فصل ششم : جاهلیّت دیگر
6 / 1 بازگشت به عقب
فصل ششم : جاهلیّت دیگر6 / 1بازگشت به عقبقرآن«و محمّد ، جز فرستاده ای که پیش از او [هم] پیامبرانی [آمدند و] گذشتند ، نیست . آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود ، از عقیده خود بر می گردید ؟ و هر کس از عقیده خود باز گردد ، هرگز هیچ زیانی به خدا نمی رساند ، و به زودی ، خداوند، سپاس گزاران را پاداش می دهد» .
حدیث4717.المحاسن :امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه: «مانند دوران جاهلیّت، خودآرایی و خودنمایی مکنید» : به زودی، جاهلیّت دیگری اتّفاق خواهد افتاد .4718.الإمام الباقر علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :میان دو جاهلیّت ، برانگیخته شدم که دومینِ آن، بدتر از اوّلی است .
.
ص: 222
4719.الکافی عن علیّ بن سوید :عنه صلی الله علیه و آله :لا تَقومُ السّاعَهُ حَتّی یُقبَضَ العِلمُ. (1)4720.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :مِن أشراطِ السّاعَهِ أن یَقِلَّ العِلمُ ، ویَظهَرَ الجَهلُ. (2)4721.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ مِن أشراطِ السّاعَهِ أن یُرفَعَ العِلمُ ، ویَثبُتَ الجَهلُ. (3)4722.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ بَینَ یَدَیِ السّاعَهِ لَأَیّاماً یَنزِلُ فیهَا الجَهلُ ، ویُرفَعُ فیهَا العِلمُ. (4)4723.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :ألا وإنَّکُم قَد نَفَضتُم أیدِیَکُم مِن حَبلِ الطّاعَهِ ، وثَلَمتُم حِصنَ اللّهِ المَضروبَ عَلَیکُم بِأَحکامِ الجاهِلِیَّهِ ، فَإِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ قَدِ امتَنَّ عَلی جَماعَهِ هذِهِ الاُمَّهِ فیما عَقَدَ بَینَهُم مِن حَبلِ هذِهِ الاُلفَهِ الَّتی یَنتَقِلونَ فی ظِلِّها ، ویَأوونَ إلی کَنَفِها ، بِنِعمَهٍ لا یَعرِفُ أحَدٌ مِنَ المَخلوقینَ لَها قیمَهً ، لِأَ نَّها أرجَحُ مِن کُلِّ ثَمَنٍ ، وأجَلُّ مِن کُلِّ خَطَرٍ ، وَاعلَموا أ نَّکُم صِرتُم بَعدَ الهِجرَهِ أعراباً ، وبَعدَ المُوالاهِ أحزاباً ، ما تَتَعَلَّقونَ مِنَ الإِسلامِ إلاّ بِاسمِهِ ، ولا تَعرِفونَ مِنَ الإِیمانِ إلاّ رَسمَهُ. (5) .
1- .صحیح البخاری : ج 1 ص 350 ح 989 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص 68 ح 7491 کلاهما عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 14 ص 204 ح 38400 .
2- .صحیح البخاری : ج 1 ص 43 ح 81 و ج 5 ص 2120 ح 5255 کلاهما عن أنس .
3- .صحیح البخاری : ج 1 ص 43 ح 80 ، صحیح مسلم : ج 4 ص 2056 ح 8 ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1343 ح 4045 وفیه «یظهر» بدل «یثبت» ، مسند ابن حنبل : ج 4 ص 302 ح 12529 کلّها عن أنس ، کنز العمّال : ج 14 ص 210 ح 38424 .
4- .صحیح البخاری: ج 6 ص 2590 ح 6653 ، صحیح مسلم: ج 4 ص 2056 ح 10 ، مسند ابن حنبل : ج 2 ص 37 ح 3695 وص 165 ح 4306 وفیه «قبل» بدل «إنّ بین یدی» وکلّها عن عبداللّه و أبی موسی ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1345 ح 4050 عن عبداللّه وح 4051 عن أبی موسی وفیه «من ورائکم» بدل «بین یدی الساعه»، کنزالعمّال: ج 14 ص 198 ح 38369.
