گروه نرم افزاری آسمان

فصل سوم : آثار دانش



3 / 1 ایمان

فصل سوم : آثار دانش3 / 1ایمانقرآن«خدا که همواره به عدل قیام دارد و فرشتگان او و دانشمندان گواهی می دهند که جز او ، که توانا و حکیم است ، هیچ معبودی نیست» .

«دانش یافتگان ، آنچه را از جانب پروردگارت به تو نازل شده است ، حق می بینند که به راه آن پیروزمند ستوده ، ره می نماید» .

«تا دانش یافتگان ، بدانند که این قرآن ، حقّ است و از جانب پروردگار توست . پس بدان ایمان آورند و دل هایشان برای آن خاضع گردد و به راستی ، خداوند ، کسانی را که ایمان آورده اند ، به سوی راهی راست رهنماست» .

حدیث5054.الإمام علیّ علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امّا نشانه دانش ، چهار [ چیز ]است : شناخت خدا ، شناسایی

دوستانش ، دانستن واجباتِ وی ، و اهتمام در حفظ آن تا به انجام برسد .

.


ص: 328

5055.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :أصلُ الإِیمانِ العِلمُ. (1)5056.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :الإِیمانُ وَالعِلمُ أخَوانِ تَوأَمانِ ، ورَفیقانِ لا یَفتَرِقانِ. (2)5052.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی ذِکرِ أوصافِ حُجَجِ اللّهِ عَلَی الخَلقِ : هَجَمَ بِهِمُ العِلمُ عَلی حَقائِقِ الإِیمانِ، فَاستَلانوا روحَ الیَقینِ ، فَأَنِسوا بِمَا استَوحَشَ مِنهُ الجاهِلونَ ، وَاستَلانوا مَا استَوعَرَهُ المُترَفونَ ، صَحِبُوا الدُّنیا بِأَبدانٍ أرواحُها مُعَلَّقَهٌ بِالَمحَلِّ الأَعلی . اُولئِکَ خُلَفاءُ اللّهِ فی أرضِهِ ، وحُجَجُهُ عَلی عِبادِهِ ... هاهِ هاهِ شَوقاً إلی رُؤیَتِهِم ! (3)5053.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لِلعِلمِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : المَعرِفَهُ بِاللّهِ ، وبِما یُحِبُّ ، ویَکرَهُ. (4)5054.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ العِلمِ مَعرِفَهُ اللّهِ. (5)5055.امام علی علیه السلام :الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَم : یا هِشامُ ، ما بَعَثَ اللّهُ أنبِیاءَهُ ورُسُلَهُ إلی عِبادِهِ إلاّ لِیَعقِلوا عَنِ اللّهِ ، فَأَحسَنُهُمُ استِجابَهً أحسَنُهُم مَعرِفَهً. (6)راجع : ص 306 (کمال الإیمان) و 480 (الإیمان) .

.

1- .بحارالأنوار : ج 69 ص 81 ح 29 و ج 93 ص 57 ح 1 کلاهما نقلاً عن تفسیر النعمانی .
2- .غرر الحکم: ح 1785.
3- .الإرشاد : ج 1 ص 228 ، الخصال : ص 186 ح 257 ، کمال الدین : ص 291 ، تحف العقول : ص 171 ، نهج البلاغه : الحکمه 147 کلّها عن کمیل بن زیاد النخعی ، عیون الحکم والمواعظ : ص 514 ح 9351 کلّها نحوه ، بحارالأنوار : ج 30 ح 81 ؛ عیون الأخبار لابن قتیبه : ج 2 ص 355 نحوه .
4- .تنبیه الخواطر: ج 2 ص 117.
5- .غرر الحکم: ح 4586.
6- .الکافی : ج 1 ص 16 ح 12 عن هشام بن الحکم ، بحارالأنوار : ج 1 ص 136 ح 30 .

ص: 329

5057.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :ریشه ایمان ، دانش است .5058.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :ایمان و دانش ، برادران همزادند و دو رفیق اند که از هم جدا نمی شوند .5059.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام در توصیف حجّت های خدا بر مردم : دانش ، آنان را به حقایق ایمان رسانده است . پس با روح یقین درآمیخته اند و بدانچه نادانان از آن رمیده اند ، انس یافته اند و آنچه را راحت طلبان دشوار یافته اند ، به آسانی گرفته اند و با پیکرهای خود ، همدم دنیایند؛ ولی جان هایشان به جهان برتر آویخته است . آنان اند جانشینان خدا در زمینش و حجّت های او بر بندگانش و منادیان دینش . وه ، چه مشتاق دیدار آنهایم !5060.رسول اللّه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دانش را سه نشانه باشد : شناخت خدا و آنچه نیکو و بد می دارد .5061.الإمام علیّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :نتیجه دانش ، شناخت خداست .5062.عنه علیه السلام :امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حکم : ای هشام! خداوند ، پیامبران و فرستادگان خود را به سوی بندگانش بر نینگیخته است ، جز برای آن که از او [معرفت و بصیرت ]بگیرند . (1) پس هر که معرفت بیشتری دارد ، دعوت خدا را بهتر اجابت می کند .ر . ک : ص 307 (کمال ایمان) و 481 (ایمان) .

.

