بردباری ، ستم را با عدل ، قطع دوستی را با نیکی [ به دوستان] و ناشکیبایی را با شکیبایی معامله کنم ، به تو پناه می برم» .ح طلب آمرزش به خاطر نادانی4445.الکافی ( به نقل از عبد اللّه بن سنان ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چنین دعا می نمود : بار خدایا! خطا و نادانی و زیاده روی ام را در کارهایم و آنچه را تو بدان از من داناتری، بر من ببخشای. بار خدایا! بر من ببخشای شوخی و جِدّی و خطا و عمدم را ، که تمام آنها را مرتکب شده ام .4 / 2آنچه بر نادان حرام استالف ندانسته سخن گفتنقرآن«با زبان هایتان ، چیزی را می گویید که بدان علم ندارید» .
حدیث4449.امام صادق علیه السلام ( درباره این سخن خداوند عز و جل : {Q} «خدا به کسا ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که ندانسته برای مردم فتوا دهد ، آنچه را از دین تباه می کند، بیش از آن است که اصلاح می کند .
.
ص: 104
4450.بحار الأنوار :عنه صلی الله علیه و آله :مَن أفتَی النّاسَ بِغَیرِ عِلمٍ وهُوَ لا یَعلَمُ النّاسِخَ مِنَ المَنسوخِ ، وَالمُحکَمَ مِنَ المُتَشابِهِ فَقَد هَلَکَ وأهلَکَ. (1)4451.الإمام الصادق علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :مَن أفتَی النّاسَ بِغَیرِ عِلمٍ لَعَنَتهُ مَلائِکَهُ السَّماواتِ وَالأَرضِ. (2)4452.صحیح البخاری عن خبّاب بن الأرت :عنه صلی الله علیه و آله :مَن اُفتِی بِفُتیا غَیرَ ثَبتٍ فَإِنَّما إثمُهُ عَلی مَن أفتاهُ. (3)4451.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :لا تُخبِر بِما لَم تُحِط بِهِ عِلماً. (4)4452.صحیح البخاری ( به نقل از خبّاب بن اَرَت ) عنه علیه السلام :لا تَقولوا بِما لا تَعرِفونَ ، فَإِنَّ أکثَرَ الحَقِّ فیما تُنکِرونَ. (5)4453.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام زین العابدین علیه السلام :اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن... أن نَعضُدَ ظالِماً... أو نَقولَ فِی العِلمِ بِغَیرِ عِلمٍ. (6)4454.الإمام علیّ علیه السلام :الإمام الباقر علیه السلام :مَن أفتَی النّاسَ بِغَیرِ عِلمٍ ولا هُدًی مِنَ اللّهِ لَعَنَتهُ مَلائِکَهُ الرَّحمَهِ ومَلائِکَهُ العَذابِ ، ولَحِقَهُ وِزرُ مَن عَمِلَ بِفُتیاهُ. (7) .
1- .الکافی : ج 1 ص 43 ح 9 عن ابن شرمه عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 2 ص 121 ح 36 .
2- .عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 46 ح 173 ، صحیفه الإمام الرضا علیه السلام : ص 83 ح 7 کلاهما عن أحمد بن عامر الطائی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، المحاسن : ج 1 ص 325 ح 657 عن إسماعیل بن زیاد عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلامعنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 2 ص 116 ح 12 ؛ تاریخ دمشق : ج 52 ص 20 ح 10914 عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلامعنه صلی الله علیه و آله ولیس فیه «الناس» ، الفقیه والمتفقّه : ج 2 ص 155 عن أحمد بن عامر الطائی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلامعنه صلی الله علیه و آله نحوه ، کنز العمّال : ج 10 ص 193 ح 29018 .
3- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 20 ح 53 عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 10 ص 193 ح 29019 ؛ منیه المرید : ص 281 نحوه .
4- .غرر الحکم : ح 10179 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 520 ح 9455 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 87 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 521 ح 9478 .
6- .الصحیفه السجّادیّه : ص 45 الدعاء 8 .
7- .الکافی : ج 7 ص 409 ح 2 عن أبی عبیده ، المحاسن : ج 1 ص 326 ح 658 ، بحار الأنوار: ج 2 ص118 ح23 .
ص: 105
4453.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که ندانسته برای مردم فتوا دهد ، در حالی که ناسخ و منسوخ ، و محکم و متشابه را نمی داند ، هلاک می شود و هلاک می گرداند .4454.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که ندانسته برای مردم فتوا دهد، فرشتگان آسمان ها و زمین ، او را نفرین می کنند .4455.الإمام علیّ علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که فتوایی تحقیق نشده به وی داده شود ، همانا گناهش به گردن کسی است که فتوا داده است .4455.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :از آنچه بر آن آگاه نیستی ، خبر مده .4456.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :درباره آنچه نمی شناسید ، چیزی بر زبان مرانید ؛ زیرا بیشترین حقیقت، در چیزهایی است که انکار می کنید .4457.عنه علیه السلام :امام زین العابدین علیه السلام :بار خدایا! به تو پناه می برم از این که ... به ستمگری یاری رسانیم ... یا در مسائل علمی ، سخنی ندانسته بر زبان آوریم .4456.امام علی علیه السلام :امام باقر علیه السلام :آن که برای مردم از روی ناآگاهی و بدون هدایتی الهی ، فتوا دهد ، فرشتگانِ رحمت و فرشتگانِ عذاب، او را نفرین می کنند ، و عقوبت کسانی که بدان فتوا عمل کنند، به او می رسد . .
ص: 106
ب إنکارُ ما یَجهَلُالکتاب«بَلْ کَذَّبُواْ بِمَا لَمْ یُحِیطُواْ بِعِلْمِهِ» . (1)
الحدیث4460.الکافی عن سدیر :الإمام علیّ علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَنِ علیه السلام : إنَّ الجاهِلَ مَن عَدَّ نَفسَهُ بِما جَهِلَ مِن مَعرِفَهِ العِلمِ عالِماً وبِرَأیِهِ مُکتَفِیاً ، فَما یَزالُ لِلعُلَماءِ مُباعِدا وعَلَیهِم زارِیاً ، ولِمَن خالَفَهُ مُخَطِّئاً ، ولِما لَم یَعرِف مِنَ الأُمورِ مُضَلِّلاً ، فَإِذا وَرَدَ عَلَیهِ مِنَ الاُمورِ ما لَم یَعرِفهُ أنکَرَهُ وکَذَّبَ بِهِ وقالَ بِجَهالَتِهِ : ما أعرِفُ هذا ، وما أراهُ کانَ ، وما أظُنُّ أن یَکونَ ، وأنّی کانَ ؟ وذلِکَ لِثِقَتِهِ بِرَأیِهِ وقِلَّهِ مَعرِفَتِهِ بِجَهالَتِهِ .
فَما یَنفَکُّ بِما یَری مِمّا یَلتَبِسُ عَلَیهِ رَأیُهُ مِمّا لا یَعرِفُ لِلجَهلِ مُستَفیداً ، ولِلحَقِّ مُنکِراً ، وفِی الجَهالَهِ مُتَحَیِّراً ، وعَن طَلَبِ العِلمِ مُستَکبِراً. (2)4459.دعائم الإسلام :عنه علیه السلام :مَن جَهِلَ شَیئاً عاداهُ. (3)4460.الکافی ( به نقل از سدیر ) عنه علیه السلام :قُلتُ أربَعاً أنزَلَ اللّهُ تَعالی تَصدیقی بِها فی کِتابِهِ:
قُلتُ: المَرءُ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ فَإِذا تَکَلَّمَ ظَهَرَ ، فَأَنزَلَ اللّهُ تَعالی: «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ». (4)
قُلتُ : مَن جَهِلَ شَیئاً عاداهُ ، فَأَنزَلَ اللّهُ : «بَلْ کَذَّبُواْ بِمَا لَمْ یُحِیطُواْ بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ» . قُلتُ : قَدرُ أو قالَ: قیمَهُ کُلِّ امرِیًءما یُحسِنُ ، فَأَنزَلَ اللّهُ فی قِصَّهِ طالوتَ: «إنَّ اللَّهَ اصْطَفَلهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَهً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ». (5)
قُلتُ : القَتلُ یُقِلُّ القَتلَ، فَأَنزَلَ اللّهُ: «وَ لَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَوهٌ یَأُوْلِی الْأَلْبَبِ» (6) . (7) .
1- .یونس : 39 .
2- .تحف العقول : ص 73 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 203 ح 1 نقلاً عن کتاب الرسائل للکلینی وفیه «وفی اللجاجه متجرّیًا» بدل «وفی الجهاله متحیّراً» .
3- .کنز الفوائد : ج 2 ص 182 .
4- .محمّد: 30.
5- .البقره: 247.
6- .البقره : 179 .
7- .الأمالی للطوسی : ص 494 ح 1082 عن عبدالعظیم بن عبداللّه الحسنی عن الإمام الجواد عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 283 ح 33 .
ص: 107
ب انکار کردن آنچه نمی داند
ب انکار کردن آنچه نمی داندقرآن«بلکه چیزی را دروغ شمردند که به دانش آن ، احاطه نداشتند» .