5- .نهج البلاغه : الخطبه 192 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 474 ح 37 .
ص: 223
4718.امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رستاخیز ، بر پا نمی شود ، مگر آن که دانش ، محدود گردد .4719.الکافی ( به نقل از علی بن سوید ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از نشانه های رستاخیز، اندک شدن دانش و آشکار شدن نادانی است .4720.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از نشانه های رستاخیز، آن است که دانش، برچیده می شود و نادانی، پا برجا می گردد .4721.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به درستی که پیش از رستاخیز ، روزگاری خواهد بود که نادانی، فرود می آید و دانش ، برچیده می شود .4722.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آگاه باشید که شما دستانتان را از ریسمان طاعت برگرفتید و حصارهای کشیده شده از سوی خداوند را با دستورهای جاهلیّت شکستید . به درستی که خداوند سبحان، بر این امّت ، منّت نهاد ، با ریسمانِ اُلفتی که در میان آنان برقرار ساخت ؛ اُلفتی که به سایه اش وارد می شوند و در پناه آن جای می گیرند ، و با نعمتی که کسی از آفریدگان ، بهایش را نمی داند ؛ زیرا از هر بهایی باارزش تر و از هر بزرگی، بزرگ تر است . بدانید که پس از هجرت، نادان و گم راه شُدید ، و بعد از دوستی [ و اتّحاد]، گروه گروه [ و دشمنِ هم ]گردیدید . با اسلام، پیوندی جز به نامش ، ندارید و از ایمان ، جز نشانش را نمی شناسید . .
ص: 224
6 / 2ما یوجِبُ الرَّجعَهَ إلَی الجاهِلِیَّهِأ عَدَمُ مَعرِفَهِ الإِمامِ4726.الإمام الصادق علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن ماتَ بِغَیرِ إمامٍ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً. (1)4727.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :مَن ماتَ ولَیسَ عَلَیهِ إمامٌ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً. (2)4728.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :مَن ماتَ ولا یَعرِفُ إمامَهُ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً. (3)4729.الإمام علیّ علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :مَن ماتَ ولَیسَ فی عُنُقِهِ بَیعَهٌ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً. (4)4730.عنه علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :مَن ماتَ ولَیسَ لَهُ إمامٌ مِن وُلدی ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً ، ویُؤخَذُ بِما عَمِلَ فِی الجاهِلِیَّهِ وَالإِسلامِ . (5) .
1- .مسند ابن حنبل : ج 6 ص 22 ح 16876 ، المعجم الکبیر : ج 19 ص 388 ح 910 کلاهما عن معاویه ، مسند أبی داود الطیالسی : ص 259 ح 1913 عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 1 ص 103 ح 464 ؛ الملاحم والفتن : ص 327 ح 475 عن معاویه ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 303 ح 119 عن عمّار الساباطی عن الإمام الصادق علیه السلام ، الاختصاص : ص 268 عن عمر بن یزید عن الإمام الکاظم علیه السلام .
2- .الکافی : ج 1 ص 397 ح 1 عن سالم بن أبی حفصه عن الإمام الباقر علیه السلام وج 8 ص 146 ح 123 عن بشیر الکُناسی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 23 ص 86 ح 28 ؛ المعجم الأوسط : ج 6 ص 70 ح 5820 ، مسند أبی یعلی : ج 13 ص 366 ح 7375 کلاهما عن معاویه ، المعجم الکبیر : ج 10 ص 289 ح 1687 عن ابن عبّاس .
3- .الکافی : ج 2 ص 20 ح 6، المحاسن : ج 1 ص 252 ح 475 ، ثواب الأعمال : ص 244 ح 1 کلّها عن عیسی بن السری عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 23 ص 90 ح 35 .
4- .صحیح مسلم : ج 3 ص 1478 ح 58 ، السنن الکبری : ج 8 ص 270 ح 16612 کلاهما عن عبداللّه بن عمر ، المعجم الکبیر : ج 19 ص 334 ح 769 عن معاویه ، کنز العمّال : ج 6 ص 52 ح 14810 .