1- .برای معنای دقیق تر حدیث ، ر.ک : ج 1 ، ص 426 ، پ 1 .

ص: 330

3 / 2الخَشیَهالکتاب«إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُاْ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ» . (1)

«إِنَّ الَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ مِن قَبْلِهِ إِذَا یُتْلَی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا * وَ یَقُولُونَ سُبْحَنَ رَبِّنَا إِن کَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولاً * وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعًا». (2)

الحدیث5063.امام علی علیه السلام :رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِأَبی ذَرٍّ : یا أبا ذَرٍّ ، مَن اُوتِیَ مِنَ العِلمِ ما لا یُبکیهِ لَحَقیقٌ أن یَکونَ قَد اُوتِیَ عِلماً لا یَنفَعُهُ، لِأَنَّ اللّهَ نَعَتَ العُلَماءَ فَقالَ عز و جل : «إِنَّ الَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ مِن قَبْلِهِ إِذَا یُتْلَی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا * وَ یَقُولُونَ سُبْحَنَ رَبِّنَا إِن کَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولاً * وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعًا». (3)5064.عنه علیه السلام :عنه صلی الله علیه و آله :کَفی مِنَ العِلمِ الخَشیَهُ. (4)5065.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :سَبَبُ الخَشیَهِ العِلمُ. (5)5066.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :إذا زادَ عِلمُ الرَّجُلِ زادَ أدَ بُهُ وتَضاعَفَت خَشیَتُهُ لِرَبِّهِ. (6)5067.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :لا عِلمَ کَالخَشیَهِ. (7) .

1- .فاطر : 28 .
2- .الإسراء : 107 109 .
3- .مکارم الأخلاق : ج 2 ص 367 ح 2661 عن أبی ذرّ .
4- .تاریخ أصبهان: ج 1 ص 162 ح 143 عن عائشه ، کنزالعمّال : ج 10 ص 257 ح 29368 .
5- .غرر الحکم : ح 5535 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 281 ح 5076 .
6- .غرر الحکم : ح 4174 .
7- .غرر الحکم : ح 10469 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 536 ح 9833 .

ص: 331



3 / 2 بیم از خدا

3 / 2بیم از خداقرآن«از میان بندگان خدا ، تنها دانایان از او بیم دارند . بی گمان ، خدا پیروز و آمرزنده است» .

« ... بی گمان ، کسانی که پیش از نزول آن ، دانش یافته اند، چون این کتاب بر آنان خوانده شود، به سجده در می افتند و می گویند : منزّه است پروردگار ما که بی گمان ، وعده پروردگار ما ، انجام شدنی است ، و به رو در می افتند و می گریند و بر فروتنی آنها می افزاید» .

حدیث5066.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارشش به ابو ذر : ای ابو ذر! به هر کس دانشی داده شود ، ولی [ از بیم خدا ]نگرید ، دانشی بی سود داده شده باشد؛ زیرا خدای عز و جلدانشمندان را توصیف فرموده و گفته است : «بی گمان ، کسانی که پیش از نزول آن ، دانش یافته اند ، چون این کتاب بر آنان خوانده شود ، سجده کنان به رو در می افتند و می گویند : منزّه است پروردگار ما که بی گمان ، وعده پروردگار ما انجام شدنی است ، و به رو در می افتند و می گریند و بر فروتنی آنها افزوده می شود» .5067.امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بیم [ از خدا] ، نشانه ای کافی بر وجود دانش است .امام علی علیه السلام :مایه بیم [ از خدا] ، دانش است .

امام علی علیه السلام :هرگاه دانش انسان افزون شود ، بر ادبش افزوده می شود و بیم وی از پروردگارش دو چندان می شود .

امام علی علیه السلام :دانشی چون بیم نیست .

.


ص: 332

عنه علیه السلام :کَفی بِالخَشیَهِ عِلماً. (1)

عنه علیه السلام :حَسبُکَ مِنَ العِلمِ أن تَخشَی اللّهَ عز و جل ، وحَسبُکَ مِنَ الجَهلِ أن تُعجَبَ بِعَقلِکَ أو قالَ : بِعِلمِکَ . (2)

عنه علیه السلام :غایَهُ المَعرِفَهِ الخَشیَهُ. (3)

عنه علیه السلام :أعلَمُکُم أخوَفُکُم. (4)

عنه علیه السلام :کُلُّ عالِمٍ خائِفٌ. (5)

عنه علیه السلام :أعظَمُ النّاسِ عِلماً أشَدُّهُم خَوفاً للّهِِ سُبحانَهُ. (6)

عنه علیه السلام :غایَهُ العِلمِ الخَوفُ مِنَ اللّهِ سُبحانَهُ. (7)

الإمام زین العابدین علیه السلام :سُبحانَکَ ! أخشی خَلقِکَ لَکَ أعلَمُهُم بِکَ ، وأخضَعُهُم لَکَ أعمَلُهُم بِطاعَتِکَ ، وأهوَنُهُم عَلَیکَ مَن أنتَ تَرزُقُهُ وهُوَ یَعبُدُ غَیرَکَ ! (8)

الإمام الصادق علیه السلام :کَفی بِخَشیَهِ اللّهِ عِلماً ، وکَفی بِالاِغتِرارِ بِهِ جَهلاً. (9)

.