حدیث4462.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش به فرزندش حسن علیه السلام : به راستی که نادان، کسی است که خود را در آنچه نمی داند ، دانا شمرد و به اندیشه و رأی خویش، اکتفا ورزد ، و همیشه از عالمان ، دوری گزیند و آنان را نکوهش کند ، و آن که را با او مخالفت ورزد ، خطاکار قلمداد کند ، و هر چیزی را نمی شناسد ، گم راه کننده معرفی نماید ؛ پس هر زمان که بر او چیزی عرضه شود که آن را نمی شناسد، انکار کند و دروغ شمرَد و از روی نادانی بگوید : این را نمی شناسم و گمان نکنم در گذشته وجود داشته یا این که در آینده محقّق گردد . این همه ، بر پایه اعتماد به اندیشه خویش و شناخت اندک از نادانی خویش است.
در نتیجه ، به دلیل خوددانابینی خیالی، (1) پیوسته از نادانی ، بهره می برد و منکِر حقیقت می گردد و در نادانیِ خویش سرگردان می شود و از طلب دانش، سر باز می زند .4463.الاحتجاج :امام علی علیه السلام :آن که چیزی را نداند، با آن دشمنی می ورزد .4464.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :چهار چیز گفتم که خداوند در کتابش مرا تصدیق کرد :
گفتم : «آدمی ، به زیر زبانش پنهان است و هر گاه سخن بگوید، آشکار می شود». پس خداوند فرمود : «آنان را از چگونگی سخن گفتن می شناسی» .
گفتم : «آن که چیزی را نداند ، با آن دشمنی می کند» . خداوند فرمود : «بلکه
آنچه را که به دانش آن احاطه پیدا نکردند و هنوز تأویلش به آنان نرسیده است، دروغ شمردند» .
گفتم : «ارزش هر کسی ، به کاری است که به نیکی از عهده اش بر آید» . خداوند در داستان طالوت فرمود : «خداوند ، او را برگزید و او را زیادتی در دانش و جسم بخشید» .
گفتم : «کُشتن ، کُشتن را کَم می کند» . خداوند فرمود : «برای شما در قصاص کردن، زندگی است ، ای خردمندان!» .
.
1- .از آن جا که ترجمه تحت اللفظی این عبارت ، برای خواننده فارسی زبانْ نامفهوم بود ، مضمون آن به فارسی برگردانده شد .
ص: 108
4465.الإمام الصادق علیه السلام ( فی ذِکرِ جُنودِ العَقلِ وَالجَهلِ ) عنه علیه السلام :لَو حَدَّثتُکُم ما سَمِعتُ مِن فَمِ أبِی القاسِمِ صلی الله علیه و آله لَخَرَجتُم مِن عِندی وأنتُم تَقولونَ : إنَّ عَلِیًّا مِن أکذَبِ الکَذّابینَ وأفسَقِ الفاسِقینَ ، قالَ تَعالی : «بَلْ کَذَّبُواْ بِمَا لَمْ یُحِیطُواْ بِعِلْمِهِ». (1)4466.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ اللّهَ خَصَّ عِبادَهُ بِآیَتَینِ مِن کِتابِهِ : ألاّ یَقولوا حَتّی یَعلَموا ، ولا یَرُدّوا ما لَم یَعلَموا ، وقالَ عز و جل : «ألَمْ یُؤْخَذْ عَلَیْهِم مِّیثَقُ الْکِتَبِ أن لاَّ یَقُولُواْ عَلَی اللَّهِ إلاَّ الْحَقَّ» (2) وقالَ : «بَلْ کَذَّبُواْ بِمَا لَمْ یُحِیطُواْ بِعِلْمِهِ وَ لَمَّا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ» . (3)راجع: ص 12 (عداوه العلم والعالم) .
4 / 3ما مُدِحَ مِنَ الجَهلِ4466.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :رُبَّ جاهِلٍ نَجاتُهُ جَهلُهُ. (4) .
1- .ینابیع المودّه : ج 3 ص 203 .
2- .الأعراف : 169 .
3- .الکافی : ج 1 ص 43 ح 8 ، الأمالی للصدوق : ص 506 ح 702 کلاهما عن أبی یعقوب بن إسحاق بن عبداللّه وفیه «عیّر» بدل «خصّ» ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 123 ح 22 عن إسحاق بن عبدالعزیز ، منیه المرید : ص 216 ، بصائر الدرجات : ص 537 ح 2 عن أبی یعقوب بن إسحاق بن عبداللّه وفیه «حصر» بدل «خصّ» ، بحار الأنوار : ج 2 ص 113 ح 3 .
4- .غرر الحکم : ح 5301 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 266 ح 4851 وفیه «نجّاه» بدل «نجاته» .
ص: 109
4 / 3 نادانیِ پسندیده
4467.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اگر آنچه را از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدم ، برایتان بگویم ، از نزد من خارج می شوید، در حالی که می گویید : به راستی که علی، دروغگوترین دروغگویان و بدکارترینِ بدکاران است . خداوند متعال فرمود : «بلکه چیزی را دروغ شمرند که به دانش آن ، احاطه نداشتند» .4468.عنه صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :خداوند، بندگانش را به دو آیه از کتابش اختصاص داده است که بر زبان نیاورند، تا [ آن گاه که] بدانند ، و انکار نکنند، آنچه را نمی دانند . خداوند عز و جلفرمود : «آیا از آنان، پیمان کتاب [آسمانی] گرفته نشده که جز به حق، درباره خدا سخن نگویند» و فرمود : «بلکه آنچه را که به دانش آن ، احاطه پیدا نکردند و هنوز تأویلش به آنان نرسیده است ، دروغ شمردند» .ر . ک : ص 13 (دشمنی با دانش و دانشمند ).
4 / 3نادانیِ پسندیده4472.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :چه بسا نادانی که نجاتش در نادانی اوست !
.
ص: 110
4468.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :رُبَّ جَهلٍ أنفَعُ مِن علم. (1)4469.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :شَرُّ العِلمِ ما أفسَدتَ بِهِ رَشادَکَ. (2)4470.معانی الأخبار ( به نقل از اباصلت هروی ) تاریخ دمشق عن إبراهیم بن محمّد بن عرفه :أنشَدَنی أحمَدُ بنُ یَحیی ثَعلَبُ ، وذَکَرَ أنَّهُ لِعَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام :
لَئِن کُنتُ مُحتاجًا إلَی الحِلمِ (3) إنَّنی
إلَی الجَهلِ فیبَعضِ الأَحایینِ أحوَجُ وما کُنتُ أرضَی الجَهلَ خِدنًا وصاحِبًا
ولکِنَّنی أرضی بِهِ حینَ أحوَجُ ولی فَرَسٌ لِلحِلمِ بِالحِلمِ مُلجَمٌ
ولی فَرَسٌ لِلجَهلِ بِالجَهلِ مُسرَجُ فَمَن شاءَ تَقویمی فَإِنّی مُقَوَّمٌ
ومَن شاءَ تَعویجی فَإِنّی مُعَوَّجُ (4)4471.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : اِثنانِ یَهونُ عَلَیهِما کُلُّ شَیءٍ : عالِمٌ عَرَفَ العَواقِبَ ، وجاهِلٌ یَجهَلُ ما هُوَ فیهِ. (5)4472.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام أیضاً : إذا کانَ العَقلُ تِسعَهَ أجزاءٍ اِحتاجَ إلی جُزءٍ مِن جَهلٍ لِیُقدِمَ بِهِ صاحِبُهُ عَلَی الاُمورِ ، فَإِنَّ العاقِلَ أبَداً مُتَوانٍ (6) مُتَرَقِّبٌ مُتَخَوِّفٌ. (7)4473.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الحسین علیه السلام :لَو عَقَلَ النّاسُ وتَصَوَّرُوا المَوتَ بِصورَتِهِ لَخَرِبَتِ الدُّنیا. (8)4474.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام العسکریّ علیه السلام :لَو عَقَلَ أهلُ الدُّنیا خَرِبَت. (9) .
1- .عیون الحکم والمواعظ : ص 267 ح 4889 ، غرر الحکم : ح 5319 وفیه «حلم» بدل «علم» .
2- .غرر الحکم : ح 5694 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 294 ح 5256 .
3- .فی المصدر : «الحکم» والصحیح ما أثبتناه .
4- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 529 .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 291 ح 333 .
6- .مُتَوان : أی غیرُ مُهتمٍّ ولا مُحتفِلٍ (المصباح المنیر : ص 673) .
7- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 295 ح 375 .
8- .محاضرات الاُدباء ومحاورات الشعراء والبلغاء : ج 2 ص 458 ؛ إحقاق الحقّ : ص 11 ح 592 .
9- .الدرّه الباهره: ص 43 ، نزهه الناظر: ص 145 ح 6 ، أعلام الدین : ص 313 ، غرر الحکم : ح 7574 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 28 .