5- .عیون أخبار الرضا : ج 2 ص 58 ح 214 عن الحسن بن عبداللّه الرازی التمیمی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، کنز الفوائد : ج 1 ص 327 عن الحسن بن محمّد بن عبداللّه الرازی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 23 ص 81 ح 18 .
ص: 225
6 / 2 اسباب بازگشت به جاهلیّت
الف نشناختن امام
6 / 2اسباب بازگشت به جاهلیّتالف نشناختن امام4727.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که بدون امام بمیرد، به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است .4728.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که بمیرد و امامی نداشته باشد ، به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است .4729.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که بمیرد و امامش را نشناسد ، به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است .4730.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که بمیرد و بر گردنش بیعت [ امامی] نباشد، با مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است.4731.الإمام الصادق علیه السلام ( فی صِفَهِ الخُروجِ مِنَ الإِیمانِ ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که بمیرد و امامی از فرزندان من نداشته باشد ، به مرگ جاهلیّت مُرده است و به خاطر کارهایی که در جاهلیّت و اسلام انجام داده ، مؤاخذه خواهد شد .
.
ص: 226
4732.الأمالی للطوسی عن عمار بن موسی الساباطیّ :الإمام علیّ علیه السلام :لا یَخرُجُ المُسلِمُ فِی الجِهادِ مَعَ مَن لا یُؤمَنُ عَلَی الحُکمِ ولا یُنَفِّذُ فِی الفَیءِ أمرَ اللّهِ عز و جل ، فَإِن ماتَ فی ذلِکَ کانَ مُعیناً لِعَدُوِّنا فی حَبسِ حُقوقِنا وَالإِشاطَهِ بِدِمائِنا ، ومیتَتُهُ میتَهٌ جاهِلِیَّهٌ. (1)راجع: أهل البیت فی الکتاب والسُّنّه: القسم الثانی / الفصل الثالث : التحذیر من عدم معرفتهم .
ب شُربُ المُسکِرِ4733.رسول اللّه صلی الله علیه و آله ( فی قَولِهِ تَعالی : {Q} « فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِ ) رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما مِن أحَدٍ یَشرَبُها [أیِ الخَمرَ] فَیَقبَلَ اللّهُ لَهُ صَلاهَ أربَعینَ لَیلَهً ، ولا یَموتُ وفی مَثانَتِهِ مِنها شَیءٌ إلاّ حُرِّمَت عَلَیهِ بِهَا الجَنَّهُ ، فَإِن ماتَ فی أربَعینَ لَیلَهً ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً. (2)4733.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( درباره این فرموده خداوند : {Q} «و برخی از ایشان ) عنه صلی الله علیه و آله :الخَمرُ اُمُّ الفَواحِشِ وَالکَبائِرِ. (3)4734.الإمام علیّ علیه السلام ( أیضاً ) عنه صلی الله علیه و آله :الخَمرُ جِماعُ الإِثمِ ، واُمُّ الخَبائِثِ ، ومِفتاحُ الشَّرِّ. (4)4735.الإمام الباقر علیه السلام ( أیضاً ) عنه صلی الله علیه و آله :مُدمِنُ الخَمرِ یَلقَی اللّهَ عز و جل کَعابِدِ وَثَنٍ. (5)4736.الکافی عن سالم :عنه صلی الله علیه و آله :شارِبُ الخَمرِ کَعابِدِ وَثَنٍ ، وشارِبُ الخَمرِ کَعابِدِ اللاّتِ وَالعُزّی. (6) .
1- .الخصال: ص 625 ح 10 عن أبی بصیر ومحمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، تحف العقول: ص 114؛ بحار الأنوار : ج 10 ص 104 ح 1 .
2- .المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 163 ح 7236 ، المعجم الأوسط : ج 1 ص 117 ح 363 کلاهما عن عبداللّه بن عمر .
3- .کنز العمّال : ج 5 ص 349 ح 13181 نقلاً عن الطبرانی عن ابن عبّاس .
4- .بحار الأنوار : ج 79 ص 149 ح 64 نقلاً عن جامع الأخبار .