1- .غرر الحکم : ح 7033 .
2- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 78 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 48 ح 7 .
3- .غرر الحکم: ح 6359 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 349 ح 5928 .
4- .غرر الحکم: ح 2831 ، مجمع البیان: ج 8 ص 635 قال: «وفی الحدیث: أعلَمکُم بِاللّه ِ أخوَفُکُم للّه ِِ» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 113 ح 2454 ، بحارالأنوار : ج 70 ص 344 .
5- .غرر الحکم : ح 6828 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 376 ح 6342 .
6- .غرر الحکم : ح 3148 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 112 ح 2431 .
7- .غرر الحکم : ح 6377 .
8- .الصحیفه السجّادیّه : ص 221 الدعاء 52 .
9- .تحف العقول : ص 364 ، تفسیر القمّی : ج 2 ص 146 عن حفص بن غیاث ، بحارالأنوار : ج 2 ص 27 ح 5 ؛ کنزالعمّال : ج 10 ح 308 ح 29543 نقلاً عن ابن عساکر .

ص: 333

امام علی علیه السلام :به نشانِ دانش ، بیم بسنده باشد .

امام علی علیه السلام :تو را در دانش ، بیم از خدای عز و جل بس باشد ، و در نادانی تو همین بس که از عقلت (یا علمت) خوشت بیاید .

امام علی علیه السلام :نهایت شناخت ، بیم [ از خداوند ]است .

امام علی علیه السلام :داناترینِ شما ، بیمناک ترین شماست .

امام علی علیه السلام :هر دانشمندی ، بیمناک است .

امام علی علیه السلام :داناترین مردم ، بیمناک ترین آنان از خداوند سبحان است .

امام علی علیه السلام :نهایت دانش ، بیم از خدای سبحان است .

امام زین العابدین علیه السلام :[بار الها !] تو منزهی! در میان آفریدگانت ، بیمناک ترین از تو ، داناترین ایشان اند به تو ، و خاضع ترین آنان در برابرت کوشاترین آنها در کار طاعت توست ، و خوارترین آنها نزد تو ، کسی است که تو او را روزی می دهی ، ولی جز تو را می پرستد .

امام صادق علیه السلام :بیم از خداوند ، در دلالت بر دانایی بس باشد و فریفته شدن به [ کَرَم ]او بر نادانی . (1)

.

1- .اشاره است به آیه «یَأَیُّهَا الاْءِنسَنُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ » (انفطار : آیه 6) .

ص: 334

عنه علیه السلام :إنَّ أعلَمَ النّاسِ بِاللّهِ أخوَفُهُم للّهِِ ، وأخوَفُهُم لَهُ أعلَمُهُم بِهِ ، وأعلَمُهُم بِهِ أزهَدُهُم فیها. (1)

مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإمامِ الصّادِقِ علیه السلام : نَجوَی العارِفینَ تَدورُ عَلی ثَلاثَهِ اُصولٍ : الخَوفِ ، وَالرَّجاءِ ، وَالحُبِّ . فَالخَوفُ فَرعُ العِلمِ ، وَالرَّجاءُ فَرعُ الیَقینِ ، وَالحُبُّ فَرعُ المَعرِفَهِ. (2)

الإمام الصادق علیه السلام :الخَشیَهُ میراثُ العِلمِ ، وَالعِلمُ شُعاعُ المَعرِفَهِ وقَلبُ الإِیمانِ ، ومَن حُرِمَ الخَشیَهَ لا یَکونُ عالِماً وإن شَقَّ الشَّعرَ بِمُتَشابِهاتِ العِلمِ. (3)

سنن الدارمی عن ابن عبّاس العَمی :بَلَغَنی أنَّ داوُدَ النَّبِیَّ علیه السلام کانَ یَقولُ فی دُعائِهِ : سُبحانَکَ اللّهُمَّ أنتَ رَبّی ، تَعالَیتَ فَوقَ عَرشِکَ ، وجَعَلتَ خَشیَتَکَ عَلی مَن فِی السَّماواتِ وَالأَرضِ ، فَأَقرَبُ خَلقِکَ مِنکَ مَنزِلَهً أشَدُّهُم لَکَ خَشیَهً ، وما عِلمُ مَن لَم یَخشَکَ ؟! وما حِکمَهُ مَن لَم یُطِع أمرَکَ ؟! (4)

3 / 3العَمَلمجمع البیان عن جابر :تَلاَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله هذِهِ الآیَهَ : «وَ مَا یَعْقِلُهَا إِلاَّ الْعَلِمُونَ» (5) وقالَ : العالِمُ الَّذی عَقَلَ عَنِ اللّهِ ، فَعَمِلَ بِطاعَتِهِ ، وَاجتَنَبَ سَخَطَهُ. (6)

.

1- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 146 عن حفص بن غیاث وراجع: غرر الحکم: ح 3121 ، بحارالأنوار: ج 2 ص27 ح5 .
2- .مصباح الشریعه: ص 8 ، بحارالأنوار : ج 70 ص 22 ح 22 .
3- .عدّه الداعی : ص 68 ، مصباح الشریعه : ص 365 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 52 ح 18 .
4- .سنن الدارمی : ج 1 ص 103 ح 342 .
5- .. العنکبوت : 43 .
6- .مجمع البیان : ج 8 ص 446 ؛ الفردوس : ج 3 ص 73 ح 4206 من دون ذکر الآیه الکریمه .