ص: 111
4475.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :چه بسا نادانی ای که از دانایی ، سودمندتر است .4476.صحیح البخاری عن أبی جمرَهَ [نصر بن عمران الضبعی]امام علی علیه السلام :بدترین دانایی ، آن است که هدایت خود را بدان تباه سازی.4473.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تاریخ دمشق به نقل از ابراهیم بن محمّد بن عرفه : احمد بن یحیی ثعلب ، این شعر را برایم خواند و یادآور شد که از علی بن ابی طالب علیه السلام است :
اگر به بردباری نیاز داشته باشم
به درستی که در پاره ای وقت ها به نادانی نیازمندترم .من «نادانی» را به عنوان دوست و همنشین نمی پسندم
لیکن برای هنگام نیازمندی ، آن را می پسندم .مرا مَرکبی است برای بردباری که با بردباری، افسار شده
و مَرکبی است برای نادانی که با نادانی، زین شده است .هر کس استواری مرا می خواهد، من استوارم
و هر کس کجی مرا می خواهد ، من کجم .4474.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : دو کس، هر چیزی برایشان آسان است : دانایی که پایان کارها را می داند و نادانی که آنچه را در آن است ، نمی داند .4475.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : اگر خرد، نُه قسمت باشد ، به یک قسمت نادانی [ نیز] نیاز دارد تا خردمند به کارها اقدام کند ؛ زیرا خردمند، همیشه سهل انگار و مراقب و ترسان است .4476.صحیح البخاری ( به نقل از ابو جمره نصر بن عمران ضبعی ) امام حسین علیه السلام :اگر مردم تعقّل می کردند و مرگ را به صورت واقعی ، تصوّر می نمودند ، دنیا ویرانه می شد.4477.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام عسکری علیه السلام :اگر همه اهل دنیا خردمند می شدند ، دنیا ویران می گشت . .
ص: 112
4478.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام الصادق علیه السلام لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ : ولَو کانَ المَولودُ یولَدُ فَهِماً عاقِلاً لأَنکَرَ العالَمَ عِندَ وِلادَتِهِ ، ولَبَقِیَ حَیرانَ تائِهَ العَقلِ إذا رَأی ما لَم یَعرِف ، ووَرَدَ عَلَیهِ ما لَم یَرَ مِثلَهُ مِنِ اختِلافِ صُوَرِ العالَمِ مِنَ البَهائِمِ وَالطَّیرِ إلی غَیرِ ذلِکَ ، مِمّا یُشاهِدُهُ ساعَهً بَعدَ ساعَهٍ ویَوماً بَعدَ یَومٍ ، وَ اعتَبِر ذلِکَ بِأَنَّ مَن سُبِیَ مِن بَلَدٍ إلی بَلَدٍ ، وهُوَ عاقِلٌ یَکونُ کَالوالِهِ الحَیرانِ ، فَلا یُسرِعُ فی تَعَلُّمِ الکَلامِ وقَبولِ الأَدَبِ ، کَما یُسرِعُ الَّذی یُسبی صَغیراً غَیرَ عاقِلٍ ، ثُمَّ لَو وُلِدَ عاقِلاً کانَ یَجِدُ غَضاضَهً إذا رَأی نَفسَهُ مَحمولاً مُرضَعاً مُعَصَّباً بِالخِرَقِ مُسَجّیً فِی المَهدِ؛ لِأَنَّهُ لا یَستَغنی عَن هذا کُلِّهِ لِرِقَّهِ بَدَنِهِ ورُطوبَتِهِ حینَ یولَدُ ، ثُمَّ کانَ لا یوجَدُ لَهُ مِنَ الحَلاوَهِ وَالوَقعِ مِنَ القُلوبِ ما یوجَدُ لِلطِّفلِ ، فَصارَ یَخرُجُ إلَی الدُّنیا غَبِیّاً غافِلاً عَمّا فیهِ أهلُهُ فَیَلقَی الأَشیاءَ بِذِهنٍ ضَعیفٍ ومَعرِفَهٍ ، ناقِصَهٍ ثُمَّ لا یَزالُ یَتَزایَدُ فِی المَعرِفَهِ قَلیلاً قَلیلاً وشَیئاً بَعدَ شَیءٍ وحالاً بَعدَ حالٍ ، حَتّی یَألَفَ الأَشیاءَ ویَتَمَرَّنَ ویَستَمِرَّ عَلَیها ، فَیَخرُجُ مِن حَدِّ التَّأَمُّلِ لَها وَالحَیرَهِ فیها إلَی التَّصَرُّفِ وَالاِضطِرابِ إلَی المَعاشِ بِعَقلِهِ وحیلَتِهِ ، وإلَی الاِعتِبارِ وَالطّاعَهِ وَالسَّهوِ وَالغَفلَهِ وَالمَعصِیَهِ .
وفی هذا أیضاً وُجوهٌ اُخَرُ ؛ فَإِنَّهُ لَو کانَ یولَدُ تامَّ العَقلِ مُستَقِلاًّ بِنَفسِهِ ، لَذَهَبَ مَوضِعُ حَلاوَهِ تَربِیَهِ الأَولادِ وما قُدِّرَ أن یَکونَ لِلوالِدَینِ فِی الاِشتِغالِ بِالوَلَدِ مِنَ المَصلَحَهِ ، وما یوجِبُ تَربِیَهً لِلآباءِ عَلَی الأَبناءِ مِنَ المُکَلَّفاتِ بِالبِرِّ وَالعَطفِ عَلَیهِم عِندَ حاجَتِهِم إلی ذلِکَ مِنهُم ، ثُمَّ کانَ الأَولادُ لا یَألَفُونَ آباءَهُم ولا یَألَفُ الآباءُ أبنَاءَهُم ؛ لِأَنَّ الأَولادَ کانوا یَستَغنونَ عَن تَربِیَهِ الآباءِ وحِیاطَتِهِم فَیَتَفَرَّقونَ عَنهُم حینَ یولَدونَ ، فَلا یَعرِفُ الرَّجُلُ أباهُ واُمَّهُ ، ولا یَمتَنِعُ مِن نِکاحِ اُمِّهِ واُختِهِ وذَواتِ المَحارِمِ مِنهُ إذا کانَ لا یَعرِفُهُنَّ ، وأقَلُّ ما فی ذلِکَ مِنَ القَباحَهِ ، بَل هُوَ أشنَعُ وأعظَمُ وأفظَعُ
وأقبَحُ وأبشَعُ لَو خَرَجَ المَولودُ مِن بَطنِ اُمِّهِ ، وهُوَ یَعقِلُ أن یَری مِنها ما لا یَحِلُّ لَهُ ولا یُحسِنُ بِهِ أن یَراهُ ، أفَلا تَری کَیفَ اُقیمَ کُلُّ شَیءٍ مِنَ الخِلقَهِ عَلی غایَهِ الصَّوابِ وخَلا مِنَ الخَطَاَءدَقیقُهُ وجَلیلُهُ؟!
تَأَمَّلِ الآنَ یا مُفَضَّلُ ما سُتِرَ عَنِ الإِنسانِ عِلمُهُ مِن مُدَّهِ حَیاتِهِ ؛ فَإِنَّهُ لَو عَرَفَ مِقدارَ عُمُرِهِ وکانَ قَصیرَ العُمُرِ لَم یَتَهَنَّأ بِالعَیشِ مَعَ تَرَقُّبِ المَوتِ وتَوَقُّعِهِ لِوَقتٍ قَد عَرَفَهُ ، بَل کانَ یَکونُ بِمَنزِلَهِ مَن قَد فَنی مالُهُ أو قارَبَ الفَناءَ فَقَدِ استَشعَرَ الفَقرَ وَالوَجَلَ مِن فَناءِ مالِهِ وخَوفِ الفَقرِ ، عَلی أنَّ الَّذی یَدخُلُ عَلَی الإِنسانِ مِن فَناءِ العُمُرِ أعظَمُ مِمّا یَدخُلُ عَلَیهِ مِن فَناءِ المالِ ؛ لِأَنَّ مَن یَقِلُّ مالُهُ یَأمُلُ أن یُستَخلَفَ مِنهُ فَیَسکُنَ إلی ذلِکَ ، ومَن أیقَنَ بِفَناءِ العُمُرِ استَحکَمَ عَلَیهِ الیَأسُ وإن کانَ طَویلَ العُمُرِ ، ثُمَّ عَرَفَ ذلِکَ وَثِقَ بِالبَقاءِ وَانهَمَکَ فِی اللَّذّاتِ وَالمَعاصی ، وعَمِلَ عَلی أنَّهُ یَبلُغُ مِن ذلِکَ شَهوَتَهُ ، ثُمَّ یَتوبُ فی آخِرِ عُمُرِهِ ، وهذا مَذهَبٌ لا یَرضاهُ اللّهُ مِن عِبادِهِ ولا یَقبَلُهُ . . .
فَإِن قُلتَ : أوَلَیسَ قَد یُقیمُ الإِنسانُ عَلَی المَعصِیَهِ حیناً ، ثُمَّ یَتوبُ فَتُقبَلُ تَوبَتُهُ ؟!