5- .الکافی : ج 6 ص 404 ح 2 عن زید الشحام عن الإمام الصادق علیه السلام ، تهذیب الأحکام : ج 9 ص 128 ح 553 عن الإمام الصادق علیه السلام ولیس فیه «یلقی اللّه » ، الخصال : ص 632 عن الإمام علی علیه السلام وزاد فیه «حین یلقاه» بعد «یلقی اللّه » ، بحار الأنوار : ج 79 ص 138 ح 40 .
6- .الجامع الصغیر: ج 2 ص 74 ح 4853، الفردوس: ج 2 ص 367 ح 3636 عن أنس وفیه ذیله ، کنز العمّال : ج 5 ص 348 ح 13176؛ کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 354 ح 5762 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه صدره ، بحار الأنوار : ج 77 ص 47 ح 1 .
ص: 227
ب باده نوشی
4737.الإمام الصادق علیه السلام ( لَمّا سُئِلَ عَن قَولِ اللّه ِ عز و جل : {Q} «ث ) امام علی علیه السلام :مسلمان برای جهاد ، به همراه کسی (حاکمی) که در حکمرانی ، امین نیست و در مصرف فَی ء (اموال عمومی) ، دستور خداوند را در نظر ندارد، بیرون نخواهد رفت . پس اگر [ برود و ]در این راه بمیرد، در جلوگیری از حقوقمان و ریختن خونمان، یاور دشمن ما خواهد بود و مرگ او، مرگ جاهلیّت خواهد بود .ر . ک : اهل بیت در قرآن و حدیث : بخش دوم / فصل سوم : پرهیزاندن از نشناختن اهل بیت .
ب باده نوشی4736.الکافی ( به نقل از سالم ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی نیست که باده بنوشد و خداوند، نمازش را تا چهل شبانه روز بپذیرد . اگر بمیرد و در مثانه او آثار شراب باشد ، بهشت بر او حرام خواهد شد، و اگر در این چهل شبانه روز بمیرد، به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است .4737.امام صادق علیه السلام ( در پاسخ به سؤال از این آیه شریفه : {Q} «سپس کتا ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شراب، سرچشمه پلیدی ها و گناهان بزرگ است .4738.الإمام الرضا علیه السلام ( فی قَولِ اللّه ِ تَعالی : {Q} «هُمْ دَرَجَتٌ ع ) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شراب، گردآورنده همه گناهان، و سرچشمه پلیدی ها و کلید زشتی هاست .4739.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :می گسار ، خداوند عز و جل را مانند بت پرست ، ملاقات می کند .4740.عنه صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :می گسار ، مانند بت پرست است و می گسار، مانند پرستنده لات و عُزّی [از بُتان جاهلیّت] است .
.
ص: 228
4741.عنه صلی الله علیه و آله :عنه صلی الله علیه و آله :مَن شَرِبَ الخَمرَ مَساءً أصبَحَ مُشرِکاً ، ومَن شَرِبَ صَباحاً أمسی مُشرِکاً. (1)4742.الإمام علیّ علیه السلام :أبوالحسن علیه السلام :شارِبُ الخَمرِ کافِرٌ. (2)4738.امام رضا علیه السلام ( درباره این فرموده خداوند بزرگ : {Q} «ایشان نزد ) الإمام الصادق علیه السلام :مَن شَرِبَ مُسکِراً فَأَذهَبَ عَقلَهُ، خَرَجَ مِنهُ روحُ الإِیمانِ. (3) .
1- .جامع الأخبار : ص 427 ح 1193 ، بحار الأنوار : ج 79 ص 151 ح 58 .
2- .الکافی : ج 6 ص 405 ح 9 عن محمّد بن داذویه .
3- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 133 ح 467 .
ص: 229
4739.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که در شامگاهانْ می گساری کند، در صبح ، مشرک خواهد شد و آن که در صبحگاهانْ باده بنوشد ، در شامگاهان ، مشرک خواهد شد .4740.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ابوالحسن علیه السلام :می گسار ، کافر است .4741.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام صادق علیه السلام :آن که می گساری کند و خرد را از کف بدهد ، روح ایمان از او بیرون می رود . .