ص: 335



3 / 3 عمل

امام صادق علیه السلام :داناترینِ مردم به خدا ، بیمناک ترین آنها از خداست و بیمناک ترین آنان از او ، داناترین به اویند و داناترین به او ، کم رغبت ترین آنهاست [به دنیا] .

مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : نجوای عارفان بر این سه اصل می چرخد : بیم ، امید و محبّت . بیم ، فرع دانش و امید ، فرع یقین و محبّت ، فرع معرفت است .

امام صادق علیه السلام :بیم ، میراث دانش و دانش ، پرتو معرفت و قلب ایمان است و هرکس از بیم [ خدا ]بی بهره باشد ، دانشمند نیست؛ اگر چه در مسائل پیچیده علمی موی بشکافد .

سنن الدارمی به نقل از ابن عبّاس نابینا : چنین به من رسیده است که داوود پیامبر در دعایِ خویش می گفته است : منزّهی ، بار الها ! تو پروردگار منی . بلند مقامی بر فراز تخت خویش و بیم خود را در دل هر کس که در آسمان ها و زمین است ، قرار داده ای . پس نزدیک ترینِ آفریدگانت به تو ، بیمناک ترین آنان از توست و چه دانشی دارد آن که از تو نهراسد ؟ و چه حکمتی دارد آن که فرمانت را نبرد؟

3 / 3عملمجمع البیان :جابر می گوید: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله این آیه را خواند: «و جز دانشمندان ، آن را در نیابند» فرمود : دانشمند [حقیقی] ، آن است که دارای بینش الهی باشد (1) و در نتیجه ، به آنچه خدا از او خواسته ، عمل کرده ، از خشمش دوری کند .

.

1- .برای معنای دقیق تر حدیث ، ر.ک : ج 1 ، ص 426 ، پ 1 .

ص: 336

عنه صلی الله علیه و آله :العالِمُ مَن یَعمَلُ. (1)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ العالِمَ مَن یَعمَلُ بِالعِلمِ وإن کانَ قَلیلَ العَمَلِ. (2)

عنه صلی الله علیه و آله :لا تَکونُ عالِماً حَتّی تَکونَ بِالعِلمِ عامِلاً. (3)

عنه صلی الله علیه و آله :کَفی بِالمَرءِ عِلماً إذا عَبَدَ اللّهَ ، وکَفی بِالمَرءِ جَهلاً إذا اُعجِبَ بِرَأیِهِ. (4)

الإمام علیّ علیه السلام :ثَمَرَهُ العِلمِ العِبادَهُ. (5)

عنه علیه السلام :العِلمُ یُرشِدُکَ إلی ما أمَرَکَ اللّهُ بِهِ ، وَالزُّهدُ یُسَهِّلُ لَکَ الطَّریقَ إلَیهِ. (6)

عنه علیه السلام :مَعرِفَهُ العِلمِ دینٌ یُدانُ بِهِ ، بِهِ یَکسِبُ الإِنسانُ الطّاعَهَ فی حَیاتِهِ ، وجَمیلَ الاُحدوثَهِ بَعدَ وَفاتِهِ. (7)

عنه علیه السلام :مَن عَرَفَ کَفَّ. (8)

عنه علیه السلام :ما عَلِمَ مَن لَم یَعمَل بِعِلمِهِ. (9)

.

1- .الجامع الصغیر: ج 2 ص 192 ح 5715 نقلاً عن أبی الشیخ عن عباده.
2- .ثواب الأعمال : ص 346 ح 1 عن أبی هریره وعبد اللّه بن عبّاس ، بحار الأنوار : ج 76 ص 373 ؛ کنز العمّال : ج 10 ص 133 ح 28665 وص 182 ح 28945 کلاهما نقلاً عن أبیالشیخ عن عباده وفیهما «قلیلاً» بدل «قلیل العمل».
3- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 214 ؛ کنزالعمّال : ج 15 ص 902 ح 43554 نقلاً عن العسکریّ فی الأمثال عن ابن مسعود .
4- .جامع بیان العلم وفضله : ج 1 ص 21 ، الفردوس : ج 3 ص 284 ح 4855 کلاهما عن عبداللّه بن عمرو ؛ جامع الأحادیث للقمّی : ص 110 وفیهما «فقها» بدل «علما» .
5- .غرر الحکم : ح 4600 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 208 ح 4181 .
6- .غرر الحکم : ح 1835 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 22 ح 143 .
7- .نهج البلاغه : الحکمه 147 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 105 وراجع: الإرشاد : ج 1 ص 227 ، الخصال : ص 186 ح 257 ، تحف العقول : ص 200 .
8- .غرر الحکم : ح 7645 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 428 ح 7269 .
9- .غرر الحکم : ح 9512 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 481 ح 8850 .

ص: 337

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عالم ، کسی است که عمل کند .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عالم ، آن است که به علم عمل می کند؛ هر چند عملی اندک . (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تا به دانش عمل نکنی ، دانا نباشی .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :در دانایی آدمی همین بس که خدا را بپرستد و در نادانی شخص ، همین بس که از رأی خود خوشش آید .