قُلنا : إنَّ ذلِکَ شَیءٌ یَکونُ مِنَ الإِنسانِ لِغَلَبَهِ الشَّهَواتِ وتَرکِهِ مُخالَفَتَها مِن غَیرِ أن یُقَدِّرَها فی نَفسِهِ ویَبنِیَ عَلَیهِ أمرَهُ فَیَصفَحُ اللّهُ عَنهُ ویَتَفَضَّلُ عَلَیهِ بِالمَغفِرَهِ ، فَأَمّا مَن قَدَّرَ أمرَهُ عَلی أن یَعصِیَ ما بَدا لَهُ ، ثُمَّ یَتوبَ آخِرَ ذلِکَ فَإِنَّما یُحاوِلُ خَدیعَهَ مَن لا یُخادَعُ بِأَن یَتَسَلَّفَ التَّلَذُّذَ فِی العاجِلِ ویَعِدَ ویُمَنِّیَ نَفسَهُ التَّوبَهَ فِی الآجِلِ ، ولِأَنَّهُ لا یَفی بِما یَعِدُ مِن ذلِکَ فَإِنَّ النُّزوعَ مِنَ التَّرَفُّهِ وَالتَّلَذُّذِ ومُعاناهِ التَّوبَهِ ولا سِیَّما عِندَ الکِبَرِ وضَعفِ البَدَنِ أمرٌ صَعبٌ ، ولا یُوئنُ عَلَی الإِنسانِ مَعَ مُدافَعَتِهِ بِالتَّوبَهِ أن یُرهِقَهُ المَوتُ فَیَخرُجَ مِنَ الدُّنیا غَیرَ تائِبٍ ، کَما قَد یَکونُ عَلَی الواحِدِ دَینٌ إلی أجَلٍ
وقَد یَقدِرُ عَلی قَضائِهِ ، فَلا یَزالُ یُدافِعُ بِذلِکَ حَتّی یَحِلَّ الأَجَلُ وقَد نَفِدَ المالُ فَیَبقَی الدَّینُ قائِماً عَلَیهِ . فَکانَ خَیرُ الأَشیاءِ لِلإِنسانِ أن یُستَرَ عَنهُ مَبلَغُ عُمُرِهِ ، فَیَکونَ طولَ عُمُرِهِ یَتَرَقَّبُ المَوتَ ، فَیَترُکَ المَعاصِیَ ویُوئرَ العَمَلَ الصّالِحَ .
فَإِن قُلتَ : وها هُوَ الآنَ قَد سُتِرَ عَنهُ مِقدارُ حَیاتِهِ ، وصارَ یَتَرَقَّبُ المَوتَ فی کُلِّ ساعَهٍ ، یُقارِفُ الفَواحِشَ ویَنتَهِکُ المَحارِمَ !
قُلنا : إنَّ وَجهَ التَّدبیرِ فی هذَا البابِ هُوَ الَّذی جَری عَلَیهِ الأَمرُ فیهِ ، فَإِن کانَ الإِنسانُ مَعَ ذلِکَ لا یَرعَوی ولا یَنصَرِفُ عَنِ المَساویَ فَإِنَّما ذلِکَ مِن مَرَحِهِ ومِن قَساوَهِ قَلبِهِ لا مِن خَطَاًءفِی التَّدبیرِ ؛ کَما أنَّ الطَّبیبَ قَد یَصِفُ لِلمَریضِ ما یَنتَفِعُ بِهِ ، فَإِن کانَ المَریضُ مُخالِفاً لِقَولِ الطَّبیبِ لا یَعمَلُ بِما یَأمُرُهُ ولا یَنتَهی عَمّا یَنهاهُ عَنهُ لَم یَنتَفِع بِصِفَتِهِ ، ولَم یَکُنِ الإِساءَهُ فی ذلِکَ لِلطَّبیبِ ، بَل لِلمَریضِ حَیثُ لَم یَقبَل مِنهُ . ولَئِن کانَ الإِنسانُ مَعَ تَرَقُّبِهِ لِلمَوتِ کُلَّ ساعَهٍ لا یَمتَنِعُ عَنِ المَعاصی فَإِنَّهُ لَو وَثِقَ بِطولِ البَقاءِ کانَ أحری بِأَن یَخرُجَ إلَی الکَبائِرِ الفَظیعَهِ ، فَتَرَقُّبُ المَوتِ عَلی کُلِّ حالٍ خَیرٌ لَهُ مِنَ الثِّقَهِ بِالبَقاءِ ، ثُمَّ إنَّ تَرَقُّبَ المَوتِ وإن کانَ صِنفٌ مِنَ النّاسِ یَلهَونَ عَنهُ ولا یَتَّعِظونَ بِهِ ، فَقَد یَتَّعِظُ بِهِ صِنفٌ آخَرُ مِنهُم ویَنزَعونَ عَنِ المَعاصی ، ویُوئرونَ العَمَلَ الصّالِحَ ، ویَجودونَ بِالأَموالِ وَالعَقائِلِ النَّفیسَهِ فِی الصَّدَقَهِ عَلَی الفُقَراءِ وَالمَساکینِ ، فَلَم یَکُن مِنَ العَدلِ أن یُحرَمَ هؤلاءِ الاِنتِفاعَ بِهذِهِ الخَصلَهِ لِتَضییعِ اُولئِکَ حَظَّهُم مِنها. (1) .
1- .بحار الأنوار: ج 3 ص 83 نقلاً عن الخبر المشتهر بتوحید المفضّل .
ص: 113
4479.الإمام علیّ علیه السلام :امام صادق علیه السلام خطاب به مفضّل بن عمر : اگر کودک ، دانا و خردمند زاده می شد ، به هنگام ولادت ، جهان را انکار می کرد و سرگردان می ماند ؛ چرا که چیزهایی را می دید که نمی شناخت و از شگفتی های جهان (از قبیل : حیوانات و پرندگان) اموری بر او عرضه می گشت که پیش از آن ، ندیده بود که لحظه به لحظه و روز به روز می دید. برای مثال، اگر آدمی خردمند را از شهری به اسیری بگیرند و به شهر دیگر ببرند ، او سرگردان می ماند و نمی تواند به سرعت ، زبان آنان را بیاموزد و فرهنگ و آداب و رسوم آنان را بپذیرد ، بر خلاف کودک نادانی که به اسارت برده می شود ، که به سرعت ، امور تازه را می آموزد .
از سوی دیگر، اگر کودک ، خردمند زاده می شد، احساس شرم و خواری می کرد ؛ زیرا می دید که او را بغل می کنند ، شیر می دهند ، او را قنداق می کنند و در گهواره می گذارند ، با این که کودک به آنها نیازمند است ؛ چرا که به هنگام ولادت جسمی ناتوان دارد. همچنین شیرینی کودکانه را برای اطرافیان نداشت.
از این رو ، کودک ، غافل و نادان به دنیا می آید و با درک ضعیف و آگاهی اندک ، با امور برخورد می کند و اندک اندک ، دانش او افزایش می یابد تا با جهان بیرون انس می گیرد و با تمرین و انس گرفتن از تأمل و حیرت به دخل و تصرّف در جهان می پردازد و با عقل و تدبیر ، وارد عرصه زندگی می شود. و گرفتار اطاعت و عصیان ، غفلت و پند گرفتن می شود.
از سوی دیگر ، اگر کودک خردمند زاده می شد ، شیرینی تربیت فرزند ، از میان می رفت و در پرداختن پدر و مادر به فرزندان ، مصلحتی نبود ، چنان که زحمت و مهربانی ای در میان نبود. بنا بر این ، فرزندان با پدران ، انس نمی گرفتند و پدران نیز با فرزندان؛ زیرا فرزندان ، نیازی به تربیت پدران و نگهداری آنان نداشتند و بدین جهت ، به هنگام تولّد ، از پدران جدا می شدند . در این صورت ، کسی پدر و مادر خود را نمی شناخت و از ازدواج با محارم پروا نداشت؛ زیرا آنان را نمی شناخت. و از همه زشت تر و ناپسندتر ، این که: کودک خردمند ، از مادر
متولّد می گردد ، در حالی که همه چیز را می بیند و می فهمد . حال ، نمی فهمی چگونه همه چیزِ آفرینش ، در نهایت درستی است و بزرگ و کوچک عالم ، از خطا به دور است؟ ای مفضّل ! در آنچه آگاهی اش از آدمی پوشیده شده است (از قبیل: مدّت زندگانی) ، بیندیش؛ زیرا اگر انسان از اندازه عمرش باخبر می شد و زندگی کوتاهی داشت، با ترس از مرگ که زمانش را می دانست زندگی ، ناگوار بود؛ بلکه مانند کسی می شد که سرمایه اش از کف رفته یا رو به فناست ، که چنین شخصی، تنگ دستی و ترس از کف دادن سرمایه و هراس از تنگ دستی را احساس می کند ، با آن که ناگواری ای که از پایان یافتن عمر به آدمی می رسد، بیش از ناگواری نابودی سرمایه است ؛ چرا که انسانی که ثروتش کم می شود، امید جایگزین شدن آن را دارد و با این امید، آرامش می یابد ؛ امّا کسی که به نابودیِ عمر[ ش] یقین دارد ، یأس بر او مستولی می گردد .
امّا اگر عمرش طولانی می بود و بدان آگاه می شد ، به بقا اعتماد پیدا می کرد و غرق در لذّت ها و گناهان می شد و بر این دیدگاه ، عمل می کرد که به لذّت هایش می رسد، آن گاه در پایان عمر ، توبه می کند . و این ، روشی است که خداوند، آن را برای بندگان نمی پسندد و نمی پذیرد .
اگر بگویی : «آیا چنین نیست که گاهی انسان، مدّتی معصیت می کند و سپس توبه می نماید و توبه اش پذیرفته می شود ؟»، می گوییم : این، از آن روست که شهوت بر انسان غالب شده است، بدون این که آن را با برنامه ریزی انجام دهد و کارش را بر آن بنا کند . از این رو، خداوند ، گذشت می کند و با آمرزش ، بر او تفضّل می نماید ؛ امّا کسی که زندگی را بر این بنا نهاده که معصیت کند و در پایان عمر ، توبه کند ، در پی فریفتنِ کسی است که فریفته نمی شود ، و تلاش می کند از لذّت های نقد ، بهره ببرد و به خود وعده می دهد که در آینده، توبه خواهد کرد ، که البته به وعده وفا نخواهد نمود ؛ زیرا رها شدن از رفاه و لذّت ، و انجام دادن توبه، بویژه در پیری و ناتوانی بدن ، امری بس دشوار است، و برای انسان، این خطر هست که با پس انداختن توبه ، مرگش فرا رسد و بدون توبه از دنیا خارج
شود . [این شخص،] مانند کسی است که بِدِهی مدّتدار، بر عهده اوست و توان بازپرداخت بدهی اش را دارد ؛ ولی همیشه آن را به تأخیر می اندازد تا زمان پرداخت فرا رسد ؛ امّا [ بی اختیار،] سرمایه، از دست می رود و قرض ، بر گردنش باقی می ماند .