ص: 230
. .
ص: 231
پژوهشی درباره عوامل بازگشت به جاهلیّت
اشاره
پژوهشی درباره عوامل بازگشت به جاهلیّتاز دیدگاه قرآن کریم و احادیث اسلامی، دوران رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، عصر حاکمیّت خرد و دانش، و دوران پیش از بعثت آن حضرت ، عصر جاهلیّت است . فلسفه این نام گذاری، آن است که پیش از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله ، به دلیل تحریف ادیان آسمانی، مردم، راهی برای شناخت حقایق هستی و برنامه صحیح زندگی نداشتند و آنچه به نام دین بر جوامع مختلف بشری تحمیل می شد ، همراه با موهومات و خرافات بود و ادیان تحریف شده، ابزاری برای حکومت و سودجویی سلطه جویان مستکبر و مرفّهان بی دردی بودند که رنج مردم را احساس نمی کردند . بعثت پیامبر خدا، آغاز عصر دانش بود و اساسی ترین مسئولیت ایشان، روشن کردن حقایق برای مردم و آشنا ساختن آنان با برنامه های صحیح زندگی و مبارزه با تحریف ادیان گذشته و موهوماتی بود که به نام دین به جامعه عرضه می شد. پیامبر صلی الله علیه و آله خود را برای مردم، پدری مهربان و معلّمی دلسوز می دانست و می فرمود: إنَّما أنَا لَکُم مِثلُ الوالِدِ، اُعَلِّمُکُم . (1)
.
1- .مسند ابن حنبل : ج 3 ص 53 ح 7413 ، سنن النسائی: ج 1 ص 38 ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 113 و 314 .
ص: 232
هشدار قرآن
همانا من برای شما مانند پدرم؛ شما را آموزش می دهم. نبوّت پیامبر اکرم و برنامه هایی که ایشان برای روش صحیح زندگی آورد ، منطبق با موازین عقلی وعلمی بود که اگر دانشمندان در صدد شناخت آن برآیند، به روشنی می توانند صداقت او را درباره ارتباطش با مبدأ هستی ، درک کنند: «وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ الَّذِی أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَ یَهْدِی إِلَی صِرَ طِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ . (1) و کسانی که از دانش ، بهره یافته اند، می دانند که آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، حق است وبه راهِ آن عزیزِستوده[صفات]،راهبری می کند» . بر این اساس، پیامبر صلی الله علیه و آله مردم را از پیروی از آنچه بدان علم ندارند، به شدّت بر حذر می داشت و این آیه را برای آنان تلاوت می فرمود : «وَ لاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ کُلُّ أُوْلَلءِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئولاً. (2) و چیزی را که بدان علم نداری، دنبال مکن؛ زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش ، واقع خواهند شد» .
هشدار قرآنقرآن کریم، با تأکید بر ضرورت تداوم نهضت علمی فرهنگی اسلام، به مسلمانان هشدار داده که مبادا پس از پیامبر اسلام، به عصر جاهلیّتِ قبل از اسلام بازگردند : «وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِیْن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَبِکُمْ . (3)
.
1- .سبأ : آیه 6 .
2- .اسراء : آیه 36 .
3- .آل عمران : آیه 144.
ص: 233
عوامل بازگشت جاهلیّت
الف عوامل فردی بازگشت
و محمّد، جز فرستاده ای که پیش از او [ هم] پیامبرانی [آمدند و ]گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود، از عقیده خود بر می گردید؟» . این آیه و نیز مفهوم آیه زیر (طبق تفسیر امام باقر علیه السلام ) (1) ناظر به تجدید حیات «نادانی» در تاریخ اسلام است : «وَ لاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَهِلِیَّهِ الْأُولَی. (2) و مانند روزگار جاهلیّت قدیم، زینت های خود را آشکار مکنید» . پیامبر صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید : بُعِثتُ بَینَ جاهِلِیَّتَینِ، لاَُخراهُما شَرٌّ مِن اُولاهُما. (3) میان دو جاهلیّت ، برانگیخته شدم که دومینِ آن ، بدتر از اوّلی است.