امام علی علیه السلام :ثمره دانش ، پرستش [خدا]ست .

امام علی علیه السلام :دانش ، تو را به آنچه خدایت بدان فرمان داده راهنمایی می کند و زهد ، راهت را به سوی آن آسان می گرداند .

امام علی علیه السلام :با شناخت علمی ، (خدا) عبادت می شود و انسان با آن ، در زندگی ، طاعت را و پس از مرگ ، ذکر خیر را به دست می آورد .

امام علی علیه السلام :کسی که شناخت ، [ از کارهای ناشایست] باز ایستاد .

امام علی علیه السلام :کسی که به دانشش عمل نکرد ، ندانست .

.

1- .در کنز العمّال آمده است : «هرچند ، چنین عالمی اندک است».

ص: 338

عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ العِلمِ إخلاصُ العَمَلِ. (1)

عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ العِلمِ العَمَلُ لِلحَیاهِ. (2)

عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ العِلمِ العَمَلُ بِهِ. (3)

عنه علیه السلام :العِلمُ بِالعَمَلِ. (4)

عنه علیه السلام :العالِمُ مَن شَهِدَت بِصِحَّهِ أقوالِهِ أفعالُهُ. (5)

عنه علیه السلام :غایَهُ العِلمِ حُسنُ العَمَلِ. (6)

عنه علیه السلام :یا حَمَلَهَ العِلمِ اعمَلوا بِهِ ، فَإِنَّمَا العالِمُ مَن عَمِلَ بِما عَلِمَ ووافَقَ عِلمُهُ عَمَلَهُ ، وسَیَکونُ أقوامٌ یَحمِلونَ العِلمَ لایُجاوِزُ تَراقِیَهُم، یُخالِفُ عَمَلُهُم عِلمَهُم،وتُخالِفُ سَریرَتُهُم عَلانِیَتَهُم ، یَجلِسونَ حَلَقاً فَیُباهی بَعضُهُم بَعضاً ، حَتّی إنَّ الرَّجُلَ لَیَغضَبُ عَلی جَلیسِهِ أن یَجلِسَ إلی غَیرِهِ ویَدَعَهُ ، اُولئِکَ لا تَصعَدُ أعمالُهُم فی مَجالِسِهِم تِلکَ إلَی اللّهِ. (7)

الإمام الباقر علیه السلام :لا یُقبَلُ عَمَلٌ إلاّ بِمَعرِفَهٍ ، ولا مَعرِفَهَ إلاّ بِعَمَلٍ ، ومَن عَرَفَ دَلَّتهُ مَعرِفَتُهُ عَلَی العَمَلِ . ومَن لَم یَعرِف فَلا عَمَلَ لَهُ. (8)

الإمام الصادق علیه السلام :العِلمُ مَقرونٌ إلَی العَمَلِ ، فَمَن عَلِمَ عَمِلَ ، ومَن عَمِلَ عَلِمَ ، وَالعِلمُ یَهتِفُ بِالعَمَلِ فَإِن أجابَهُ وإلاَّ ارتَحَلَ عَنهُ. (9)

.

1- .غرر الحکم : ح 4642 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 209 ح 4203 .
2- .غرر الحکم : ح 4627 .
3- .غرر الحکم : ح 4624 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 207 ح 4146 .
4- .غرر الحکم : ح 234 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 61 ح 1572 .
5- .غرر الحکم : ح 1711 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 50 ح 1275 .
6- .غرر الحکم : ح 6357 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 349 ح 5926 .
7- .سنن الدارمی: ج 1 ص 112 ح 388، تاریخ دمشق: ج 42 ص 509 وفیه «حمله القرآن» بدل «حمله العلم» وکلاهماعن یحیی بن جعده، جامع بیان العلم وفضله: ج 2 ص 7، شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 267 ح 97 نحوه ، کنزالعمّال : ج 10 ص 272 ح 29419 .
8- .تحف العقول : ص 294 ، بحارالأنوار : ج 78 ص 174 ح 24 .
9- .الکافی : ج 1 ص 44 ح 2 عن إسماعیل بن جابر ، نهج البلاغه : الحکمه 366 ، غرر الحکم : ح 1943 و 1944 ولیس فیهما «ومن عمل علم» ، منیه المرید : ص 181 ، بحارالأنوار : ج 2 ص 40 ح 71 .

ص: 339

امام علی علیه السلام :ثمره دانش ، اخلاص در عمل است .

امام علی علیه السلام :ثمره دانش ، عمل برای زندگی است .

امام علی علیه السلام :ثمره دانش ، به کار بستن آن است .

امام علی علیه السلام :علم ، به عمل است .

امام علی علیه السلام :دانشمند ، کسی است که کردارش ، گواه گفته هایش باشد .

امام علی علیه السلام :غایت دانش ، عمل نیکوست .

امام علی علیه السلام :ای حاملان دانش! به دانش خود عمل کنید که دانا ، کسی است که به آنچه دانست ، عمل کرد و عملش با علمش موافق است . به زودی اقوامی بیایند که دانش را بر دوش کشند ، ولی از استخوان های ترقوه شان فراتر نرود ، عملشان با علمشان مخالف باشد و باطن آنها با ظاهرشان یکی نباشد ، دور هم می نشینند و بر همدیگر فخر می فروشند ، تا آن جا که شخص بر همنشین خود خشم می گیرد که چرا با دیگری می نشیند و او را وا می گذارد . اعمال این جماعت در این گونه مجلس ها ، به سوی خدا بالا نخواهد رفت .