پس برای انسان ، بهتر ، آن است که اندازه عمر خود را نداند و در تمام مدت، از مرگ هراس داشته باشد تا از گناهان بپرهیزد و عمل صالح را برگزیند .
اگر بگویی : «اینک نیز که از مقدار عمر ، باخبر نیست و از مرگ می هراسد ، هر ساعت ، مرتکب فحشا می شود و دست به گناه می زند» ، می گوییم : تدبیر درست، همان است که اکنون جریان دارد . اگر انسان با این تدبیر ، از گناهان و بدی ها سر باز نمی زند ، این ، از خوش گذرانی و قساوت قلب اوست، نه از خطای در تدبیر ، همان گونه که پزشک، گاهی دوایی را برای بیمار ، تجویز می کند که سودمند است . حال اگر بیمار بر خلاف دستور پزشک رفتار کند و به امر و نهی او اعتنایی نداشته باشد ، از تجویز پزشک، سود نخواهد برد و البته زیان آن به پزشک بر نمی گردد ؛ بلکه متوجّه بیمار است که سخن او را نپذیرفته است .
آدمی که هر ساعت در انتظار مرگ به سر می برد ، [ ولی] از گناهانْ دست بر نمی دارد ، در صورتی که به طولانی بودن زندگانی اطمینان داشته باشد ، سزاوارتر است که مرتکب گناهان بزرگ شود . از این رو ، در انتظار مرگ بودن، برایش بهتر است از اطمینان به بقا در دنیا.
از این گذشته، اگر انتظار مرگ برای دسته ای از مردم، سودمند نیست و به لهو و لعب مشغول می شوند و از آن پند نمی گیرند ، گروهی دیگر پند می گیرند و از گناهان، کناره گیری می کنند و رفتار شایسته را ترجیح می دهند و اموال و اجناس گران بهای خود را در انفاق بر فقرا و مساکین ، مصرف کنند . پس ، عادلانه نیست که این گروه ، از این فضیلت ، بهره مند نشوند ، به این دلیل که گروهی دیگر ، از آن ، بهره مند نمی شوند . .
ص: 114
. .
ص: 115
. .
ص: 116
راجع: ج 3 ص 150 (السؤال عمّا قد یضرّ جوابه) .
.
ص: 117
ر . ک : ج 3 ص 151 (پرسیدن از چیزهایی که پاسخش زیانبار است) .
.
ص: 118
4 / 4ما یَنبَغی فی مُعاشَرَهِ الجاهِلِأ السَّلامُ عِندَ المُخاطَبَهِالکتاب«وَ عِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنًا وَ إذَا خَاطَبَهُمُ الْجَهِلُونَ قَالُواْ سَلَمًا» . (1)
«وَ إذَا سَمِعُواْ اللَّغْوَ أعْرَضُواْ عَنْهُ وَ قَالُواْ لَنَا أعْمَلُنَا وَ لَکُمْ أعْمَلُکُمْ سَلَمٌ عَلَیْکُمْ لاَ نَبْتَغِی الْجَهِلِینَ» . (2)
الحدیث4482.الکافی ( به نقل از جمیل بن درّاج ) مسند ابن حنبل عن النّعمان بن مُقرّن :سَبَّ رَجُلٌ رَجُلاً عِندَهُ [ صلی الله علیه و آله ] فَجَعَلَ الرَّجُلُ المَسبوبُ ، یَقولُ : عَلَیکَ السَّلامُ .
قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : أما إنَّ مَلَکاً بَینَکُما یَذُبُّ عَنکَ کُلَّما یَشتِمُکَ هذا .
قالَ لَهُ : بَل أنتَ ، وأنتَ أحَقُّ بِهِ ، وإذا قالَ لَهُ : عَلَیکَ السَّلامُ قالَ : لا ، بَل لَکَ ، أنتَ أحَقُّ بِهِ. (3)4483.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فی وَصفِ أصحابِهِ : لَو رَأیتَهُم فی نَهارِهِم إذاً لَرَأیتَ قَوماً «یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنًا » ویَقولونَ لِلنّاسِ حُسناً ، «وَ إذَا خَاطَبَهُمُ الْجَهِلُونَ قَالُواْ سَلَمًا » ، «وَ إذَا مَرُّواْ بِاللَّغْوِ مَرُّواْ کِرَامًا » . (4)4484.تفسیر ابن کثیر عن الحسن :الإمام الصادق علیه السلام فی وَصفِ الشِّیعَهِ : إن خاطَبَهُم جاهِلٌ سَلَّمُوا ، وإن لَجَأَ إلَیهِم ذُو الحاجَهِ مِنهُم رَحِمُوا ، وعِندَ المَوتِ هُم لا یَحزَنونَ. (5) .
1- .الفرقان : 63 .
2- .القصص : 55 .
3- .مسند ابن حنبل : ج 9 ص 191 ح 23806 ، کنز العمّال : ج 3 ص 642 ح 8302 .
4- .صفات الشیعه : ص 120 ح 63 عن محمّد بن الحنفیّه ، بحار الأنوار : ج 7 ص 220 ح 132 .
5- .تحف العقول : ص 378 ، مشکاه الأنوار : ص 126 ح 291 عن مهزم وفیه «لا یجزعون» بدل «لا یحزنون» مع تقدیم وتأخیر ، بحار الأنوار : ج 78 ص 264 ح 169 .
ص:
4 / 4 رفتار شایسته با نادان
الف سلام گفتن به هنگام گفتگو
4 / 4رفتار شایسته با نادانالف سلام گفتن به هنگام گفتگوقرآن«و بندگانِ خدای رحمان ، کسانی هستند که بر روی زمین با فروتنی گام بر می دارند ، و چون نادانانْ آنان را طرف خطاب قرار دهند، به ملایمت ، پاسخ می گویند» .
«و چون [ سخن] بیهوده ای بشنوند، از آن ، روی بر می تابند و می گویند : کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما ! جویای [مصاحبت با ]نادانان نیستیم» .
حدیث4486.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مسند ابن حنبل به نقل از نعمان بن مقرّن : مردی ، شخصی را در نزد پیامبر صلی الله علیه و آله دشنام می داد و او در جواب می گفت: بر تو سلام!
پیامبر صلی الله علیه و آله [ خطاب به فردی که با سلام ، به دشنام دهنده جواب می داد، ]فرمود : «آگاه باش! فرشته ای در میان شما دو نفر است که از تو دفاع می کند. هر گاه او تو را دشنام می دهد و می گوید : تو چنینی، فرشته می گوید : تو چنینی؛ بلکه تو سزاوارتری ، و وقتی تو در پاسخ می گویی : بر تو سلام، [آن فرشته ]می گوید: نه؛ بلکه تو سزاوار [ سلام] هستی ».4487.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام در توصیف یارانش : اگر آنان را در روز ببینی، آنها را گروهی خواهی یافت که «بر روی زمین ، با فروتنی گام بر می دارند» و به نیکی با مردم سخن می گویند «و اگر نادانان ، آنان را طرف خطاب قرار دهند ، به ملایمت ، پاسخ می گویند» ، «و اگر به کاری بیهوده برخورد کنند ، با بزرگواری از آن می گذرند» .4488.امام صادق علیه السلام :امام صادق علیه السلام در توصیف شیعیان : اگر فرد نادانی، آنان را طرف خطاب قرار دهد، سلام می کنند ، و اگر نیازمندی به آنان پناه برد، بر او ترحّم می نمایند . آنان در هنگام مرگ، غمگین نیستند .
.
ص: 120
4489.امام صادق علیه السلام :الأغانی :کانَ إبراهیمُ (1) شَدیدَ الاِنحِرافِ عَن عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام ، فَحَدَّثَ المَأمونَ یَوماً أنَّهُ رَأی عَلِیًّا فِی النَّومِ ، فَقالَ لَهُ : مَن أنتَ ؟ فَأَخبَرَهُ أنَّهُ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ، فَمَشَینا حَتّی جِئنا قَنطَرَهً ، فَذَهَبَ یَتَقَدَّمُنی لِعُبورِها فَأَمسَکتُهُ ، وقُلتُ لَهُ : إنَّما أنتَ رَجُلٌ تَدَّعی هذَا الأَمرَ بِإِمرَهٍ ونَحنُ أحَقُّ بِهِ مِنکَ ! فَما رَأیتُ لَهُ فِی الجَوابِ بَلاغَهً کَما یوصَفُ عَنهُ .
فَقالَ : وأیُّ شَیءٍ قالَ لَکَ ؟
فَقالَ : ما زادَنی عَلی أن قالَ : سَلاماً سَلاماً !
فَقالَ لَهُ المَأمونُ : قَد وَاللّهِ أجابَکَ أبلَغَ جَوابٍ .
قالَ : وکَیفَ ؟!