عوامل بازگشت جاهلیّتمسئله مهم، شناخت عوامل بازگشت به جاهلیّت و به فرموده قرآن، «بازگشت به گذشته ها (انقلاب إلی الأعقاب)» است . در یک نگاه کلّی، عوامل بازگشت (ارتجاع) را به دو دسته می توان تقسیم کرد : عوامل فردی و عوامل اجتماعی .
الف عوامل فردی بازگشتهمه آنچه با عنوان «موانع علم و حکمت» و «آفت های خرد» ذکر شده، از عوامل فردی بازگشت به جاهلیّتِ نخستین ، به شمار می روند، که پیامبر صلی الله علیه و آله به هنگام مبارزه با آنها، نشانه هایی برایش قرار داد . این آفاتِ خردمندی ، به هر میزان که در کسی تحقّق یابد، او را به مرز
.
1- .امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه می فرماید : «أی سیکون جاهلیه اخری ؛ یعنی جاهلیّتی دیگر خواهد آمد» (ر . ک : تفسیر القمّی : ج 2 ص 193) .
2- .احزاب : آیه 33 .
3- .الأمالی ، شجری : ج 2 ص 277.
ص: 234
ب عوامل اجتماعی بازگشت
جاهلیّت سوق می دهد؛ لیکن در میان همه عوامل فردی ارتجاع، احادیث بسیاری ، (1) می گساری را مورد تأکید قرار داده اند. دلیل این امر، در احادیث بعدی آمده است که «شراب»، اُمّ الفواحش و کلید هر پلیدی است. در واقع، اعتیاد به مسکرات و موادّ تخدیر کننده خرد، زمینه را برای انواع موانع معرفت ، آماده می کند و موجبات ابتلای انسان را به عقاید، اخلاق و اعمال جاهلیّت، فراهم می سازد.
ب عوامل اجتماعی بازگشتعوامل اجتماعی بازگشت به جاهلیّت، آفاتی هستند که اساس نظام اسلامی را تهدید می کنند که از بارزترینِ آنها «اختلاف» است که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله درباره اش می فرماید: مَا اختَلَفَت اُمَّهٌ بَعدَ نَبیِّها إلاّ ظَهَرَ أهلُ باطِلِها عَلی أهلِ حَقِّها. (2) هیچ امّتی پس از پیامبر خود، اختلاف نکرد، مگر آن که پیروان باطل بر پیروان حق پیروز شدند . از عوامل اجتماعی بازگشت به جاهلیّت و به فرموده پیامبر صلی الله علیه و آله ، خطرناک ترینِ آنها ، رهبری امامانِ گم راه کننده است : إنَّ أخوَفَ ما أخافُ عَلی اُمَّتی الأَئِمَّهُ المُضِلّونَ. (3) بیشترین چیزی که بر امّت خویش می ترسم، پیشوایان گم راه کننده اند. در روایت است که عمر بن خطّاب از کعب پرسید : از مسئله ای می پرسم؛ آن را کتمان مکن. کعب گفت: به خدا سوگند که، چیزی را که می دانم، کتمان نمی کنم. عمر گفت: از چه چیزی بیش از همه ، بر امّت پیامبر صلی الله علیه و آله می ترسی؟ کعب
.
1- .. ر . ک : ص 226 (شرب المسکر) .
2- .کنز العمّال : ج 1 ص 183 ح 929 ، نهج البلاغه : خطبه 192 .
3- .همان، ج 10 ص 188 ح 28986 و ج 5 ص 756 ح 14293 .