امام باقر علیه السلام :عمل ، جز به شناخت پذیرفته نمی شود و شناخت ، جز به عمل حاصل نمی شود و هر کس به شناخت رسید ، شناختش او را به عمل رهنمون می گردد و هر کس نشناخت ، عملی ندارد .

امام صادق علیه السلام :دانش با عمل همراه است . پس هر که دانست ، عمل کرد و هر که عمل کرد ، دانست و دانش ، به عمل فرا می خواند . پس اگر [عمل] او را اجابت کرد ، [می مانَد] ، وگرنه از او جدا می گردد .

.


ص: 340

عنه علیه السلام :لا یَقبَلُ اللّهُ عَمَلاً إلاّ بِمَعرِفَهٍ ، ولا مَعرِفَهَ إلاّ بِعَمَلٍ ، فَمَن عَرَفَ دَلَّتهُ المَعرِفَهُ عَلَی العَمَلِ، ومَن لَم یَعمَل فَلا مَعرِفَهَ لَهُ ، ألا إنَّ الإِیمانَ بَعضُهُ مِن بَعضٍ. (1)

عنه علیه السلام فی قَولِ اللّهِ عز و جل : «إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُاْ» (2) : یَعنی بِالعُلَماءِ مَن صَدَّقَ فِعلُهُ قَولَهُ ، ومَن لَم یُصَدِّق فِعلُهُ قَولَهُ فَلَیسَ بِعالِمٍ. (3)

مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإمامِ الصّادِقِ علیه السلام : العالِمُ حَقًّا هُوَ الَّذی یَنطِقُ عَنهُ أعمالُهُ الصّالِحَهُ وأَورادُه الزّاکِیَهُ ، وصَدَّقَهُ تَقواهُ لا لِسانُهُ ومُناظَرَتُهُ ومُعادَلَتُهُ وتَصاوُلُهُ ودَعواهُ. (4)

راجع : ص 308 (شرط العمل) و 486 (العمل)، ج 3 ص 350 (العمل) و 410 (ترک العمل) و 498 (علماء السوء) .

3 / 4الصَّلاحرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أمَّا العِلمُ ، فَیَتَشَعَّبُ مِنهُ الغِنی وإن کانَ فَقیراً ، وَالجودُ وإن کانَ بَخیلاً ، وَالمَهابَهُ وإن کانَ هَیِّناً ، وَالسَّلامَهُ وإن کانَ سَقیماً ، وَالقُربُ وإن کانَ قَصِیًّا، وَالحَیاءُ وإن کانَ صَلِفاً ، وَالرِّفعَهُ وإن کانَ وَضیعاً ، وَالشَّرَفُ وإن کانَ رَذلاً ، وَالحِکمَهُ ، وَالحُظوَهُ ، فَهذا مایَتَشَعَّبُ لِلعاقِلِ بِعِلمِهِ . فَطوبی لِمَن عَقَلَ وعَلِمَ. (5)

.

1- .الکافی : ج 1 ص 44 ح 2 عن حسین الصیقل ، الأمالی للصدوق : ص 507 ح 706 ، المحاسن : ج 1 ص 315 ح 623 وفیه «من عمل» بدل «من عرف» وکلاهما عن حسن بن زیاد الصیقل ، بحارالأنوار : ج 1 ص 206 ح 2 .
2- .فاطر: 28.
3- .الکافی : ج 1 ص 36 ح 2 عن الحارث بن المغیره النصریّ ، منیه المرید : ص 181 ، عدّه الداعی : ص 70 ، مشکاه الأنوار : ص 235 ح 670 کلّها نحوه ، بحارالأنوار : ج 70 ح 344 .
4- .مصباح الشریعه : ص 346 .
5- .تحف العقول : ص 16 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 118 ح 11 .

ص: 341



3 / 4 درستی

امام صادق علیه السلام :خداوند ، هیچ عملی را بی شناخت نمی پذیرد و شناخت ، جز به عمل حاصل نمی شود . پس هر که شناخت ، شناختش او را به عمل رهنمون گردد و کسی که عمل نکرد ، شناختی ندارد . بدانید که اجزای ایمان به هم پیوسته اند .

امام صادق علیه السلام درباره آیه «از بندگان خدا ، تنها دانایان از او می ترسند» : یعنی آن دانایانی که کردارشان ، گفتارشان را تصدیق می کند و آن که کردارش ، گفته اش را تصدیق نکند ، دانا نیست .

مصباح الشریعه در آنچه به امام صادق علیه السلام نسبت داده است : دانشمند حقیقی ، کسی است که کردار نیک وی و ذکر پاکش ، بیانگر حال او باشد و تقوایش ، تصدیقش کند ، نه زبان و مناظره کردن و حمله و ادّعایش .

ر . ک : ص 309 (شرط عمل) و 455 (عمل)، ج 3 ص 351 (عمل) و 411 ( عمل نکردن) و 499 (دانشمندان بد) .