قالَ : عَرَّفَکَ أنَّکَ جاهِلٌ لا یُجاوَبُ مِثلُکَ ، قالَ اللّهُ عز و جل : «وَ إذَا خَاطَبَهُمُ الْجَهِلُونَ قَالُواْ سَلَمًا» .
فَخَجِلَ إبراهیمُ ، وقالَ : لَیتَنی لَم اُحَدِّثکَ بِهذَا الحَدیثِ. (2)راجع: ج 1 ص 404 ح 528 و 416 ح 582 .
ب السُّکوتُ عِندَ المُنازَعَهِ4492.الإمام الباقر علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ موسی علیه السلام لَقِیَ الخِضرَ علیه السلام فَقالَ : أوصِنی .
فَقالَ الخِضرُ : . . . یا موسی ، تَفَرَّغ لِلعِلمِ إن کُنتَ تُریدُهُ، فَإِنَّمَا العِلمُ لِمَن تَفَرَّغَ
لَهُ . . . وأعرِض عَنِ الجُهّالِ ، وَاحلُم عَنِ السُّفَهاءِ ، فَإِنَّ ذلِکَ فَضلُ الحُلَماءِ وزَینُ العُلَماءِ ، إذا شَتَمَکَ الجاهِلُ فَاسکُت عَنهُ سَلَماً وجانِبهُ حَزماً ، فَإِنَّ ما بَقِیَ مِن جَهلِهِ عَلَیکَ وشَتمِهِ إیّاکَ أکثَرُ. (3) .
1- .هو إبراهیم بن المهدی ، الخلیفه العبّاسی ، المکنّی بأبی إسحاق (الأغانی: ج 10 ح 119) .
2- .الأغانی : ج 10 ص 157 ؛ المناقب لابن شهرآشوب : ج 3 ص 270 ، بحار الأنوار : ج 39 ص 86 .
3- .منیه المرید : ص 140 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 226 ح 18 ؛ المعجم الأوسط : ج 7 ص 78 ح 6908 وفیه «الحکماء» بدل «الحلماء» ، تاریخ دمشق : ج 16 ص 414 ، البدایه والنهایه : ج 1 ص 329 کلاهما نحوه وکلّها عن عمر بن الخطّاب وراجع کنز العمّال : ج 16 ص 143 ح 44176 .
ص: 121
ب سکوت به هنگام نزاع
4493.الإمام الصادق علیه السلام :الأغانی :ابراهیم، فرزند خلیفه عبّاسی، با امیر مؤمنان ، بسیار دشمن بود . روزی به مأمون گفت که علی[ علیه السلام ] را در خواب دیده و از او پرسیده است که: «کیستی ؟» و وی جواب داده که علی بن ابی طالب است .
[ابراهیم گفت:] مقداری [ به همراه علی علیه السلام ]راه رفتیم تا به پلی رسیدیم . خواست زودتر از من عبور کند . او را گرفتم و گفتم : تو ادّعای فرمان روایی داری، با آن که ما شایسته تریم . او در جواب، پاسخی بلیغانه ، آن گونه که او را توصیف می کنند ، نداد .
مأمون گفت : مگر چه پاسخ داد ؟
ابراهیم گفت : چیزی جز «سلاما سلاما» نگفت .
مأمون گفت: به خدا سوگند، بلیغ ترین پاسخ را داده است.
ابراهیم گفت: چه طور ؟!
مأمون گفت : به تو فهمانده که نادانی و در خور گفتگو نیستی . خداوند عز و جلفرموده است : «چون نادانان آنان را طرف خطاب قرار دهند، می گویند : سلام!» .
ابراهیم، شرمنده گشت و گفت : کاش این قصّه را برایت نمی گفتم .ر . ک : ج 1 ص 405 ح 528 و 417 ح 582 .
ب سکوت به هنگام نزاع4496.التوحید عن عمرو بن شمر عن جابر بن یزید الجعفی عن ( فی حَدیثٍ یَقولُ فیهِ ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :موسی علیه السلام ، خضر علیه السلام را ملاقات کرد و گفت : مرا پند ده . خضر گفت : «ای موسی ! اگر دانش می خواهی ، خودت را وقف آن ساز ؛ زیرا دانش، از آنِ کسی است که خود را وقف آن سازد ... ، و از نادانان ، کناره گیری
کن و در برابر ابلهان، بردبار باش؛ زیرا این برای بردباران، فضیلت و برای آگاهان، زینت است . اگر نادانی ، تو را دشنام داد، به ملایمت ، سکوت کن و با دوراندیشی ، از او دوری کن ؛ زیرا ثوابی که از نادانی و دشنام او به تو برایت باقی مانده، بیشتر است .
.
ص: 122
4490.الکافی ( به نقل از سلام جُعفی ) الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : لا تُنازِع جاهِلاً. (1)4491.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :لا تُنازِعِ السُّفَهاءَ ولا تَستَهتِر بِالنِّساءِ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ یُزری بِالعُقَلاءِ. (2)4492.امام باقر علیه السلام :الإمام الباقر علیه السلام :النّاسُ رَجُلانِ : مُؤمِنٌ وجاهِلٌ ، فَلا تُؤذِ المُؤمِنَ ، ولا تُجَهِّلِ الجاهِلَ فَتَکونَ مِثلَهُ. (3)ج الحِلم4494.امام صادق علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ثَلاثٌ مَن لَم یَکُنَّ فیهِ لَم یَتِمَّ لَهُ عَمَلٌ : وَرَعٌ یَحجِزُهُ عَن مَعاصِی اللّهِ ، وخُلُقٌ یُداری بِهِ النّاسَ ، وحِلمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهلَ الجاهِلِ. (4)4495.کمال الدین ( به نقل از ابان بن تغلب ) الإمام علیّ علیه السلام :لا تَفضَحوا أنفُسَکُم لِتَشفوا غَیظَکُم ، و إن جَهِلَ عَلَیکُم جاهِلٌ فَلیَسَعهُ حِلمُکُم. (5) .
1- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 259 ح 39 .
2- .غرر الحکم : ح 10422 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 519 ح 9421 .
3- .الخصال : ص 49 ح 57 عن أبی حمزه الثمالی ، بحار الأنوار : ج 74 ص 158 ح 7 .
4- .الکافی: ج 2 ص 116 ح 1 ، المحاسن: ج 1 ص 66 ح 13 وفیه «لم یقم» بدل «لم یتمّ» وکلاهما عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 360 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعًا عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار: ج 71 ص 422 ص 59 وراجع شعب الإیمان: ج 6 ص 339 ح 8423 .
5- .غرر الحکم : ح 10240 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 521 ح 9473 .
ص: 123
ج بردباری
4496.التوحید ( به نقل از عمرو بن شمر ، از جابر بن یزید جعفی در ) امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : با نادان، نزاع مکن .4497.الإمام الصادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :با ابلهان، نزاع مکن و دل باخته زنان مشو ؛ زیرا این خصلت ها ، خردمندان را خوار می گرداند .4498.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام باقر علیه السلام :مردمان ، دو گروه اند : مؤمن و نادان؛ به مؤمن، آزار مرسان و به نادان ، نسبت نادانی مده، که مانند او می شوی .ج بردباری4497.امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه خصلت است که اگر در کسی نباشد ، کاری [درست] از او به انجام نمی رسد : تقوایی که او را از نافرمانی از خداوند ، باز دارد ؛ خُلق و خویی که با آن با مردم، مدارا کند ؛ و بردباری ای که با آن، نادانیِ نادان را پاسخ دهد .4498.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :خود را رسوا مسازید، تا خشمتان را فرو نشانید . اگر نادانی با شما نادانی کرد، بردباریِ شما باید آن را فرا بگیرد .
.
ص: 124
4499.التوحید ( به نقل از اسحاق بن راهویه ) عنه علیه السلام مِن وَصِیَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَن علیه السلام : اُوصیکَ بِمَغفِرَهِ الذَّنبِ ، وکَظمِ الغَیظِ ، وصِلَهِ الرَّحِمِ ، وَالحِلمِ عِندَ الجاهِلِ. (1)4500.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :اِحتِمالُ الجاهِلِ صَدَقَهٌ. (2)4501.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :المُؤمِنُ حَلیمٌ لا یَجهَلُ ، وإن جُهِلَ عَلَیهِ یَحلُمُ. (3)4502.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عیون أخبار الرضا عن موسی بن محمّد المحاربی عن رجل :إنَّ المَأمونَ قالَ لَهُ [أیِ الإِمامِ الرِّضا علیه السلام ] : هَل رُوِّیتَ مِنَ الشِّعرِ شَیئاً ؟
فَقالَ : قَد رُوِّیتُ مِنهُ الکَثیرَ .
فَقالَ : أنشِدنی أحسَنَ ما رُوِّیتَهُ فِی الحِلمِ .
فَقالَ علیه السلام :
إذا کانَ دونی مَن بُلیتُ بِجَهلِهِ
أبَیتُ لِنَفسی أن تُقابِلَ بِالجَهلِ وإن کانَ مِثلی فی مَحَلّی مِنَ النُّهی
أخَذتُ بِحِلمی کَی أجِلَّ عَنِ المِثلِ وإن کُنتُ أدنی مِنهُ فِی الفَضلِ وَالحِجی
عَرَفتُ لَهُ حَقَّ التَّقَدُّمِ وَالفَضلِ
فَقالَ لَهُ المَأمونُ : ما أحسَنَ هذا ، مَن قالَهُ ؟!