ص: 235
گفت: «پیشوایان گم راه کننده». عمر گفت: درست می گویی. پیامبر خدا این را پنهانی به من فرمود. (1) خطر پیشوایان گمراهی برای اسلام و نقش آنان در بازگشت جامعه اسلامی به دوران جاهلیّت، به اندازه ای است که پیامبر خدا در حدیث معتبر و مورد اتّفاق مسلمانان ، تأکید می فرماید که : مَن ماتَ بِغَیرِ إمامٍ ، ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً. آن که بدون امام بمیرد، به مرگ جاهلیّت مرده است. این، بدان معناست که امامتِ پیشوایانِ حق و عدل، پشتوانه و ضامن تداوم عصر دانش و یا عصر اسلام راستین است و بدون آن، جامعه اسلامی به جاهلیّتِ پیش از اسلام، باز می گردد. متأسّفانه این واقعیت بسیار تلخ، در تاریخ اسلام ، تحقّق یافت و امروز، نه تنها جوامع اسلامی، بلکه جهان ، با وجود همه پیشرفت های شگفت انگیز علوم تجربی، (2) در جاهلیّت نوین به سر می برد. پیامبر اسلام، به مردم جهان ، مژده داد که این دوران نیز پایانی دارد و با قیام فردی از خاندان او (مهدی آل محمّد)، جاهلیّت در جهان ، پایان خواهد یافت و با هدایت و رهبری او، نور دانش حقیقی ، جهان را فرا خواهد گرفت و فساد و تباهی از جهان ، رخت بر خواهد بست و عدالت، سراسر گیتی را فرا خواهد گرفت. فصل هفتم این بخش، به این بشارت ها اشاره دارد . امیدواریم که تجدید حیات اسلام در ایران، مقدّمه تحقّق آن بشارت ها باشد.
.
1- .کنز العمّال : ج 5 ص 756 ح 14293 .
2- .ر . ک : ص 247 (پژوهشی درباره معنای «دانش») .
ص: 236
الفصل السابع : ختام الجاهلیّه4749.الکافی عن سلیم بن قیس :رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی ذِکرِ الأَئِمَّهِ علیهم السلام : تاسِعُهُمُ القائِمُ الَّذی یَملَأُ اللّهُ عز و جل بِهِ الأَرضَ نوراً بَعدَ ظُلمَتِها ، وعَدلاً بَعدَ جَورِها ، وعِلماً بَعدَ جَهلِها. (1)4747.تفسیر العیّاشی ( به نقل از عبد الرحمن بن کثیر هاشمی : امام صاد ) الإمام علیّ علیه السلام بَعدَ بَیانِ المَلاحِمِ وَالفِتَنِ : فَکَذلِکَ حَتّی یَبعَثَ اللّهُ رَجُلاً فی آخِرِ الزَّمانِ ، وکَلَبٍ (2) مِنَ الدَّهرِ ، وجَهلٍ مِنَ النّاسِ ، یُؤَیِّدُهُ اللّهُ بِمَلائِکَتِهِ ، ویَعصِمُ أنصارَهُ ، ویَنصُرُهُ بِآیاتِهِ ، ویُظهِرُهُ عَلی أهلِ الأَرضِ حَتّی یَدینوا طَوعاً وکَرهاً ، یَملَأُ الأَرضَ قِسطاً وعَدلاً ونوراً وبُرهاناً ، یَدینُ لَهُ عَرضُ البِلادِ وطولُها ، لا یَبقی کافِرٌ إلاّ آمَنَ بِهِ ولا طالِحٌ إلاّ صَلَحَ ، وتَصطَلِحُ فی مُلکِهِ السِّباعُ ، وتُخرِجُ الأَرضُ نَبتَها ، وتُنزِلُ السَّماءُ بَرَکَتَها ، وتَظهَرُ لَهُ الکُنوزُ ، یَملِکُ ما بَینَ الخافِقَینِ أربَعینَ عاماً . فَطوبی لِمَن أدرَکَ أیّامَهُ وسَمِعَ کَلامَهُ. (3) .
1- .کمال الدین : ص 259 ح 5 ، إعلام الوری : ج 2 ص 185 کلاهما عن الأصبغ بن نباته عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 36 ص 253 ح 69 .
2- .کَلِب الدهر علی أهله : إذا ألحَّ علیهم واشتدّ (النهایه : ج 4 ص 195) .
3- .الاحتجاج : ج 2 ص 70 ح 158 عن زید بن وهب الجهنیّ عن الإمام الحسن علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 44 ص 20 ح 4 .