3 / 4درستیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :و امّا علم ؛ اگر چه انسانْ فقیر باشد ، از آن ، توانگری حاصل می شود و اگر چه بخیل باشد ، جود ، و اگر چه خوار باشد ، ابُهت ، و اگر چه بیمار باشد ، سلامت ، و اگر چه دور باشد ، نزدیکی ، و اگر چه هرزه باشد ، شرم ، و اگر چه پست باشد ، والایی ، و اگر چه حقیر باشد ، شرافت و حکمت و منزلت . اینها چیزهایی هستند که از دانش خردمند برایش به دست می آیند . پس خوشا به حال آن که خرد ورزید و دانست !

.


ص: 342

الإمام علیّ علیه السلام :کُلَّمَا ازدادَ عِلمُ الرَّجُلِ زادَت عِنایَتُهُ بِنَفسِهِ ، وبَذَلَ فی رِیاضَتِها وصَلاحِها جُهدَهُ. (1)

عنه علیه السلام :بِالعِلمِ یَستَقیمُ المُعوَجُّ. (2)

عنه علیه السلام :کَسبُ العِلمِ الزُّهدُ فِی الدُّنیا. (3)

عنه علیه السلام :التَّواضُعُ ثَمَرَهُ العِلمِ. (4)

عنه علیه السلام :لِسانُ العِلمِ الصِّدقُ. (5)

عنه علیه السلام :یا طالِبَ العِلمِ ، إنَّ العِلمَ ذو فَضائِلَ کَثیرَهٍ ؛ فَرَأسُهُ التَّواضُعُ ، وعَینُهُ البَراءَهُ مِنَ الحَسَدِ ، واُذُنُهُ الفَهمُ ، ولِسانُهُ الصِّدقُ ، وحِفظُهُ الفَحصُ ، وقَلبُهُ حُسنُ النِّیَّهِ ، وعَقلُهُ مَعرِفَهُ الأَشیاءِ وَالاُمورِ، ویَدُهُ الرَّحمَهُ، ورِجلُهُ زِیارَهُ العُلَماءِ، وهِمَّتُهُ السَّلامَهُ، وحِکمَتُهُ الوَرَعُ ، ومُستَقَرُّهُ النَّجاهُ ، وقائِدُهُ العافِیَهُ، ومَرکَبُهُ الوَفاءُ ، وسِلاحُهُ لینُ الکَلِمَهِ ، وسَیفُهُ الرِّضا ، وقَوسُهُ المُداراهُ ، وجَیشُهُ مُحاوَرَهُ العُلَماءِ ، ومالُهُ الأَدَبُ ، وذَخیرَتُهُ اجتِنابُ الذُّنوبِ ، وزادُهُ المَعروفُ ، وماؤُهُ المُوادَعَهُ ، ودَلیلُهُ الهُدی ، ورَفیقُهُ مَحَبَّهُ الأَخیارِ. (6)

.

1- .غرر الحکم : ح 7204 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 397 ح 6718 .
2- .غرر الحکم : ح 4234 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 187 ح 3836 .
3- .غرر الحکم : ح 7221 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 396 ح 6713 .
4- .غرر الحکم : ح 301 و ح 769 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 42 ح 979 .
5- .غرر الحکم : ح 7612 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 419 ح 7092 .
6- .الکافی : ج 1 ص 48 ح 2 عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه السلام ، تحف العقول : ص 200 ولیس فیه «یا طالب العلم» وفیه «ومأواه» بدل «وماؤه» و«صحبه» بدل «محبّه» ، بحارالأنوار : ج 1 ص 175 ح 41 ؛ کنزالعمّال : ج 10 ص 255 ح 29362 .

ص: 343

امام علی علیه السلام :هر اندازه دانش انسان افزون گردد ، توجّه وی نسبت به نفس خود ، بیشتر می شود و در ریاضت و اصلاح آن ، کوشش بیشتری مبذول می کند .

امام علی علیه السلام :کژی با دانش ، راست می شود .

امام علی علیه السلام :دستاورد دانش ، بی رغبتی به دنیاست .

امام علی علیه السلام :ثمره دانش ، فروتنی است .

امام علی علیه السلام :زبان دانش ، راستی است .

امام علی علیه السلام :ای جویای دانش ! دانش ، فضیلت های بسیاری دارد : سرش فروتنی است ، و چشمش دوری از حسد ، و گوشش فهم ، و زبانش راستی ، و حافظه اش جستجو ، و دلش خوش نیّتی ، و خردش شناخت چیزها و کارها ، و دستش رحمت ، و پایش دیدار دانشمندان ، و همّتش سلامت ، و حکمتش پارسایی ، و قرارگاهش رهایی ، و جلودارش عافیت ، و مَرکبش وفا ، و سلاحش نرمی سخن ، و شمشیرش خشنودی ، و کمانش سازگاری ، و سپاهش گفتگو با دانشمندان ، و دارایی اش ادب ، و اندوخته اش پرهیز از گناهان ، و توشه اش نیکی ، و آبش واگذاری ، و رهنمایش هدایت ، و یارش دوستی نیکان .

.