فَقالَ : بَعضُ فِتیانِنا. (4)راجع: ج 3 ص 368 (الحلم) .
.
1- .تحف العقول : ص 222 ، شرح الأخبار : ج 2 ص 443 ح 794 عن محمّد بن حنیف ، بحار الأنوار : ج 78 ص 62 ح 142 ؛ البدایه والنهایه : ج 7 ص 328 ولیس فیه صدره ، المناقب للخوارزمی : ص 384 عن محمّد بن الحنفیّه .
2- .بحار الأنوار : ج 57 ص 345 ح 36 ، مدینه المعاجز : ج 1 ص 547 ح 350 نقلاً عن کتاب عیون المعجزات للسیّد المرتضی رحمه الله وکلاهما عن میثم .
3- .الکافی : ج 2 ص 235 ح 17 و ص 229 ح 1 عن عبداللّه بن یونس عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 202 ، أعلام الدین : ص 110 ، بحار الأنوار : ج 67 ص 358 ح 61 .
4- .عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 174 ح 1 ، العُدد القویّه : ص 293 ح 21 ، بحار الأنوار : ج 49 ص 107 ح 2 .
ص: 125
4504.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش به فرزندش حسن علیه السلام : سفارش می کنم تو را به بخشیدن گناه[ دیگران]، فرو خوردن خشم ، ارتباط با خویشاوندان، و بردباری به هنگام برخورد با نادان .4500.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :تحمّل نادان ، صدقه است .4501.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :مؤمن، بردبار است و نادانی نمی کند ، و اگر به نادانی با او رفتار شود، بردباری به خرج می دهد .4502.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عیون أخبار الرضا علیه السلام به نقل از موسی بن محمّد محاربی ، از مردی : مأمون به امام رضا علیه السلام گفت : آیا شعر ، نقل می کنی؟
فرمود : «بسیار در خاطر دارم» .
گفت : بهترین شعری که درباره بردباری، در خاطر داری، بیان کن .
امام رضا علیه السلام فرمود :
«اگر به نادانی پایین تر از خود، گرفتار گردم
مانع از آن می شوم که نفْسم با نادانی پاسخ دهدو اگر با همتای خود در خردمندی ، برخورد کنم
بردباری پیشه می سازم تا از همانندم ، برتر باشمو اگر با بالاتر از خویش در دانش و خرد، مواجه گردم
برای او حقّ پیشتازی و فضیلت قائل ام» .
مأمون گفت : چه زیباست این شعر ! چه کسی آن را سروده است ؟
امام علیه السلام فرمود : «برخی جوانان ما» .ر . ک : ج 3 ص 369 (بردباری) .
.
ص: 126
د التَّعلیم4505.الإمام علیّ علیه السلام :الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ : یا هِشامُ ، تَعَلَّم مِنَ العِلمِ ما جَهِلتَ ، وعَلِّمِ الجاهِلَ مِمّا عُلِّمتَ . عَظِّمِ العالِمَ لِعِلمِهِ ودَع مُنازَعَتَهُ ، وصَغِّرِ الجاهِلَ لِجَهلِهِ ولا تَطرُدهُ ولکِن قَرِّبهُ وعَلِّمهُ. (1)4506.مختصر بصائر الدرجات عن الهیثم بن عروه التمیمی :الإمام الصادق علیه السلام :قَرَأتُ فی کِتابِ عَلِیٍّ علیه السلام : إنَّ اللّهَ لَم یَأخُذ عَلَی الجُهّالِ عَهداً بِطَلَبِ العِلمِ حَتّی أخَذَ عَلَی العُلَماءِ عَهداً بِبَذلِ العِلمِ لِلجُهّالِ ؛ لِأَنَّ العِلمَ کانَ قَبلَ الجَهلِ. (2)راجع : ج 3 ص 218 (وجوب التعلیم) و 230 (فضل التعلیم) .
ه عَدَمُ الوُثوقِ4506.امام صادق علیه السلام ( خطاب به هیثم بن عروه تمیمی ) الإمام علیّ علیه السلام :کُن بِعَدُوِّکَ العاقِلِ أوثَقَ مِنکَ بِصَدیقِکَ الجاهِلِ. (3)4507.الکافی ( به نقل از ابو بصیر ) عنه علیه السلام :لا یوثَقُ بِعَهدِ مَن لا عَقلَ لَهُ. (4)و العِصیان4509.الإمام الصادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :اِعصِ الجاهِلَ تَسلَم. (5) .
1- .تحف العقول : ص 394 و 502 عن عیسی علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 1 ص 148 ح 30 .
2- .الکافی : ج 1 ص 41 ح 1 عن طلحه بن زید ، الأمالی للمفید : ص 66 ح 12 عن محمّد بن أبی عمیر العبدی عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه ، منیه المرید : ص 185 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 67 ح 14 .
3- .غرر الحکم : ح 7178 .
4- .غرر الحکم : ح 10804 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 540 ح 10019 .
5- .غرر الحکم : ح 2264 .
ص: 127
د تعلیم
ه عدم اطمینان
و نافرمانی
د تعلیم4511.الإمام علیّ علیه السلام :امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام ! آنچه را نمی دانی، بیاموز ؛ از آنچه آموختی، به نادان بیاموز . عالم را برای علمش بزرگ بشمار و با او درگیر مشو، و نادان را برای نادانی اش کوچک بشمار و او را طرد مکن ؛ بلکه او را به خود، نزدیک ساز و به او بیاموز .4512.عنه علیه السلام :امام صادق علیه السلام :در کتاب علی علیه السلام خواندم که خداوند، از نادانان ، پیمان نگرفته که دانش بیاموزند، آنچنان که از عالمان ، پیمان گرفته که به نادانان بیاموزند ؛ زیرا دانش، پیش از نادانی است .ر . ک : ج 3 ص 219 (ضرورت آموزش) و 231 (فضیلت آموزش) .
ه عدم اطمینان4510.الکافی ( به نقل از ابو صباح کنانی ) امام علی علیه السلام :به دشمنِ خردمند، بیش از دوست نادان ، اعتماد کن .4511.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :به پیمان کسی که خردمند نیست ، اعتماد نمی شود .و نافرمانی4513.مروج الذهب عن أبی دعامه :امام علی علیه السلام :از نادان ، نافرمانی کن تا سالم بمانی .
.
ص: 128
ز الإِعراضالکتاب«خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأعْرِضْ عَنِ الْجَهِلِینَ» . (1)
الحدیث4516.الإمام الصادق علیه السلام ( لَمّا سُئِلَ : مَا الإِسلامُ ؟ ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :أحکَمُ النّاسِ مَن فَرَّ مِن جُهّالِ النّاسِ. (2)4517.الخصال عن أبی بصیر :عنه صلی الله علیه و آله :إنَّمَا النّاسُ رَجُلانِ : مُؤمِنٌ وجاهِلٌ ، فَلا تُؤذِ المُؤمِنَ ، ولا تُجاوِرِ الجاهِلَ. (3)4515.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :کُفرُ النِّعمَهِ لُؤمٌ ، وصُحبَهُ الجاهِلِ شُؤمٌ. (4)4516.امام صادق علیه السلام ( در پاسخ به این پرسش که : اسلام چیست؟ ) عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : لا یُؤمِنَنَّکَ مِن شَرِّ جاهِلٍ قَرابَهٌ ولا جِوارٌ ، فَإِنَّ أخوَفَ ما تَکونُ لِحَریقِ النّارِ أقرَبُ ما تَکونُ إلَیها. (5)4517.الخصال ( به نقل از ابو بصیر ) عنه علیه السلام :لا تَصحَب مَن فاتَهُ العَقلُ ، ولا تَصطَنِع مَن خانَهُ الأَصلُ ، فَإِنَّ مَن لا عَقلَ لَهُ یَضُرُّکَ مِن حَیثُ یَری أنَّهُ یَنفَعُکَ ، ومَن لا أصلَ لَهُ یُسیءُ إلی مَن یُحسِنُ إلَیهِ. (6)4518.الأمالی للطوسی عن أبی بصیر :عنه علیه السلام :لا تَنتَصِح بِمَن فاتَهُ العَقلُ ، ولا تَثِق بِمَن خانَهُ الأَصلُ ، فَإِنَّ مَن فاتَهُ العَقلُ
یَغُشُّ مِن حَیثُ یَنصَحُ ، ومَن خانَهُ الأَصلُ یُفسِدُ مِن حَیثُ یُصلِحُ. (7) .
1- .الأعراف : 199 .
2- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 395 ح 5840 ، الأمالی للصدوق : ج 73 ص 41 وفیه «أحلم» بدل «أحکم» وکلاهما عن یونس بن ظبیان عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، معانی الأخبار : ص 196 ح 1 عن أبی حمزه الثمالی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، مشکاه الأنوار : ص 241 ح 698 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 202 ح 13 .
3- .المعجم الأوسط : ج 8 ص 302 ح 8698 ، حلیه الأولیاء : ج 5 ص 174 کلاهما عن عبداللّه بن عمرو .
4- .تحف العقول : ص 80 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 396 ح 6701 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 287 ح 1 .
5- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 305 ح 498 .
6- .غرر الحکم : ح 10383 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 526 ح 9584 وفیه «تصاحب» بدل «تصحب» .
7- .غرر الحکم : ح 10399 ، وفی طبعه النجف : ص 341 «لا تنصح» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 527 ح 9593 نحوه.
ص: 129
ز روگردانی
ز روگردانیقرآن«گذشت ، پیشه کن و به [ کار] پسندیده فرمان بده و از نادان، رُخ برتاب» .
حدیث4520.امام رضا علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :حکیم ترین انسان ، کسی است که از مردمِ نادان بگریزد .4521.الإمام الصادق علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردمان ، دو گروه اند : مؤمن و نادان . مؤمن را میازار و با نادان، همنشینی مکن .4522.عنه علیه السلام ( فی صِفَهِ الإِسلامِ ) امام علی علیه السلام :ناسپاسی کردن نعمت، پستی است و همنشینی با نادان، ناخجستگی .4523.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : نزدیکی به نادان و همسایگی با او، تو را از شرّش ایمن نمی دارد ؛ زیرا هر چه به آتشْ نزدیک تر باشی ، خطر سوختن برایت بیشتر است .4524.مسند ابن حنبل عن أنس :امام علی علیه السلام :با کسی که از خرد ، بی بهره است ، مصاحبت مکن و کسی را که بی ریشه است، یار خود مگیر؛ زیرا آن که خردمند نیست، از جایی که گمان می کند به تو سود می رساند، به تو زیان خواهد زد و آن که بی ریشه است، به هر که به او خوبی کند، بدی روا می دارد .4521.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :درباره کسی که از خرد ، بی بهره است، خیرخواهی مکن و به کسی
که بی ریشه است، اعتماد منما ؛ زیرا آن که خرد ندارد، از جایی که گمان می کند خیرخواهی می کند ، ضرر می زند ، و کسی که بی ریشه است، به جای درست کردن ، ویران می سازد .
.
ص: 130
4522.امام صادق علیه السلام ( در وصف اسلام ) عنه علیه السلام :شَرُّ مَن صاحَبتَ الجاهِلُ. (1)4523.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :شَرُّ الأَصحابِ الجاهِلُ. (2)4524.مسند ابن حنبل ( به نقل از اَنس ) عنه علیه السلام :قَطیعَهُ الجاهِلِ تَعدِلُ صِلَهَ العاقِلِ. (3)4525.الإمام علیّ علیه السلام :عنه علیه السلام :اِحذَرِ العاقِلَ إذا أغضَبتَهُ ، وَالکَریمَ إذا أهَنتَهُ ، وَالنَّذلَ إذا أکرَمتَهُ ، وَالجاهِلَ إذا صاحَبتَهُ. (4)4526.الإمام الصادق علیه السلام :عنه علیه السلام :صَدیقُ الجاهِلِ مَعرِضٌ لِلعَطَبِ. (5)4527.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :صَدیقُ الجاهِلِ مَتعوبٌ مَنکوبٌ. (6)4528.تحف العقول عن الإمام الصادق علیه السلام ( أنَّهُ دَخَلَ عَلَیهِ رَجُلٌ فَقالَ علیه السلام ) الإمام العسکریّ علیه السلام :صَدیقُ الجاهِلِ تَعِبٌ. (7)4525.امام علی علیه السلام :الإمام الکاظم علیه السلام :مُحادَثَهُ العالِمِ عَلَی المَزابِلِ خَیرٌ مِن مُحادَثَهِ الجاهِلِ عَلَی الزَّرابِیِّ. (8) .
1- .غرر الحکم : ح 5691 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 293 ح 5216 .
2- .غرر الحکم : ح 5709 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 294 ح 5259 .
3- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 117 ، الدرّه الباهره : ص 20 ، غرر الحکم : ح 6786 .
4- .کنز الفوائد : ج 1 ص 368 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 166 ح 30 .
5- .غرر الحکم : ح 5856 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 302 ح 5365 .
6- .غرر الحکم : ح 5829 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 301 ح 5341 .
7- .تحف العقول : ص 489 ، العُدد القویّه : ص 300 عن الإمام الرضا علیه السلام وفیه «فی تعب» ، بحار الأنوار : ج 78 ص 355 نقلاً عن کتاب الدرّ .
8- .الکافی : ج 1 ص 39 ح 2 عن إبراهیم بن عبدالحمید ، الاختصاص : ص 335 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 205 ح 27 .
ص: 131
4526.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :بدترین کسی که با او همنشین می شوی ، نادان است .4527.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :بدترینِ یاران ، نادان است .4528.تحف العقول :امام علی علیه السلام :بریدن از نادان ، برابر با پیوستن به خردمند است .قالَ علیه السلام :امام علی علیه السلام :برحذر باش از خردمند، هنگامی که او را به خشم آوردی ، و از فرد بزرگوار، هنگامی که به او اهانت کردی، و از فرومایه، هنگامی که او را گرامی داشتی، و از نادان، هنگامی که با او همنشین شدی .امام صادق علیه السلام فرمود :امام علی علیه السلام :دوستِ [ آدم] نادان ، در معرض نابودی است .4529.مشکاه الأنوار :امام علی علیه السلام :دوستِ [ آدم] نادان ، در معرض رنج و سرکوب است .4529.مشکاه الأنوار :امام عسکری علیه السلام :دوستِ[ آدم] نادان ، رنجه است .4530.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام کاظم علیه السلام :گفتگو با عالم در مَزبَله ها، بهتر از گفتگو با نادان بر فرش های گران بهاست . .
ص: 132
4531.الإمام الباقر علیه السلام :الإمام الرضا علیه السلام فی کِتابِهِ إلی مُحَمَّدِ بنِ سِنانٍ : حَرَّمَ اللّهُ عز و جل التَّعَرُّبَ بَعدَ الهِجرَهِ لِلرُّجوعِ عَنِ الدّینِ وتَرکِ المُؤازَرَهِ لِلأَنبِیاءِ وَالحُجَجِ علیهم السلام ، وما فی ذلِکَ مِنَ الفَسادِ وإبطالِ حَقِّ کُلِّ ذی حَقٍّ ، لا لِعِلَّهِ سُکنَی البَدوِ ، ولِذلِکَ لَو عَرَفَ الرَّجُلُ الدّینَ کامِلاً لَم یَجُز لَهُ مُساکَنَهُ أهلِ الجَهلِ ، وَالخَوفُ عَلَیهِ لِأَنَّهُ لا یُؤمَنُ أن یَقَعَ مِنهُ تَرکُ العِلمِ وَالدُّخولُ مَعَ أهلِ الجَهلِ وَالتَّمادی فی ذلِکَ. (1)راجع: ص 120 ح 1140 .
.
1- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 566 ح 4934 ، عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 92 ح 1 ، علل الشرائع : ص 481 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 79 ص 9 ح 10 .
ص: 133
4533.عنه صلی الله علیه و آله :امام رضا علیه السلام در نامه ای به محمّد بن سنان : خداوند متعال، تعرّب پس از هجرت (1) را حرام کرد تا کسی از دین بر نگردد و کمک کردن به پیامبران و پیشوایان، رها نشود و [ نیز] برای آن که این، سبب تباهی و از میان رفتن حقوق صاحبان حق است ، نه از آن رو که بادیه نشینی ، نارواست .
بدین جهت، اگر مردی دین را به کمال بشناسد، روا نیست که در میان نادانان، سُکنا گزیند؛ زیرا بیم آن است که دانش را رها کند و در جرگه نادانان قرار گیرد و در این راه، پیش رود .ر . ک : ص 120 ح 1140 .
.
1- .. مقصود از تعرّب پس از هجرت ، سکونت در بادیه ای است که مسلمان نتواند در آن جا از آگاهی های دینی برخوردار گردد .
ص: 134
الفصل الخامس : الجاهلیّه الاُولی5 / 1مَعنَی الجاهِلِیَّهِالکتاب«وَ لاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَهِلِیَّهِ الْأُولَی» . (1)
«وَ مَا ءَاتَیْنَهُم مِّن کُتُبٍ یَدْرُسُونَهَا وَ مَا أرْسَلْنَا إلَیْهِمْ قَبْلَکَ مِن نَّذِیرٍ» . (2)
«وَ مَا کُنتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إذْ نَادَیْنَا وَ لَکِن رَّحْمَهً مِّن رَّبِّکَ لِتُنذِرَ قَوْمًا مَّا أتَلهُم مِّن نَّذِیرٍ مِّن قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» . (3)
راجع: المائده : 19 ، السجده : 3 .
الحدیث4536.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّما سُمِّیَتِ الجاهِلِیَّهُ لِضَعفِ أعمالِها ، وجَهالَهِ أهلِها ... ، إنَّ أهلَ الجاهِلِیَّهِ عَبَدوا غَیرَ اللّهِ ، ولَهُم أجَلٌ یَنتَهونَ إلی مُدَّتِهِ ویَصیرونَ إلی نِهایَتِهِ ، مُؤَخَّرٌ عَنهُمُ العِقابُ إلی یَومِ الحِسابِ ، أمهَلَهُمُ اللّهُ بِقُدرَتِهِ وجَلالِهِ وعِزَّتِهِ ، فَغَلَبَ الأَعَزُّ الأَذَلَّ ، وأکَلَ الکَبیرُ فیهَا الأَقَلَّ. (4) .
1- .الأحزاب : 33 .
2- .سبأ : 44 .
3- .القصص : 46 .
4- .تاریخ المدینه : ج 2 ص 558 عن الشعبی وراجع المفصّل فی تاریخ العرب : ج 1 ص 37 وبلوغ الإرب : ج 1 ح 15 .