ص: 344

عنه علیه السلام :رَأسُ العِلمِ التَّواضُعُ ، وبَصَرُهُ البَراءَهُ مِنَ الحَسَدِ ، وسَمعُهُ الفَهمُ ، ولِسانُهُ الصِّدقُ ، وقَلبُهُ حُسنُ النِّیَّهِ ، وعَقلُهُ مَعرِفَهُ أسبابِ الاُمورِ . ومِن ثَمَراتِهِ : التَّقوی ، وَاجتِنابُ الهَوی ، وَاتِّباعُ الحَقِّ ، ومُجانَبَهُ الذُّنوبِ ، ومَوَدَّهُ الإِخوانِ ، وَالاِستِماعُ مِنَ العُلَماءِ ، وَالقَبولُ مِنهُم . ومِن ثَمَراتِهِ : تَرکُ الاِنتِقامِ عِندَ القُدرَهِ ، وَاستِقباحُ مُقارَبَهِ الباطِلِ ، وَاستِحسانُ مُتابَعَهِ الحَقِّ ، وقَولُ الصِّدقِ ، وَالتَّجافی عَن سُرورٍ فی غَفلَهٍ ، وعَن فِعلِ ما یُعقِبُ نَدامَهً . وَالعِلمُ یَزیدُ العاقِلَ عَقلاً ، ویورِثُ مُتَعَلِّمَهُ صِفاتِ حَمدٍ ، فَیَجعَلُ الحَلیمَ أمیراً ، وذَا المَشوَرَهِ وَزیراً ، ویَقمَعُ الحِرصَ ، ویَخلَعُ المَکرَ ، ویُمیتُ البُخلَ ، ویَجعَلُ مُطلَقَ الوَحشِ (1) مَأسوراً ، ویُعیدُ السَّدادِ قَریباً . (2)

راجع : ص 378 (آثار الحکمه) .

.

1- .فی المصدر : «الفحش» والتصحیح من بحار الأنوار .
2- .مطالب السؤول : ص 48 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 6 ح 57 .

ص: 345

امام علی علیه السلام :سرِ دانش ، فروتنی است و دیده اش ، دوری از حسد و گوشش ، فهم و زبانش ، راستی و دلش ، حُسن نیّت و خردش ، شناخت اسباب امور و از ثمره های آن ، تقوا و دوری از هوا و پیروی حق و فاصله گرفتن از گناهان و دوستی برادران و گوش سپردن به دانشمندان و پذیرش از ایشان . و از ثمره های آن ، انتقام نگرفتن هنگام توانایی است و زشت شمردن نزدیکی به باطل و نیکو شمردن پیروی از حق و گفتار راست و دوری از خوش حالی غافلانه و کار پشیمان کننده . و دانش ، بر خرد خردمند می افزاید و برای دانشجو ، ویژگی هایی ستایش برانگیز به ارمغان می آورد . پس بردبار را امیر ، و صاحب رأی و مشورت را وزیر می گردانَد و آز را ریشه کن می سازد و نیرنگ را کنار می زند و بخل را می میرانَد و رمیده را مهار می کند و استواری را پیش می آورد .

ر . ک : ص 379 (آثار حکمت) .

.


ص: 346

الفصل الرابع : أقسام العلومالإمام علیّ علیه السلام :العِلمُ عِلمانِ : عِلمٌ لا یَسَعُ النّاسَ إلاَّ النَّظَرُ فیهِ وهُوَ صِبغَهُ الإِسلامِ ، وعِلمٌ یَسَعُ النّاسَ تَرکُ النَّظَرِ فیهِ وهُوَ قُدرَهُ اللّهِ عز و جل. (1)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله :العِلمُ عِلمانِ : عِلمُ الأَدیانِ ، وعِلمُ الأَبدانِ. (2)

عنه صلی الله علیه و آله :إنَّمَا العِلمُ ثَلاثَهٌ : آیَهٌ مُحکَمَهٌ ، أو فَریضَهٌ عادِلَهٌ ، أو سُنَّهٌ قائِمَهٌ ، وما خَلاهُنَّ فَهُوَ فَضلٌ. (3)

عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ ثَلاثَهٌ : کِتابٌ ناطِقٌ ، وسُنَّهٌ ماضِیَهٌ ، ولا أدری. (4)

عنه صلی الله علیه و آله :العِلمُ أکثَرُ مِن أن یُحصی. (5)

.

1- .الخصال : ص 41 ح 30 عن سلیم بن قیس الهلالی ، بحارالأنوار : ج 1 ص 210 ح 1 .
2- .کنزالفوائد: ج2 ص107، معدن الجواهر: ص25، الرواشح السماویّه: ص202، بحارالأنوار: ج1 ص220 ح52 .
3- .الکافی : ج 1 ص 32 ح 1 عن إبراهیم بن عبد الحمید عن الإمام الکاظم علیه السلام ، تحف العقول : ص 324 عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحارالأنوار : ج 1 ص 211 ح 5 ؛ سنن أبی داود : ج 3 ص 119 ح 2885 ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 21 ح 54 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 369 ح 7949 کلّها عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص نحوه ، کنز العمّال : ج 10 ص 132 ح 28659 .
4- .فردوس الأخبار : ج 3 ص 96 ح 4013 عن ابن عمر ، کنزالعمّال : ج 10 ص 132 ح 28660 .
5- .کنزالفوائد : ج 2 ص 31 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 15 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 219 ح 50 .